• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 42.8KB
Покупки 17
Дата загрузки 18 Август 2024
Расширение docx
Категория Лингвистика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

So'z birikmasi qoliplarining nutqiy kengayishi va birikma zanjiri

Kelishik qo’shimchalari; Egalik shakllari; -lar; So z birikmasi va unga yondosh holatlarʻ Qo shma so zlardan: Yangiyo l, Navro z bayrami, Amerika Qo shma Shtatlari, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Buyuk Britaniya, O zbekiston Respublikasi, G arbiy Yevropa, Birlashgan Arab ʻ ʻ Amirligi, havorang. So z birikmasi va qo shma so zda qismlar birikuvi shakliy ʻ ʻ ʻ jihatdan o xshash bo ladi. Lekin so z birikmasidagi qismlar ma’no mustaqilligini ʻ ʻ ʻ saqlagan bo ladi. Qo shma so z qismlari esa ma’no mustaqilligini saqlamaydi, ʻ ʻ ʻ bitta umumiy lug aviy ma’no anglatadi. So z birikmasidagi qismlar orasida ʻ ʻ grammatik aloqa sezilib turadi, qo shma so z qismlari orasida esa grammatik ʻ ʻ aloqa bo lmaydi, bitta urg u bilan aytiladi. Qiyos qiling: Yangiyo l (qayer?) – ʻ ʻ ʻ yangi (qanday?) yo l; bilakuzuk (nima) – xatni (nimani) oldim. ʻ  Iboralardan: kapalagini uchirmoq, tarvuzi qo ltig idan tushmoq, qulog iga ʻ ʻ ʻ quymoq, boshiga yetmoq. So z birikmasi qismlari o zaro erkin bog langan ʻ ʻ ʻ bo ladi – tushuncha anglatadi; iboralar esa turg un bog lanmalar bo lib, ular ʻ ʻ ʻ ʻ yaxlit bitta lug aviy ma’no anglatadi. Masalan: Bola qushlarga qarata tosh otdi. ʻ – Yutuqlarini ko rolmasdan do stiga ham tosh otdi. ʻ ʻ o So z birikmasi va turg un bog lanma gapda ayni shaklda qo llanishi ʻ ʻ ʻ ʻ mumkin: boshiga yetmoq, yaxshi ko rmoq, qulog iga quymoq, o z ʻ ʻ ʻ yog ida qovurmoq, po stagini qoqmoq, to nini teskari kiymoq, bo yniga ʻ ʻ ʻ ʻ qo ymoq, tarvuzi qo ltig idan tushmoq, kapalagi uchib ketmoq kabi ʻ ʻ ʻ birliklar erkin birikma bo lganda tushuncha, turg un bog lanma bo lganda ʻ ʻ ʻ ʻ bitta lug aviy ma’no anglatadi. ʻ o Ko makchili qurilmalardan: mehnatiga yarasha, hunari tufayli, ko cha ʻ ʻ bo ylab, yorug lik tomon, uyga qarab, qilmishiga yarasha. Bu ʻ ʻ ~ 19 ~ yaqqolroq namoyon bo’ladi. Chunki o’qimoq leksemasining ma’nosi keng, u o’qiladigan barcha narsalar ustida yuz beradigan tegishli harakatni ifodalaydi. Kitobni o’qimoq birikmasida esa aytilgan «barcha narsalar»dan asosan «kitob ustida bajariladigan harakat» mohiyatli toraygan ma’nosi qoladi. Kengayuvchi atamasini faqat bosh so’zga, kengaytiruvchi atamasini faqat ergash so’zgagina xos qilib qo’yish ham biryoqlamalik. Zero, kitobni o’qimoq birikmasida kitob leksemasi tobe, o’qi leksemasi hokim valentligini namoyon qilganligi kabi unda o’qimoq so’zi kitobni so’zshakli uchun ma’noviy toraytiruvchi va shakliy kengaytiruvchi vazifani namoyon qiladi. Zero, kitobni so’zshakli o’timli harakatni ifodalovchi cheksiz leksema bilan bog’lanish imkoniyatiga ega. O’qimoq so’zshakli bilan birikish asosida unda ma’noviy torayish, shakliy kengayish yuz beradi. SBda bog’lanish usuli. SB a’zolari orasidagi bog’lanish, ya’ni tobelanish uch xil: bitishuv, moslashuv, boshqaruv. Bu aloqa turining o’ziga xos xususiyati va farqi a’zolarni biriktiruvchi ko’rsatkich yoki boshqa vositadan kelib chiqadi. Masalan, tez yurmoq, qalamni olmoq, kitobning varag’i birikmalarida tobe so’zning qaysi shaklda kelishi ko’pincha, uning hokim so’ziga (qalamni olmoq) bog’liq bo’lsa, ba’zan har ikkala a’zo bir-birining qanday shaklda bo’lishini belgilab qo’yadi (kitobning varag’i). Bitishuvda birikkan so’zlarning o’zaro aloqasi, asosan, tartib va ohang bilan belgilanadi. Bitishuv aloqasida morfologik ko’rsatkich bo’lmasa- da, tartib muhim vosita sifatida namoyon bo’ladi. Bunda tobe so’z ushbu mavqeda kelish uchun shakliy jihatdan o’zgarmaydi. Zero, tobe a’zo sifatida namoyon bo’layotgan so’z ma’noviy va vazifaviy jihatdan bunga xoslangan bo’ladi. Misollar: qizil gul, oq qog’oz. Ba’zan ot turkumidagi so’zlar ham hech qanday vositasiz tobe vazifada kela oladi: oltin soat, tosh yo’l kabi. Bunda ular mohiyatan tobe a’zolik doimiy belgisi bo’lgan sifat, son, ravish turkumiga yaqinlashadi. Bu hodisa nutqiy bo’lib, oltin, tosh leksemasining lisoniy mohiyati bilan belgilanmagan. Quyidagi so’zlar bitishuv yo’li bilan bog’langan: ravishQfe’l: o’z-o’zidan gapirmoq; sifatQfe’l: yaxshi so’zlamoq; sonQot: o’nta qalam, sakkiz daftar; otQot: kumush qoshiq, chang ~ 12 ~ boshqaruv, ravishdoshli boshqaruv, sifatdoshli boshqaruv kabi turga ajraladi. Moslashuv SBning ikki tomonlama grammatik shakllangan turi bo’lib, bunda tobe a’zo hokim a’zoga muvofiq egalik shaklini, hokim a’zo tobe a’zoga muvofiq ravishda qaratqich yoki bosh kelishik shaklini oladi. Masalan, ukamning daftari, sizning uyingiz, Fuzuliy g’azali kabi. Moslashuv atamasi har ikkala a’zo bir-birini taqozo qiluvchi morfologik vositaga egaligini anglatadi. Moslashuv aloqasida tobe a’zo qaratuvchi, hokim a’zo qaralmish deb yuritiladi. Moslashuv aloqasida tobe a’zo (Fuzuliy g’azali) 0 shaklli bo’lganligi kabi, hokim a’zo ham ko’rsatkichsiz qo’llanishi mumkin: sizning uyingiz – sizning uy, bizning kitobimiz – bizning kitob kabi. Bu siz va biz olmoshi hamda -ngiz va -miz ko’rsatkichining tarixiy genetik bog’lanishi bilan izohlanadi. Zero, ularning kitobi birikmasini ularning kitob tarzida qo’llab bo’lmaydi. SBda bog’lanish omili. Sbning tuzilishi, tashkil etuvchi a’zolarning o’zaro munosabatini o’rganish jarayonida birikishning ichki qonuniyati ochiladi. Sbda bog’lanish a’zolardan birining faolligi asosida emas, balki har ikki a’zoning ham bir- biriga, avvalo, ma’noviy, qolaversa, shakliy, joylashuv jihatdan moslashishi asosida yuz beradi. Chunki tobelanayotgan leksemaning birikish imkoniyati voqelanishga, hokim a’zoning biriktirish talabi esa qondirilishga intiladi. Sbdagi a’zolarning goh bittasining (maktabga bormoq), goh ikkinchisining ham (maktabning bog’i) grammatik shakllanishi asosida sintaktik aloqaning ikki xil – bir tomonlama aloqa, ikki tomonlama aloqa turini farqlash ma’qul emas. Unda bitishuvli (keng dala) birikmalarni hech qanday aloqasiz birikma deyishga to’g’ri kelgan bo’lar edi. Yuqoridagi aloqaning ikki ko’rinishi bog’lovchi vositaga qarab belgilangan, xolos. So’z birikmasida aloqa har doim ham ikki tomonlamadir. SB a’zolarining ikki yoqlama birikish imkoniyati (tobe a’zo) va biriktirish talabi (hokim a’zo) aloqadorligi bevosita a’zolarning birikish- biriktirish qobiliyatiga asoslanadi. SB a’zolari orasidagi bog’lanish har bir so’zda yaxlit holda mavjud bo’lgan ma’noviy (M), shakliy (Sh), joylashuv (J) omillarining o’zaro muvofiqligiga tayanadi. Masalan, kitobni o’qimoq birikmasidagi kitobni ~ 14 ~ kelgan bola birikuvida boshqa, Bola kecha keldi birikuvida boshqa butunlikning tarkibiy qismidir. Harakatning bajaruvchisi ham goh so’z kengaytiruvchisi, goh gap kengaytiruvchisi sifatida namoyon bo’lishi mumkin. Salim kecha kelgan. Salim kecha kelganda men yo’q edim juftligining birinchisida Salim gap kengaytiruvchisi (ega), ikkinchi gapda esa so’z kengaytiruvchisidir, ya’ni konstruktiv bo’lak emas. Shuningdek, keltirilgan misoldagi mintaqa bosqichida unsuri egallashi so’zi kesim mavqeida kelganda konstruktiv bo’lak, boshqa hollarda (hol va ega bog’langanda) esa so’z kengaytiruvchisidir. Demak, ma’lum bo’ladiki, muayyan aktant birlikning gap yoki so’z kengaytiruvchisi mavqeida bo’lishi kengayuvchi so’zning sintaktik mavqei bilan belgilanadi. Gap bo’lagi maqomida so’z ham, so’z birikmasi ham kelishi mumkin. Gap bo’lagi vazifasida kelgan so’z o’z kengaytiruvchilari bilan bir butun holda bitta gap bo’lagi (yoki bo’lakning bo’lagi) sanaladi. Gapni bo’laklarga ajratish va so’z birikmasiga ajratish sintaktik tahlilning ikki xil ko’rinishidir. Gapni bo’laklarga ajratish kommunikativ birlik tahlili bo’lsa, so’z birikmalariga ajratish nominativ birlik tahlilidir. Demak, to’ldiruvchi va aniqlovchi so’z kengaytiruvchilari bo’lganligi bois gap bo’laklari tahlilida e’tiborga olinmaydi. Gapni so’z birikmalariga ajratishda esa kengayuvchi so’z kengaytiruvchi so’z bilan birikma sifatida olinadi. Gap kengaytiruvchilari biror so’z (atov birligi) ma’nosini emas, balki kesimlik qo’shimchasi ma’nosini muayyanlashtirganligi bois, so’z birikmalari sifatida olinmaydi. Demak, xulosa qilish mumkinki, so’z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilari munosabatidan kelib chiqqan holda so’z birikmalari tahlilini gap bo’laklari tahlili bilan qorishtirmaslik kerak. II BOB. So’z birikmasi sintaksisi So’z birikmasi (SB) haqida tushuncha. Nutqda tushunchalarni aniqroq va muayyanroq ifodalash zarurati tug’iladi. Bu esa nisbiy noaniq tushuncha ifodalovchi so’zdan nisbiy aniq tushuncha ifodalovchi so’z birikmasini afzal qilib qo’yadi. Qiyoslang: o’qimoq – tez o’qimoq. Keyingi nutqiy hosilada «harflarni urishtirib ma’nosini tushunish» ~ 8 ~ birliklarning ikkinchi qismi vazifadosh ko makchilardan tashkil topgan ʻ bo lib, so z birikmasi ikkita mustaqil so zning birikuvidan tuzilishi lozim. ʻ ʻ ʻ o Gaplardan: Atrof go zal. Kitob qiziqarli. Bolalar uchta. So z birikmasi ʻ ʻ ham, gap ham so zlarning grammatik aloqaga kirishuvidan yuzaga keladi. ʻ So z birikmasi narsa-buyum, belgi, ish-harakatni aniqlashtirgan holda ʻ ifodalab, so z kabi gap tuzish, uni kengaytirish uchun xizmat qiladi: ʻ baland bino, tez yurmoq. Gap esa ma’lum fikr ifodalab, tugallangan ohang bilan aytiladi: Bino baland. Mashina tez yuradi. 2.2. So z birikmasida so zlarning bog lanish usullari va qoliplari ʻ ʻ ʻ So z birikmasida so zlarning o zaro 3 xil birikuv usuli bor: ʻ ʻ ʻ moslashuv; boshqaruv; bitishuv. Tobe so zning hokim so zga qaratqich kelishigi yordamida, hokim so zning esa tobe ʻ ʻ ʻ so zga egalik qo shimchasi orqali birikuvi ʻ ʻ moslashuv deyiladi: sizning ukangiz, xonaning yorug i. Ba’zan egalik yoki qaratqich kelishigi shakli belgisiz qo llanilishi ʻ ʻ mumkin: yoz yomg iri (yozning yomg iri), cho l havosi, qor jilvasi; bizning uy, ʻ ʻ ʻ sizning o g il. Moslashuvda asosan otli birikmalar hosil bo ladi. ʻ ʻ ʻ Tobe so z hokim so zga tushum, jo nalish, o rin-payt, chiqish kelishiklari yoki ʻ ʻ ʻ ʻ ko makchilar bilan birikuvi ʻ boshqaruv deyiladi. Boshqaruvda otli va fe’lli birikmalar hosil bo ladi: ʻ olma termoq, gul uzmoq, yoshlarga g amxo rlik, uydan chiqmoq, g alaba ʻ ʻ ʻ uchun kurashmoq, maktab tomon ketmoq. Kelishikli va ko makchili boshqaruv farqlanadi. Kelishikli boshqaruvda tobe so z ʻ ʻ hokim so zga tushum va o rin kelishiklari vositasida birikadi: do stini uchratmoq, ʻ ʻ ʻ bog dan chiqmoq, chelakka solmoq, qarmoqda tutish. Ko makchili boshqaruvda tobe ʻ ʻ so z hokim so zga ko makchilar vositasida birikadi: tinchlik uchun kurash, qarmoq ʻ ʻ ʻ bilan tutish, aybiga yarasha jazolanmoq, uy sari yurmoq. ~ 20 ~ Tobe so z va hokim so z hech qanday vositalarsiz faqat tartib va ohang yordamida ʻ ʻ birikuv usuli bitishuv deyiladi: tez yurmoq, keng ko cha, kelgan odam, chiroyli ʻ gapirmoq, mehribon enaga. Tezda qaytmoq, qo qqisdan burilmoq, chindan ʻ (yolg ondan) gapirmoq, uzunasiga kesmoq, zimdan kuzatmoq kabi birikmalar ham ʻ bitishuv usuli bilan hosil bo lgan. Ravishlar tobe so z vazifasida kelganda hokim ʻ ʻ so zga bitishuv usuli bilan birikadi, ularning tarkibidagi egalik va kelishik ʻ qo shimchalari yaxlitlanib qolgan. ʻ So z birikmasi zanjiri ʻ So z birikmalarining tuzilishiga ko ra ʻ ʻ sodda va murakkab turlari mavjud. Sodda so z birikmasi ikkita mustaqil so zning birikuvidir. Quyida berilgan holatlar ʻ ʻ sodda so z birikmalari hisoblanadi. ʻ  Mehnatiga1 yarasha0 olmoq1, hammaga1 qaraganda0 chiroyli1 (bu yerda so zlar ʻ soni uchta bo lsa ham mustaqil ma’no anglatuvchi so zlarning soni ikkita). ʻ ʻ  Qo li ochiq1 yigit1, tarvuzi qo ltig idan tushgan1 odam1, qulog iga quyib1 ʻ ʻ ʻ ʻ uqtirmoq1. Bu birikmalar ham sodda so z birikmalari hisoblanadi, chunki bu yerda ʻ turg un birikma qatnashgan. Turg un birikma xuddi so zlar kabi bitta so roqqa javob ʻ ʻ ʻ ʻ bo ladi va bitta lug aviy birlik hisoblanadi. ʻ ʻ  G arbiy Yevropada1 yashamoq1, Vazirlar Mahkamasida1 ko rilmoq1, kichik ʻ ʻ korxonada1 ishlamoq1, O rta Chirchiqda1 yashamoq1, besh qavatli1 bino1 – bir qismi ʻ qo shma so z shaklida kelganligi sababli bular ham sodda so z birikmalaridir. ʻ ʻ ʻ  Kitobni1 o qib chiqmoq1, mehmonlarni1 taklif qilmoq1 – birikmaning bir qismi ʻ qo shma yoki ko makchi fe’lli so z qo shilmasi bo lganligi sababli bular ham sodda ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ so z birmasidir. ʻ  Shoda-shoda1 duru gavharlar1, uyum-uyum1 arpa-bug doylar1 – bir qismi juft so zli ʻ ʻ birikmalar ham sodda so z birikmalari hisob- lanadi. ʻ ~ 21 ~ so’zshaklida hokim so’zga birikishini ta’minlaydigan M, Sh, J omillari bo’lganligi kabi o’qimoq so’zshaklining ham tobe a’zoga bog’lanishini ta’minlaydigan M, Sh, J omillari mavjud. xatni yozmoq birikmasida tobe so’z (xatni)ning hokim so’z (yozmoq) bilan birikishini uning shakli -ni, ma’nosi va qisman joylashuvi (oldin kelishi) ko’rsatsa, hokim so’zning tobe so’z bilan bog’lanishini ma’nosi, shakli va qisman joylashishi (keyin kelishi) ko’rsatadi. So’zda bu uch omil yaxlit bo’lib, ma’lum birikish jarayonida birortasi ustunlik qilsa, boshqalari kuchsizlanadi. Keltirilgan xatni yozmoq birikmasidagi tobe so’z (xatni)da shakliy omil -ni tobelikni ko’rsatuvchi yetakchi omil bo’lsa, hokim so’z (yozmoq)da ma’noviy omil ustunlik qilgan. Ma’noviy omil deganda so’zlarning bog’lanishi uchun muhim sanalgan lug’aviy ma’nosi, qaysi turkumga xosligi tushuniladi. Lug’aviy ma’no ayon bo’lib, so’zning grammatik ma’noviy xususiyatiga biroz sharh berish lozim. So’zlarning muayyan turkumga xosligi keng ko’lamli tushuncha, mustaqil so’z turkumlari doirasida narsa-predmet (ot), belgi (sifat), miqdor (son), harakat (fe’l), holat (ravish), tasviriylik (taqlidlar), ishoraviylik (olmoshlar) kabi turkumlik ma’nolarini qamrab oladi. Bu ma’nolar so’z turkumi (masalan, ot), uning ichki bo’linishlari (masalan, modda-ma’dan oti, o’rin-joy oti kabi) bilan bog’liq. Shuning uchun tosh ko’prik birikmasida (tosh) so’zining ot turkumiga mansubligi, modda-ashyo nomi ekanligi, (ko’prik) so’zining ma’lum bir harakatning mahsuli bo’lmish predmetni ifodalashi, so’rida yotmoq birikmasida esa (so’ri) so’zining joy nomini atab kelishi, (yotmoq) fe’lining o’timsizligi kabilar ma’noviy omilni tashkil etadi. Shakliy omil deganda so’zlarni bir-biriga bog’lash uchun xizmat qiladigan aloqa-munosabat (sintaktik) shakllari tushuniladi. Morfologik shakl birikmadagi qaysi a’zoni shakllantirishiga ko’ra ikkiga bo’linadi: 1) tobega xos (kelishik, sifatdosh, ravishdosh ko’rsatkichi va ko’makchi); 2) hokimga xos (egalik, nisbat, kesimlik ko’rsatkichi). Joylashuv omili so’zlarning erkin joylashuvi (1) va birikma tarkibida jipslashuvidan (2) iborat. O’zbek tilining me’yoriy nutqida tartib qat’iy, tobe a’zo oldin, hokim keyin keladi. Erkin joylashuv deganda SBdagi tobe va ~ 15 ~ hokim a’zoni bir-biridan ajratish, «uzish», ular orasiga boshqa bo’laklarni kiritish imkoniyati mavjudligi nazarda tutiladi. Masalan, kecha kelmoq, kitobni o’qimoq, shahrimizning ko’chalari kabi SBda erkin joylashuv imkoniyati bor, ularda tobe va hokim a’zoni bir-biridan ajratish, «uzish» (Kecha uyga kelmoq, kitobni tez o’qimoq, shahrimizning keng ko’chalari), hatto teskari joylashtirish (kelmoq kecha, ko’chalari shahrimizning) mumkin. Jipslashuv deganda tobe va hokim a’zoni bir-biridan «uzish» mumkin emasligi tushuniladi. Bunga tosh ko’prik, oltin uzuk, Navoiy romani, kitob o’qimoq birikmalarini misol qilib keltirish mumkin. Masalan, tosh ko’prik birikmasidagi so’zlarning o’rni almashtirilsa, birikma mohiyati o’zgarib ketadi: Ko’prik – tosh. Demak, bu so’zlarda birikma mohiyatini belgilashda joylashuv omili ustuvor ahamiyatga ega. Erkin joylashuv J omilining kuchsizligini, jipslashuv esa kuchliligini bildiradi. Har qanday SBda so’zning mavjud imkoniyati yuzaga chiqadi. Bunda har bir a’zodagi mazkur (M, J, Sh) omillar o’zaro va boshqa a’zodagi shunday omillar bilan muvofiqlashadi. So’zdagi bir omilning kuchayishi boshqa omilning kuchsizlanishi evaziga sodir bo’ladi. Buni uchburchak burchaklariga qiyoslash mumkin. Uchburchak burchaklarining yig’indisi 180 gradusga teng. Bir burchak kattalashsa, buning hisobiga boshqalari kichrayadi. Lekin ularning umumiy yig’indisi 180 gradusga teng bo’lib turaveradi. Xuddi shuningdek, tobe yoki hokim so’zdagi bir omil kuchayishi boshqa omillarning kuchsizlanishi hisobiga bo’ladi. Chunki bir omilning yetakchilik qilishi boshqalarning to’la voqelanishiga yo’l qo’ymaydi. Masalan, uyning egasi birikmasida birikuv omillari quyidagicha: ShMJq + ShMJq. Chunki har ikki a’zo ham – biriktiruvchi-tobe a’zo tobega xos, hokim a’zo hokimga xos grammatik shaklga ega. Ularning hokim va tobeligini ana shu shakllar ko’rsatib turibdi. Shuning uchun har ikkala a’zoda ham shakliy omil ustuvor. Birikma a’zolarini bir-biridan «uzish» (uyning asl egasi), teskari joylashtirish (egasi uyning) birikmaning oldingi mohiyatiga ta’sir qilmaydi. Bu esa joylashuv omilining o’ta kuchsizligidan dalolat beradi. Ma’noviy omil esa shakliy va joylashuv omillari oralig’ida bo’ladi. ~ 16 ~ yo’l; olmoshQot: hamma odam, qanday kitob. Ayrim manbalarda tobe so’z vazifasida ravishdosh (shoshilib gapirdi), sifatdosh (o’qigan bola) yuzaga chiqqan birikuv ham bitishuvli birikma sifatida qaraladi. Vaholanki, bu erda ravishdosh ko’rsatkichi -ib fe’lni fe’lga (shoshilib gapirdi), sifatdosh shakli -gan fe’lni otga (o’qigan bola) bog’lash uchun xizmat qiladi. Shuningdek, bularning morfologiyada lug’aviy-sintaktik shakl sifatida qaralishi ham ular hosil qilgan birikuvni bitishuvli emas, balki boshqaruvli birikuv sifatida baholashni taqozo etadi. Bitishuvda a’zolarning hokim- tobelik holati, asosan, tartib va joylashuv omili asosida belgilanadi: (tobe a’zo Q hokim a’zo), ya’ni tobe so’z oldin, hokim so’z keyin keladi hamda a’zolar orasiga boshqa so’zni kiritib bo’lmaydi, (kumush qoshiq birikmasini kumush o’nta qoshiq deb o’zgartirib bo’lmaydi). Demak, bitishuv aloqasida tartib va ohang muhim rol o’ynaydi. Bunda tobelik tartib va joylashuvdan, so’zning grammatik xususiyati va ma’nosidan anglashilishi ayon bo’lib turadi. Kelishik affiksi o’z ma’nolarini yo’qotgan tezda kelmoq, o’z-o’zidan raqsga tushib ketmoq, birdan gapirmoq birikuvini ham bitishuv aloqasi sifatida qaramoq lozim. Chunki kelishik qo’shimchasi bu SBda o’z tizimidan ajralib, so’z tarkibida «qotib qolgan». Bular – kelishik qo’shimchasini olgan holda ravishga ko’chgan so’zlardir. Boshqaruv aloqasi bir tomonlama shakllangan SBlar tarkibida amal qiladi. Faqat tobe a’zolari birikish uchun tobelovchi qo’shimcha olgan Sb boshqaruv yo’li bilan bog’langan deyiladi. Bunda hokim so’z tobe so’zning qanday shaklda bo’lishini boshqaradi. Masalan, kitobni o’qimoq birikmasida tobe so’zning tushum kelishigi shaklida kelishi o’qimoq fe’lining o’timliligi bilan belgilangan. Agar bu fe’l o’timsiz fe’lga aylantirilsa, (o’qildi) tobe so’zdagi tushum kelishigi shakli o’z- o’zidan g’oyib bo’ladi: kitobni o’qimoq – kitob o’qildi. Boshqaruv aloqasida tobe so’zni har xil turkumdagi so’z boshqarishi mumkin. Misollar: uyga bormoq (fe’lli boshqaruv), mendan katta (sifat boshqaruvi), tovushdan tez (ravishli boshqaruv), o’qishda birinchi (son boshqaruvi), aytgan bola (otli boshqaruv). Boshqaruv uni amalga oshirayotgan vositaga bog’liq ravishda kelishikli boshqaruv, ko’makchili ~ 13 ~ Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati M.Hamroyev. Ona tili. Toshkent: “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. 2013. 4-15  M.Hamroyev. Ona tilidan lisoniy tahlil qoliplari. Toshkent: TDPU. 2019. 5-6  H. Jamolxonov. Hozirgi o zbek adabiy tili. 2005, “Talqin” nashriyoti ʻ  M.Hamroyev, D. Muhamedova, D. Shodmonqulova, X. G ulomova, SH. ʻ Yo ldosheva. Ona tili. Toshkent, 2007-yil. ʻ  Z. Otamirzayeva, M. Yusupova. O zbek tili. 2004, O AJBNT» markazi. ʻ ʻ  R. Ikromova D. Muhamedova, D. Shodmonqulova, X. G ulomova. Hozirgi o zbek ʻ ʻ adabiy tilidan ma’ruza matnlari (Sintaksis). Toshkent, 2001-yil.  Sh. Rahmatullayev. Hozirgi adabiy o zbek tili. 2006, “Universitet” nashriyoti ʻ  R. Ikromova, D. Muhamedova, M. Hamroyev. Ona tilidan mashqlar to plami ʻ Toshkent, 2009-yil  Sayfullayeva R., Mengliyev B. va b. Hozirgi o`zbek tili. Toshkent, O`zMU nashriyoti, 2007.  Azizov O. Tilshunoslikka kirish. – Toshkent: O qituvchi, 1996. 11.Hojiyev A. ʻ Tilshunoslik terminlarining izohli lug ati. –Toshkent: O zbekiston milliy ʻ ʻ ensiklopediyasi davlat ilmiy nashriyoti. – 2002. 12.Zikrillayev G . va b. Istiqlol va ona ʻ tili ta’limi. – Toshkent: Fan, 2000.  Mengliyev B. O zbek tildan universal qo llanma. ʻ ʻ  Toshkent: Akademnashr, 2014.  Sayfullayeva R., Mengliyev B. va b. Hozirgi o zbek adabiy tili. – Toshkent, 2010. ʻ  B. S. Jamilova, F. S. Safarov Ona tili va bolalar adabiyoti fanidan ilmiy termin va tushunchalar -Buxoro: Durdona nashriyoti,2021.-208  M.Hamroyev, D. Muhamedova, D. Shodmonqulova, X. G ulomova, SH. ʻ Yo ldosheva. Ona tili. Toshkent, 2007-y ʻ ~ 25 ~ Shoshilib gapirmoq birikmasidagi a’zolarning birikuv omillari quyidagicha: ShMJ- MShJ. Birinchi uzvda shakliy omilning oldingi o’ringa chiqishi sababi uning ravishdosh shaklida ekanligir. Ravishdosh shakli shoshilib so’zshaklining tobeligini ta’minlamoqda. Joylashuv omilining har ikkala a’zoda ham oxirgi o’ringa o’tishi esa tobe va hokim uzvlar orasida erkin joylashuvning mavjudligidir. Ikkinchi a’zo (o’qimoq)da ma’noviy omilning kuchayishi uning hokimlik grammatik shakliga ega emasligi va joylashuv omilining kuchsizligi evaziga. Mart oyi birikmasidagi a’zolarning birikuv omillari munosabati esa quyidagicha: JMShQShMJ. SB a’zolarida ma’noviy omilning oxirgi o’ringa o’tishi mumkin emas. Chunki SB uchun dastlabki talab – a’zolarning ma’noviy muvofiqligi. O’zbek tilida har bir a’zo birikuv omillarining o’rin almashish natijasida 6 xil kombinatsiya vujudga keladi. Tobe a’zo: MShJ, MJSh, ShMJ, ShJM, JMSh, JShM. Hokim a’zo: MShJ, MJSh, ShMJ, ShJM, JMSh, JShM. Har bir a’zoning 6 xilligi asosida (6x6) SBning 36 mantiqiy-riyoziy turi ma’lum bo’ladi. Olti xil tobe a’zo va olti xil hokim a’zoni ko’paytirish asosida 36 xonali jadval yuzaga keladi. SB tasnifi. Hokim a’zoning ifodalanishiga ko’ra SBning turlari. SB o’z tarkibidagi hokim a’zoning qaysi so’z turkumiga kirishiga qarab, quyidagi ko’rinishlarga ega bo’ladi. Ismli birikmada hokim a’zo ot, sifat, son, olmosh turkumidan ifodalanadi: keng dala (ot), tuxumdan kichik (sifat), ovozdan tez (sifat), odamlarning biri (son), o’quvchilarning hammasi (olmosh). Fe’lli birikmada hokim a’zo fe’ldan bo’ladi: vazifani bajarmoq, tez o’qish, uyalgani uyalgan. SBning tuzilishiga ko’ra turlari. Biz yuqorida ko’rib o’tgan so’z birikmalari ikki mustaqil so’zdan tashkil topgan. So’z birikmalari uch va undan ortiq mustaqil so’zli bo’lishi ham mumkin: bepoyon yashil maydon, o’nta badiiy asar. Demak, tuzilishiga ko’ra so’z birikmasi ikki turga bo’linadi: a) sodda birikma; b) murakkab birikma. ~ 17 ~ barqarorlik kabi belgilarni tashiydigan lisoniy birlik qatoridan joy olgan. Ibora tashkil etuvchilari (zohiriy) jihatidan SBga o’xshasa-da, mohiyatan leksemaga yaqinlashadi. Zero, tarvuzi qo’ltig’idan tushdi iborasi bilan bo’shashmoq so’zining ma’noviy mohiyati yaqin. Leksema kabi ibora ham yaxlit holda yashaydi. So’z birikmasi esa vaqtincha va o’zgaruvchan. So’z birikmasini tashkil etgan so’zlar nutqda o’z mustaqil ma’nolari bilan qatnashgani holda ibora tarkibidagi so’zlar o’zlarining xos ma’nosidan uzoqlashgan (tarvuzi qo’ltig’idan tushdi iborasida tarvuz, qo’ltiq, tushmoq so’zlari o’zlarining xos ma’nolariga ega emas). SBda hokim va tobe, kengayuvchi va kengaytiruvchi so’z. SBda ma’nosi muayyanlashtirilayotgan so’z hokim va uning ma’nosini muayyanlashtiruvchi so’z tobe a’zo deyiladi (masalan, kitobni o’qimoq birikmasida kitobni tobe va o’qimoq hokim a’zo). Bir so’z bir nechta so’zni o’ziga tobe a’zo sifatida biriktirishi mumkin. Lekin SBda bir so’z faqat bir a’zogagina tobe a’zo sifatida bog’lanishi mumkin, xolos. Masalan, katta, chiroyli gulchambar birikmasida gulchambar so’zi ikkita so’zga hokim. Lekin chiroyli so’zi bir so’zgagina tobe. Hokim mavqeda yuzaga chiqayotgan leksema o’zining hokim, tobe vazifada yuzaga chiqayotgan leksema esa o’zining tobe valentligini namoyon qiladi. Hokim va tobe a’zo vazifalari, grammatik shakli va sintaktik o’rni asosida belgilanadi. Tobe a’zo oldin kelib, keyingisining ma’nosini izohlashga xoslangan bo’ladi va bunga mos grammatik ko’rsatkich bilan shakllanadi, ma’lum sintaktik o’ringa ega bo’ladi. O’zbek nutqida, odatda, hokim so’z keyin tobe so’z oldin keladi. Nutqiy inversiya (hokim va tobe so’z tartibining buzilishi) asosidagi so’z birikmalarigina bundan mustasno: o’qidim kitobni, Dilshoda hamshira kabi. Hokim so’z kengayuvchi va tobe so’z kengaytiruvchi so’z deb ham yuritiladi. Kengayuvchi va kengaytiruvchi atamalari nisbiy mohiyatga ega bo’lib, shaklga nisbatan aytilgandagina to’g’ri bo’ladi. Masalan, kitobni o’qimoq birikmasida (o’qimoq) so’ziga yana bir so’z birikadi va so’zlar soni ikkita bo’lib, shakliy «yoyilish», ya’ni kengayish yuz berdi. Shakliy kengayish esa ma’noviy torayishni vujudga keltiradi. Bunda shakl va mazmun dialektikasi yanada ~ 11 ~ O’rganilganlik darajasi. Tarkibidagi hokim qismning qaysi so z turkumidanʻ bo lishiga ko ra so z birikmasining 2 turi farqlanadi: ot so z birikmasi va fe l so z ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ birikmasi. Ot so z birikmasi hokim komponenti fe ldan boshqa turkumga oid so z (ot, ʻ ʼ ʻ son, ravish) bilan ifodalangan so z birikmasidir (yuk mashinasi, barcha o quvchilar, ʻ ʻ go zal qishloq va boshqalar). Fe l so z birikmasi hokim kismi fe l bilan ifodalangan ʻ ʼ ʻ ʼ so z birikmasilaridir (bog ni aylanmoq, kitob o qimoq, tez yurmoq kabi). Tarkibidagi ʻ ʻ ʻ tobe so zning sintaktik vazifasiga ko ra 3 turi farqlanadi: aniqlovchili so z birikmasi ʻ ʻ ʻ (yangi kitob), to ldiruvchili so z birikmasi (ukamni o ynatdim) va holli so z birikmasi ʻ ʻ ʻ ʻ (tez gapirmoq, qishloqda yashamoq). So z birikmasi mazmun va ohang tugalligiga ega ʻ bo lmaydi, fikr ifodalamaydi va shu xususiyati bilan sintaktik birlik bo lmish gapdan ʻ ʻ farqlanadi. Kurs ishi maqsadi. So’z birikmasi va bog’lanishlar haqida umumiy ma’lumotlar berish va xulosalar chiqarish. Kurs ishining hajmi. Kirish, 2 bob, 5 reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Asosiy qism I Bob. So z birikmasi qoliplarining nutqiy kengayishi ʻ 1. So’z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilarining muvofiqlashuvi va farqlanishi. So’z kengaytiruvchisi so’z semantik imkoniyatidagi bo’sh o’rinlarni to’ldiruvchi antantlardir. Aktantlar nutqiy gaplar tarkibida so’z birikmalarini hosil qiladi. Bu birikuvchilarda bo’sh o’rinlari to’ldirilayotgan (biriktiruvchi) so’z hokim so’z, bush o’rinni to’ldirayotgan so’z tobe so’z sifatida namoyon bo’ladi. Masalan, qizil olma birikuvida qizil so’zi olma so’zi zamiridagi ma’noviy mohiyatning «belgi» ma’no bo’lakchasini muayyanlashtiruvchi aktant bo’lib, olma so’ziga «xizmat qilayotganligi» ~ 5 ~ O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI SIRTQI TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI Himoyaga tavsiya etaman Sirtqi bo’lim boshlig’i ________ N.Chinniqulov “____” ____________ MAVZU: Hozirgi o’zbek adabiy tili fanidan “ So'z birikmasi qoliplarining nutqiy kengayishi va birikma zanjiri ” mavzusida yozgan KURS ISHI Talaba: 305 -guruh talabasi Hamroqulova Gulshan O’zbek tili va adabiyoti kafedrasi o’qituvchisi __________ P.Nabiyeva Himoyaga tavsiya etildi. O’zbek adabiyoti kafedrasi Mudiri R. Abdullayeva ____________ TOSHKENT – 2024 ~ 1 ~ MUNDARIJA Kirish.............................................................................................................................. I bob. So’z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilarining muvofiqlashuvi va farqlanishi . ..................................................................................................................... 1.1. So’z birikmasi sintaksisi…………………………………………………………. II bob. So`z birikmasi ………………………………………………………………… 2.1. So z birikmasining umumiy belgilari va boshqa til birliklariʻ ..................... ……….. 2.2. So z birikmasida so zlarning bog lanish usullari va qoliplari ʻ ʻ ʻ Xulosa.................................................................................................. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.................................................. ~ 3 ~ So zlarning tobe bog lanishida bir so z boshqa so zga tobe va hokim munosabatida ʻ ʻ ʻ ʻ bog lanadi. Tobe bog lanishdan so z birikmasi va gap hosil qilinadi. Tobelanishdagi ʻ ʻ ʻ birliklardan so z birikmasi ikki yoki undan ortiq so zdan iborat bo lishiga qaramay ʻ ʻ ʻ bitta tushunchani ifodalaydi: mening do stim, uyga kirmoq. Gap esa fikr ifodalaydi: ʻ Mening do stim – Karim. Bola uyga kirdi. ʻ So z birikmalarida tobe so z vazifasiga ko ra uch turga bo linadi. ʻ ʻ ʻ ʻ 1. Aniqlovchili birikma 2. To ldiruvchili ʻ birikma 3. Holli birikma Aniqlovchili birikma – tobe so z sifatlovchi yoki qaratqichli aniqlovchi vazifasida ʻ keladi: vatan beshiging1 izlari chizilgan2 zamindir. To ldiruvchili birikma – tobe so z vositali yoki vositasiz to ldiruvchi shaklda ʻ ʻ ʻ keladi. Birinchi bor bahorni tanigan, birinchi varrakni uchirgan, birinchi marta hayitlik olgan, birinchi o qituvchi, birinchi muhabbatingni tanigan zamin - ʻ Vatandir. Holli birikma – tobe so z hol vazifasida keladi: Uyga shoshib kirdi (ikkita holli ʻ birikma) uyga kirdi, shoshib kirdi. Maktabga piyoda jo nadik (ikkita holli birikma) ʻ maktabga jo nadik, piyoda jo nadik. ʻ ʻ ~ 23 ~ Talabaning F.I.SH. Hamroqulova Gulshan Sirtqi ta’lim yo’nalishi: III kurs 305- guruh Fan nomi : Hozirgi o’zbek adabiy tili Kurs ishi mavzusi : " So'z birikmasi qoliplarining nutqiy kengayishi va birikma zanjiri” Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______ R. Abdullayeva A’zolar: Y. Abdulhakimova __________ D. Abdullayeva __________ D. Abdujalilova __________ ~ 2 ~ Xulosa Xulosa qilib aytaydigan bo’lsak, moslashuvli so’z birikmalarida faqatgina shakliy butunlik emas, ma’noviy butunlik ham ahamiyatga ega. Qaratqich kelishigi tobe so’zni hokim so’zga, egalik qo’shimchasi hokim so’zni tobe so’zga bog’lash uchungina xizmat qiladi, xolos. Unga tegishlidek tuyulgan ma’nolar qolipni to’ldirayotgan leksemalarning ma’noviy mohiyati bilan bog’liq bo’lib, mazkur qo’shimchalar namoyon qiluvchi vositalardir. ~ 24 ~ II Bob. So zʻ birikmasi 2.1 . So z birikmasining umumiy belgilari va boshqa til birliklari ʻ So z birikmalari hokim so zning ifodalanishiga ko ra ʻ ʻ ʻ otli so z ʻ birikmasi va fe’lli so z ʻ birikmasi ga bo linadi. ʻ Otli birikmada - hokim so z ot va otlashgan so zlar, harakat nomi bilan ifodalanadi. ʻ ʻ Otli birikmalarda hokim so zning ifodalanishi: ʻ ot bilan – go zal o lka, shahar ko chalari, maktab bolalari, fakultet o qituvchilari. ʻ ʻ ʻ ʻ sifat bilan – qovunning shirini, talabalarning a’lochisi, hammadan katta olmosh bilan – qizlarning har biri, o tirganlarning hammasi, shularning barchasi. ʻ son bilan – olmaning yarmi, topshiriqning uchdan biri, talabalarning uchtasi... taqlid so z ʻ bilan – shamolning g uv-g uvi, mashinaning pat-pati, yulduzning yalt-yulti ʻ ʻ harakat nomi bilan : maktabda o qish, piyoda yurish, ko chada sayr qilish ʻ ʻ 2. Fe’lli birikmada – hokim so z fe’lning vazifadosh shakllari (sof fe’l, sifatdosh, ʻ ravishdosh) shakllari bilan ifodalanadi: sof fe’l bilan – daftarga yozmoq, stulda o tirmoq, o rnidan turmoq Ravishdosh ʻ ʻ shakli bilan – tez-tez yurib, darsdan qaytguncha, ko chada yura-yura ʻ sifatdosh shakli bilan – mehnatda sinalgan, oftobda toblangan, umid bilan yashayotgan. Ismlar Ot Sifat Olmosh Son Taqlid so’z Harakat nomi Sifatdosh Qo’shimchalar ~ 18 ~ Kirish Mavzuning dolzarbligi. So z birikmasiʻ — ikki yoki undan ortiq mustaqil so zning ʻ tobe grammatik aloqa (moslashuv, boshqaruv yoki bitishuv) asosida birikishi natijasida hosil bo lgan, borliqdagi narsa va hodisalarning nomini bildiradigan sintaktik ʻ tuzilma — nutq birligi: ignaning ko zi, kitobni o qimoq, oydin kecha va boshqa Har ʻ ʻ qanday so z birikmasi birdan ortiq mustaqil so zning birikuvidan hosil bo ladi, tuziladi ʻ ʻ ʻ va ikki qismdan — hokim va tobe qismdan tashkil topadi: oliy ma lumot (oliy ʼ — tobe qism, ma lumot ʼ — hokim qism). So z birikmasi komponentlarining tarkibiga ko ra sodda va murakkab turlarga ʻ ʻ bo linadi. Komponentlarining har biri bir so z shakliga teng bo lgan so z birikmasi ʻ ʻ ʻ ʻ sodda so z birikmasi hisoblanadi: sayroqi qush, yigirma xonadon, tez yugurmoq kabi. ʻ Komponentlari yoki ulardan biri birdan ortiq so zdan, so z birikmasidan iborat bo lgan ʻ ʻ ʻ birikmalar murakkab so z birikmasi deyiladi. Masalan, oliy ma lumotli mutaxassis ʻ ʼ (oliy ma lumotli ʼ — tobe qism, mutaxassis — hokim qism). Sintaksis grammatikaning asosiy tarkibiy qismlaridan biridir. Bu savolni savolli so'z bilan qanday boshlashni biladigan odamga yordam beradigan tushuncha ("Bu nima?"), Yoki sifatlar odatda ular ta'riflagan ismlardan oldin keladi ("yashil stul"), sub'ektlar ko'pincha fe'llardan oldin bo'lmagan -savol jumlalari ("U yugurib ketdi"), predlogli iboralar yuklamalardan boshlanadi ("do'konga"), fe'llarning asosiy fe'llardan oldin kelishiga yordam berish ("borishi mumkin" yoki "qiladi") va boshqalar. Ona tilida so'zlashuvchilar uchun to'g'ri sintaksisdan foydalanish tabiiy narsa, chunki so'zlar tartibi chaqaloq tilni o'zlashtira boshlashi bilanoq o'rganiladi. Mahalliy ma'ruzachilar biron bir narsani aniq aytishlari mumkin, chunki u "g'alati tuyuladi", chunki ular quloqqa biron bir narsani "o'chiradigan" grammatik qoidalarni batafsil aytib berolmaydilar. "Aynan sintaksis bu so'zlarga bir-birlari bilan ketma-ket aloqada bo'lish kuchini beradi ... har qanday ma'no-mazmunni ko'tarish hamda kerakli joyda alohida-alohida porlash”. ~ 4 ~ ega bo’ladi. Masalan, Qizim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun jahon bosqichi mintaqa tanlovida yuqori o’rinni egallashi nutqiy hosilasi xabar ifodalash xususiyatiga ega emas. Chunki unda kesim yo’q. Demak, bu hosila gap emas va unda gap bo’laklari ham mavjud emas. Bu hosila gap qolipiga daxldor qilinsa, qolip to’ldiruvchisi maqomini olsa, so’zlardan mutlaq hokimlarining mavqei o’zgaradi va boshqalari ham shu hokim unsur orqali gap qolipiga kiradi. Bu yoyiq unsur gapda kesim, ega, hol kabi konstruktiv bo’laklar mavqeini egallashi mumkin. Kesim: Mening orzuim - qizim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun jahon bosqichi mintaqa tanlovida yuqori o’rinni egallashi. Ega: Qizim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun jahon bosqichi mintaqa tanlovida yuqori o’rinni egallashi - mening orzuim. Hol: Qizim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun jahon bosqichi mintaqa tanlovida yuqori o’rinni egallaganligi uchun biz behad ruhlandik. Demak, dastlabki nutqiy hosila gap tarkibiga kiritilsa, undagi bosh kengayuvchi unsur (egallashi) gapning konstruktiv bo’lagiga aylanadi, sifat o’zgarishiga uchraydi, gap qolipiga bevosita daxldorlik kasb etadi. Lekin uning kengaytiruvchilari u orqali - bilvosita gap qolipiga aloqador bo’ladi, ular mavqeidagi o’zgarish sifat o’zgarishi darajasida bo’lmaydi. So’z va gap kengaytiruvchilari bir-biriga aylanib turadigan hodisalardir. Masalan, Kecha kelgan bolani tanimadim gapida kecha so’zi kelgan so’zining kengaytiruvchi. Lekin Bola nega keldi? gapida u gap kengaytiruvchisi maqomini olgan. Birinchi birikuvda u kelgan so’zshaklidagi zamon ma’nosiga bog’langan. Ikkinchi gapda esa so’zshakl kesimlik kategoriyasi tarkibidagi zamon ma’nosiga daxldordir. Kecha kelgan bola birikuvidagi kelgan so’zshaklidagi zamon ma’nosi bilan keldi so’zshaklidagi zamon ma’nosi farqlanadi. Birinchi so’zshakldagi zamon sifatdosh shaklining ma’nosi bo’lsa, keldi gap markazida tasdiq-inkor, modallik, shaxs-son va kesimlik pozitsiyasi unsurlari sistemasidan iborat butunlikning tarkibiy qismidir. To’g’ri chiziq uchburchakning tomoni sifatida boshqa mohiyatga, kvadratning tomoni sifatida boshqa mohiyatga ega bo’lgani kabi, zamon ham Kecha ~ 7 ~ harakati (o’qimoq) so’zidagiga nisbatan aniqroq. Chunki unga tez so’zi ko’maklashgan. Ko’rinadiki, so’z ham, so’z birikmasi ham tushuncha ifodalaydi. So’z ifodalaydigan tushuncha noaniq va, demak, kengroq (masalan, o’qimoq fe’lida harakat tez ham, sekin ham bo’lishi mumkin), so’z birikmasida esa ikki tushuncha o’z mustaqilliklarini saqlagan holda nisbiy aniq va muayyan harakat («harflarni tez urishtirib, ma’nosini tushunish») ifodalangan. Demak, so’z o’z ma’noviy imkoniyatini to’laroq va ravshanroq namoyon qilishi uchun boshqa bir mustaqil so’zga ehtiyoj sezadi. Bu so’z uning ma’noviy ehtiyojini qondirmog’i uchun ham ma’noviy, ham grammatik jihatdan unga muvofiq bo’lmog’i lozim. Buni ravshanroq anglash uchun quyidagi hosilalarga diqqat qilaylik: olmaning termoq osmonni tishlamoq Halim keldi kitobni o’qimoq Birikmalarning birinchisida (olma) va (termoq) so’zlari ma’noviy jihatdan muvofiq bo’lib, biroq ularning grammatik shakli (qaratqich kelishigi) mos emas. Ikkinchi birikuv (osmonni tishlamoq)da so’zlar grammatik shakli jihatdan mos bo’lsa-da, ma’noviy tabiatining «beo’xshovligi» ularning birikuv hosil qilishiga yo’l qo’ymaydi. Uchinchi birikuvda a’zolar ham ma’noviy, ham shakliy jihatdan muvofiq. Ular birikuvi tushuncha emas, fikr ifodalaydi. To’rtinchi birikuv (kitobni o’qimoq) bularning barchasidan farqlanadi va birdan ortiq mustaqil so’zning ma’no va grammatik jihatdan hokim-tobelashuvidan tashkil topib, tushuncha ifodalashga xoslanganligi bilan xarakterlanadi. Bunda bir so’z tobe, ikkinchisi hokim, tobelik va hokimlik xossasi hamda vositasiga ega. Bu – ularning ma’noviy mosligi va tobeligi (hokimligi) grammatik shakli hamda joylashuv (oldinma-keyinlik) xususiyati. Demak, nutqiy so’z birikmalari uchun quyidagi belgilarni ko’rsatish mumkin: a) birdan ortiq mustaqil so’z; b) a’zolarning ma’noviy va grammatik jihatdan mosligi; d) tobelik; e) tushuncha ifodalash. So’z birikmasi bu to’rt belgisining har biri bilan o’ziga yondosh hodisalarga o’xshaydi va bir vaqtning o’zida farqlanadi ham. Masalan, birdan ortiq mustaqil so’zdan tashkil topganligi bilan so’zdan farq qilsa, tushuncha ifodalashi bilan o’xshashlik kasb etadi. Gap birdan ortiq mustaqil so’zning ma’noviy va grammatik ~ 9 ~ Murakkab so z birikmalarida – tobe so z o ziga qarashli bo laklar bilan kengayib ʻ ʻ ʻ ʻ keladi va gapda so z birikmalari zanjirini hosil qiladi. So z birikmasidagi hokim so z ʻ ʻ ʻ boshqa bir so zga tobelangan, bir hokim so z bir necha tobe so zlarga aloqador ʻ ʻ ʻ bo lganda yoki bitta tobe so z bir necha hokim so zlarga aloqador bo lganda so z ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ birikmalari zanjiri hosil qilinadi. Ular bitta so roqqa javob bo ladi. Bunday birikmalar ʻ ʻ tarkibida mustaqil so zlar soni uch yoki undan ortiq bo ladi va ular o zaro tobelanadi. ʻ ʻ ʻ So z birikmalari zanjiri turli gap bo laklari bo lib kelishi mumkin. Masalan: ʻ ʻ ʻ Darveshalining zindonda yotishi Alisherning yuragida dushmanlik olovini to ldirdi ʻ gapida so z birikmalari zanjiri ega vazifasida kelgan. ʻ Tenglanish va tobelanish So z qo shilmasida so zlar teng va tobe bog lanadi. ʻ ʻ ʻ ʻ Bog imizda olma va o rik pishdi ʻ ʻ gapida bog imizda pishdi, olma pishdi, o rik pishdi – tobelanish; olma va o rik – ʻ ʻ ʻ tenglanishusuli bilan bog langan. Tenglanishda – ikkita teng huquqli so z biri ʻ ʻ ikkinchisiga bo ysunmay bog lanadi. Ular quyidagicha hosil bo ladi: ʻ ʻ ʻ o Ohang yordamida: Olma, o rik, shaftoli, gilos pishdi. ʻ o Teng bog lovchilar yordamida: ʻ o Biriktiruv bog lovchilari yordamida – o qituvchi va o quvchilar keldi. ʻ ʻ ʻ o Zidlov bog lovchilari yordamida – o qidi, biroq yozmadi; ʻ ʻ o Ayiruv bog lovchilari yordamida – kitob yoki daftar, ba’zan qor, ba’zan ʻ yomg ir; ʻ o Inkor bog lovchisi yrdamida – na sen, na men; ʻ o Ko makchi-bog lovchilar bilan – Karim bilan Salim, olma bilan nok; ʻ ʻ Yuklama-bog lovchilar bilan – yer-u osmon, keldi-yu, indamadi. So zlarning teng ʻ ʻ bog lanishi so z qo shilmalarini hosil qiladi. So z qo shimalarida har bir so z alohida ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ narsalarni nomlab keladi va ma’no mustaqilligini saqlab qoladi: Opam va men, o qidi lekin yozmadi. ʻ ~ 22 ~ bois unga tobe unsur maqomida bo’ladi. Demak, biror so’zga tobelanib kelayotgan so’z bo’sh o’rinni to’ldiruvchi, aktant atamalari bilan yuritiladi. Ana aktantlar nutqda, an’anaviy tahlil usullari asosida aytganda, ega, hol, to’ldiruvchi, aniqlovchi atamalari bilakn nomlanadi. Biroq bu atamalar ostida tushuniluvchi hodisalar so’z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilari farqlanishi nuqtai nazaridan baholansa, butunlay boshqa holat vujudga keladi. Kengayuvchi so’z gapning kesimi mavqeida kelganda, gap kengaytiruvchilari gap lisoniy strukturasiga bevosita daxldor bo’ladi. Masalan, Jahongir kitobni tez o’qidi gapining lisoniy struktur sxemasi quyidagicha: Bundagi uchta so’z bevosita konstruktiv bo’laklari voqelantiruvchidir. Bular: Jaxongir, tez, o’qidi. Faqat kitobni so’zi bevosita o’qi so’zi orqaligina lisoniy strukturaga daxldor bo’ladi. Bular Jahongir tez o’qigan kitobni men olaman tarzida o’zgartirilsa, oldingi gapda gap kengaytiruvchisi va gapning konstruktiv bo’laklari ifodalovchilari bo’lgan Salim, tez so’zlari endi oldingi mavqelaridan mahrum bo’ladi. Ulardagi konstruktiv bo’laklarga bevosita daxldorlik bilvositalikka, gap kengaytiruvchilik so’z kengaytiruvchilikka aylanadi. Oldingi gapda bevosita gap kesimidagi Pm ga daxldorlik kasb etib turgan Jahongir va tez so’zlari kesimdagi atov birligi (W) kengaytiruvchisi bo’lgan kitobni so’zshaklining aktanti hisoblangan o’qigan so’zining kengaytiruvchilaridir. Ko’rinadiki, gapning konstruktiv tizimidan faqat Pm ga bog’langan hokim uzv o’rin oladi. Hokim uzvga tobelangan, ergashib kelayotgan aktantlar nutqiy gap tarkibidagina bo’ladi. Nutqiy gap qanchalik kengaymasin, u, kengaymagan ko’rinishida bo’lgani kabi, lisoniy strukturaga bir xil daxldor bo’ladi. Misolga murojaat qilamiz: Shavkat tayyorlanayotganda bexabar edi. Bu gapning struktur sxemasi quyidagicha: Ko’rinadiki, bu gap qanchalik keng bo’lmasin, uning struktur qolipi o’ta sodda va oldingi nutqiy gap qolipidan mutlaqo farqlanmaydi. So’zlarning nutqiy voqelanishi ular bevosita konstruktiv bo’lakka bog’langanda yuz beradi. Konstruktiv bo’lak bo’lishi uchun kesimlik shakllanishi zarur bo’ladi. Chunki kesim mavjud bo’lsagina, unga bog’langan ayrim so’zlar konstruktiv bo’lak tabiatiga ~ 6 ~ jihatdan tobelanishi asosida ham vujudga keladi. Lekin u SBdan farqli o’laroq, fikr ifodalaydi. Demak, SB bilan uning o’xshashlari munosabatiga alohida-alohida to’xtalish lozim bo’ladi. SB va so’z. So’z bir tushunchani ifodalaydi. SBda esa birdan ortiq tushuncha munosabatga kirishgan holda voqelanadi. So’z asosida leksema va morfema hamda ularning birikuv qonuniyati yotsa, SBga leksemalar birikuvini tartibga soluvchi LSQ asos bo’ladi. Aytilganidek, so’zda tushuncha, ma’no keng va mavhum bo’ladi. So’z birikmasida esa bu kenglik va mavhumlik bir qadar barham topgan bo’ladi. Masalan, qiziq kitob birikmasida kitobning bir belgisi namoyon bo’lgan. Shu jihatdan u muayyanlik kasb etgan. Ammo bu muayyanlik nisbiy va biryoqlama. Chunki uning badiiy yoki ilmiyligi hali mavhum va noaniq. Qiziq badiiy kitob birikmasida bu belgi ham muayyanlik kasb etadi. So’z birikmasida so’z boshqa so’zni o’ziga biriktirib kengayishi bilan ma’noviy jihatdan torayib boradi. Demak, shakliy kengayish ma’noviy torayishni keltirib chiqarsa (so’z birikmasida), shakliy torlik (so’zda) ma’noviy kenglik bilan munosib. SBda ma’nolar o’zaro munosabatga kirishar ekan, bunda ular yaxlitlanib, bir «vujud»ga aylanib ketmaydi. Bir-biriga qancha yaqinlashmasin, baribir o’z mustaqilliklarini saqlab qoladi. Masalan, toza havo birikmasida bir ma’no ikkinchisiga muayyanlik kiritish uchun xizmat qiladi, lekin, baribir, bunda ikki tushuncha mavjud. Ikki tushuncha orasidagi munosabat ma’lum bir me’yor chizig’idan o’tsa, ular yaxlit tushunchaga aylanadi va bir butun holda yangi ma’no anglatadi. Masalan, belbog’ so’zi dastlab belning bog’i birikuvi shaklida bo’lib, bunda ikki tushuncha munosabati (hokim-tobeligi) mavjud. Biroq bu ularning yaxlitlanishi darajasiga etmagan. (Belbog’) so’zida esa munosabatning me’yor chizig’idan keyingi holatiga duch kelamiz. So’zlarning alohida ko’rinishi bo’lgan qo’shma so’zlar aslida so’z birikmalari uzvlarining yaxlitlanishi – so’z birikmasining ma’noviy taraqqiyoti mahsuli. SB va ibora. SB a’zolari tobe munosabatli mustaqil so’z bo’lsa, ibora ham mustaqil so’zlar birikuvidan tashkil topsa-da, orasidagi sintaktik aloqa so’ngan, bu so’zlar o’zaro yaxlitlanib, ibora o’zida tayyorlik, majburiylik, ~ 10 ~

So'z birikmasi qoliplarining nutqiy kengayishi va birikma zanjiri

Купить