So'z birikmasi qoliplarining nutqiy kengayishi va birikma zanjiri - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	42.8KB
Xaridlar	10
Yuklab olingan sana	18 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

So'z birikmasi qoliplarining nutqiy kengayishi va birikma zanjiri

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
SIRTQI TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI
Himoyaga tavsiya etaman
Sirtqi bo’lim boshlig’i
________ N.Chinniqulov
“____” ____________
MAVZU: Hozirgi o’zbek adabiy tili fanidan “ So'z birikmasi qoliplarining
nutqiy kengayishi va birikma zanjiri ” mavzusida
yozgan
KURS ISHI
Talaba: 305 -guruh talabasi
Hamroqulova Gulshan
O’zbek tili va adabiyoti kafedrasi
o’qituvchisi
__________ P.Nabiyeva
Himoyaga tavsiya etildi.
O’zbek adabiyoti kafedrasi
Mudiri R. Abdullayeva ____________
TOSHKENT – 2024
~ 1 ~

Talabaning F.I.SH. Hamroqulova Gulshan
Sirtqi ta’lim yo’nalishi: III kurs 305- guruh
Fan nomi : Hozirgi o’zbek adabiy tili
Kurs ishi mavzusi : " So'z birikmasi qoliplarining nutqiy kengayishi va birikma
zanjiri”
Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______
R. Abdullayeva
A’zolar:
Y. Abdulhakimova __________
D. Abdullayeva __________
D. Abdujalilova __________

~ 2 ~

MUNDARIJA
Kirish..............................................................................................................................
I bob. So’z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilarining muvofiqlashuvi va
farqlanishi . .....................................................................................................................
1.1. So’z birikmasi sintaksisi………………………………………………………….
II bob. So`z birikmasi …………………………………………………………………
2.1. So z birikmasining umumiy belgilari va boshqa til birliklariʻ ..................... ………..
2.2. So z birikmasida so zlarning bog lanish usullari va qoliplari
ʻ ʻ ʻ
Xulosa..................................................................................................
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati..................................................
~ 3 ~

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. So z birikmasiʻ — ikki yoki undan ortiq mustaqil so zning ʻ
tobe grammatik aloqa (moslashuv, boshqaruv yoki bitishuv) asosida birikishi natijasida
hosil bo lgan, borliqdagi narsa va hodisalarning nomini bildiradigan sintaktik
ʻ
tuzilma — nutq birligi: ignaning ko zi, kitobni o qimoq, oydin kecha va boshqa Har
ʻ ʻ
qanday so z birikmasi birdan ortiq mustaqil so zning birikuvidan hosil bo ladi, tuziladi
ʻ ʻ ʻ
va ikki qismdan — hokim va tobe qismdan tashkil topadi: oliy ma lumot (oliy
ʼ — tobe
qism, ma lumot
ʼ — hokim qism).
So z birikmasi komponentlarining tarkibiga ko ra sodda va murakkab turlarga
ʻ ʻ
bo linadi. Komponentlarining har biri bir so z shakliga teng bo lgan so z birikmasi
ʻ ʻ ʻ ʻ
sodda so z birikmasi hisoblanadi: sayroqi qush, yigirma xonadon, tez yugurmoq kabi.
ʻ
Komponentlari yoki ulardan biri birdan ortiq so zdan, so z birikmasidan iborat bo lgan
ʻ ʻ ʻ
birikmalar murakkab so z birikmasi deyiladi. Masalan, oliy ma lumotli mutaxassis
ʻ ʼ
(oliy ma lumotli
ʼ — tobe qism, mutaxassis — hokim qism).
Sintaksis grammatikaning asosiy tarkibiy qismlaridan biridir. Bu savolni savolli so'z
bilan qanday boshlashni biladigan odamga yordam beradigan tushuncha ("Bu nima?"),
Yoki sifatlar odatda ular ta'riflagan ismlardan oldin keladi ("yashil stul"), sub'ektlar
ko'pincha fe'llardan oldin bo'lmagan -savol jumlalari ("U yugurib ketdi"), predlogli
iboralar yuklamalardan boshlanadi ("do'konga"), fe'llarning asosiy fe'llardan oldin
kelishiga yordam berish ("borishi mumkin" yoki "qiladi") va boshqalar.
Ona tilida so'zlashuvchilar uchun to'g'ri sintaksisdan foydalanish tabiiy narsa, chunki
so'zlar tartibi chaqaloq tilni o'zlashtira boshlashi bilanoq o'rganiladi. Mahalliy
ma'ruzachilar biron bir narsani aniq aytishlari mumkin, chunki u "g'alati tuyuladi",
chunki ular quloqqa biron bir narsani "o'chiradigan" grammatik qoidalarni batafsil
aytib berolmaydilar. "Aynan sintaksis bu so'zlarga bir-birlari bilan ketma-ket aloqada
bo'lish kuchini beradi ... har qanday ma'no-mazmunni ko'tarish hamda kerakli joyda
alohida-alohida porlash”.
~ 4 ~

O’rganilganlik darajasi. Tarkibidagi hokim qismning qaysi so z turkumidanʻ
bo lishiga ko ra so z birikmasining 2 turi farqlanadi: ot so z birikmasi va fe l so z
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
birikmasi. Ot so z birikmasi hokim komponenti fe ldan boshqa turkumga oid so z (ot,
ʻ ʼ ʻ
son, ravish) bilan ifodalangan so z birikmasidir (yuk mashinasi, barcha o quvchilar,
ʻ ʻ
go zal qishloq va boshqalar). Fe l so z birikmasi hokim kismi fe l bilan ifodalangan
ʻ ʼ ʻ ʼ
so z birikmasilaridir (bog ni aylanmoq, kitob o qimoq, tez yurmoq kabi). Tarkibidagi
ʻ ʻ ʻ
tobe so zning sintaktik vazifasiga ko ra 3 turi farqlanadi: aniqlovchili so z birikmasi
ʻ ʻ ʻ
(yangi kitob), to ldiruvchili so z birikmasi (ukamni o ynatdim) va holli so z birikmasi
ʻ ʻ ʻ ʻ
(tez gapirmoq, qishloqda yashamoq). So z birikmasi mazmun va ohang tugalligiga ega
ʻ
bo lmaydi, fikr ifodalamaydi va shu xususiyati bilan sintaktik birlik bo lmish gapdan
ʻ ʻ
farqlanadi.
Kurs ishi maqsadi. So’z birikmasi va bog’lanishlar haqida umumiy ma’lumotlar
berish va xulosalar chiqarish.
Kurs ishining hajmi. Kirish, 2 bob, 5 reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxatidan iborat.
Asosiy qism
I Bob. So z birikmasi qoliplarining nutqiy kengayishi
ʻ
1. So’z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilarining muvofiqlashuvi va
farqlanishi.
So’z kengaytiruvchisi so’z semantik imkoniyatidagi bo’sh o’rinlarni to’ldiruvchi
antantlardir. Aktantlar nutqiy gaplar tarkibida so’z birikmalarini hosil qiladi. Bu
birikuvchilarda bo’sh o’rinlari to’ldirilayotgan (biriktiruvchi) so’z hokim so’z, bush
o’rinni to’ldirayotgan so’z tobe so’z sifatida namoyon bo’ladi. Masalan, qizil olma
birikuvida qizil so’zi olma so’zi zamiridagi ma’noviy mohiyatning «belgi» ma’no
bo’lakchasini muayyanlashtiruvchi aktant bo’lib, olma so’ziga «xizmat qilayotganligi»
~ 5 ~

bois unga tobe unsur maqomida bo’ladi. Demak, biror so’zga tobelanib kelayotgan
so’z bo’sh o’rinni to’ldiruvchi, aktant atamalari bilan yuritiladi. Ana aktantlar nutqda,
an’anaviy tahlil usullari asosida aytganda, ega, hol, to’ldiruvchi, aniqlovchi atamalari
bilakn nomlanadi. Biroq bu atamalar ostida tushuniluvchi hodisalar so’z
kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilari farqlanishi nuqtai nazaridan baholansa,
butunlay boshqa holat vujudga keladi. Kengayuvchi so’z gapning kesimi mavqeida
kelganda, gap kengaytiruvchilari gap lisoniy strukturasiga bevosita daxldor bo’ladi.
Masalan, Jahongir kitobni tez o’qidi gapining lisoniy struktur sxemasi quyidagicha:
Bundagi uchta so’z bevosita konstruktiv bo’laklari voqelantiruvchidir. Bular: Jaxongir,
tez, o’qidi. Faqat kitobni so’zi bevosita o’qi so’zi orqaligina lisoniy strukturaga daxldor
bo’ladi. Bular Jahongir tez o’qigan kitobni men olaman tarzida o’zgartirilsa, oldingi
gapda gap kengaytiruvchisi va gapning konstruktiv bo’laklari ifodalovchilari bo’lgan
Salim, tez so’zlari endi oldingi mavqelaridan mahrum bo’ladi. Ulardagi konstruktiv
bo’laklarga bevosita daxldorlik bilvositalikka, gap kengaytiruvchilik so’z
kengaytiruvchilikka aylanadi. Oldingi gapda bevosita gap kesimidagi Pm ga daxldorlik
kasb etib turgan Jahongir va tez so’zlari kesimdagi atov birligi (W) kengaytiruvchisi
bo’lgan kitobni so’zshaklining aktanti hisoblangan o’qigan so’zining
kengaytiruvchilaridir. Ko’rinadiki, gapning konstruktiv tizimidan faqat Pm ga
bog’langan hokim uzv o’rin oladi. Hokim uzvga tobelangan, ergashib kelayotgan
aktantlar nutqiy gap tarkibidagina bo’ladi. Nutqiy gap qanchalik kengaymasin, u,
kengaymagan ko’rinishida bo’lgani kabi, lisoniy strukturaga bir xil daxldor bo’ladi.
Misolga murojaat qilamiz: Shavkat tayyorlanayotganda bexabar edi. Bu gapning
struktur sxemasi quyidagicha: Ko’rinadiki, bu gap qanchalik keng bo’lmasin, uning
struktur qolipi o’ta sodda va oldingi nutqiy gap qolipidan mutlaqo farqlanmaydi.
So’zlarning nutqiy voqelanishi ular bevosita konstruktiv bo’lakka bog’langanda yuz
beradi. Konstruktiv bo’lak bo’lishi uchun kesimlik shakllanishi zarur bo’ladi. Chunki
kesim mavjud bo’lsagina, unga bog’langan ayrim so’zlar konstruktiv bo’lak tabiatiga
~ 6 ~

ega bo’ladi. Masalan, Qizim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun jahon
bosqichi mintaqa tanlovida yuqori o’rinni egallashi nutqiy hosilasi xabar ifodalash
xususiyatiga ega emas. Chunki unda kesim yo’q. Demak, bu hosila gap emas va unda
gap bo’laklari ham mavjud emas. Bu hosila gap qolipiga daxldor qilinsa, qolip
to’ldiruvchisi maqomini olsa, so’zlardan mutlaq hokimlarining mavqei o’zgaradi va
boshqalari ham shu hokim unsur orqali gap qolipiga kiradi. Bu yoyiq unsur gapda
kesim, ega, hol kabi konstruktiv bo’laklar mavqeini egallashi mumkin. Kesim: Mening
orzuim - qizim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun jahon bosqichi
mintaqa tanlovida yuqori o’rinni egallashi. Ega: Qizim Muniraning yosh rassomlar
ijodiy festivali butun jahon bosqichi mintaqa tanlovida yuqori o’rinni egallashi -
mening orzuim. Hol: Qizim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun jahon
bosqichi mintaqa tanlovida yuqori o’rinni egallaganligi uchun biz behad ruhlandik.
Demak, dastlabki nutqiy hosila gap tarkibiga kiritilsa, undagi bosh kengayuvchi unsur
(egallashi) gapning konstruktiv bo’lagiga aylanadi, sifat o’zgarishiga uchraydi, gap
qolipiga bevosita daxldorlik kasb etadi. Lekin uning kengaytiruvchilari u orqali -
bilvosita gap qolipiga aloqador bo’ladi, ular mavqeidagi o’zgarish sifat o’zgarishi
darajasida bo’lmaydi. So’z va gap kengaytiruvchilari bir-biriga aylanib turadigan
hodisalardir. Masalan, Kecha kelgan bolani tanimadim gapida kecha so’zi kelgan
so’zining kengaytiruvchi. Lekin Bola nega keldi? gapida u gap kengaytiruvchisi
maqomini olgan. Birinchi birikuvda u kelgan so’zshaklidagi zamon ma’nosiga
bog’langan. Ikkinchi gapda esa so’zshakl kesimlik kategoriyasi tarkibidagi zamon
ma’nosiga daxldordir. Kecha kelgan bola birikuvidagi kelgan so’zshaklidagi zamon
ma’nosi bilan keldi so’zshaklidagi zamon ma’nosi farqlanadi. Birinchi so’zshakldagi
zamon sifatdosh shaklining ma’nosi bo’lsa, keldi gap markazida tasdiq-inkor,
modallik, shaxs-son va kesimlik pozitsiyasi unsurlari sistemasidan iborat butunlikning
tarkibiy qismidir. To’g’ri chiziq uchburchakning tomoni sifatida boshqa mohiyatga,
kvadratning tomoni sifatida boshqa mohiyatga ega bo’lgani kabi, zamon ham Kecha
~ 7 ~

kelgan bola birikuvida boshqa, Bola kecha keldi birikuvida boshqa butunlikning
tarkibiy qismidir. Harakatning bajaruvchisi ham goh so’z kengaytiruvchisi, goh gap
kengaytiruvchisi sifatida namoyon bo’lishi mumkin. Salim kecha kelgan. Salim kecha
kelganda men yo’q edim juftligining birinchisida Salim gap kengaytiruvchisi (ega),
ikkinchi gapda esa so’z kengaytiruvchisidir, ya’ni konstruktiv bo’lak emas.
Shuningdek, keltirilgan misoldagi mintaqa bosqichida unsuri egallashi so’zi kesim
mavqeida kelganda konstruktiv bo’lak, boshqa hollarda (hol va ega bog’langanda) esa
so’z kengaytiruvchisidir. Demak, ma’lum bo’ladiki, muayyan aktant birlikning gap
yoki so’z kengaytiruvchisi mavqeida bo’lishi kengayuvchi so’zning sintaktik mavqei
bilan belgilanadi. Gap bo’lagi maqomida so’z ham, so’z birikmasi ham kelishi
mumkin. Gap bo’lagi vazifasida kelgan so’z o’z kengaytiruvchilari bilan bir butun
holda bitta gap bo’lagi (yoki bo’lakning bo’lagi) sanaladi. Gapni bo’laklarga ajratish
va so’z birikmasiga ajratish sintaktik tahlilning ikki xil ko’rinishidir. Gapni bo’laklarga
ajratish kommunikativ birlik tahlili bo’lsa, so’z birikmalariga ajratish nominativ birlik
tahlilidir. Demak, to’ldiruvchi va aniqlovchi so’z kengaytiruvchilari bo’lganligi bois
gap bo’laklari tahlilida e’tiborga olinmaydi. Gapni so’z birikmalariga ajratishda esa
kengayuvchi so’z kengaytiruvchi so’z bilan birikma sifatida olinadi. Gap
kengaytiruvchilari biror so’z (atov birligi) ma’nosini emas, balki kesimlik
qo’shimchasi ma’nosini muayyanlashtirganligi bois, so’z birikmalari sifatida
olinmaydi. Demak, xulosa qilish mumkinki, so’z kengaytiruvchilari va gap
kengaytiruvchilari munosabatidan kelib chiqqan holda so’z birikmalari tahlilini gap
bo’laklari tahlili bilan qorishtirmaslik kerak.
II BOB. So’z birikmasi sintaksisi
So’z birikmasi (SB) haqida tushuncha. Nutqda tushunchalarni aniqroq va muayyanroq
ifodalash zarurati tug’iladi. Bu esa nisbiy noaniq tushuncha ifodalovchi so’zdan nisbiy
aniq tushuncha ifodalovchi so’z birikmasini afzal qilib qo’yadi. Qiyoslang: o’qimoq –
tez o’qimoq. Keyingi nutqiy hosilada «harflarni urishtirib ma’nosini tushunish»
~ 8 ~

harakati (o’qimoq) so’zidagiga nisbatan aniqroq. Chunki unga tez so’zi
ko’maklashgan. Ko’rinadiki, so’z ham, so’z birikmasi ham tushuncha ifodalaydi. So’z
ifodalaydigan tushuncha noaniq va, demak, kengroq (masalan, o’qimoq fe’lida harakat
tez ham, sekin ham bo’lishi mumkin), so’z birikmasida esa ikki tushuncha o’z
mustaqilliklarini saqlagan holda nisbiy aniq va muayyan harakat («harflarni tez
urishtirib, ma’nosini tushunish») ifodalangan. Demak, so’z o’z ma’noviy imkoniyatini
to’laroq va ravshanroq namoyon qilishi uchun boshqa bir mustaqil so’zga ehtiyoj
sezadi. Bu so’z uning ma’noviy ehtiyojini qondirmog’i uchun ham ma’noviy, ham
grammatik jihatdan unga muvofiq bo’lmog’i lozim. Buni ravshanroq anglash uchun
quyidagi hosilalarga diqqat qilaylik: olmaning termoq osmonni tishlamoq Halim keldi
kitobni o’qimoq Birikmalarning birinchisida (olma) va (termoq) so’zlari ma’noviy
jihatdan muvofiq bo’lib, biroq ularning grammatik shakli (qaratqich kelishigi) mos
emas. Ikkinchi birikuv (osmonni tishlamoq)da so’zlar grammatik shakli jihatdan mos
bo’lsa-da, ma’noviy tabiatining «beo’xshovligi» ularning birikuv hosil qilishiga yo’l
qo’ymaydi. Uchinchi birikuvda a’zolar ham ma’noviy, ham shakliy jihatdan muvofiq.
Ular birikuvi tushuncha emas, fikr ifodalaydi. To’rtinchi birikuv (kitobni o’qimoq)
bularning barchasidan farqlanadi va birdan ortiq mustaqil so’zning ma’no va
grammatik jihatdan hokim-tobelashuvidan tashkil topib, tushuncha ifodalashga
xoslanganligi bilan xarakterlanadi. Bunda bir so’z tobe, ikkinchisi hokim, tobelik va
hokimlik xossasi hamda vositasiga ega. Bu – ularning ma’noviy mosligi va tobeligi
(hokimligi) grammatik shakli hamda joylashuv (oldinma-keyinlik) xususiyati. Demak,
nutqiy so’z birikmalari uchun quyidagi belgilarni ko’rsatish mumkin: a) birdan ortiq
mustaqil so’z; b) a’zolarning ma’noviy va grammatik jihatdan mosligi; d) tobelik; e)
tushuncha ifodalash. So’z birikmasi bu to’rt belgisining har biri bilan o’ziga yondosh
hodisalarga o’xshaydi va bir vaqtning o’zida farqlanadi ham. Masalan, birdan ortiq
mustaqil so’zdan tashkil topganligi bilan so’zdan farq qilsa, tushuncha ifodalashi bilan
o’xshashlik kasb etadi. Gap birdan ortiq mustaqil so’zning ma’noviy va grammatik
~ 9 ~

jihatdan tobelanishi asosida ham vujudga keladi. Lekin u SBdan farqli o’laroq, fikr
ifodalaydi. Demak, SB bilan uning o’xshashlari munosabatiga alohida-alohida
to’xtalish lozim bo’ladi. SB va so’z. So’z bir tushunchani ifodalaydi. SBda esa birdan
ortiq tushuncha munosabatga kirishgan holda voqelanadi. So’z asosida leksema va
morfema hamda ularning birikuv qonuniyati yotsa, SBga leksemalar birikuvini tartibga
soluvchi LSQ asos bo’ladi. Aytilganidek, so’zda tushuncha, ma’no keng va mavhum
bo’ladi. So’z birikmasida esa bu kenglik va mavhumlik bir qadar barham topgan
bo’ladi. Masalan, qiziq kitob birikmasida kitobning bir belgisi namoyon bo’lgan. Shu
jihatdan u muayyanlik kasb etgan. Ammo bu muayyanlik nisbiy va biryoqlama.
Chunki uning badiiy yoki ilmiyligi hali mavhum va noaniq. Qiziq badiiy kitob
birikmasida bu belgi ham muayyanlik kasb etadi. So’z birikmasida so’z boshqa so’zni
o’ziga biriktirib kengayishi bilan ma’noviy jihatdan torayib boradi. Demak, shakliy
kengayish ma’noviy torayishni keltirib chiqarsa (so’z birikmasida), shakliy torlik
(so’zda) ma’noviy kenglik bilan munosib. SBda ma’nolar o’zaro munosabatga kirishar
ekan, bunda ular yaxlitlanib, bir «vujud»ga aylanib ketmaydi. Bir-biriga qancha
yaqinlashmasin, baribir o’z mustaqilliklarini saqlab qoladi. Masalan, toza havo
birikmasida bir ma’no ikkinchisiga muayyanlik kiritish uchun xizmat qiladi, lekin,
baribir, bunda ikki tushuncha mavjud. Ikki tushuncha orasidagi munosabat ma’lum bir
me’yor chizig’idan o’tsa, ular yaxlit tushunchaga aylanadi va bir butun holda yangi
ma’no anglatadi. Masalan, belbog’ so’zi dastlab belning bog’i birikuvi shaklida bo’lib,
bunda ikki tushuncha munosabati (hokim-tobeligi) mavjud. Biroq bu ularning
yaxlitlanishi darajasiga etmagan. (Belbog’) so’zida esa munosabatning me’yor
chizig’idan keyingi holatiga duch kelamiz. So’zlarning alohida ko’rinishi bo’lgan
qo’shma so’zlar aslida so’z birikmalari uzvlarining yaxlitlanishi – so’z birikmasining
ma’noviy taraqqiyoti mahsuli. SB va ibora. SB a’zolari tobe munosabatli mustaqil so’z
bo’lsa, ibora ham mustaqil so’zlar birikuvidan tashkil topsa-da, orasidagi sintaktik
aloqa so’ngan, bu so’zlar o’zaro yaxlitlanib, ibora o’zida tayyorlik, majburiylik,
~ 10 ~

barqarorlik kabi belgilarni tashiydigan lisoniy birlik qatoridan joy olgan. Ibora tashkil
etuvchilari (zohiriy) jihatidan SBga o’xshasa-da, mohiyatan leksemaga yaqinlashadi.
Zero, tarvuzi qo’ltig’idan tushdi iborasi bilan bo’shashmoq so’zining ma’noviy
mohiyati yaqin. Leksema kabi ibora ham yaxlit holda yashaydi. So’z birikmasi esa
vaqtincha va o’zgaruvchan. So’z birikmasini tashkil etgan so’zlar nutqda o’z mustaqil
ma’nolari bilan qatnashgani holda ibora tarkibidagi so’zlar o’zlarining xos ma’nosidan
uzoqlashgan (tarvuzi qo’ltig’idan tushdi iborasida tarvuz, qo’ltiq, tushmoq so’zlari
o’zlarining xos ma’nolariga ega emas). SBda hokim va tobe, kengayuvchi va
kengaytiruvchi so’z. SBda ma’nosi muayyanlashtirilayotgan so’z hokim va uning
ma’nosini muayyanlashtiruvchi so’z tobe a’zo deyiladi (masalan, kitobni o’qimoq
birikmasida kitobni tobe va o’qimoq hokim a’zo). Bir so’z bir nechta so’zni o’ziga
tobe a’zo sifatida biriktirishi mumkin. Lekin SBda bir so’z faqat bir a’zogagina tobe
a’zo sifatida bog’lanishi mumkin, xolos. Masalan, katta, chiroyli gulchambar
birikmasida gulchambar so’zi ikkita so’zga hokim. Lekin chiroyli so’zi bir so’zgagina
tobe. Hokim mavqeda yuzaga chiqayotgan leksema o’zining hokim, tobe vazifada
yuzaga chiqayotgan leksema esa o’zining tobe valentligini namoyon qiladi. Hokim va
tobe a’zo vazifalari, grammatik shakli va sintaktik o’rni asosida belgilanadi. Tobe a’zo
oldin kelib, keyingisining ma’nosini izohlashga xoslangan bo’ladi va bunga mos
grammatik ko’rsatkich bilan shakllanadi, ma’lum sintaktik o’ringa ega bo’ladi. O’zbek
nutqida, odatda, hokim so’z keyin tobe so’z oldin keladi. Nutqiy inversiya (hokim va
tobe so’z tartibining buzilishi) asosidagi so’z birikmalarigina bundan mustasno:
o’qidim kitobni, Dilshoda hamshira kabi. Hokim so’z kengayuvchi va tobe so’z
kengaytiruvchi so’z deb ham yuritiladi. Kengayuvchi va kengaytiruvchi atamalari
nisbiy mohiyatga ega bo’lib, shaklga nisbatan aytilgandagina to’g’ri bo’ladi. Masalan,
kitobni o’qimoq birikmasida (o’qimoq) so’ziga yana bir so’z birikadi va so’zlar soni
ikkita bo’lib, shakliy «yoyilish», ya’ni kengayish yuz berdi. Shakliy kengayish esa
ma’noviy torayishni vujudga keltiradi. Bunda shakl va mazmun dialektikasi yanada
~ 11 ~

yaqqolroq namoyon bo’ladi. Chunki o’qimoq leksemasining ma’nosi keng, u
o’qiladigan barcha narsalar ustida yuz beradigan tegishli harakatni ifodalaydi. Kitobni
o’qimoq birikmasida esa aytilgan «barcha narsalar»dan asosan «kitob ustida
bajariladigan harakat» mohiyatli toraygan ma’nosi qoladi. Kengayuvchi atamasini
faqat bosh so’zga, kengaytiruvchi atamasini faqat ergash so’zgagina xos qilib qo’yish
ham biryoqlamalik. Zero, kitobni o’qimoq birikmasida kitob leksemasi tobe, o’qi
leksemasi hokim valentligini namoyon qilganligi kabi unda o’qimoq so’zi kitobni
so’zshakli uchun ma’noviy toraytiruvchi va shakliy kengaytiruvchi vazifani namoyon
qiladi. Zero, kitobni so’zshakli o’timli harakatni ifodalovchi cheksiz leksema bilan
bog’lanish imkoniyatiga ega. O’qimoq so’zshakli bilan birikish asosida unda ma’noviy
torayish, shakliy kengayish yuz beradi. SBda bog’lanish usuli. SB a’zolari orasidagi
bog’lanish, ya’ni tobelanish uch xil: bitishuv, moslashuv, boshqaruv. Bu aloqa turining
o’ziga xos xususiyati va farqi a’zolarni biriktiruvchi ko’rsatkich yoki boshqa vositadan
kelib chiqadi. Masalan, tez yurmoq, qalamni olmoq, kitobning varag’i birikmalarida
tobe so’zning qaysi shaklda kelishi ko’pincha, uning hokim so’ziga (qalamni olmoq)
bog’liq bo’lsa, ba’zan har ikkala a’zo bir-birining qanday shaklda bo’lishini belgilab
qo’yadi (kitobning varag’i). Bitishuvda birikkan so’zlarning o’zaro aloqasi, asosan,
tartib va ohang bilan belgilanadi. Bitishuv aloqasida morfologik ko’rsatkich bo’lmasa-
da, tartib muhim vosita sifatida namoyon bo’ladi. Bunda tobe so’z ushbu mavqeda
kelish uchun shakliy jihatdan o’zgarmaydi. Zero, tobe a’zo sifatida namoyon
bo’layotgan so’z ma’noviy va vazifaviy jihatdan bunga xoslangan bo’ladi. Misollar:
qizil gul, oq qog’oz. Ba’zan ot turkumidagi so’zlar ham hech qanday vositasiz tobe
vazifada kela oladi: oltin soat, tosh yo’l kabi. Bunda ular mohiyatan tobe a’zolik
doimiy belgisi bo’lgan sifat, son, ravish turkumiga yaqinlashadi. Bu hodisa nutqiy
bo’lib, oltin, tosh leksemasining lisoniy mohiyati bilan belgilanmagan. Quyidagi
so’zlar bitishuv yo’li bilan bog’langan: ravishQfe’l: o’z-o’zidan gapirmoq; sifatQfe’l:
yaxshi so’zlamoq; sonQot: o’nta qalam, sakkiz daftar; otQot: kumush qoshiq, chang
~ 12 ~

yo’l; olmoshQot: hamma odam, qanday kitob. Ayrim manbalarda tobe so’z vazifasida
ravishdosh (shoshilib gapirdi), sifatdosh (o’qigan bola) yuzaga chiqqan birikuv ham
bitishuvli birikma sifatida qaraladi. Vaholanki, bu erda ravishdosh ko’rsatkichi -ib
fe’lni fe’lga (shoshilib gapirdi), sifatdosh shakli -gan fe’lni otga (o’qigan bola)
bog’lash uchun xizmat qiladi. Shuningdek, bularning morfologiyada lug’aviy-sintaktik
shakl sifatida qaralishi ham ular hosil qilgan birikuvni bitishuvli emas, balki
boshqaruvli birikuv sifatida baholashni taqozo etadi. Bitishuvda a’zolarning hokim-
tobelik holati, asosan, tartib va joylashuv omili asosida belgilanadi: (tobe a’zo Q hokim
a’zo), ya’ni tobe so’z oldin, hokim so’z keyin keladi hamda a’zolar orasiga boshqa
so’zni kiritib bo’lmaydi, (kumush qoshiq birikmasini kumush o’nta qoshiq deb
o’zgartirib bo’lmaydi). Demak, bitishuv aloqasida tartib va ohang muhim rol o’ynaydi.
Bunda tobelik tartib va joylashuvdan, so’zning grammatik xususiyati va ma’nosidan
anglashilishi ayon bo’lib turadi. Kelishik affiksi o’z ma’nolarini yo’qotgan tezda
kelmoq, o’z-o’zidan raqsga tushib ketmoq, birdan gapirmoq birikuvini ham bitishuv
aloqasi sifatida qaramoq lozim. Chunki kelishik qo’shimchasi bu SBda o’z tizimidan
ajralib, so’z tarkibida «qotib qolgan». Bular – kelishik qo’shimchasini olgan holda
ravishga ko’chgan so’zlardir. Boshqaruv aloqasi bir tomonlama shakllangan SBlar
tarkibida amal qiladi. Faqat tobe a’zolari birikish uchun tobelovchi qo’shimcha olgan
Sb boshqaruv yo’li bilan bog’langan deyiladi. Bunda hokim so’z tobe so’zning qanday
shaklda bo’lishini boshqaradi. Masalan, kitobni o’qimoq birikmasida tobe so’zning
tushum kelishigi shaklida kelishi o’qimoq fe’lining o’timliligi bilan belgilangan. Agar
bu fe’l o’timsiz fe’lga aylantirilsa, (o’qildi) tobe so’zdagi tushum kelishigi shakli o’z-
o’zidan g’oyib bo’ladi: kitobni o’qimoq – kitob o’qildi. Boshqaruv aloqasida tobe
so’zni har xil turkumdagi so’z boshqarishi mumkin. Misollar: uyga bormoq (fe’lli
boshqaruv), mendan katta (sifat boshqaruvi), tovushdan tez (ravishli boshqaruv),
o’qishda birinchi (son boshqaruvi), aytgan bola (otli boshqaruv). Boshqaruv uni
amalga oshirayotgan vositaga bog’liq ravishda kelishikli boshqaruv, ko’makchili
~ 13 ~

boshqaruv, ravishdoshli boshqaruv, sifatdoshli boshqaruv kabi turga ajraladi.
Moslashuv SBning ikki tomonlama grammatik shakllangan turi bo’lib, bunda tobe a’zo
hokim a’zoga muvofiq egalik shaklini, hokim a’zo tobe a’zoga muvofiq ravishda
qaratqich yoki bosh kelishik shaklini oladi. Masalan, ukamning daftari, sizning
uyingiz, Fuzuliy g’azali kabi. Moslashuv atamasi har ikkala a’zo bir-birini taqozo
qiluvchi morfologik vositaga egaligini anglatadi. Moslashuv aloqasida tobe a’zo
qaratuvchi, hokim a’zo qaralmish deb yuritiladi. Moslashuv aloqasida tobe a’zo
(Fuzuliy g’azali) 0 shaklli bo’lganligi kabi, hokim a’zo ham ko’rsatkichsiz qo’llanishi
mumkin: sizning uyingiz – sizning uy, bizning kitobimiz – bizning kitob kabi. Bu siz
va biz olmoshi hamda -ngiz va -miz ko’rsatkichining tarixiy genetik bog’lanishi bilan
izohlanadi. Zero, ularning kitobi birikmasini ularning kitob tarzida qo’llab bo’lmaydi.
SBda bog’lanish omili. Sbning tuzilishi, tashkil etuvchi a’zolarning o’zaro
munosabatini o’rganish jarayonida birikishning ichki qonuniyati ochiladi. Sbda
bog’lanish a’zolardan birining faolligi asosida emas, balki har ikki a’zoning ham bir-
biriga, avvalo, ma’noviy, qolaversa, shakliy, joylashuv jihatdan moslashishi asosida
yuz beradi. Chunki tobelanayotgan leksemaning birikish imkoniyati voqelanishga,
hokim a’zoning biriktirish talabi esa qondirilishga intiladi. Sbdagi a’zolarning goh
bittasining (maktabga bormoq), goh ikkinchisining ham (maktabning bog’i) grammatik
shakllanishi asosida sintaktik aloqaning ikki xil – bir tomonlama aloqa, ikki
tomonlama aloqa turini farqlash ma’qul emas. Unda bitishuvli (keng dala) birikmalarni
hech qanday aloqasiz birikma deyishga to’g’ri kelgan bo’lar edi. Yuqoridagi aloqaning
ikki ko’rinishi bog’lovchi vositaga qarab belgilangan, xolos. So’z birikmasida aloqa
har doim ham ikki tomonlamadir. SB a’zolarining ikki yoqlama birikish imkoniyati
(tobe a’zo) va biriktirish talabi (hokim a’zo) aloqadorligi bevosita a’zolarning birikish-
biriktirish qobiliyatiga asoslanadi. SB a’zolari orasidagi bog’lanish har bir so’zda
yaxlit holda mavjud bo’lgan ma’noviy (M), shakliy (Sh), joylashuv (J) omillarining
o’zaro muvofiqligiga tayanadi. Masalan, kitobni o’qimoq birikmasidagi kitobni
~ 14 ~

so’zshaklida hokim so’zga birikishini ta’minlaydigan M, Sh, J omillari bo’lganligi kabi
o’qimoq so’zshaklining ham tobe a’zoga bog’lanishini ta’minlaydigan M, Sh, J
omillari mavjud. xatni yozmoq birikmasida tobe so’z (xatni)ning hokim so’z (yozmoq)
bilan birikishini uning shakli -ni, ma’nosi va qisman joylashuvi (oldin kelishi)
ko’rsatsa, hokim so’zning tobe so’z bilan bog’lanishini ma’nosi, shakli va qisman
joylashishi (keyin kelishi) ko’rsatadi. So’zda bu uch omil yaxlit bo’lib, ma’lum birikish
jarayonida birortasi ustunlik qilsa, boshqalari kuchsizlanadi. Keltirilgan xatni yozmoq
birikmasidagi tobe so’z (xatni)da shakliy omil -ni tobelikni ko’rsatuvchi yetakchi omil
bo’lsa, hokim so’z (yozmoq)da ma’noviy omil ustunlik qilgan. Ma’noviy omil deganda
so’zlarning bog’lanishi uchun muhim sanalgan lug’aviy ma’nosi, qaysi turkumga
xosligi tushuniladi. Lug’aviy ma’no ayon bo’lib, so’zning grammatik ma’noviy
xususiyatiga biroz sharh berish lozim. So’zlarning muayyan turkumga xosligi keng
ko’lamli tushuncha, mustaqil so’z turkumlari doirasida narsa-predmet (ot), belgi (sifat),
miqdor (son), harakat (fe’l), holat (ravish), tasviriylik (taqlidlar), ishoraviylik
(olmoshlar) kabi turkumlik ma’nolarini qamrab oladi. Bu ma’nolar so’z turkumi
(masalan, ot), uning ichki bo’linishlari (masalan, modda-ma’dan oti, o’rin-joy oti kabi)
bilan bog’liq. Shuning uchun tosh ko’prik birikmasida (tosh) so’zining ot turkumiga
mansubligi, modda-ashyo nomi ekanligi, (ko’prik) so’zining ma’lum bir harakatning
mahsuli bo’lmish predmetni ifodalashi, so’rida yotmoq birikmasida esa (so’ri)
so’zining joy nomini atab kelishi, (yotmoq) fe’lining o’timsizligi kabilar ma’noviy
omilni tashkil etadi. Shakliy omil deganda so’zlarni bir-biriga bog’lash uchun xizmat
qiladigan aloqa-munosabat (sintaktik) shakllari tushuniladi. Morfologik shakl
birikmadagi qaysi a’zoni shakllantirishiga ko’ra ikkiga bo’linadi: 1) tobega xos
(kelishik, sifatdosh, ravishdosh ko’rsatkichi va ko’makchi); 2) hokimga xos (egalik,
nisbat, kesimlik ko’rsatkichi). Joylashuv omili so’zlarning erkin joylashuvi (1) va
birikma tarkibida jipslashuvidan (2) iborat. O’zbek tilining me’yoriy nutqida tartib
qat’iy, tobe a’zo oldin, hokim keyin keladi. Erkin joylashuv deganda SBdagi tobe va
~ 15 ~

hokim a’zoni bir-biridan ajratish, «uzish», ular orasiga boshqa bo’laklarni kiritish
imkoniyati mavjudligi nazarda tutiladi. Masalan, kecha kelmoq, kitobni o’qimoq,
shahrimizning ko’chalari kabi SBda erkin joylashuv imkoniyati bor, ularda tobe va
hokim a’zoni bir-biridan ajratish, «uzish» (Kecha uyga kelmoq, kitobni tez o’qimoq,
shahrimizning keng ko’chalari), hatto teskari joylashtirish (kelmoq kecha, ko’chalari
shahrimizning) mumkin. Jipslashuv deganda tobe va hokim a’zoni bir-biridan «uzish»
mumkin emasligi tushuniladi. Bunga tosh ko’prik, oltin uzuk, Navoiy romani, kitob
o’qimoq birikmalarini misol qilib keltirish mumkin. Masalan, tosh ko’prik
birikmasidagi so’zlarning o’rni almashtirilsa, birikma mohiyati o’zgarib ketadi:
Ko’prik – tosh. Demak, bu so’zlarda birikma mohiyatini belgilashda joylashuv omili
ustuvor ahamiyatga ega. Erkin joylashuv J omilining kuchsizligini, jipslashuv esa
kuchliligini bildiradi. Har qanday SBda so’zning mavjud imkoniyati yuzaga chiqadi.
Bunda har bir a’zodagi mazkur (M, J, Sh) omillar o’zaro va boshqa a’zodagi shunday
omillar bilan muvofiqlashadi. So’zdagi bir omilning kuchayishi boshqa omilning
kuchsizlanishi evaziga sodir bo’ladi. Buni uchburchak burchaklariga qiyoslash
mumkin. Uchburchak burchaklarining yig’indisi 180 gradusga teng. Bir burchak
kattalashsa, buning hisobiga boshqalari kichrayadi. Lekin ularning umumiy yig’indisi
180 gradusga teng bo’lib turaveradi. Xuddi shuningdek, tobe yoki hokim so’zdagi bir
omil kuchayishi boshqa omillarning kuchsizlanishi hisobiga bo’ladi. Chunki bir
omilning yetakchilik qilishi boshqalarning to’la voqelanishiga yo’l qo’ymaydi.
Masalan, uyning egasi birikmasida birikuv omillari quyidagicha: ShMJq + ShMJq.
Chunki har ikki a’zo ham – biriktiruvchi-tobe a’zo tobega xos, hokim a’zo hokimga
xos grammatik shaklga ega. Ularning hokim va tobeligini ana shu shakllar ko’rsatib
turibdi. Shuning uchun har ikkala a’zoda ham shakliy omil ustuvor. Birikma a’zolarini
bir-biridan «uzish» (uyning asl egasi), teskari joylashtirish (egasi uyning) birikmaning
oldingi mohiyatiga ta’sir qilmaydi. Bu esa joylashuv omilining o’ta kuchsizligidan
dalolat beradi. Ma’noviy omil esa shakliy va joylashuv omillari oralig’ida bo’ladi.
~ 16 ~

Shoshilib gapirmoq birikmasidagi a’zolarning birikuv omillari quyidagicha: ShMJ-
MShJ. Birinchi uzvda shakliy omilning oldingi o’ringa chiqishi sababi uning
ravishdosh shaklida ekanligir. Ravishdosh shakli shoshilib so’zshaklining tobeligini
ta’minlamoqda. Joylashuv omilining har ikkala a’zoda ham oxirgi o’ringa o’tishi esa
tobe va hokim uzvlar orasida erkin joylashuvning mavjudligidir. Ikkinchi a’zo
(o’qimoq)da ma’noviy omilning kuchayishi uning hokimlik grammatik shakliga ega
emasligi va joylashuv omilining kuchsizligi evaziga. Mart oyi birikmasidagi
a’zolarning birikuv omillari munosabati esa quyidagicha: JMShQShMJ. SB a’zolarida
ma’noviy omilning oxirgi o’ringa o’tishi mumkin emas. Chunki SB uchun dastlabki
talab – a’zolarning ma’noviy muvofiqligi. O’zbek tilida har bir a’zo birikuv
omillarining o’rin almashish natijasida 6 xil kombinatsiya vujudga keladi. Tobe a’zo:
MShJ, MJSh, ShMJ, ShJM, JMSh, JShM. Hokim a’zo: MShJ, MJSh, ShMJ, ShJM,
JMSh, JShM. Har bir a’zoning 6 xilligi asosida (6x6) SBning 36 mantiqiy-riyoziy turi
ma’lum bo’ladi. Olti xil tobe a’zo va olti xil hokim a’zoni ko’paytirish asosida 36
xonali jadval yuzaga keladi. SB tasnifi. Hokim a’zoning ifodalanishiga ko’ra SBning
turlari. SB o’z tarkibidagi hokim a’zoning qaysi so’z turkumiga kirishiga qarab,
quyidagi ko’rinishlarga ega bo’ladi. Ismli birikmada hokim a’zo ot, sifat, son, olmosh
turkumidan ifodalanadi: keng dala (ot), tuxumdan kichik (sifat), ovozdan tez (sifat),
odamlarning biri (son), o’quvchilarning hammasi (olmosh). Fe’lli birikmada hokim
a’zo fe’ldan bo’ladi: vazifani bajarmoq, tez o’qish, uyalgani uyalgan. SBning
tuzilishiga ko’ra turlari. Biz yuqorida ko’rib o’tgan so’z birikmalari ikki mustaqil
so’zdan tashkil topgan. So’z birikmalari uch va undan ortiq mustaqil so’zli bo’lishi
ham mumkin: bepoyon yashil maydon, o’nta badiiy asar. Demak, tuzilishiga ko’ra so’z
birikmasi ikki turga bo’linadi: a) sodda birikma; b) murakkab birikma.
~ 17 ~

II Bob. So zʻ birikmasi
2.1 . So z birikmasining umumiy belgilari va boshqa til birliklari
ʻ
So z birikmalari hokim so zning ifodalanishiga ko ra
ʻ ʻ ʻ otli so z ʻ birikmasi va fe’lli so z ʻ
birikmasi ga bo linadi.
ʻ
Otli birikmada - hokim so z ot va otlashgan so zlar, harakat nomi bilan ifodalanadi.
ʻ ʻ
Otli birikmalarda hokim so zning ifodalanishi:
ʻ
ot bilan – go zal o lka, shahar ko chalari, maktab bolalari, fakultet o qituvchilari.
ʻ ʻ ʻ ʻ
sifat bilan – qovunning shirini, talabalarning a’lochisi, hammadan katta
olmosh bilan – qizlarning har biri, o tirganlarning hammasi, shularning barchasi.
ʻ
son bilan – olmaning yarmi, topshiriqning uchdan biri, talabalarning uchtasi...
taqlid so z
ʻ bilan – shamolning g uv-g uvi, mashinaning pat-pati, yulduzning yalt-yulti ʻ ʻ
harakat nomi bilan : maktabda o qish, piyoda yurish, ko chada sayr qilish
ʻ ʻ
2. Fe’lli birikmada – hokim so z fe’lning vazifadosh shakllari (sof fe’l, sifatdosh,
ʻ
ravishdosh) shakllari bilan ifodalanadi:
sof fe’l bilan – daftarga yozmoq, stulda o tirmoq, o rnidan turmoq Ravishdosh
ʻ ʻ
shakli bilan – tez-tez yurib, darsdan qaytguncha, ko chada yura-yura
ʻ
sifatdosh shakli bilan – mehnatda sinalgan, oftobda toblangan, umid bilan
yashayotgan.
Ismlar
Ot
Sifat Olmosh Son
Taqlid so’z Harakat nomi Sifatdosh
Qo’shimchalar
~ 18 ~

Kelishik qo’shimchalari; Egalik shakllari;
-lar;
So z birikmasi va unga yondosh holatlarʻ
Qo shma so zlardan: Yangiyo l, Navro z bayrami, Amerika Qo shma Shtatlari,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Buyuk Britaniya, O zbekiston Respublikasi, G arbiy Yevropa, Birlashgan Arab
ʻ ʻ
Amirligi, havorang. So z birikmasi va qo shma so zda qismlar birikuvi shakliy
ʻ ʻ ʻ
jihatdan o xshash bo ladi. Lekin so z birikmasidagi qismlar ma’no mustaqilligini
ʻ ʻ ʻ
saqlagan bo ladi. Qo shma so z qismlari esa ma’no mustaqilligini saqlamaydi,
ʻ ʻ ʻ
bitta umumiy lug aviy ma’no anglatadi. So z birikmasidagi qismlar orasida
ʻ ʻ
grammatik aloqa sezilib turadi, qo shma so z qismlari orasida esa grammatik
ʻ ʻ
aloqa bo lmaydi, bitta urg u bilan aytiladi. Qiyos qiling: Yangiyo l (qayer?) –
ʻ ʻ ʻ
yangi (qanday?) yo l; bilakuzuk (nima) – xatni (nimani) oldim.
ʻ
 Iboralardan: kapalagini uchirmoq, tarvuzi qo ltig idan tushmoq, qulog iga
ʻ ʻ ʻ
quymoq, boshiga yetmoq. So z birikmasi qismlari o zaro erkin bog langan
ʻ ʻ ʻ
bo ladi – tushuncha anglatadi; iboralar esa turg un bog lanmalar bo lib, ular
ʻ ʻ ʻ ʻ
yaxlit bitta lug aviy ma’no anglatadi. Masalan: Bola qushlarga qarata tosh otdi.
ʻ
– Yutuqlarini ko rolmasdan do stiga ham tosh otdi.
ʻ ʻ
o So z birikmasi va turg un bog lanma gapda ayni shaklda qo llanishi
ʻ ʻ ʻ ʻ
mumkin: boshiga yetmoq, yaxshi ko rmoq, qulog iga quymoq, o z
ʻ ʻ ʻ
yog ida qovurmoq, po stagini qoqmoq, to nini teskari kiymoq, bo yniga
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo ymoq, tarvuzi qo ltig idan tushmoq, kapalagi uchib ketmoq kabi
ʻ ʻ ʻ
birliklar erkin birikma bo lganda tushuncha, turg un bog lanma bo lganda
ʻ ʻ ʻ ʻ
bitta lug aviy ma’no anglatadi.
ʻ
o Ko makchili qurilmalardan: mehnatiga yarasha, hunari tufayli, ko cha
ʻ ʻ
bo ylab, yorug lik tomon, uyga qarab, qilmishiga yarasha. Bu
ʻ ʻ
~ 19 ~

birliklarning ikkinchi qismi vazifadosh ko makchilardan tashkil topgan ʻ
bo lib, so z birikmasi ikkita mustaqil so zning birikuvidan tuzilishi lozim.
ʻ ʻ ʻ
o Gaplardan: Atrof go zal. Kitob qiziqarli. Bolalar uchta. So z birikmasi
ʻ ʻ
ham, gap ham so zlarning grammatik aloqaga kirishuvidan yuzaga keladi.
ʻ
So z birikmasi narsa-buyum, belgi, ish-harakatni aniqlashtirgan holda
ʻ
ifodalab, so z kabi gap tuzish, uni kengaytirish uchun xizmat qiladi:
ʻ
baland bino, tez yurmoq. Gap esa ma’lum fikr ifodalab, tugallangan ohang
bilan aytiladi: Bino baland. Mashina tez yuradi.
2.2. So z birikmasida so zlarning bog lanish usullari va qoliplari
ʻ ʻ ʻ
So z birikmasida so zlarning o zaro 3 xil birikuv usuli bor:
ʻ ʻ ʻ
moslashuv; boshqaruv; bitishuv.
Tobe so zning hokim so zga qaratqich kelishigi yordamida, hokim so zning esa tobe
ʻ ʻ ʻ
so zga egalik qo shimchasi orqali birikuvi
ʻ ʻ moslashuv deyiladi: sizning ukangiz,
xonaning yorug i. Ba’zan egalik yoki qaratqich kelishigi shakli belgisiz qo llanilishi
ʻ ʻ
mumkin: yoz yomg iri (yozning yomg iri), cho l havosi, qor jilvasi; bizning uy,
ʻ ʻ ʻ
sizning o g il. Moslashuvda asosan otli birikmalar hosil bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Tobe so z hokim so zga tushum, jo nalish, o rin-payt, chiqish kelishiklari yoki
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko makchilar bilan birikuvi
ʻ boshqaruv deyiladi. Boshqaruvda otli va fe’lli birikmalar
hosil bo ladi:
ʻ olma termoq, gul uzmoq, yoshlarga g amxo rlik, uydan chiqmoq, g alaba ʻ ʻ ʻ
uchun kurashmoq, maktab tomon ketmoq.
Kelishikli va ko makchili boshqaruv farqlanadi. Kelishikli boshqaruvda tobe so z
ʻ ʻ
hokim so zga tushum va o rin kelishiklari vositasida birikadi: do stini uchratmoq,
ʻ ʻ ʻ
bog dan chiqmoq, chelakka solmoq, qarmoqda tutish. Ko makchili boshqaruvda tobe
ʻ ʻ
so z hokim so zga ko makchilar vositasida birikadi: tinchlik uchun kurash, qarmoq
ʻ ʻ ʻ
bilan tutish, aybiga yarasha jazolanmoq, uy sari yurmoq.
~ 20 ~

Tobe so z va hokim so z hech qanday vositalarsiz faqat tartib va ohang yordamida ʻ ʻ
birikuv usuli bitishuv deyiladi: tez yurmoq, keng ko cha, kelgan odam, chiroyli
ʻ
gapirmoq, mehribon enaga. Tezda qaytmoq, qo qqisdan burilmoq, chindan
ʻ
(yolg ondan) gapirmoq, uzunasiga kesmoq, zimdan kuzatmoq kabi birikmalar ham
ʻ
bitishuv usuli bilan hosil bo lgan. Ravishlar tobe so z vazifasida kelganda hokim
ʻ ʻ
so zga bitishuv usuli bilan birikadi, ularning tarkibidagi egalik va kelishik
ʻ
qo shimchalari yaxlitlanib qolgan.
ʻ
So z birikmasi zanjiri
ʻ
So z birikmalarining tuzilishiga ko ra
ʻ ʻ sodda va murakkab
turlari mavjud.
Sodda so z birikmasi ikkita mustaqil so zning birikuvidir. Quyida berilgan holatlar
ʻ ʻ
sodda so z birikmalari hisoblanadi.
ʻ
 Mehnatiga1 yarasha0 olmoq1, hammaga1 qaraganda0 chiroyli1 (bu yerda so zlar
ʻ
soni uchta bo lsa ham mustaqil ma’no anglatuvchi so zlarning soni ikkita).
ʻ ʻ
 Qo li ochiq1 yigit1, tarvuzi qo ltig idan tushgan1 odam1, qulog iga quyib1
ʻ ʻ ʻ ʻ
uqtirmoq1. Bu birikmalar ham sodda so z birikmalari hisoblanadi, chunki bu yerda
ʻ
turg un birikma qatnashgan. Turg un birikma xuddi so zlar kabi bitta so roqqa javob
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo ladi va bitta lug aviy birlik hisoblanadi.
ʻ ʻ
 G arbiy Yevropada1 yashamoq1, Vazirlar Mahkamasida1 ko rilmoq1, kichik
ʻ ʻ
korxonada1 ishlamoq1, O rta Chirchiqda1 yashamoq1, besh qavatli1 bino1 – bir qismi
ʻ
qo shma so z shaklida kelganligi sababli bular ham sodda so z birikmalaridir.
ʻ ʻ ʻ
 Kitobni1 o qib chiqmoq1, mehmonlarni1 taklif qilmoq1 – birikmaning bir qismi
ʻ
qo shma yoki ko makchi fe’lli so z qo shilmasi bo lganligi sababli bular ham sodda
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
so z birmasidir.
ʻ
 Shoda-shoda1 duru gavharlar1, uyum-uyum1 arpa-bug doylar1 – bir qismi juft so zli
ʻ ʻ
birikmalar ham sodda so z birikmalari hisob- lanadi.
ʻ
~ 21 ~

Murakkab so z birikmalarida – tobe so z o ziga qarashli bo laklar bilan kengayib ʻ ʻ ʻ ʻ
keladi va gapda so z birikmalari zanjirini hosil qiladi. So z birikmasidagi hokim so z
ʻ ʻ ʻ
boshqa bir so zga tobelangan, bir hokim so z bir necha tobe so zlarga aloqador
ʻ ʻ ʻ
bo lganda yoki bitta tobe so z bir necha hokim so zlarga aloqador bo lganda so z
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
birikmalari zanjiri hosil qilinadi. Ular bitta so roqqa javob bo ladi. Bunday birikmalar
ʻ ʻ
tarkibida mustaqil so zlar soni uch yoki undan ortiq bo ladi va ular o zaro tobelanadi.
ʻ ʻ ʻ
So z birikmalari zanjiri turli gap bo laklari bo lib kelishi mumkin. Masalan:
ʻ ʻ ʻ
Darveshalining zindonda yotishi Alisherning yuragida dushmanlik olovini to ldirdi
ʻ
gapida so z birikmalari zanjiri ega vazifasida kelgan.
ʻ
Tenglanish va tobelanish
So z qo shilmasida so zlar teng va tobe bog lanadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ Bog imizda olma va o rik pishdi ʻ ʻ
gapida bog imizda pishdi, olma pishdi, o rik pishdi – tobelanish; olma va o rik –
ʻ ʻ ʻ
tenglanishusuli bilan bog langan. Tenglanishda – ikkita teng huquqli so z biri
ʻ ʻ
ikkinchisiga bo ysunmay bog lanadi. Ular quyidagicha hosil bo ladi:
ʻ ʻ ʻ
o Ohang yordamida: Olma, o rik, shaftoli, gilos pishdi.
ʻ
o Teng bog lovchilar yordamida:
ʻ
o Biriktiruv bog lovchilari yordamida – o qituvchi va o quvchilar keldi.
ʻ ʻ ʻ
o Zidlov bog lovchilari yordamida – o qidi, biroq yozmadi;
ʻ ʻ
o Ayiruv bog lovchilari yordamida – kitob yoki daftar, ba’zan qor, ba’zan
ʻ
yomg ir;
ʻ
o Inkor bog lovchisi yrdamida – na sen, na men;
ʻ
o Ko makchi-bog lovchilar bilan – Karim bilan Salim, olma bilan nok;
ʻ ʻ
Yuklama-bog lovchilar bilan – yer-u osmon, keldi-yu, indamadi. So zlarning teng
ʻ ʻ
bog lanishi so z qo shilmalarini hosil qiladi. So z qo shimalarida har bir so z alohida
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
narsalarni nomlab keladi va ma’no
mustaqilligini saqlab qoladi: Opam va men, o qidi lekin yozmadi.
ʻ
~ 22 ~

So zlarning tobe bog lanishida bir so z boshqa so zga tobe va hokim munosabatida ʻ ʻ ʻ ʻ
bog lanadi. Tobe bog lanishdan so z birikmasi va gap hosil qilinadi. Tobelanishdagi
ʻ ʻ ʻ
birliklardan so z birikmasi ikki yoki undan ortiq so zdan iborat bo lishiga qaramay
ʻ ʻ ʻ
bitta tushunchani ifodalaydi: mening do stim, uyga kirmoq. Gap esa fikr ifodalaydi:
ʻ
Mening do stim – Karim. Bola uyga kirdi.
ʻ
So z birikmalarida tobe so z vazifasiga ko ra uch turga bo linadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
1. Aniqlovchili birikma
2. To ldiruvchili
ʻ birikma
3. Holli birikma
Aniqlovchili birikma – tobe so z sifatlovchi yoki qaratqichli aniqlovchi vazifasida
ʻ
keladi: vatan beshiging1 izlari chizilgan2 zamindir.
To ldiruvchili birikma – tobe so z vositali yoki vositasiz to ldiruvchi shaklda
ʻ ʻ ʻ
keladi. Birinchi bor bahorni tanigan, birinchi varrakni uchirgan, birinchi marta
hayitlik olgan, birinchi o qituvchi, birinchi muhabbatingni tanigan zamin -
ʻ
Vatandir.
Holli birikma – tobe so z hol vazifasida keladi: Uyga shoshib kirdi (ikkita holli
ʻ
birikma) uyga kirdi, shoshib kirdi. Maktabga piyoda jo nadik (ikkita holli birikma)
ʻ
maktabga jo nadik, piyoda jo nadik.
ʻ ʻ
~ 23 ~

Xulosa
Xulosa qilib aytaydigan bo’lsak, moslashuvli so’z birikmalarida faqatgina shakliy
butunlik emas, ma’noviy butunlik ham ahamiyatga ega. Qaratqich kelishigi tobe
so’zni hokim so’zga, egalik qo’shimchasi hokim so’zni tobe so’zga bog’lash
uchungina xizmat qiladi, xolos. Unga tegishlidek tuyulgan ma’nolar qolipni
to’ldirayotgan leksemalarning ma’noviy mohiyati bilan bog’liq bo’lib, mazkur
qo’shimchalar namoyon qiluvchi vositalardir.
~ 24 ~

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
M.Hamroyev. Ona tili. Toshkent: “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik
kompaniyasi bosh tahririyati. 2013. 4-15

M.Hamroyev. Ona tilidan lisoniy tahlil qoliplari. Toshkent: TDPU. 2019. 5-6

H. Jamolxonov. Hozirgi o zbek adabiy tili. 2005, “Talqin” nashriyoti ʻ

M.Hamroyev, D. Muhamedova, D. Shodmonqulova, X. G ulomova, SH. ʻ
Yo ldosheva. Ona tili. Toshkent, 2007-yil.
ʻ

Z. Otamirzayeva, M. Yusupova. O zbek tili. 2004, O AJBNT» markazi. ʻ ʻ

R. Ikromova D. Muhamedova, D. Shodmonqulova, X. G ulomova. Hozirgi o zbek ʻ ʻ
adabiy tilidan ma’ruza matnlari (Sintaksis). Toshkent, 2001-yil.

Sh. Rahmatullayev. Hozirgi adabiy o zbek tili. 2006, “Universitet” nashriyoti ʻ

R. Ikromova, D. Muhamedova, M. Hamroyev. Ona tilidan mashqlar to plami ʻ
Toshkent, 2009-yil

Sayfullayeva R., Mengliyev B. va b. Hozirgi o`zbek tili. Toshkent, O`zMU nashriyoti,
2007.

Azizov O. Tilshunoslikka kirish. – Toshkent: O qituvchi, 1996. 11.Hojiyev A. ʻ
Tilshunoslik terminlarining izohli lug ati. –Toshkent: O zbekiston milliy
ʻ ʻ
ensiklopediyasi davlat ilmiy nashriyoti. – 2002. 12.Zikrillayev G . va b. Istiqlol va ona
ʻ
tili ta’limi. – Toshkent: Fan, 2000.

Mengliyev B. O zbek tildan universal qo llanma. ʻ ʻ

Toshkent: Akademnashr, 2014.

Sayfullayeva R., Mengliyev B. va b. Hozirgi o zbek adabiy tili. – Toshkent, 2010. ʻ

B. S. Jamilova, F. S. Safarov Ona tili va bolalar adabiyoti fanidan ilmiy termin va
tushunchalar -Buxoro: Durdona nashriyoti,2021.-208

M.Hamroyev, D. Muhamedova, D. Shodmonqulova, X. G ulomova, SH. ʻ
Yo ldosheva. Ona tili. Toshkent, 2007-y
ʻ
~ 25 ~

So'z birikmasi qoliplarining nutqiy kengayishi va birikma zanjiri

Sotib olish