Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 2.1MB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Юриспруденция

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

9 Продаж

So‘roq qilishning umumiy qoidalari. So‘roqning joyi, vaqti va davomiyligi. So‘roq qilinuvchining huquq va majburiyatlari

Купить
O’Z B EKIS T O N RE S P U B L I K A S I Q UR O L L I K UC HL A R I A K A D E M I YA SI ___ - K U R S A N T L A R B A T A L O N I 4 - K U R S A N TL A R V Z V O D I ___ - G U R U H K U R S A N T I ________________________________________________________ N I N G “ C H E G A R A Q O ` S H I N L A R I F A O L I YA T I N I N G H UQU Q I Y A S O S L A R I ” F A N I D A N KURS ISHI Toshkent 2025 O ‘ Z B E K IS T O N R E SP U B L I K A SI Q U R O L L I K U C H L AR I A K AD E M I Y AS I CH E G A R A F A O L I YA T I K A F E D R A SI “ T A S D I Q L AY M AN ” CH E G A R A F A O L I YA T I K A F E D R A SI B O SH L IG‘I P o d p o l k o v n i k R.X i k m a t o v 2025 y il “ ___ _ ” _________ ___ - K U R S A N T L A R B A T A L O N I ____ - K U R S A N TL A R V Z V O D I ____ - G U R U H K U R S AN T I ____________________________________________ N I N G K A L E N D A R IS H I REJ A SI M a v z u : So ‘ roq qilishning umumiy qoidalari. So ‘ roqning joyi, vaqti va davomiyligi.So ‘ roq qilinuvchining huquq va majburiyatlari T o s hk e nt - 202 5 Ish bo sq i c h l a r i K o ‘ r i b c h iq i l a d i ga n s a v o l la r B a ja r i sh m udd at l a r i B a j a r g a n l i k h a q id a b e l g i 1 2 3 4 5 1 R a hb ari y Hu j j a t la rn i o ‘ r g a n i s h v a a d abi y o t la rn i t anl a s h ( y i g ‘ i s h ) 1.O‘zbekiston respublikasining jinoyat-protsessual kodeksi. 2. O‘zbekiston Respublikasining 2011-yil 29- sentabrdagi O‘RQ-299-sonli Qonuni tahririda — O‘R QHT, 2011-y., 40-son, 410-modda 3.O‘zbekiston Respublikasining 2018-yil 18- apreldagi O‘RQ-476-sonli Qonuniga asosan uchinchi qism bilan to‘ldirilgan — Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 19.04.2018-y., 03/18/476/1087-son 2 K u r s i s h i m a vz u s ig a o i d m a te r i a l v a m a’l u m o t la r n i o ‘ r g a n i s h 1.O‘zbekiston respublikasining jinoyat-protsessual kodeksi. 2. O‘zbekiston Respublikasining 2011-yil 29- sentabrdagi O‘RQ-299-sonli Qonuni tahririda — O‘R QHT, 2011-y., 40-son, 410-modda 3.O‘zbekiston Respublikasining 2018-yil 18- apreldagi O‘RQ-476-sonli Qonuniga asosan uchinchi qism bilan to‘ldirilgan — Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 19.04.2018-y., 03/18/476/1087-son 3 A s o s iy o ‘q uv s a v o l l a r 1. So‘roq qilishning umumiy shartlari va so ‘ roqning joyi, vaqti va davomiyligi 2. So‘roq jarayoni va natijalarini qayd qilish. 3. Gumon qilinuvchi va ayblanuvchini (sudlanuvchini) so‘roq qilish va ularning huquq va majburiyatlari 4. Guvoh va jabrlanuvchini so‘roq qilish va ularning huquq va majburiyatlari 4 K u r s i s h i n i ra s m i y l a s h t i r i s h v a r a hb a r g a t aq d i m e t i s h 5 K u rs i s h i h i mo y a s i ku r s ant __________________ 2022 y il “ ___” _____ Mavzu: So ‘ roq qilishning umumiy qoidalari. So ‘ roqning joyi, vaqti va davomiyligi.So ‘ roq qilinuvchining huquq va majburiyatlari Mundarija Kirish Asosiy qism 1. So‘roq qilishning umumiy shartlari va so’roqning joyi, vaqti va davomiyligi 2. So‘roq jarayoni va natijalarini qayd qilish. 3. Gumon qilinuvchi va ayblanuvchini (sudlanuvchini) so‘roq qilish va ularning huquq va majburiyatlari 4. Guvoh va jabrlanuvchini so‘roq qilish va ularning huquq va majburiyatlari Xulosa va takliflar Adabiyotlar Kirish Mustaqillik yillari davomida sud-huquq tizimini tubdan isloh qilish, fuqarolik jamiyatini shakllantirish, demokratlashtirishning tarkibiy qismi sifatida sud hokimiyatining xolis, mustaqil tarmoq sifatida mustahkamlash, qonun ustuvorligini, inson huquq va erkinliklari ishonchli himoyalanishini ta’minlash bo‘yicha izchil ishlar amalga oshirildi. Jumladan, 2010-yil 12-noyabrda Oliy Majlis Senati va Qonunchilik palatasining qo‘shma majlisida davlatimiz birinchi rahbari o‘zining mohiyatan tarixiy bo‘lmish “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi”da alohida ta’kidlaganlaridek “...sud hokimiyatini bosqichma- bosqich mustahkamlab borish, sudning mustaqilligini ta’minlash, uni sobiq tuzumda bo‘lgani kabi qatag‘on quroli va jazolash idorasi sifatidagi organ emas, balki inson va fuqaro huquq va erkinliklarini ishonchli himoya va muhofaza etishga xizmat qiladigan tom ma’nodagi mustaqil davlat institutiga aylantirishga qaratilgan keng ko‘lamli tashkiliy-huquqiy chora- tadbirlar amalga oshirildi1”. Bu borada sud-huquq sohasidagi qonun hujjatlarining liberallashtirilishi islohotlarning muhim yo‘nalishi bo‘ldi. Xususan, jinoyat ishlari yurituvi amaliyotiga yarashuv instituti joriy etildi, sudlarning iqtisodiy jinoyatlar uchun ozodlikdan mahrum etish o‘rniga jarimalar tarzidagi jazolarni qo‘llash imkoniyatlari kengaytirildi. Sud ishlarini yuritish tizimida adolat, jazoning muqarrarligi tamoyili va o‘zgacha demokratik tamoyillar mustahkamlanishini ta’minlovchi boshqa qator chora- tadbirlar amalga oshirildi. Sudlarning vakolatlari izchil kengaytirib borilib, odil sudlovni amalga oshirishda ular xolisligining va mustaqilligining kafolatlari mustahkamlandi. Shuningdek, sudlar tuzilmasini, ular faoliyatining tashkiliy asoslarini takomillashtirish, kadrlar zaxirasini mustahkamlashga doir chora- tadbirlar sud-huquq islohotlarini chuqurlashtirishga ko‘maklashdi. Ishni sudga qadar yuritish bosqichida tergov ustidan sud nazorati kuchaytirildi. Milliy qonunchiligimizga «Xabeas korpus» instituti joriy etildi — qamoqqa olishga sanksiya berish, shaxsni lavozimidan chetlashtirish va tibbiy muassasaga joylashtirishdek protsessual majburlov horalarini qo‘llash huquqi prokurorlardan sudlarga o‘tkazildi, uy qamog‘i ehtiyot chorasi joriy etildi. Huquqni qo‘llash tashkiliy-huquqiy mexanizmlarini, odil sudlovni amalga oshirish protsessual asoslarini takomillashtirishga doir chora- tadbirlar odil sudlovning muqarrarligini, tezkorligini ta’minlashga, qonuniylikni ta’minlashda sudning rolini oshirishga ko‘maklashdi. Prokuror va advokatning jinoyat protsessining barcha bosqichlaridagi tortishuvi tengligini, sud-huquq tizimini liberallashtirish jarayonining muhim tarkibiy qismi sifatida advokatura mustaqilligini mustahkamlashga doir kompleks chora-tadbirlar amalga oshirildi. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasiga muvofiq jinoyat ishi qo‘zg‘atish, ish yuzasidan ayblov xulosasini o‘qib eshittirish singari huquqlarni sudlar vakolatidan chiqarilishini nazarda tutuvchi o‘zgartishlar jinoyat-protsessual qonuniga kiritildi. Bu esa sudning obyektivligi, xolisligini ta’minlashga, jinoyat ishini ko‘rib chiqish jarayonida tortishuv tamoyilining kuchayishiga ko‘maklashdi. Kassatsiya instituti tubdan isloh etildi, apellyatsiya instituti joriy qilindi. Binobarin, milliy qonunchilik bazasini uzluksiz ravishda isloh etish jarayonida tubdan yangi yuridik o‘quv adabiyotlarini tayyorlash ehtiyoji nihoyatda oshmoqda. Ta’kidlash joizki, milliy Jinoyat-protsessual kodeksining qabul qilinganidan shu kunga qadar 56 marta o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi. Demak, o‘quv adabiyotlari ham doimiy ravishda yangilanib borishi, jinoyat-protsessual fanining va sud-tergov amaliyotini real holatini aks ettirishi lozim. Shu nuqtayi nazardan, mazkur darslik Jinoyat-protsessual kodeksiga kiritilgan so‘nggi o‘zgartirish va qo‘shimchalar hamda hozirgi jinoyat ishlari yurituvining so‘nggi yutuqlari inobatga olingan holda, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining tegishli qarorlari, shuningdek maxsus o‘quv va ilmiy adabiyotlar (milliy va xorijiy) tahlili asosida tayyorlangan. 1. So‘roq qilishning umumiy shartlari So‘roq qilish So‘roq qilish – dalil to‘plashning jinoyat ishini yuritishda eng keng tarqalgan tergov harakati bo‘lib, bir shaxsdan (guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi va ayblanuvchidan (sudlanuvchidan)) og‘zaki ma’lumotlar olish va mustahkamlash maqsadida amalga oshiriladi. So‘roq qilish jinoyatni ochishda ham asosiy usullar bo‘lib xizmat qiladi. Tergov amaliyotida biror bir ochilgan jinoyat ishi yo‘qki, unda so‘roq qilish tergov harakati o‘tkazilmagan bo‘lsa. So‘roq qilish tergov harakatining ahamiyati shundaki, jinoyat izlari sifatida qolgan va moddiy dunyoning inson ongidagi in'ikosidan isbot qilishda foydalaniladi. So‘roq qilish orqali tergov harakatini o‘tkazuvchi shaxs so‘roq qilinuvchidan muayyan holat yuzasidan ma’lumotni olishi va fikrini bilishi mumkin bo‘ladi. Qolaversa, ushbu tergov harakati so‘roq qilinuvchiga jinoyat ishi yoki uning muayyan holati yuzasidan bilganlarini boshqalarga ma’lum qilish va munosabatini bayon qilish imkonini beradi. So‘roq qilish o‘zining tashqi ko‘rinishidan o‘xshash bo‘lgan harakatlar: tushuntirish talab qilish yoki olish, og‘zaki arizani qabul qilish (ya’ni dalil to‘plash usuli hisoblanmagan boshqa protsessual harakatlar) va fuqarolar o‘rtasida so‘rov o‘tkazish, ma’lumotlar to‘plash (tezkor-qidiruv choralari)dan mazmuniga ko‘ra farq qiladi. Dalillar to‘plashning mazkur usuli jinoyat protsessining turli ishtirokchilariga nisbatan o‘tkazilishi va uni o‘tkazishda jinoyat protsessual qoidalar, shu bilan birga turli milliy va xalqaro normalarni bevosita qo‘llash zarurligi uchun uni amalga oshirishning umumiy qoidalari belgilangan (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat- protsessual kodeksi 96-108 moddalar). So‘roq qilishning umumiy qoidalari So‘roq qilishning umumiy qoidalari – bu so‘roq qilishda qo‘llaniladigan umumiy normalar bo‘lib, ular odatda, har qanday shaxslarni so‘roq qilishda qo‘llaniladi. So‘roq qilishning umumiy qoidalari nafaqat dalillar to‘plashning so‘roq qilish usuliga balki, ayrim qoidalari boshqa ayrim tergov harakatlarini ham tartibga soladi. Masalan, tergov harakatlarini o‘tkazish joyini belgilashda “so‘roq qilish joyi” qoidalaridan yoki tergov harakatlarida ishtirok etishga chaqirish uchun “so‘roq qilish uchun chaqiruv” va shu kabi boshqa qoidalaridan analogiya tarzida foydalaniladi. Quyida so‘roq qilishning har bir umumiy qoidasiga alohida to‘xtalib o‘tish joiz. So‘roq qilish joyi . Jinoyat – protsessual qonun surishtiruvchiga yoki tergovchiga yoki prokurorga guvohni, jabrlanuvchini, gumon qilinuvchini va ayblanuvchini dastlabki tergov o‘tkaziladigan joyda yoki so‘roq qilinuvchi qayerda bo‘lsa, o‘sha joyda, sudga esa sud muhokamasi yuritilayotgan joyda so‘roq qilishga ruxsat beradi. Odatda so‘roq qilish joyi bu tergovchining xonasi hisoblanadi. Lekin tezkorlik bilan tergov harakatini o‘tkazish zarurati bo‘lgan hollarda, tergov xarajatlarni kamaytirish, taktik jihatdan lozim deb topilgan hollarda so‘roq qilinadigan shaxsning o‘qish, ishlash yoki turar joyida yoxud jinoyat sodir bo‘lgan joyda yoyinki jazoni o‘tayotgan shaxslarni jazoni o‘tash joylarida so‘roq qilinadi. So‘roq qilish joyini belgilash borasida shuni aytish mumkinki, so‘roqni amalga oshirish uchun sharoitlarga ega bo‘lgan joyda mazkur harakatni amalga oshirish mumkin. So‘roq qilish uchun chaqiruv . So‘roq qilishdan oldin so‘roq qilinadigan shaxslar tergov harakati o‘tkaziladigan joyga yetib kelishini ta’minlash m zarur bo‘ladi. So‘roq qilish tergov harakatida so‘roq qilinuvchi va so‘roqqilinuvchining bevosita yuzma-yuz bo‘lishi talab qilinadi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 97-moddasida n so‘roq qilish uchun chaqiruv tartibi belgilangan. Bu qoidadan nafaqat so‘roq qilish balki boshqa tergov harakatlarini o‘tkazish uchun chaqiruvda ham qo‘llaniladi. O‘zbekiston Respublikasi hududida erkin harakatlanishi mumkin bo‘lgan shaxslar chaqiruv qog‘ozi orqali chaqirtiriladilar. Protsessual majburlov choralarini va jazoni o‘tayotgan shaxslar, shuningdek statsionar davolash muassasalar davolanayotgan shaxslar shu muassasalarning ma’muriyati orqali chaqirtiriladi. Chaqiruv qog‘ozi pochta orqali jo‘natiladi yoki chopar orqali topshiriladi. So‘roq qilish uchun shaxsning qanday chaqirtirilganligidan ko‘ra, bu tergov harakatini o‘tkazish muhim. Shuning uchun chaqiruvni amalga oshirish uchun chaqiruv qog‘ozi o‘rniga boshqa vositalardan ham foydalansa bo‘ladi. Masalan, chaqiruv telefonogramma, telegramma, radiogramma bilan yoki telefaks orqali ham bo‘lishi mumkin. Chaqiruv qog‘ozida, chaqiruv maqsadidagi telefonogramma, telegramma, radiogramma bilan yoki telefaksda shaxs kim sifatida, qaysi manzilga va kimning huzuriga chaqirilayotganligi, qaysi kunda va qaysi soatga yetib kelishi kerakligi, shuningdek uzrsiz sabablarga ko‘ra kelmay qolgan taqdirda qanday oqibatlar ro‘y berishi ma’lum qilinishi lozim. Chaqiruv qog‘ozi chaqiriluvchiga topshirilib, tilxat olinadi. Chaqiruv qog‘ozi olib borilganda chaqiriluvchi vaqtincha yo‘q bo‘lsa, unga berib qo‘yish uchun chaqiruv qog‘ozi u bilan birga yashovchi voyaga yetgan oila a’zolaridan biriga, yotoqxona ma’muriyatiga, uy egasiga yoki fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organi vakiliga topshirilib, tilxat olinadi. So‘roq qilinuvchining shaxsini aniqlash . So‘roq qilishdan oldin so‘roq qilinuvchidan uning familiyasi, ismi, otasining ismi, aniq tug‘ilgan vaqti (yili,), oyi, kuni tug‘ilgan joyi, millati, fuqaroligi, ish joyi, mansabi, mashg‘ulot turi, ma’lumoti, oilaviy ahvoli, sudlanganligi yoki sudlanmaganligi, doimiy yoki vaqtincha turar-joyi aniqlanadi. Ushbu ma’lumotlarning barchasi jinoyat ishidagi yoki so‘roq qilinuvchining shaxsiy hujjatlaridagi ma’lumotlar bilan solishtiriladi. Har qanday holda ham surishtiruvchi, tergovchi yoki sud so‘roq qilinuvchi o‘zini kim deb tanishtirgan bo‘lsa, aynan o‘sha shaxs ekanligiga ishonch hosil qilishi lozim (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 98-modda). Ish uchun ahamiyatli bo‘lgan hollarda so‘roq qilinuvchining shaxsiga bo‘lgan boshqa ma’lumotlar ham aniqlanishi mumkin. Masalan, qaramog‘ida bo‘lgan shaxslar, og‘ir kasalligi bor-yo‘qligi, psixonevrologik va narkologik dispanserlar hisobida turish-turmasligi kabi ma’lumotlar shular jumlasidan. So‘roq qilinuvchining qaysi tilda ko‘rsatuv bera olishini aniqlash. So‘roq qilinuvchi ish yuritilayotgan tilni bilmasa yoki yetarli darajada tushunmasa, u qaysi tilda ko‘rsatuv bera olishi mumkin, degan masalalar ham aniqlanishi lozim. Zarur hollarda tarjimon chaqiriladi va u kelguncha so‘roq qilish to‘xtatib turiladi (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyatprotsessual kodeksi 99-modda). So‘roq qilinuvchining qaysi tilda ko‘rsatuv bera olishi bayonnomada ko‘rsatilishi shart. So‘roq qilinuvchi shaxsning ona tili yoki millati xususida ma’lumotlar mavjud bo‘lsa-da, undan qaysi tilda ko‘rsatuv berish istagi borligi so‘ralishi lozim. Huquq va majburiyatlarni tushuntirish. So‘roq qilinuvchining shaxsi aniqlanganidan keyin unga (ushbu kodeksda mavjud) huquq va majburiyatlari tushuntiriladi. Bu huquq va majburiyatlar tushuntirilganligi ham so‘roq bayonnomasi yoki sud majlisi bayonnomasida qayd etiladi (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 100-modda). So‘roq qilishda, umuman istalgan tergov harakatida ishtirok etayotgan fuqarolarning, necha marta ishtirok etishidan qat’i nazar jinoyat-protsessual qonunchiligidagi huquq va majburiyatlari tushuntirilishi shart. Bu qoidaga rasmiyatchilik uchun amal qilmasdan, so‘roq qilinuvchining kim sifatida so‘roq qilinishidan kelib chiqib (guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi v.h.), uning huquq va majburiyatlari mazkur shaxsning huquqiy ongi darajasida tushunarli tarzda yoritib berilishi kerak. Ishning holatlari to‘g‘risida erkin so‘zlab berish. So‘roq qilinuvchiga ishning unga ma’lum bo‘lgan holatlari to‘g‘risida so‘zlab berish taklif qilinmog‘i lozim. So‘roq qilinuvchi erkin so‘zlab berganidan keyin uning ko‘rsatuvlarini to‘ldirish va aniqlashga qaratilgan savollar berilishi mumkin (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 101-modda). So‘roq qilinuvchi tomonidan o‘ziga ma’lum holatlar xususida erkin so‘zlab berishi birinchidan, ish yuzasidan aniqlanishi lozim bo‘lgan holatlarni isbot qilish uchun muhim bo‘lsa, boshqa tomondan mazkur shaxsning bo‘lib o‘tgan holatlarni xotirada qayta tiklash tasodifiy xatolarning oldini olish uchun ahamiyatlidir. Har qanday shaxsni sud majlisida yoki undan tashqarida so‘roq qilishda mazkur qoidaga rioya qilinadi. Shaxs erkin so‘zlab bo‘lganidan keyin, holat yuzasidan savollar berilishiga yo‘l qo‘yiladi. Agar erkin so‘zlab berish jarayonida so‘roq qilinuvchi ishga taalluqli bo‘lmagan ma’lumotlarni so‘zlashda davom etsa, so‘roq qiluvchi vaqtni samarali tejash maqsadida uni to‘xtatib tegishli ish uchun ahamiyatli holatlarga to‘xtalishni va savollarga javob berishni talab qilishga haqli. Ishora qiluvchi savollar berishga yo‘l qo‘yilmasligi. Kutilayotgan javobga bevosita yoki bilvosita yo‘naltirish mazmunidagi ishora qiluvchi savollar berish taqiqlanadi (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 102-modda). Ishora qiluvchi savollar deganda so‘roq qilinuvchidan ma’lum bir javobni olish maqsadida unga savol berish tushuniladi. Ishora qiluvchi savollarga misol: “o‘sha kuni egningizda qora kiyim edimi?” deb so‘rashning o‘zi shaxsning qora kiyimiga ishora qilyapti. Bu savolni to‘g‘ri shakllantirib “o‘sha kuni qanday kiyim kiygan edingiz?” deb so‘ralsa, to‘g‘ri bo‘ladi. So‘roq qilinuvchining hujjatlar va boshqa yozuvlardan foydalanishi. So‘roq qilinuvchining ko‘rsatuvlari raqamlar yoki xotirada saqlanishi qiyin boshqa ma’lumotlarga taalluqli bo‘lsa, u so‘roq jarayonida o‘zidagi yoki ishga qo‘shib qo‘yilgan hujjatlardan yoxud boshqa yozuvlardan foydalanishi mumkin. So‘roq qilinuvchiga so‘roq qilish jarayonida o‘zidagi hujjatlar va boshqa yozuvlarni o‘qib eshittirishga ruxsat etilishi mumkin. Surishtiruvchi, tergovchi va sud so‘roq qilinuvchidan so‘roq qilish jarayonida u foydalanayotgan hujjatlar va boshqa yozuvlarni talab qilishi, ularni keyin qaytarib berishi yoki ishga qo‘shib qo‘yishi mumkin (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat- protsessual kodeksi 103-modda). So‘roq qilinuvchining hujjatlar va boshqa yozuvlardan foydalanishi uchun sharoitlar yaratib berilishi kerak. Biroq, ushbu huquqdan foydalanish so‘roq qilinuvchi so‘roq paytida oldindan tayyorlab qo‘yilgan ko‘rsatuv (ishlab chiqilgan) matnga aylanmasligi kerak. Agar zarurat tug‘ilsa, masalan sud jarayonida so‘roq qilinuvchining yozuvlardan foydalanishi ishni oshkora ko‘rilishi va dalillarni bevosita va og‘zaki usulda tekshirish prinsiplarini buzadigan bo‘lsa, bu yozuvlarni surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud olib qo‘yadi va bu haqda tegishli bayonnomaga yozuv kiritadi. Ko‘rsatuvlarning haqqoniyligini tekshirish uchun xotirada saqlab qolinishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlar xususida tegishli hujjat yoki yozuvlar olib qo‘ygan holda ham savollar berilishi mumkin. So‘roq qilinuvchining ilgarigi so‘roqlarda bergan ko‘rsatuvlarini o‘qib eshittirish. Jinoyat protsessining va dalillarga baho berishning prinsiplaridan biri dalillarni bevosita va og‘zaki usulda tekshirish hisoblanadi. Unga ko‘ra, ilgari so‘roq qilinganligidan qat’i nazar dalil sifatida ma’lumotni qabul qilish yoki tekshirish uchun mazkur ma’lumotga ega shaxs (uni ma’lum qilgan shaxs) bevosita (og‘zaki) so‘roq qilinishi lozim. Biroq shaxs ko‘rsatuv berishdan bosh tortgan hollarda, shuningdek hozirgi va ilgarigi so‘roqlarda berilgan ko‘rsatuvlar o‘rtasida jiddiy qaramaqarshiliklar bo‘lganda yoki tergov va suddan yashiringan vaziyatlarda ish yuritilayotganda, uning ilgari bergan ko‘rsatuvlari bayonnnomalashtirilgan bo‘lsa, u o‘qib eshittirilishi mumkin. Bundan tashqari, so‘roq qilinuvchi shaxs takroriy yoki qo‘shimcha so‘roqda biri boshqasini inkor qiladigan ma’lumotlarni bayon qilgan hollarda so‘roq qilish yakuniga yetkazilib, rasmiylashtirilgandan so‘ng ilgari bergan ko‘rsatuvlarini tekshirish yoki aniqlik ko‘rsatish maqsadida o‘qib eshittirilishi mumkin (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 104- modda). Shuningdek, ish so‘roq qilinuvchining ishtirokisiz ko‘rib chiqilayotganda surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud tomonidan so‘roq qilinuvchining ilgari bergan ko‘rsatuvlar o‘qib eshittirilishi mumkin. So‘roq qilinuvchiga narsalar va hujjatlarni ko‘rsatish. So‘roq jarayonida surishtiruvchi, tergovchi va sud, shuningdek sud muhokamasida taraflar ishga qo‘shib qo‘yilgan yoki taraflar ixtiyorida bo‘lgan narsalar va hujjatlarni so‘roq qilinuvchiga ko‘rsatishlari, shuningdek bu hujjatlarni o‘qib eshittirishlari mumkin (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 105 moddasi 1-qismi). Bu vaziyatda ko‘rsatuvlarning haqqoniyligiga erishish, unutilayotgan muayyan holatlarni esga solish, boshqalarga noma’lum noaniq bo‘lgan ma’lumotlarga oydinlik kiritish maqsadida so‘roq qilinuvchiga narsalar va hujjatlarni ko‘rsatishga yo‘l qo‘yiladi. Ko‘rsatiladigan bunday ashyolar so‘roq qiluvchilarda yoki sudda taraflar ixtiyorida bo‘lib, ularning tashabbusi bilan ham ko‘rsatilishi mumkin. So‘roq bayonnomasida yoki sud majlisi bayonnomasida qaysi narsa yoki hujjat ko‘rsatilganligi, hujjat matnining qaysi qismi va uning kim tomonidan o‘qib eshittirilganligi, narsa yoki hujjatni ko‘rsatish vaqtida qanday savollar berilganligi va bunga javoban so‘roq qilinuvchi qanday ko‘rsatuvlar berganligi aniq aks ettirilishi kerak (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 105-moddasi 2-qismi). 2. So‘roq jarayoni va natijalarini qayd qilish. (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 106-modda). Muayyan ma’lumotga dalil deb baho berishning muhim shartlaridan biri ularning rasmiylashtirishi hisoblanadi. Tegishli tartibda rasmiylashtirilgan ma’lumotlardan dalil sifatida foydalanish mumkin. Boshqa ko‘plab davlatlardan farqli ravishda O‘zbekiston Respublikasi jinoyat protsessida suddan tashqarida so‘roq qilish amalga oshirilganda alohida bayonnoma tuziladi. Sudda esa, barcha sud harakatlari sud majlisining bayonnomasida rasmiylashtiriladi. Har bir holatni to‘laligicha yozib bo‘lmasligi bois so‘roq jarayonida bayonnoma yuritish bilan bir qatorda ovozni yozib olish, videoyozuv va kinotasvirga olish ham qo‘llanilishi mumkin. Ulardan foydalanish ko‘rsatuvlarning yanada ishonchliligini ta’minlaydi. Ko‘rsatuvlar bayonnomaga birinchi shaxs nomidan, imkoni boricha so‘zma-so‘z yozib boriladi. Savol-javob so‘roq jarayonida qanday olib borilgan bo‘lsa, shunday izchillikda qayd qilinadi. Surishtiruvchi, tergovchi yoki sud majlisiga raislik qiluvchi tomonidan chetlatilgan, shuningdek so‘roq qilinuvchi javob berishdan bosh tortgan savollar ham bayonnomaga kiritilishi kerak. Bayonnomada, bundan tashqari, so‘roq qilinuvchi tomonidan avvalgi so‘roqlarda berilgan ko‘rsatuvlarning o‘qib eshittirilgani, ko‘rsatuv berish jarayonida so‘roq qilinuvchining hujjat yoki boshqa yozuvlardan foydalangani, so‘roq qilinuvchiga so‘roq davomida narsa va hujjatlar ko‘rsatilgani, so‘roq paytida ovoz yozish, videoyozuv, kinotasvirga olish o‘tkazilgani qayd qilinadi, fonogramma, videoyozuv, kinotasma bayonnomaga ilova qilinadi. Agar so‘roq qilishda texnik vositalaridan foydalanilgan bo‘lsa,bayonnomada quyidagilar ko‘rsatilishi lozim:  fotosurat, videoyozuvlar va ovozli yozuvlardan foydalanganligi haqidagi ma’lumotlar;  texnik vositalar to‘g‘risida ma’lumotlar;  agar uzilishlar bo‘lsa, ularning sabablari va muddatlari;  so‘roq qilinuvchi tomonidan texnik vositalardan foydalanish borasida berilgan ariza va shikoyatlar;  so‘roq qilinuvchining imzosi. So‘roq tugaganidan keyin bayonnoma o‘qib chiqish uchun so‘roq qilinuvchiga ko‘rsatiladi yoxud uning iltimosiga ko‘ra surishtiruvchi, tergovchi tomonidan unga o‘qib beriladi. So‘roq qilinuvchi ko‘rsatuvni o‘z qo‘li bilan yozma ravishda bayon qilishga haqli, o‘z qo‘li bilan yozilgan ko‘rsatuv bayonnomaga ilova qilinib, bu haqida bayonnomaga yozib qo‘yiladi. So‘roq qilinuvchi yoki taraflarning iltimosiga ko‘ra sud majlisida bayonnomaga imzo qo‘yilguniga qadar yozilgan ovoz, videoyozuv va kinotasvir namoyish qilinishi mumkin. Ular bilan bayonnoma o‘rtasida tafovut bo‘lgan hollarda, tafovut sababini aniqlash uchun qayta so‘roq qilinishi mumkin. So‘roq qilinuvchi bayonnomani o‘qib bo‘lgach, ko‘rsatuvlari to‘g‘ri yozilganligi va u bilan tanishganligini imzo chekib tasdiqlaydi. Imzo bayonnomaning oxiriga qo‘yiladi, basharti ko‘rsatuvlar bir necha sahifaga yozilgan bo‘lsa, har qaysi sahifaga alohida imzo chekiladi. So‘roq qilishda tarjimon qatnashayotgan bo‘lsa, u so‘roq qilinayotgan shaxsning bayonnomadagi ko‘rsatuvlarini unga og‘zaki tarjima qiladi, so‘roq qilinuvchining o‘z qo‘li bilan yozib bergan ko‘rsatuvlarini esa, yozma ravishda tarjima qiladi. Tarjimon ko‘rsatuvlar yozilgan bayonnomaning oxiriga va har bir sahifasiga alohida, shuningdek so‘roq qilinuvchining o‘z qo‘li bilan yozib bergan ko‘rsatuvlarining tarjimasiga imzo chekadi. So‘roqning davom etish vaqti. So‘roqning umumiy davom etish vaqti bir kunda sakkiz soatdan oshmasligi lozim. Dam olish va ovqatlanish uchun beriladigan bir soat tanaffus bu hisobga kirmaydi (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 107-modda). Voyaga yetmagan gumon qilinuvchini, ayblanuvchini so‘roq qilishga ketgan umumiy vaqt, kun davomida dam olish va ovqatlanish uchun bir soatlik tanaffusni hisobga olmaganda, olti soatdan oshmasligi kerak (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat- protsessual kodeksi 553-moddasi 4-qismi). Tergov amaliyoti so‘roq qilinuvchini so‘roq qilishning davom etish vaqtini belgilashda mutaxassis-shifokor fikri olinishi maqsadga muvofiq. Lekin ushbu muddat ham yuqorida ko‘rsatilgan maksimal muddatdan oshishi mumkin emas. Qo‘shimcha so‘roq . Dastlabki tergovda va sudda qo‘shimcha so‘roq qilish zarurati tug‘ilishi mumkin. Bunday so‘roq quyidagi hollarda o‘tkaziladi:  so‘roq qilinuvchi ishning o‘ziga ma’lum bo‘lgan barcha holatlari to‘g‘risida ko‘rsatuv bera olishi uchun qonunda nazarda tutilgan so‘roqning umumiy davom etish vaqti yetarli bo‘lmasa;  so‘roq qilingan shaxs ilgari bergan ko‘rsatuvlarini to‘ldirish yoki o‘zgartirish istagini bildirsa;  ayblanuvchiga yangi yoki o‘zgartirilgan yoxud qo‘shimcha ayblov e’lon qilinsa;  surishtiruvchi yoki tergovchi tomonidan ilgari so‘roq qilingan shaxsning ko‘rsatuvlari to‘g‘ri yozilganligini prokuror qo‘shimcha so‘roq qilish yo‘li bilan tekshirib ko‘rishni lozim topsa;  surishtiruvchi yoki boshqa tergovchi tomonidan ilgari so‘roq qilingan shaxsning ko‘rsatuvlari to‘g‘ri yozilganligini ishni yuritish uchun qabul qilgan tergovchi qo‘shimcha so‘roq qilish yo‘li bilan tekshirib ko‘rishni lozim topsa;  ilgari so‘roq qilingan shaxsga berilishi kerak bo‘lgan ish uchun muhim yangi savollar tug‘ilsa;  shaxs so‘roq qilinganidan keyin ishga kirishgan zaxiradagi xalq maslahatchisi ushbu shaxsni yangitdan so‘roq qilishni talab qilsa (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 108-modda). Ko‘rsatuv beradigan subyektlarga ko‘ra, so‘roq qilish qo‘yidagi turlarga farqlanadi :  gumon qilinuvchini va ayblanuvchini (sudlanuvchi) so‘roq qilish;  jabrlanuvchi va guvohni so‘roq qilish. Bulardan tashqari, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, jabrlanuvchi va guvoh maqomida bo‘lgan shaxslarning yoshi, jinoyat ishiga jalb qilinayotgan O‘zbekiston hududidan tashqarida ekanligi yoki diplomatic daxlsizlikka egaligi kabi xususiyatlarini inobatga olib, ularni so‘roq qilishga nisbatan qo‘shimcha qoidalarni qo‘llaniladi. Bunday xususiyatlarga ega shaxslar sifatida:  voyaga yetmagan gumon qilinuvchini va ayblanuvchini (sudlanuvchini);  voyaga yetmagan jabrlanuvchini va guvohni;  gumon qilinuvchining, ayblanuvchining va sudlanuvchining yaqin qarindoshlarini;  O‘zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida bo‘lgan va chaqirtirilgan guvohni, jabrlanuvchini, ekspertni, fuqaroviy da’vogarni, fuqaroviy javobgarni, ularning vakillarini;  xorijiy yoki xalqaro diplomatik daxlsizlikka ega shaxslarni keltirib o‘tish mumkin. Yuqorida sanab o‘tilgan shaxslarni jinoyat protsessining har qanday bosqichida so‘roq qilishda ularga berilgan qo‘shimcha kafolatlar va o‘ziga xosliklarni inobatga olgan holda so‘roq qilishning umumiy qoidalariga rioya etiladi. Sanab o‘tilgan shaxslardan voyaga yetmaganlar gumon qilinuvchini va ayblanuvchini, (sudlanuvchi) shuningdek O‘zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida bo‘lgan va chaqirtirilgan guvoh, jabrlanuvchi, ekspert, fuqaroviy da’vogar, fuqaroviy javobgar, ularning vakillarini so‘roq qilishga doir maxsus qoidalar alohida mavzularda (darslik boblarida) ko‘rib chiqiladi. 3. Gumon qilinuvchi va ayblanuvchini (sudlanuvchini) so‘roq qilish va ularning huquq va majburiyatlari Gumon qilinuvchi va ayblanuvchilarni so‘roq qilishda ham yuqorida bayon qilingan so‘roq qilishning umumiy qoidalari qo‘llaniladi. Bulardan tashqari, yana o‘ziga xoslik kasb etadi. Quyida shular xususida to‘xtalamiz. Gumon qilinuvchi va ayblanuvchining manfaatlarini ta’minlash maqsadida ularni so‘roq qilish muddalariga alohida e’tibor qaratiladi. Quyidagi holatlarda gumon qilinuvchi va ayblanuvchiga so‘roq qilish darhol, uzog‘i bilan yigirma to‘rt soatdan kechiktirmay ko‘rsatuv berishga imkoniyat yaratilib berilishi kerak:  ular ushlanganda yoki qamoqqa olinganda huquqni muhofaza qilish organiga olib kelingan paytdan boshlab;  so‘roq qilish uchun chaqirilgan yoki majburiy keltirilganda hozir bo‘lgan paytdan boshlab. Mazkur qoidani nazarda tutuvchi O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksi 110-moddasidagi “so‘roq qilinishi kerak” iborasining qo‘llanilganligi gumon qilinuvchi va ayblanuvchining so‘roq qilish tergov harakatida ishtirok etishiga majburligini anglatmaydi. Yuqoridagi holatlar yuz berganidan surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud gumon qilinuvchi va ayblanuvchidan ko‘rsatuv berish xohishi borligini so‘rashlari va ko‘rsatuv berish imkoniyatini yaratish, ya’ni xohishlari bo‘lganida so‘roq qilishga kirishishlari lozimligini anglatadi. Ayblanuvchi (sudlanuvchi) jinoyat protsessining eng asosiy ishtirokchilaridan bo‘lganligi, unga himoyalanish huquqi berilganligi bois sud tergovi paytida sudlanuvchiga istagan vaqtida ko‘rsatuv berish huquqi sudya tomonidan ta’minlanishi shart. Agar sudlanuvchi biror sud harakati o‘tkazilayotgan paytda ko‘rsatuv berish to‘g‘risida istak bildirsa, sud unga shu harakatlar tugashi bilanoq ko‘rsatuv berish uchun imkoniyat yaratadi. Gumon qilinuvchi va ayblanuvchini birinchi marotaba so‘roq qilish o‘zining amalga oshirish vaqti va tartibiga xos qoidalar nihoyatda ehtiyotkorlikni talab qiladi. Chunki surishtiruv va tergov organlari xodimlari tomonidan bu qoidalarga rioya qilmaslik himoya huquqining buzilishini anglatadi. Qonunda shaxsga gumon yoki ayblov e’lon qilinganidan keyin qanday muddat ichida so‘roq qilish lozimligi masalasi aniq tartibga solinmagan bo‘lsa-da, bu holat O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat- protsessual kodeksi 110-moddasi birinchi qismidagi qoida bilan tartibga solinadi. Bu boradagi tergov an'analari to‘g‘ri shakllangan. Aksariyat jinoyat ishlarida gumon yoki ayb e’lon qilingan, shuningdek ayblov o‘zgartirilgan zahoti gumon qilinuvchi yoyinki ayblanuvchini so‘roq qilish tergov harakati o‘tkaziladi. Gumon qilinuvchini va ayblanuvchini birinchi marta so‘roq qilishdan oldin surishtiruvchi, tergovchi quyidagi harakatlar ketma-ketligini amalga oshiradi:  so‘roq qilishning umumiy qoidalariga muvofiq so‘roq qilinuvchini chaqirishi, uning shaxsini va qaysi tilda ko‘rsatuv berishi mumkinligini aniqlaydi;  gumon qilinuvchiga, ayblanuvchiga O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksining 46 va 48-moddalarida nazarda tutilgan protsessual huquq va majburiyatlarini tushuntiradi;  so‘roq qilishda gumon qilinuvchi, ayblanuvchi shartnoma tuzgan himoyachining yoxud himoyachi ishtirok etishi shart bo‘lgan hollarda gumon qilinuvchi, ayblanuvchi shartnoma tuzishga ulgurmagan yoki tuza olmagan bo‘lsa, boshqa himoyachining so‘roqda ishtirok etishini ta’minlaydi;  gumon qilinuvchiga uning qanday jinoyat sodir etganlikda gumon qilinayotganligini, ayblanuvchiga esa ayblanganligini e’lon qiladi, ya’ni gumon yoki ayblovni e’lon qiladi;  gumon qilinuvchiga yoki ayblanuvchiga ularning jalb qilinganligi to‘g‘risidagi qaror nusxalarni (qaytarib olmaslik sharti bilan) taqdim qiladi;  Surishtiruvchi, tergovchi ayblanuvchini birinchi marta so‘roq qilishdan oldin u o‘zini aybli hisoblashi-hisoblamasligini yoki o‘z aybini to‘la yoxud qisman rad etishi yoki etmasligini aniqlaydi; Ushbu harakatlar amalga oshirilganidan so‘ng, so‘roq qilishga kirishadi. So‘roq qilish ikki qismdan: a) erkin so‘zlab berish (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 101-modda) va b) savol-javob qismlaridan iborat bo‘ladi. Bularning hammasi so‘roq qilish bayonnomasida, sudda esa, sud majlisi bayonnomasida qayd qilinadi . So‘roq qilishda shaxslarning nimalar xususida bayon qilganligi hali isbot qilinganligini anglatmaydi. Unga surishtiruv, tergov organlari va sud tomonidan bildirilgan munosabat ham ahamiyatlidir (Bu “Dalillar va isbot qilish” mavzusida dalillarga baho berish deb e’tirof etilgan edi). Gumon qilinuvchi va ayblanuvchining ko‘rsatuvlari guvohlar va boshqa shaxslarning ko‘rsatuvlaridan tubdan farq qiladi. Ayblanuvchi o‘ziga nisbatan qo‘yilgan ayblov bo‘yicha ko‘rsatuvlar berar ekan, uning ko‘rsatuvlarida bayon qilingan fikrlar chalg‘itish ruhida bo‘lishi mumkinligini nazardan chetda qoldirmaslik lozim. Gumon qilinuvchi va ayblanuvchining ko‘rsatuvlari e’lon qilingan ayblovga nisbatan ikki xil mazmunda bo‘ladi. Bular 1) ayblovni (gumonni) rad etuvchi ko‘rsatuvlar va 2) iqrorlik mazmunidagi ko‘rsatuvlar. Ayblovni (gumonni) rad etuvchi ko‘rsatuvlar gumon qilinuvchi va ayblanuvchining huquqdan kelib chiqadi. Gumon qilinuvchi va ayblanuvchini so‘roq qilish ayblanuvchidan jinoyat ishi bo‘yicha isbotlashning vositalaridan biri bo‘lmish ko‘rsatuvlar olish usuli bo‘lish bilan bir qatorda ularning ayblovdan (gumondan) himoyalanishning eng ta’sirchan va aniq vositasi hisoblanadi. Gumon qilinuvchi va ayblanuvchi himoya huquqining subyektlari bo‘lganlari uchun ko‘rsatuv berish ularning huquqi hisoblanadi. Gumon qilinuvchi va ayblanuvchi (sudlanuvchi) ko‘rsatuv berishdan bosh tortganda , yolg‘on guvohlik (ko‘rsatuv) berganda, hattoki, birovga tuhmat qilganida yoki bila turib yolg‘ondan jinoyatni sodir etgan shaxs, deb ko‘rsatganida ham, qanday oqibatlar yuz berishidan qat’i nazar, javobgarlikka tortilmaydilar. Iqrorlik mazmunidagi ko‘rsatuvlar - gumon qilinuvchining va ayblanuvchining zimmasiga e’lon qilingan ayblov va gumonni tan olishini anglatuvchi ko‘rsatuvlar hisoblanadi. Gumon qilinuvchi va ayblanuvchining iqrorligini ikki xil vaziyatda o‘rganish mumkin:  Ko‘rsatuvlar berish vaqtidagi iqrorlik;  Aybini bo‘yniga olish to‘g‘risidagi arz bilan murojaat qilish vaqtidagi iqrorlik. Gumon qilinuvchi va ayblanuvchi iqrorlik mazmunidagi ko‘rsatuv nihoyatda katta ahamiyat kasb etadi. Iqrorlik jinoiy javobgarlikni hal qilish va ish yuritish tartibini belgilashga bevosita ta’sir qiladi. Gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchi aybga (gumonga) iqror bo‘lganida u ayblovning (gumonning) aynan qaysi epizodlari v.h.latlarini tan olishi hamda qaysilarini inkor etishini aniqlash zarur. Shuningdek, aybga iqrorlik yoki uni rad qilish voqelikka qanchalik mos kelishini tekshirishga ko‘maklashuvchi holatlarga ham aniqlik kiritish kerak. Yolg‘ondan aybga iqrorlik ijtimoiy xavfli holatdir. Bu tergovni to‘g‘ri yo‘ldan chalg‘itadi, behudaga vaqt sarflaydi, moddiy yo‘qotishlarga sabab bo‘ladi va haqiqiy aylanuvchini javobgarlikka tortilmasligiga olib kelishi mumkin. Gumon qilinuvchining sodir etilgan jinoyat haqidagi ko‘rsatuvlari va ayblanuvchining o‘z aybiga iqror bo‘lishi, ishdagi boshqa mavjud dalillar yig‘indisi bilan tasdiqlangan taqdirdagina ayblash uchun asos qilib olinishi mumkin. Gumon qilinuvchi va ayblanuvchining ko‘rsatuvlari bilan aniqlangan holatlar ayblanuvchi o‘z aybiga iqror bo‘lgan taqdirda ham, o‘zining aybdor ekanligini inkor qilgan taqdirda ham ishning hamma holatlari bilan bog‘liq holda boshqa dalillar kabi tekshirib chiqilishi va baholanishi lozim. Chunki shaxs boshqa shaxsning aybini bo‘yniga olishi yoki o‘zining jinoiy sheriklarni yashirishga urinishi ko‘p kuzatiladi. Shuning uchun O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2014- yil 23-maydagi «Sud hukmi to‘g‘risida»gi 07-sonli qarorida sudlanuvchi tomonidan tergovda yoki sudda aybini bo‘yniga olish holati u ish bo‘yicha to‘plangan hamda sudda tekshirilgan boshqa dalillar bilan xolisona tasdiqlangandagina ayblov hukmi chiqarishga asos bo‘la olishi ta’kidlangan. Aybini bo‘yniga olish to‘g‘risidagi arzning eng asosiy sharti bu uning ixtiyoriy ekanligidir. Shaxs u jinoyatni sodir etganlikda gumon qilinmasdan va unga ayblov e’lon qilinmasdan oldin huquqni muhofaza qilish organlariga o‘zi sodir etgan jinoyat to‘g‘risida xabar bilan, ya’ni aybini bo‘yniga olish to‘g‘risidagi arz bilan murojaat etishi mumkin. Aybini bo‘yniga olish to‘g‘risidagi arz og‘zaki yoki yozma bo‘lishi mumkin. Og‘zaki xabarni surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sud bayonnomada aks ettiradi. Bayonnomaga arz qiluvchining shaxsiga doir ma’lumotlar kiritiladi va unda arzning mazmuni birinchi shaxs nomidan bayon qilinadi. Bayonnomaga arz qiluvchi va arz qilingan surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sudya imzo chekadi. Aybini bo‘yniga olish to‘g‘risidagi arz ham surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud tomonidan aniqlangan boshqa barcha dalillar bilan birgalikda baholanadi hamda aybni bo‘yniga olish mavjud dalillar yig‘indisi bilan tasdiqlangan taqdirdagina ayblash uchun asos qilib olinishi mumkin. Aybini bo‘yniga olish to‘g‘risida arz sud, prokuror, surishtiruvchi va tergovchini ishning barcha holatlarni aniqlash majburiyatidan ozod etmaydi. 4. Guvoh va jabrlanuvchini so‘roq qilish va ularning huquq va majburiyatlari Kundalik nutqda “guvohlik qilmoq” iborasi o‘zi guvohi bo‘lgan holat xususida aytib bermoq, ma’lumot bermoq, bildirmoq ma'nolarini anglatadi. Buni inobatga olib, masalaga umumiyroq yondoshsak, muayyan voqelik haqida ma’lumot berishni guvohlik berish, deb atash mumkin. Guvoh va jabrlanuvchini so‘roq qilishda ham so‘roq qilishning umumiy qoidalariga rioya qilinadi. Guvoh va jabrlanuvchini so‘roq qilish quyidagi xususiyatlari bilan gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchini so‘roq qilishdan farqlanadi:  Ko‘rsatuv berish guvoh va jablanuvchining majburiyati hisoblanishi;  Qonunda guvoh va jablanuvchiga nisbatan o‘tkaziladigan tergov harakatida ularning manfaatlarini himoya qilishda advokat ishtirok etishi shart bo‘lgan holatlar belgilanmagan bo‘lsa-da, ularning o‘z advokati guvohga nisbatan) yoki vakili (jabrlanuvchiga nisbatan) bilan birga hozir bo‘lsalar, ularni advokat yoki vakil ishtirokida so‘roq qilinadilar.  Jinoyat–protsessual qonun hujjatlarida guvoh yoki jabrlanuvchilar uchun hech qanday yoshga doir cheklashlar belgilanmagan. Amaliyotda kichik yoshdagi guvohlar (jabrlanuvchilar) ko‘rsatuvlaridan ham foydalaniladi.  Agar guvoh yoki jabrlanuvchi o‘n olti yoshga to‘lmagan bo‘lsa, ularni so‘roq qilish qonuniy vakili yoki katta yoshdagi yaqin qarindoshi, pedagog yoki jabrlanuvchining vakili ishtirokida ularning roziligi bilan o‘tkaziladi. Jinoyat-protsessual qonun normalari vujudga kelish va rivojlanish tarixini tahlil qilib, shunday xulosa qilish mumkinki, muayyan himoya huquqini ta’minlash maqsadida gumon qilinuvchi va ayblanuvchini so‘roq qilish tartibi ham umumiylik kasb etgan guvohlarni so‘roq qilish tartibidan ajralib chiqqan. Jinoyat protsessida himoya huquqi ega bo‘lgan shaxslardan tashqari barcha shaxslar guvohni so‘roq qilish qoidalariga asoslanib so‘roq qilinadi. Masalan, ekspert, fuqaroviy da’vogar, fuqaroviy javobgar, qonuniy vakillar v.h. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat protsessual qonunchiligi bir jinoyat ishi yuzasidan gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi maqomida bo‘lgan shaxsning guvoh sifatida so‘roq qilinishiga yo‘l qo‘ymaydi. Sababi gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchi himoya huquqiga ega bo‘lgan shaxslardir.Gumon qilinuvchining, ayblanuvchining va sudlanuvchining guvoh sifatida so‘roq qilinishi, ya’ni ko‘rsatuv berishning majburiy qilib qo‘yilishi o‘zlariga qarshi ko‘rsatuv berishga olib kelishi, yolg‘on ko‘rsatuvlarning berilishi va boshqa salbiy holatlarni keltirib chiqaradi. Jinoyat protsessual qonunchiligiga ko‘ra, nafaqat gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchi, balki gumon ostiga olingan ya’ni kelgusida gumon qilinishi mumkinligini ochiq ko‘rinib qolgan shaxslar ham guvoh sifatida so‘roq qilinmaydilar.O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2003-yil 19 dekabrdagi “Gumon qilinuvchi va ayblanuvchini himoya huquqi bilan ta’minlashga oid qonunlarni qo‘llash bo‘yicha sud amaliyoti to‘g‘risida”gi 17-sonli qarorining 8-bandida “Bu o‘rinda shuni nazarda tutish kerakki, shaxs O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 221-moddasida ko‘rsatilgan asoslarga ko‘ra ushlangan hollarda, garchi qonunda bu haqda tegishli bayonnoma shaxs militsiya yoki boshqa huquqni muhofaza qiluvchi organga keltirilgandan so‘ng rasmiylashtirilishi belgilangan bo‘lsa-da, u amalda ushlangan (qo‘lga olingan) paytdan boshlab gumon qilinuvchi deb hisoblanadi. Aynan shu paytdan boshlab ushlab turilgan shaxs gumon qilinuvchiga berilgan barcha huquqlardan, shu jumladan, himoyachi olish huquqidan foydalanadi. Shu tufayli, bunday hollarda u guvoh sifatida so‘roq qilinishi , jinoyat ishida gumon qilinuvchi tariqasida ishtirok etishga jalb qilinganligi haqidagi qaror unga e’lon qilinmasdan hamda tegishli huquq va majburiyatlari tushuntirilmasdan turib, unga nisbatan tergov harakatlari olib borilishi mumkin emas.Aybini bo‘yniga olish to‘g‘risidagi arz bilan tegishli davlat organiga murojaat qilgan shaxs ham shunday huquqiy holatga ega (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 113-moddasi) deyilgan. Demak, mazkur shaxslar jinoyat protsessida gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchiga tegishli himoya huquqidan foydalanishlari uchun ham guvoh sifatida so‘roq qilinmaydilar. Jinoyat protsessi qoidalariga ko‘ra shunday toifadagi shaxslar mavjudki, ularni guvoh sifatida so‘roq qilish mumkin emas , garchand ular ko‘rsatuv berish xohishini bildirsalarda. Ular quyidagicha: 1.Sudya va xalq maslahatchisi hukm va ajrim chiqarish jarayonida kelib chiqqan masalalarni maslahatxonada muhokama qilishga oid holatlar to‘g‘risida so‘roq qilib bo‘lmaydi. Sababi sudya va xalq maslahatchilari adolatli qaror qilishda keyinchalik ta’qib olinmasliklari, ularning qarorni qabul qilish vaqtidagi o‘ylari va maslahatlashuvda aytgan fikrlari boshqa shaxslarga tanishtirilmasligi kafolatlanadi. 2.Himoyachini, shuningdek jabrlanuvchining, fuqaroviy da’vogarning, fuqaroviy javobgarning vakili jinoyat ishi yuzasidan o‘z vazifalarini bajarishlari natijasida o‘zlariga ma’lum bo‘lgan holatlar to‘g‘risida so‘roq qilinishi mumkin emas. Jumladan, FPK 69-moddasiga ko‘ra fuqarolik ishida vakil sifatida ishirok etgan shaxsga ham ish bo‘yicha o‘ziga ma’lum holatlar xususida so‘roq qilinmasligi kafolatlanadi. Bunday qoidaning belgilanishidan maqsad, yuridik yordamni (xizmatni) amalga oshiruvchi shaxslarning o‘z vakilliklari yoki himoyalari ostida bo‘lgan shaxslarning manfaatlarni himoya qilish uchun qonunda taqiqlanmagan vositalardan erkin foydalanishlari, ularni yollagan shaxslarga esa o‘zlarining haqiqiy ahvollarini yashirmasdan maslahatlashish imkoniyatini kafolatlashdir. 3. Ruhiy yoki jismoniy nuqsoni sababli ish uchun ahamiyatli bo‘lgan holatni to‘g‘ri idrok etish va bu haqda ko‘rsatuv bera olish layoqatiga ega bo‘lmagan shaxsni so‘roq qilish mumkin emas. Ular garchand jinoyat ishi uchun ahamiyatli holatlar xususida ma’lumot taqdim qila olsalar-da, ularning bergan ko‘rsatuvlari shubhadan holi bo‘lmaydi. Shunday holatlar mavjudki, so‘roq qilinayotgan shaxs o‘zining xohishiga ko‘ra so‘roq qilinadi . Bular quyidagicha:  Har qanday “o‘ziga qarshi ko‘rsatuv bermaslik” huquqiga ega shaxs (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 66-moddasi 1-qismi);  Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchining yaqin qarindoshlari gumon qilinuvchiga, ayblanuvchiga taalluqli bo‘lgan holatlar haqida guvoh yoki jabrlanuvchi sifatida faqat o‘zlarining roziliklari bilan so‘roq qilinishlari mumkin (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 116- modda); Gumon qilinuvchining, ayblanuvchining yaqin qarindoshlari deganda, uning ota-onasi, aka ukasi va opa-singillari, eri (xotini), farzandlari (farzandlikka olinganlar), nevaralari, shuningdek er (xotin)ining ota-onasi, aka-ukasi va opa-singillari nazarda tutiladi (O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2003 yil 19 dekabrdagi “Gumon qilinuvchi va ayblanuvchini himoya huquqi bilan ta’minlashga oid qonunlarni qo‘llash bo‘yicha sud amaliyoti to‘g‘risida”gi 17-sonli qarorining27 11-bandi to‘rtinchi xatboshisi);  Diplomatik daxlsizlik huquqiga ega shaxslar toifasi mavjudki, ular ixtiyoriy guvohlik beradilar (Diplomatik aloqalar to‘g‘risidagi Vena konvensiyasi, 1963 yilgi Konsullik aloqalari to‘g‘risidagi Vena konvensiyasi); Yana bir toifadagi shaxslar bo‘lib, ularni surishtiruv, tergov va sudda ishtirok etish uchun chaqirtirish va ularning tergov harakatlariga ishtiroki jumladan, ko‘rsatuv berishlari ixtiyoriylik kasb etadi. Bu toifadagi shaxslar fuqaroligidan qat’i nazar, xorijda bo‘lgan guvoh, jabrlanuvchi, ekspert, fuqaroviy da’vogar, fuqaroviy javobgar, ularning vakillari hisoblanadi (bu masala “Jinoyat sudlov ishlarini yuritishda xalqaro hamkorlik” mavzusida batafsil yoritiladi). Yuridik adabiyotlarda shaxslarning ko‘rsatuv berish majburiyatidan to‘liq yoki qisman ozod qilinishi “ guvohlik immuniteti ” deb ham yuritiladi. O‘n olti yoshga to‘lgan guvoh yoki jabrlanuvchini so‘roq qilishda ularning shaxsi aniqlangandan va unga protsessual huquq hamda majburiyatlari tushuntirilgandan keyin u ko‘rsatuv berishdan bosh tortganlik va bila turib yolg‘on ko‘rsatuv berganlik uchun O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 238 va 240- moddalari bilan javobgarlik haqida ogohlantiriladilar. Bunday ogohlantiruv haqida so‘roq bayonnomasi yoki sud majlisi bayonnomasiga yozib qo‘yiladi. Gumon qilinuvchining, ayblanuvchining, sudlanuvchining yaqin qarindoshlari ko‘rsatuv berishdan bosh tortganlik uchun javobgarlik to‘g‘risida ogohlantirilmaydilar. O‘n olti yoshga to‘lmagan guvoh yoki jabrlanuvchilar esa, ko‘rsatuv berishdan bosh tortganlik va bila turib yolg‘on ko‘rsatuv berganlik uchun javobgarlik haqida ogohlantirilmaydilar va sudda ham guvohlik qasamyod qilmaydilar. Ulardan ko‘rsatuv berishda mas’uliyatlarini anglatish va oshirish maqsadida jinoyatni ochish maqsadida haqqoniy ko‘rsatuv berishlari ularning ma’naviy burchlari ekanligini tushuntiriladi.Guvoh va jabrlanuvchi guvohlik immunitetiga ega bo‘lmasa, surishtiruvchi, tergovchi yoki sud tomonidan aniqlanayotgan holatlar o‘zida davlat sirlarini yoki kasb sirini yoxud gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi yoxud boshqa shaxslar hayotining sir tutiladigan tomonlarini aks ettirganligini bahona qilib, ko‘rsatuv berishdan bosh tortishga haqli emas, ish uchun ahamiyatli holatlar xususida bilganlarini ma’lum qilishlari shart. Aniqlanishi lozim bo‘lgan holatlar o‘zida davlat sirini yoki kasb sirini aks ettiradi yoxud shaxslar hayotining sir tutiladigan tomonlariga tegishli deb hisoblash uchun asos bo‘lganda, surishtiruvchi, tergovchi va sud guvoh yoki jabrlanuvchini so‘roq qilish chog‘ida bu holatlarning oshkor etilishiga yo‘l qo‘ymaslik chora-tadbirlarini (ya’ni tergovning sir tutilishi, ayrim ishtirokchilardan oshkor qilmaslik haqida tilxat olinishi, xolislarga qo‘yilgan talablarga rioya qilish, sudning yopiq yuritilishi v.h.) ko‘rishi shart.Guvoh va jabrlanuvchi ko‘rsatuvlarni to‘g‘ri baholash uchun ularning boshqa ishtirokchilar bilan munosabatlari (aloqalari) haqida so‘raladi. Shu maqsadda, protsessual majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik to‘g‘risida ogohlantirilganidan keyin jabrlanuvchi gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi, fuqaroviy da’vogar, fuqaroviy javobgar bilan o‘zaro munosabatlari, guvoh to‘g‘risidagi savollarga javob beradi. Guvoh ham shunday savollar bilan birgalikda jabrlanuvchi bilan o‘zaro munosabatlari to‘g‘risidagi savollarga javob beradi. Ba'zida guvoh va jabrlanuvchini kechiktirmasdan so‘roq qilish talab qilinadi. Shuningdek, tergov harakatida ishtirok etish uchun chaqirtirilgan shaxsning ortiqcha vaqtini olmaslik uchun jinoyat–protsessual qonunchiligiga ko‘ra, tergov olib borilayotgan joyda yoki sudda bo‘lgan guvoh yoki jabrlanuvchi ko‘rsatuv berishga xohish bildirsa, ular qoida tariqasida o‘sha kunning o‘zida yoki keyingi kundan kechiktirmay so‘roq qilinishi kerak. Guvoh yoki jabrlanuvchining ko‘rsatuv berishga xohishi to‘g‘risidagi xabar tergovchi yoki sudga pochta orqali kelsa, unga so‘roq o‘tkaziladigan joy va vaqt to‘g‘risida darhol xabar qilinadi va u kelishi bilanoq so‘roq o‘tkaziladi (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 120- modda). Xulosa va takliflar So‘roq qilish – dalil to‘plashning jinoyat ishini yuritishda eng keng tarqalgan tergov harakati bo‘lib, bir shaxsdan (guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi va ayblanuvchidan (sudlanuvchidan) og‘zaki ma’lumotlar olish va mustahkamlash maqsadida amalga oshiriladi. So‘roq qilish jinoyatni ochishda ham asosiy usullar bo‘lib xizmat qiladi. Tergov amaliyotida biror bir ochilgan jinoyat ishi yo‘qki, unda so‘roq qilish tergov harakati o‘tkazilmagan bo‘lsa. So‘roq qilish tergov harakatining ahamiyati shundaki, jinoyat izlari sifatida qolgan va moddiy dunyoning inson ongidagi in'ikosidan isbot qilishda foydalaniladi. Jinoyat – protsessual qonun surishtiruvchiga yoki tergovchiga yoki prokurorga guvohni, jabrlanuvchini, gumon qilinuvchini va ayblanuvchini dastlabki tergov o‘tkaziladigan joyda yoki so‘roq qilinuvchi qayerda bo‘lsa, o‘sha joyda, sudga esa sud muhokamasi yuritilayotgan joyda so‘roq qilishga ruxsat beradi. So‘roq qilishdan oldin so‘roq qilinadigan shaxslar tergov harakati o‘tkaziladigan joyga yetib kelishini ta’minlash m zarur bo‘ladi. So‘roq qilish tergov harakatida so‘roq qilinuvchi va so‘roqqilinuvchining bevosita yuzma-yuz bo‘lishi talab qilinadi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat- protsessual kodeksi 97-moddasida n so‘roq qilish uchun chaqiruv tartibi belgilangan. So‘roq qilishdan oldin so‘roq qilinuvchidan uning familiyasi, ismi, otasining ismi, aniq tug‘ilgan vaqti (yili,), oyi, kuni tug‘ilgan joyi, millati, fuqaroligi, ish joyi, mansabi, mashg‘ulot turi, ma’lumoti, oilaviy ahvoli, sudlanganligi yoki sudlanmaganligi, doimiy yoki vaqtincha turar-joyi aniqlanadi. Ushbu ma’lumotlarning barchasi jinoyat ishidagi yoki so‘roq qilinuvchining shaxsiy hujjatlaridagi ma’lumotlar bilan solishtiriladi. So‘roq qilinuvchining shaxsi aniqlanganidan keyin unga (ushbu kodeksda mavjud) huquq va majburiyatlari tushuntiriladi. Bu huquq va majburiyatlar tushuntirilganligi ham so‘roq bayonnomasi yoki sud majlisi bayonnomasida qayd etiladi (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 100-modda). So‘roq qilinuvchining ko‘rsatuvlari raqamlar yoki xotirada saqlanishi qiyin boshqa ma’lumotlarga taalluqli bo‘lsa, u so‘roq jarayonida o‘zidagi yoki ishga qo‘shib qo‘yilgan hujjatlardan yoxud boshqa yozuvlardan foydalanishi mumkin. So‘roq qilinuvchiga so‘roq qilish jarayonida o‘zidagi hujjatlar va boshqa yozuvlarni o‘qib eshittirishga ruxsat etilishi mumkin.So‘roqning umumiy davom etish vaqti bir kunda sakkiz soatdan oshmasligi lozim. Dam olish va ovqatlanish uchun beriladigan bir soat tanaffus bu hisobga kirmaydi (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 107-modda). Gumon qilinuvchi va ayblanuvchilarni so‘roq qilishda ham yuqorida bayon qilingan so‘roq qilishning umumiy qoidalari qo‘llaniladi. Bulardan tashqari, yana o‘ziga xoslik kasb etadi. Quyida shular xususida to‘xtalamiz.Gumon qilinuvchi va ayblanuvchining manfaatlarini ta’minlash maqsadida ularni so‘roq qilish muddalariga alohida e’tibor qaratiladi. Quyidagi holatlarda gumon qilinuvchi va ayblanuvchiga so‘roq qilish darhol, uzog‘i bilan yigirma to‘rt soatdan kechiktirmay ko‘rsatuv berishga imkoniyat yaratilib berilishi kerak. Kundalik nutqda “guvohlik qilmoq” iborasi o‘zi guvohi bo‘lgan holat xususida aytib bermoq, ma’lumot bermoq, bildirmoq ma'nolarini anglatadi. Buni inobatga olib, masalaga umumiyroq yondoshsak, muayyan voqelik haqida ma’lumot berishni guvohlik berish, deb atash mumkin. Guvoh va jabrlanuvchini so‘roq qilishda ham so‘roq qilishning umumiy qoidalariga rioya qilinadi. Guvoh va jabrlanuvchini so‘roq qilish quyidagi xususiyatlari bilan gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchini so‘roq qilishdan farqlanadi. Guvoh va jabrlanuvchi guvohlik immunitetiga ega bo‘lmasa, surishtiruvchi, tergovchi yoki sud tomonidan aniqlanayotgan holatlar o‘zida davlat sirlarini yoki kasb sirini yoxud gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi yoxud boshqa shaxslar hayotining sir tutiladigan tomonlarini aks ettirganligini bahona qilib, ko‘rsatuv berishdan bosh tortishga haqli emas, ish uchun ahamiyatli holatlar xususida bilganlarini ma’lum qilishlari shart. Guvoh yoki jabrlanuvchining ko‘rsatuv berishga xohishi to‘g‘risidagi xabar tergovchi yoki sudga pochta orqali kelsa, unga so‘roq o‘tkaziladigan joy va vaqt to‘g‘risida darhol xabar qilinadi va u kelishi bilanoq so‘roq o‘tkaziladi (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 120- modda). Adabiyotlar 1.O‘zbekiston respublikasining jinoyat-protsessual kodeksi. 2. O‘zbekiston Respublikasining 2011-yil 29-sentabrdagi O‘RQ-299-sonli Qonuni tahririda — O‘R QHT, 2011-y., 40-son, 410-modda 3. O‘zbekiston Respublikasining 2018-yil 18-apreldagi O‘RQ-476-sonli Qonuniga asosan uchinchi qism bilan to‘ldirilgan — Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 19.04.2018-y., 03/18/476/1087-son 4. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2003-yil 19-dekabrdagi 17- sonli “Gumon qilinuvchi va ayblanuvchini himoya huquqi bilan ta’minlashga oid qonunlarni qo‘llash bo‘yicha sud amaliyoti to‘g‘risida”gi qarori 20-bandining ikkinchi xatboshisi

So‘roq qilishning umumiy qoidalari. So‘roqning joyi, vaqti va davomiyligi. So‘roq qilinuvchining huquq va majburiyatlari

Kirish

Asosiy qism

1.So‘roq qilishning umumiy shartlari va  so’roqning joyi, vaqti va davomiyligi

2.So‘roq jarayoni va natijalarini qayd qilish.

3.Gumon qilinuvchi va ayblanuvchini (sudlanuvchini) so‘roq qilish va ularning huquq va majburiyatlari 

4.Guvoh va jabrlanuvchini so‘roq qilish va ularning huquq va majburiyatlari 

Xulosa va takliflar 

Adabiyotlar

Купить