Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 307.2KB
Покупки 1
Дата загрузки 02 Ноябрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Лингвистика

Продавец

Benjamin Franklin

Дата регистрации 29 Октябрь 2024

97 Продаж

So'z birikmasi sintaktik munosabat

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI FAKULTETI YO‘NALISHI _______________________________________ FANIDAN KURS ISH MAVZU: So'z birikmasi sintaktik munosabat BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 2024 1 MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………......3 I BOB SINTAKTIK MUNOSABATLAR VA ULARNING IFODALANIS H I 1.1. Sintaktik munosabatlar va ularning ifodalanishi……………………………. 1. 2. Sintaktik munosabatlarning turlari …………………………………………. 1. 3. Subodinativ munosabat ob’ektli, atributiv, relyativ, predikatli …………….. II BOB SINTAKTIK MUNOSABATNING TURLARI…………………….. 2.1. Koordinativ munosabat ……………………………………………………… 2.2. Kopulyativ munosabat ……………………………………………………… 2.3. Intraduktiv munosabat: vokativ, modal munosabat ………………………… Xulosa……………………………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………… 2 KIRISH Dunyodagi fanlarning eng qadimiylaridan biri - tilshunoslik necha o‘n asrlardirki, til deyiladigan tilsimning tabiatini, tub mohiyatini tushunish va tushuntirish yo‘lida tinimsiz izlanadi. Ayni izlanishlarning hosilasi o‘laroq bu fanda xilma-xil yo‘nalishlar, ilmiy qarashlar nuqtayi nazarlarning yuzaga kelganligidan bugun bexabar bo‘lgan tilshunos yo‘q. Shu bois keyingi yillarda lisoniy qurilishning umumiy qonuniyatlarini o‘zbek tili materiallari asosida yangicha tadqiq etish va tahlil qilishga qaratilgan izlanishlar silsilasi yuzaga keldi. Bu izlanishlarning salmog‘i kundan kunga oshib bormoqda. Mavzuning dolzarbligi: Mustaqillik sharofati bilan respublikamizda yangilanish, rivojlanish davri boshlanib, ijtimoiy hayotimiz umumjahon andozalariga mos taraqqiyot yo‘nalishlariga jadal sur atlar bilan kirib bormoqda.‟ ”XXI asr yoshlarini har tomonlama rivojlangan, yetuk dunyoviy fikr yuritadigan, bilimli barkamol shaxslarni jahon ta’lim standartlariga mos ravishda tarbiyalash dolzarb vazifalardan biridir”. Mirziyoyev Sh. Niyati ulug‘ xalqning ishi ham ulug‘ va kelajagi farovon bo‘ladi. 1 Yangi asr o‘qituvchisini tayyorlashda uning pedagogik - psixologik jihatdan chuqur bilimga egaligi, int е ll е ktual salohiyatning yuksak darajadaligi, innovatsion ta’lim t е xnologiyalari, ta’limning int е rfaol usullari va ilg‘or samarali m е todlariga oid ijodiy faollikni oshirishning samarali usullaridan xabardor bo‘lishi muhim ahamiyat kasb etadi. Kurs sishining maqsadi: O‘quv jarayoniga tatbiq etilayotgan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” hamda umumiy o‘rta ta’lim muassasalari uchun yaratilgan “Davlat ta’lim standarti”da o‘quvchilarning bilishlari zarur bo‘lgan majburiy bilimlar hajmi aniq ko‘rsatilgan. Ularni o‘quvchilarga yetkazish, o‘quvchilarni faqat puxta bilim olibgina qolmay, balki mustaqil ravishda o‘qib olish va ijodiy izlanishga yo‘naltirish, o‘zlaridagi qobiliyatni rivojlantira borish ko‘nikmalarini orttira olish uchun o‘qituvchilar yangi pedagogik texnologiya asosida pedagogikaning turli shakl va usullaridan foydalana olishlari zarur bo‘ladi. 1 Mirziyoyev Sh. Niyati ulug‘ xalqning ishi ham ulug‘ va kelajagi farovon bo‘ladi T.: “O‘zbekiston”, 2019. 3 Hozirgi kunda barcha ta’lim muassasalarida o‘qitish jarayonida interfaol usullardan foydalanishga erishilmoqda. Kurs ishining obyekti: Bu esa interfaol ta’lim asosida tashkil etilayotgan pedagogik jarayonlarning mazmun-mohiyatini to‘liq tushunib yetishga va ularni samarali, qiziqarli, sifatli bo‘lishini ta’minlashga ko‘maklashadi. ”Interfaol usullaridagi darslar o‘quvchini ijodiy fikrlashga, olingan axborotlarni faollikda hal etishga, fikrni erkin bayon etishga, tashabbuskorlikka, guruhlarda masalalar yechimini topishga, hamkorlikda ish yuritishga, fikrni yozma ravishda bayon etishga chorlaydi. Interfaollik – bu o‘zaro ikki kishi faolligi, ya’ni bunda o‘quv- biluv jarayoni o‘zaro suhbat tariqasida dialog shaklida (kompyuter yordamida) yoki o‘quvchining o‘zaro muloqotiga asosan kechadi”. Interfaol ta’lim asosini interfaol metodlar tashkil etadi. Talim jarayonida o‘quvchilar hamda o‘qituvchi o‘rtasida hamkorlikni qaror toptirish, faollikni oshirish, ta’lim oluvchilar tomonidan bilimlarni samarali o‘zlashtirish, ularda shaxsiy sifatlarni rivojlantirishga xizmat qiladigan metodlar interfaol metodlar sanaladi. 2 Ona tili darslarida zamonaviy usullardan foydalanish o‘quvchilarning mustaqil fikrlash qobilyatini shakllantirish hamda mavzuni o‘zlashtirishda yaxshi samara beradi. Kurs ishining predmeti: Sintaksis grammatikaning bir qismidir. Grammatika so‘z tuzilishini va gap tuzilishini, demak, tilning Grammatik qurilishini o‘rgatadigan fandir. Grammatik qurilish tilning asoslaridan biridir: har bir tilning negizi uning grammatik qurilishi bilan leksikasidir. Shaxsni tavsiflovchi so‘z birikmalari tilning lisoniy-sintaktik imkoniyatlarini turli uslubiy qo‘llanishlarda atash, nomlash vazifasi orqali yuzaga chiqaradi. O‘zbek tilining vazifaviy uslublari orasida badiiy uslub obrazliligi, estetik zavq bag‘ishlashi, til vositalaridan ijodiy foydalanishi va barcha uslublarga xos elementlarni qamrab olishi bilan ajralib turadi. Shunga ko‘ra, tilning go‘zallik javhari sifatida yetukligi badiiy nutqda aks etadi.Ushbu kurs ishida shaxsni tavsiflovchi so‘z birikmalarining uslubiy qo‘llanilishini badiiy nutqda so‘z zargari Abdulla Qahhor yaratgan “Sarob” romani misolida kuzatish hamda tahlil qilish 2 Yo‘doshev J., Yo‘ldosheva F., Yo‘ldosheva G. Interfaol ta’lim - sifat kafolati. - Toshkent, 2008. 4 natijasida bu birikmalar obrazlarni nomlash, asar qahramonlari xarakterini individualllashtirish, shaxsning hayotiy real tasvirini yuzaga keltirishga xizmat qilishi, shunga ko‘ra, shaxsni tavsiflovchi so‘z birikmalarining badiiy-uslubiy qimmati belgilanganligi va mazkur birikmalar badiiy nutq vositasi ekanligi haqida fikr yuritilgan. Shu bilan birga bu nutqiy hosilalarning lisoniy sintaktik xususiyatlari, umumiy va xususiy qoliplari haqida mulohazalar kurs ishida akslantirilgan. Kurs ishining vazifasi: Badiiylik, boshqacha qilib aytganda, badiiyat bu go‘zallikning kalom ko‘rinishi bo‘lib, uning yorqin namunasi so‘z san atidir.‟ Butun mavjudotning, xususan, insonning tuzilishi, yurish-turishida qanchadan qancha yetuklik, jumladan, go‘zallik bor. Ammo tabiiy go‘zallikdan tashqari yana inson vujudga keltiradigan sun’iy go‘zallik ham mavjud. Hunarmand-u san atkorlar buyumlarga, inshootlarga go‘zal tus beradilar. Usta dehqonlar go‘zal ‟ bog‘-u rog‘larni bunyod etadilar. Kuychilar kuy, ashulachilar ashula, raqqoslar raqs yaratadilar. Mana shularning hammasi va ularning go‘zalligi til vositasida aks ettiriladi. Bu tilning go‘zallikni ifodalashdagi xizmatidir. Lekin tilning o‘zidan ham go‘zallik moddasi sifatida, xususan, qalam-u so‘z ahli va umuman xalq foydalanadi. Chunki til yetuk hodisalardan bo‘lib, unda go‘zallik uchun zarur bo‘lgan hamma sifatlar mavjuddir. Til ilmining nuktadoni A.Rustamiy ta biriga ‟ ko‘ra: “birinchidan, til tabiat va insondagi mavjud go‘zallikni aks ettirish vositasi bo‘lib, ikkinchidan, tilning o‘zi go‘zallikni vujudga keltiradi” Tabiiyki, shoir-u yozuvchilar hamda oddiy xalq orasidagi minglab chechanlar tilning mazkur ikki jihatining biridan yoki har ikkisidan birdek foydalanadilar va shu bilan o‘quvchi yoki tinglovchiga rohat bag‘ishlaydilar. Shaxsni tavsiflovchi so‘z birikmalari tilning lisoniy-sintaktik imkoniyatlarini turli uslubiy qo‘llanishlarda atash, nomlash vazifasi orqali yuzaga chiqaradi. O‘zbek tilining vazifaviy uslublari orasida badiiy uslub obrazliligi, estetik zavq bag‘ishlashi, til vositalaridan ijodiy foydalanishi va barcha uslublarga xos elementlarni qamrab olishi bilan ajralib turadi. Shunga ko‘ra, tilning go‘zallik javhari sifatida yetukligi badiiy nutqda aks etadi.Ushbu maqolada shaxsni 5 tavsiflovchi so‘z birikmalarining uslubiy qo‘llanilishini badiiy nutqda so‘z zargari Abdulla Qahhor yaratgan “Sarob” romani misolida kuzatish hamda tahlil qilish natijasida bu birikmalar obrazlarni nomlash, asar qahramonlari xarakterini individualllashtirish, shaxsning hayotiy real tasvirini yuzaga keltirishga xizmat qilishi, shunga ko‘ra, shaxsni tavsiflovchi so‘z birikmalarining badiiy-uslubiy qimmati belgilanganligi va mazkur birikmalar badiiy nutq vositasi ekanligi haqida fikr yuritilgan. Shu bilan birga bu nutqiy hosilalarning lisoniy sintaktik xususiyatlari, umumiy va xususiy qoliplari haqida mulohazalar maqolada akslantirilgan. 6 I BOB SINTAKTIK MUNOSABATLAR VA ULARNING IFODALANIS H I 1.1. Sintaktik munosabatlar va ularning ifodalanishi Sintaktik munosabatlar sintaktik aloqalar yordamida ifodalanadi. Sintaktik munosabat bilan sintaktik aloqa bir-birini hokazo qiluvchi bir xodisaning ikki tomoni bo‘lsa ham, lekin ularning har ikkisi ma’lum o‘ziga xoslikka egaligi tufayli bir-biriga muvofiq kelishi shart emas. Masalan, sintaktik munosabat tarkibiga kiruvchi vokativ v modal munosabatlar sintaktik aloqa tarkibida kirishmaydi. Sintaktik birliklarning mazmuniy munosabati kishi ongida aks etgan moddiy dunyodagi elementlarning o‘zaro munosabati sanaladi. Masalan, predmei va uning belgisi, harakat va uning sub’ekti harakat va uning ob’ekti o‘rtasidagi munosabatlar. Sintaktik aloqa. Mustaqil so‘zlarning nutq jarayonidagi erkin bog‘lanishi sintaktik aloqa deyiladi: Suvlar tiniq, toza havo. Sintaktik birliklar bir necha a‘zoli bo‘ladi. Faqat gap bir a‘zoli bo‘lishi mumkin. Nutqda so‘zlarning bir-biri bilan bog‘lanishi har bir tilning LSQlari, leksemalarning birikish imkoniyatlari asosida sodir bo‘ladi. 3 So‘zlarning sintaktik munosabatga kirishuvi natijasida hosil bo‘lgan sintaktik qurilma so‘z qo‘shilmasi deyiladi. Bu so‘zlarning bir-biriga ergashishi (a‘lochi o‘quvchi) yoki tenglashishi (olma va anor) shakllarida bo‘lishi mumkin. A‘lochi o‘quvchi birikmasida bir so‘z ma‘noviy qobiliyatini namoyon qilish uchun boshqasiga ehtiyoj sezadi. Aniqrog‘i, (o‘quvchi) uzvi izohlanishga muhtoj. Shu boisdan (a‘lochi) so‘zi unga ergashib, izohlab keladi. Bu tobelanish aloqasidir. Tobelanish aloqasi natijasida so‘z birikmasi va gaplar hosil bo‘ladi: tiniq suv, Salim o‘qidi. O‘zbek tilida keyin kelib, ma‘nosi izohlanayotgan so‘z hokim (bosh) so‘z, hokim so‘zga ergashish yo‘li bilan bog‘lanib, uning ma‘nosini izohlaydigan 3 Ro‘ziyev D., Usmonboyeva M., Xoliqova Z. “Interfaol metodlar: mohiyati va qo‘llanilishi. – Toshkent, 2013. 146- b. 7 so‘z tobe (ergash so‘z) deyiladi. (Tiniq suv), (Salim o‘qidi) birikuvlarida (tiniq) va (Salim) so‘zlari tobe, (suv) va (o‘qidi) so‘zlari hokim a‘zolardir. Nutqda so‘zlarning barchasi ham tobe aloqada bog‘lanavermaydi. So‘zlar (olma va anor), (nok va anjir), (o‘qidi va yozdi) shaklida biri ikkinchisiga bo‘ysunmay, teng holda ham bog‘lanishi mumkin. Bu so‘z qo‘shilmalari a‘zolari teng huquqli bo‘lib, biri ikkinchisining ma‘nosini izohlamaydi. Demak, so‘zlar orasidagi aloqa ikki xildir: tenglashish va tobelanish. Ular esa uch xil hosilani beradi: so‘z birikmasi, so‘z tizmasi va gap. Tenglashish aloqasi asosida so‘z tizmasi hosil bo‘lsa, tobelanish aloqasi asosida so‘z birikmasi va gap shakllanadi. So‘z tizmasi . So‘z tizmasi (olma va anor) teng huquqli a‘zolardan tashkil topadi. Ular orasida tobelik bo‘lmaydi. Shunga muvofiq, ular orasida bir-birini izohlash, to‘ldirish hodisasi ham bo‘lmaydi. So‘z tizmasi tashkil etuvchilarining o‘rnini almashtirish ham mumkin: (anor va olma). Bu ularning sintaktik mavqei va ma‘nosiga putur yetkazmaydi. So‘z tizmasidagi a‘zolar birgalikda boshqa so‘zga tobelanib, uni aniqlashi (oq va sariq gullar) yoki boshqa so‘z tomonidan izohlanib, birgalikda hokim uzv bo‘lib kelishi mumkin (shirin olma va anor). Shuningdek, so‘z tizmasidagi har bir uzv o‘ziga xos tobe uzvlarga ham ega bo‘lishi mumkin (o‘qiyotgan bola) va (yozayotgan qiz). 4 So‘z tizmasi a‘zolari teng bog‘lovchilar yordamida yoki bog‘lovchi vositalarsiz, faqat ohang yordamida bog‘lanishi mumkin: bola, qiz kabi. So‘z tizmasi a‘zolari, asosan, bir so‘z turkumiga mansub leksemalar voqelanishlari bo‘ladi: olma (ot) va anor (ot). Ba‘zan ular turli turkumlardan ham bo‘ladi: Salim (ot) va men (olmosh). So‘z birikmasi birikuvchi so‘zlarning hokim-tobelik munosabati asosida hosil bo‘ladi. Bunda izohlanuvchi a‘zo kengayuvchi, izohlovchi a‘zo kengaytiruvchi a‘zo ham deb yuritiladi: (kitobni o‘qimoq) ( kitobni - izohlovchi, kengaytiruvchi, o‘qimoq - izohlanuvchi, kengayuvchi). 4 Sayfullayeva R. va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent, “O‘ME” 2009. 324-b. 8 Tobelanish aloqasida hokim a‘zo hokimlik mavqei va vositalariga, tobe a‘zo tobelik mavqei va uni ta‘minlovchi vositalarga ega bo‘ladi. kitobni o‘qimoq birikmasida (kitobni) a‘zosi oldin kelib, tushum kelishigi ko‘rsatkichi bilan shakllangan bo‘lsa, (o‘qimoq) a‘zosi hokimlik mavqei va shakliga ega. A‘zolarning hokim-tobeligini bildiradigan shakliy ko‘rsatkichlar har doim ham bo‘lavermaydi. Morfologik ko‘rsatkichlar bo‘lmaganda ham tobelik va hokimlik belgilari birikuvchi so‘zlarning lug‘aviy-grammatik tabiatidan, sintaktik o‘rnidan hamda tartib va ohangdan bilinib turadi. Masalan: (tiniq suv) (tobe+hokim), suv tiniq (tobe+hokim). Nutqiy birikuvlarda hokim-tobelik belgilarini aniqlashda ohangga asoslanishning ahamiyati katta. Masalan, so‘z tizmasida sanash ohangi mavjud bo‘lsa (qalam, daftar), so‘z birikmasida ko‘tariluvchi (kitobni o‘qimoq) va gapda pasayuvchi ohang (suvlar tiniq) amal qiladi. Biroq hokim-tobelikni aniqlashda morfologik ko‘rsatkichlarga tayanish har doim ham to‘g‘ri bo‘lavermaganligi kabi (chunki morfologik ko‘rsatkichlarsiz ham so‘z birikuvlari hosil bo‘laveradi - qizil qalam), ohang va so‘z tartibiga tayanish ham mutlaq asos emas. Chunki kitobni o‘qidi nutqiy so‘z birikmasi pasayuvchi ohang bilan aytilsa, o‘qidim kitobni hosilasida hokim so‘z oldin tobe so‘z keyin kelsa-da u so‘z birikmasi sanalaveradi. Umuman, tobelikning ko‘rsatkichlari bo‘lmaganda, tartib hokim-tobelikning asosiy belgisi bo‘ladi, bunday ko‘rsatkich bo‘lganda esa u o‘z kuchini yo‘qotadi. Tenglashish uyushiq bo‘laklar va ayrim qo‘shma gap a‘zolari orasida amal qilsa, bulardan boshqa bog‘lanishlar tobelanish aloqasidir. Gap. Gapning asosini ham tobelanish tashkil qiladi. Kesim gapning markaziy, uyushtiruvchi bo‘lagi bo‘lib, u barcha gap bo‘laklarini o‘ziga bevosita yoki bilvosita tobelaydi. 9 1. 2. Sintaktik munosabatlarning turlari Erkin birikmalarda so‘zlar bir-biri bilan har xil bog‘lanadi: bu bog‘lanishlarda sintaktik aloqa turli vositalar asosida amalga oshadi: a‘lochi o‘quvchi, o‘qituvchini tabriklamoq, paxtani mashina bilan termoq, kitobning varag‘i va h. kabi. So‘zlarning turli vositalar yordamida bog‘lanishi ularning qaysi lug‘aviy- grammatik tip (so‘z turkumi) ga kirishiga, lug‘aviy-grammatik xususiyatlariga bog‘liq. Zero, ayrim lug‘aviy-grammatik tip so‘zlar, asosan, tobe a‘zo vazifasida kelish uchun ixtisoslashgan (masalan, son, ravish, sifat): besh o‘quvchi, tez gapirish, a‘lochi bola kabi. Shuning uchun ular so‘z birikmasida tobe a‘zo mavqeida kelish uchun ma‘lum bir grammatik ko‘rsatkichni talab qilmaydi. Ayrim so‘z turkumlari (masalan, ot, fe‘l) asosan, hokim mavqe egallashga xoslangan: issiq non, kitobni keltirmoq. Shu boisdan ular tobe a‘zo sifatida nutqda ishtirok etishi uchun o‘ziga xos grammatik shakl kasb etadi: paxtani termoq, terilgan paxta. Sintaktik aloqalarni ifodalovchi vositalar sintaktik shakl hosil qiluvchi qo‘shimchalar, yordamchi so‘zlar, so‘z tartibi va ohanglardir. 5 Aloqa-munosabat (sintaktik ) shakllari. Bular sintaktik shakl hosil qiluvchi vositalar - kelishik, egalik, kesimlik shakllaridir. Aloqa-munosabat shakllari so‘zlarni erkin biriktirishning eng faol vositalaridan hisoblanadi. Men qishloqqa bordim gapida -ga shakli qishloq so‘zini bormoq fe‘li bilan, -dim kesimlik shaklidagi -m ko‘rsatkichi men so‘zini bormoq fe‘liga tobelash vazifasini o‘tamoqda. Egalik qo‘shimchalari mustaqil so‘zlarning hokim mavqeda kelishini ifodalab, uning tobe so‘zga munosabatini ko‘rsatadi (sizning uyingiz). Shuningdek, bog‘lash bilan birgalikda, hokim va tobe so‘zning shaxs va sonda moslashishini ham ta‘minlaydi. 5 Sapayev Q. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent, “O‘ME” 2009. 243 10 Kelishik mustaqil so‘zlarning barchasi uchun tobelikni ta‘minlovchi formal ko‘rsatkichdir. Masalan, bosh kelishik egani, tushum kelishigi to‘ldiruvchini, qaratqich kelishigi aniqlovchini hokim bo‘lakka tobelaydi. SHaxs-son qo‘shimchalari, kesimlikning boshqa shakllari bilan birgalikda, o‘zi hosil qilayotgan hokim bo‘lakni tobe bo‘lak -egaga bog‘laydi. Yordamchi so‘zlar. Sintaktik aloqalarni ifodalashda qo‘llanadigan yordamchilar ko‘makchi, bog‘lovchi va bog‘lamalardir. Ko‘makchilar bir so‘zni ikkinchi so‘zga tobelovchi vositadir. Ular ma‘no va vazifalari jihatdan kelishiklarga o‘xshaydi (telefonda gaplashmoq - telefon orqali gaplashmoq). Shuningdek, ko‘makchi so‘zlarni sintaktik aloqaga kiritishda o‘zi bilan birga ularning ma‘lum bir kelishik shaklida bo‘lishini ham talab qiladi: Marraga qadar bir tekisda yugurib borishdi. Bog‘lovchilar odatda, so‘z tizmalarining, gaplarning a‘zolarini bog‘lash uchun xizmat qiladi. Masalan: olma va anor. Men o‘qidim va yozdim. Teng bog‘lovchi birinchi misolda so‘z tizmasi a‘zolarini, ikkinchi misolda esa qo‘shma gap a‘zolarini bog‘lash uchun xizmat qilgan. Bog‘lama ot kesimni ega yoki boshqa tobe a‘zolar bilan bog‘lash uchun xizmat qiladi: Biz o‘tgan yili talaba bo‘ldik. Bunda bo‘ldik bog‘lamasi shaxs-son va zamon ma‘nolarini ifodalagan va kesimni uning shaxs (biz) va zamon (o‘tgan yili) kengaytiruvchilari bilan bog‘lagan. 6 So‘z tartibi. So‘zlar erkin birikuvlarda grammatik shakllar asosida bog‘langanda so‘z tartibi o‘zgarsa-da, u ma‘noviy munosabat yoki bog‘lanishga ta‘sir qilmaydi: Sen kitobni keltirdingmi? Kitobni sen keltirdingmi? Keltirdingmi sen kitobni? Birikuvlaridagi so‘zlar o‘rni almashtirilganiga qaramay, keltirdingmi so‘z shakli hokim, sen va kitobni so‘z shakllari tobe a‘zo sifatida qolavergan. Chunki ular sintaktik mavqelarini ta‘minlovchi vositalar - morfologik ko‘rsatkichlarga ega. So‘zlarning hokim-tobeligi (sintaktik mavqei)ni ko‘rsatuvchi vositalar bo‘lmaganda so‘z tartibining qimmati oshadi (achchiq olma). Bunda so‘zning gapdagi funktsiyasi, asosan, tartibi bilan belgilanadi, tartib o‘zgarsa, 6 Tadjibayeva D.Sh. Ona tili o‘qitishda zamonaviy ta’lim metodlari // 2021. maxsus son. 486-488 betlar. 11 mazmun bilan birga, sintaktik holat ham o‘zgaradi: Hayot go‘zal (ega+kesim), go‘zal hayot (aniqlovchi+aniqlanmish). Gapda uslubiy maqsadlarda so‘z tartibi o‘zgarishi mumkin. O‘qituvchi intizom haqida gapirdi. Intizom haqida o‘qituvchi gapirdi. Tartibning bunday o‘zgarishi a‘zolarning hokim-tobeligiga ta‘sir qilmaydi, biroq gapning uslubiy jihatlariga ma‘nodagi, fikrdagi ottenkaga ta‘siri mavjud. Ohang. Ohang ham, yuqorida aytilganidek, birikuvlarning tabiatini ko‘rsatuvchi nisbiy vosita hisoblanadi. Gap tugallangan ohang bilan aytilsa, gap tarkibidagi ayrim birikuvlar sanash (olma va anor), ayrimlari ko‘tariluvchi ohangga (qizil qalam) ega bo‘ladi. Ohang (pauza) birikuvlarning sintaktik bo‘lishini ko‘rsatadi. Masalan, Ko‘p qavatli uy birikmasini ikki xil ko‘p//qavatli uy va ko‘p qavatli//uy tarzida aytish mumkin. Demak, sintaktik aloqani, unga bog‘liq ravishda mazmuniy boshqalikni ifodalashda ohangning o‘rni bor. Ya‘ni, ko‘p\\qavatli uy tarzida birinchi so‘zdan keyin pauza qilinishi natijasida (ko‘p) so‘z shakli tobe va (qavatli uy) birikmasi unga hokim, mavqeda bo‘lib, bunda qavatli uylarning ko‘pligi ma‘nosi anglashiladi. Ikkinchi holatda (ko‘p qavatli//uy) esa ko‘p qavatli birikmasi tobe, uy so‘z shakli esa hokim mavqeda bo‘lib, birikmadan uyning qavatlari ko‘pligi ma‘nosi anglashildi. Sanash ohangi bir xil bo‘laklarning aloqasini ifodalaydi: oltin, kumush tosh bo‘lar. Qo‘shma gapning tarkibiy qismlari orasida ham maxsus-qarama-qarshilik (Kunduzi issiq - kechasi sovuq), shart (Sen kel - u boradi), sabab (Kecha borolmadim - mehmonlar kelib qoldi) mavjud. Ko‘rinadiki, ayrim o‘rinlarda so‘zlarni va gaplarni bog‘lashni ohangning o‘zi bajaradi. Bog‘lashni boshqa vositalar o‘z zimmasiga olganda ohangning roli kuchsizlanadi. So‘zlar sintaktik aloqaga kirishganda, ular faqatgina shakliy bog‘lanib qolmay, unda biror vokeylik, tushunchalar ifodalangan bo‘ladi (qaratuvchi- qaralmish). Bunday birikma tarkibidagi birliklarning sub’ektli munosabati 12 muvofiqlashuv munosabati sanaladi. Vazifasiga ko‘ra, so‘z qo‘shilmalarining predikativ, ob’ektli va relyativ birikmalarga bo‘linishi kelib chiqadi. Ular kesimli, aniqlovini, to‘ldiruvchili, xolli birikmalar deb ham nomlanadi. Bir tomonlama (subordinativ) munosabat o‘z vazifasiga ko‘ra quyidagi ko‘rinishlarga ega: Ega va kesim munosabati orqali hosil bo‘lgan birikmadir. Atributiv munosabatda predmetning belgi o‘rniga qo‘shib, bir murakkab tasavvur xolida beriladi. Bu birikma sifatlovchi va sifatlanmishdan hosil bo‘ladi. Ular material jixatidan quyidagi ko‘rinishlarga ega: Ot+ot: xalq boyligi, yog‘och uy Sifat+ot: Yangi dunyo, zur ko‘tarinkilik Sifatdosh+ot: aytilgan o‘q, o‘qigan yigit Olmosh+ot: shu bahor, bu bino, ushbu maktab Son+ot: o‘n sakkiz yoshlik, o‘nta kitob Ravish+ot: oz suv, ko‘p qalam, tez bola Mimema+ot: duv-duv gap, shov-shuv daryo Ob’ektli birikma predmet bilan harakat orasidani munosabatni ko‘rsatadi. Ob’ektli birikmaning tobe komponent bo‘lib kelgan so‘z to‘ldiruvchi vazifasini bajaradi. Ob’ektli birikma tarkibidagi komponentlar kelishik affikslari (qishloqni aylanmoq, do‘stga gapirmoq) va ko‘makchilar (saylovchilar bilan uchrashmoq, tinchlik uchun kurashmoq) orqali munosabatga kirishadi. Bu to‘ldiruvchi- to‘ldirilmish munosabatdir. Ob’ektli birikmalar material jixatidan quyidagicha bo‘ladi. Ot+fe`l: yer haydamoq, osmonga uchmoq ot+sifat: qildan ingichka, paxtadan oq. ot+ravish: chumolidan ko‘p, aqldan tez. Relyativ birikmada holat orasidagi munosabat ifodalanadi. Relyativ birikmalar holat ifodalovchi tobe elementning harakat bilan hech qanday grammatik vositalarsiz munosabatga kirishishidan tashkil topadi. Bu bir xil 13 munosabat xol-xollanmish munosabatdir. Bunday munosabat asosida shakllangan birikmalarning material jixatidan ko‘rinishlari quyidagichadir: ravish+fe`l: sekin yurmoq, ravon o‘qimoq. ravish+fe`l: yarqirab ko‘rinmoq, shildirab oqmoq, suyunib gapirmoq. Ba’zi ishlarda relyativ birikmani bitishuvga tenglashtirish xollari uchraydi (G‘ulomov A., Askarova M. Hozirga o‘zbek tili. Toshkent: 1965,17-bet). Ikkinchi tomonlama (koordinativ) munosabat asosida qaratuvchi- qaralmishmunosabati shakllanadi: xalqimizning boyligi, mening kitobim. Bunday munosabatda, birinchidan, qaratuvchi qaralmishlar o‘ziga mos egalik shakllaridan birida kelishini, ikkinchidan, qaratuvchini qaratqich kelishigida talab qiladi. Shuning uchun bunday munosabatni tobe munosabatdan farqlash lozim. Uni muvofiqlashuv deb atash maqsadga muvofiqdir. Uyushiq bo‘laklar bir-biri bilan o‘zaro sintaktik munosabatga kirishadi. Uyushiq bo‘laklar birliklarning o‘zaro munosabati kopulyativ munosabat sanaladi: Saroy uchun allaqancha taxta, yog‘och, tunuka oldirib quygan. (S.Ahmad) Undalma va kirishlar orqali ifodalanadigan munosabat turi intraduktiv munosabat sanaladi: Bu xil munosabat gapning sintaktik tuzilishi orqali ifodalangan diktum bilan so‘zlovichi o‘rtasidagi munosabatdir. Intraduktiv munosabat o‘z xarakteriga ko‘ra vokativ, modal munosabatga bo‘linadi: men shoshilayotganim yo‘q, bolam (M.Ibragimov, lekin menimcha, siz haqsiz (Sh.Rashidov). Xullas, sintaktik birliklar ham til birligi sifatida tizim tarkibida sintagmatik va paradrikmatik munosabatlarda bo‘ladi. 14 1. 3. Subodinativ munosabat ob’ektli, atributiv, relyativ, predikatli Sintaksis - sintaktik qurilmalar va ularni hosil qiluvchi sintaktik aloqalarni o‘rganuvchi bo‘limidir. Sintaktik qurilmalarning so‘z, so‘z birikmasi, gap va matn ko‘rinishida namoyon bo‘lishini o‘rganadi. Sintaksis (grekcha syntaxis so‘zidan olingan bo‘lib, yopishtirmoq, birlashtirmoq demakdir) til tizimining yuqori sathi bo‘lgansintaktik sath hamda shu sath haqidagi ta’limotdir. Sintaksis , bir tomondan, so‘z shakllarining bog‘lanish qoidalarini, ikkinchi tomondan, tarkibida bu qoidalar ro‘yobga chiqadigan bir butunlikni – gapni o‘rganadi. Bog‘li nutqning axborot tashuvchi eng kichik birligi va shunday birliklarning umumlashgan namunasi gapdir. Demak, sintaktik sathning asosiy birligi va sintaksisning asosiy o‘rganish ob’ekti gap hisoblanadi. Gap bir butunlik sifatida gap bo‘laklaridan va so‘z birikmalaridan iborat. Demak, gapning ichki tuzilish birligi gap bo‘laklari va so‘z birikmalaridir. Sintaksisning o‘rganish ob’ekti uchta va shunga ko‘ra, sintaksis uch turga bo‘linadi: 1) so‘z birikmasi sintaksisi: 2) gap sintaksisi: 3) matn sintaksisi. Sintaktik birliklar ham til birligi sifatida tizim tarkibida sintagmatik va paradigmatik munosabatlar bo‘ladi. Ma’lum bir sintaktik birlikning boshqa sintaktik birlik bilan ketma-ket munosabati sintagmatik munosabatni hosil qiladi. Sintaktik birlik til tizmasi tarkibida yuqori sath birligi sifatida shakl va mazmun birligidan tashkil topgan bir butunlik ekan, sintaktik birliklar o‘rtasida sintagmatik munosabat ham ikki tomonlama xususiyatga ega bo‘ladi: a) shakliy sintagmatik munosabat, b) mazmuniy sintagmatik munosabat. Ma’lum sintaktik shaklning (gap bo‘lagi shaklining) boshqa sintaktik shakl bilan ketmaket munosabati shakliy sintagmatik munosabat sanaladi. Shakliy sintagmatik munosabat ikki xil bo‘ladi: a) teng munosabat (tenglanish): b) tobe munosabat (tobelanish). Mazmuniy birliklarning ketma-ket munosabati mazmuniy sintagmatik munosabatni hosil 15 qiladi. Sintaktik birliklarning mazmuniy munosabati kishi ongida aks etgan moddiy dunyodagi elemntlarning o‘zaro munosabatidir. Sintaktik birliklar o‘rtasidagi mazmuniy sintagmatik munosabatni ham quyidagi turlarga ajratish mumkin: 1) sub’ekt va predikat munosabati yoki predikativ va sub’ektli munosabat; 2) belgi va predmet o‘rtasidagi munosabat yoki atributiv munosabat; 3) belgi bilan harakat o‘rtasidagi munosabat yoki relyativ munosabat; 4) predmet (ob’ekt) va harakat o‘rtasidagi munosabat yoki ob’ektli munosabat. Sintaktik aloqa yo‘nalishiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: a) ikki tomonlama aloqa (koordinatsiya), b) bir tomonlama aloqa (subordinatsiya). Sintaktik birikmalarning makon va zamonga bog‘liq bo‘lmagan o‘zaro assotsiativ munosabati paradigmatik munosabat hisoblanadi. Ma’lum bir asosda o‘zaro assotsialashgan sintaktik birliklar paradigma a’zolari sanaladi. Paradigma a’zolarining umumlashmasi esa ma’lum umumlashmani, kategoriyani hosil qiladi. Gapning semantik qurilishini semantik sintaksis o‘rganadi. Traditsion sintaktik nazariyalarda, asosan, gapning formal qurilishi o‘rganildi. Faqat ayrim o‘rinlardagina) semantikasiga murojaat qilindi. Gapning ma’no xususiyati va tarkibi ham, gapning semantik turlari, gapning formal va semantik strukturalarining o‘zaro munosabati ham yaqin yillargacha maxsus o‘rganish ob’ekti bo‘lmay keldi. Hozirgi kunda sintaktik semantika deyarli hamma tilshunoslar tomonidan e’tirof etilsa ham, ammo sintaktik semantika maqomi masalasida tilshunosliklar o‘rtasida bir xillik yo‘q. N.Yu.Shvedovaning fikricha, sintaktik semantikaning asosiy vazifasi formal-sintaktik modellarning xususiy ma’nolarini aniqlashdan iborat bo‘lishi kerak. Bunga ko‘ra gap struktur sxemasining umumlashtirilgan ma’nosi va ular o‘rtasidagi munosabat gap sintaktik qurilishining asosi bo‘lib xizmat qiladi. U gap mazmunini ekstralingvistik omillarsiz, sof til materiallariga tayangan holda o‘rganishga harakat qiladi. Tilning har qanday sath birliklari, jumladan, gapning qurilish modellari ham undagi kategorial va konkret ma’nolar munosabatlaridan hosil bo‘lgan semantik o‘ziga xoslikka ega bo‘ladi. Ikkinchi yo‘nalish tarafdorlari, asosan, gapning kommunikativ minimumi komponentlarining leksik ma’nolariga asoslanadilar Bunga muvofiq gapning semantik tuzilishi struktur sxemalar chegarasida emas, 16 balki undan tashqarida ajratiladi. Struktur sxema va semantik tuzilishlar bir-birini kesishmaydigan parallel qatorlarga teriladi. Bunday qarash O.I.Moskalskaya ishlarida namoyon bo‘ldi. Sintaktik semantika bo‘yicha Ye.V.Paduchevaning ham izlanishlari o‘ziga xosdir. Uning fikricha, gap ma’nosi leksema ma’nolaridan, so‘z shakllarining grammatik ma’nolaridan va sintaktik qurilmalarning ma’nolaridan tashkil topadi. Shuning uchun ham sintaktik semantika tavsifi leksik va morfologik semantikani bir butun gap semantikasini tavsiflashga komponent bo‘lishi kerak.1 Gapning denotativ konsepsiyasi V.G.Gak asarlarida izchillik bilan rivojlantiriladi. U gapni to‘liq til belgisi hisoblab, gap referenti situatsiyadir, ya’ni “gapirish” momentida ob’ektiv borliqdagi so‘zlovchi ongida mavjud bo‘lgan va gapning o‘zini shakllantirish jarayonida til birliklarini tanlashga ma’lum darajada sharoit yaratuvchi elementlar yig‘indisidir, deydi. Simvolik mantiq klassik mantiqdan farqli ravishda, o‘zining tushunchalarini inson ongida aks etishini chetlab o‘tgan holda bevosita ob’ektiv reallik kategoriyalari bilan munosabatini belgilashga intiladi. Propozitsiya tushunchaisning bu umumiy tendensiyasi natijasida keyinchalik u tafakkurdan ob’ektiv reallikka, sub’ektiv omildan ob’ektiv omilga «berildi». Natijada u tafakkur shakliga emas, balki uning mazmuniga, u orqali ifodalanadigan ob’ektiv reallikka nisbatan qo‘llanila boshladi. Sub’ektiv modallik kategoriyasida ozod bo‘lib, situatsiyani ifodalashga o‘tdi. Propozitsiya xuddi shu ma’nosi bilan tilshunoslikka kirib keldi. Propozitsiya tushunchasi B.Fassel asarlarida yanada konkretlashdi. Uning fikriga ko‘ra, propozitsiya real borliq bilan struktur analogiyaga ega bo‘lgan aktual faktdir. Propozitsiya haqida Ch.Fillmor shunday deydi: “Gapning asosiy tuzilishida”propozitsiya” deb nomlash mumkin bo‘lgan strukturani, ya’ni gapning modal aspektidan ajralgan fe’l bilan ot o‘rtasida zamondan tashqaridagi munosabatlar majmuasini kuzatamiz. Gapning modal aspekti uning butun xarakteristikasini belgilaydigan inkor, zamon, mayl va tus kabi xususiyatlarini o‘z ichiga oladi.1 Hozirgi kunda ko‘pchilik tilshunoslar propozitsiya termini ostida gapning semantik yadrosi hisoblangan, ya’ni gapning semantikasida o‘z ifodasini topgan ob’ektiv reallik, ob’ektiv mazmunni tushunadilar. Propozitsiya faqat gaplar orqali ifodalanishi shart emas. U so‘z 17 birikmasi va so‘zlar orqali ham ifodalanishi mumkin. Masalan: Dars boshlandi / darsning boshlanishi. Demak, ma’lum bir sintaktik tuzilma gap bo‘lishi uchun ma’lum propozitsiyani ifodalashdan tashqari, yana boshqa belgilarga – kommunikativ avtonomlik va modallik belgilariga ega bo‘lishi kerak. Shuning uchun ham har qanday gap ot propozitsiyasida transpozitsiya qilinganda, uning kommunikativ bo‘linishi (tema-rematik bo‘linish) va modal xususiyati yo‘qoladi, ammo nominativ mazmuni eskicha saqlanib qoladi. Masalan: O‘quvchilar darsga tayyorlanishdi – o‘quvchilarning darsga tayyorlanishi. Ko‘p yurish foydali – ko‘p yurishning foydaliligi. Har qanday gap semantikasida propozitiv mazmundan tashqari, so‘zlovchining kommunikativ niyati va mumkin bo‘lgan modallikdan biri ishtirok etishi kerak bo‘ladi. Boshqacha aytganda, propozitsiyadan real gap mazmuniga o‘tish uchun propozitiv ramkadan tashqari, yana ikki ramkani – modallik va kommunikativ ramkani qilish zarur bo‘ladi. Modallik va kommunikativlik har qanday gap semantik tuzilishning zaruriy komponenti hisoblanadi. Tilshunoslikda lisoniy va nutqiy jihatlarni farqlashga intilish ushbu fan bilan tengqurdir. Chunki har qanday fan cheksiz hodisalarni umumlashtirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Xususiy hodisalar zamiridagi umumiylikni ko‘rishga intilish bilishning har ikkala bosqichi (fahmiy va idrokiy) da ham mavjud. Shu boisdan aytish mumkinki, bilishning fahmiy bosqichi mutlaq xususiyliklar bilan o‘ralashib qolmaganligi kabi, idrokiy bosqich ham mutlaq umumiylikni - UMISni tiklay olmaydi. Biroq har bosqich o‘z vazifalariga ega. Chunki har bir davr o‘z fani oldiga muayyan maqsad va aniq talablarni qo‘yadi. «Fanlarning taraqqiyoti shu davrning ilg‘or falsafiy fikri, davr uchun yetakchi bo‘lgan fan sohalarining yutuqlari bilan uzviy bog‘liq. Turli fanlarning manbalari ko‘p qirrali bo‘lganligi sababli, davrning yetakchi falsafiy fikri aniq fanlardan o‘rganish manbaining qaysi tomonlariga alohida e’tibor berish lozimligini, borliqdagi mavjud qonuniyatlarni mantiqiy kategoriyalarda qay usulda aks ettirish yo‘llarini belgilab beradi» (H.Ne’matov). Shu asosda aytish mumkinki, o‘zbek tilshunosligining birinchi bosqichi dialektika nuqtai nazaridan tildagi UMIS va YHVOni bir-biridan 18 farqlamay tasnif etish bosqichidir. Tilshunoslikda lison va nutqni izchil farqlab o‘rganish avvalo tilshunoslar V. fon Humboldt, B.de Kurtene va F.de Sossyur nomi bilan bog‘liq. Lison va nutqning farqlanishi, tilga tizim sifatida yondashuv XX asr jahon tilshunosligida inqilobga teng hodisa sifatida baholanadi. Chunki bu hodisa tilshunoslikdagi mavjud qarashlarni tubdan o‘zgartirib yubordi. Tilga, xususan, o‘zbek tiliga sistema sifatida yondashuvning dastlabki yillarida lison o‘rnida til atamasi qo‘llanilib, u ko‘p ma’nolilik tabiatiga ega bo‘lganligi sababli, ayrim chalkashliklarni keltirib chiqarar edi. Chunonchi, insonning nutq so‘zlash qobiliyati ham, nutqi ham ushbu atama bilan yuritilar edi. Atamalarga esa bir ma’nolilik xos bo‘lib, ko‘p ma’nolilik ilmiy aniqlikka putur yetkazadi. Shu boisdan nazariyotchi tilshunoslar UMISning tildagi voqelanishiga nisbatan lison atamasini qabul qildilar. Natijada til, lison, nutq munosabati quyidagicha tushunildi: Yuqorida UMIS va Y А HVOning tildagi tajallisi misolida lison va nutqning o‘zaro munosabati haqida kirish xarakterida so‘z yuritildi. Endi unga batafsil to‘xtalinadi. Lison deyilganda ma’lum bir jamiyatning barcha a’zolari uchun avvaldan (oldingi avlodlar tomonidan) tayyor holga keltirib qo‘yilgan, hamma uchun umumiy va majburiy, fikrni ifodalash va boshqa maqsadlar uchun xizmat qiladigan birliklar hamda bu birliklarning o‘zaro birikish qonuniyatlari yig‘indisi tushuniladi. Demak, lisonda birliklar va birikish qonuniyatlari farqlanadi. Har qanday lisoniy birlik psixofizik tabiatli bo‘ladi. Shu bilan birga ular ikki tomonning bir butunligidan iborat: a) lisoniy birlikning shakliy, tashqi tomoni; b) lisoniy birlikning ma’lum bir vazifasi, ma’noviy qiymati. Lisoniy birliklar UMIS sifatida mavjud ekan, u moddiylikdan xoli bo‘lmog‘i lozim. Bunda «lisoniy birlikning tashqi tomoni» ko‘rinishga, moddiylikka ishora 19 qilmaydimi, degan savol tug‘ilishi tabiiy. To‘g‘ri, lisoniy birlik moddiy qiyofadan xoli. Biroq ular ongda qandaydir tarh, ramz sifatida saqlanadi. Masalan, [a] fonemasining talaffuz xususiyatlari xaqida umumlashma tasavvur o‘zbek tilida so‘zlashuvchi barcha jamiyat a’zolari ongida birdir. Bu [a] fonemasining shakli, tashqi tomoni bo‘lsa, uning ma’no farqlash, chegaralash tomoni ichki jihati sanaladi. [a] fonemasi xususiyatlari va ma’no farqlashning o‘ziga xos birligi, yaxlitligi sifatida ongda mavjud bo‘ladi. Har bir fonemaning ma’no farqlash va talaffuz xususiyatlari umumlashmasi o‘ziga xos bo‘lib, biriniki ikkinchisinikidan farqlanadi va mustaqil fonemaga qo‘yilgan talab ularning aynan o‘xshash bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi. Lisoniy birliklarining bu tashqi va ichki tomonini bir-biridan ajratish uchun ulardan birini mutlaqlashtirish mumkin emas. Ichki va tashqi tomon bir varaqning ikki betiga o‘xshaydi va ularni ajratib bo‘lmaydi. Nutq esa yuqorida ta’riflangan lisoniy so‘zlashish qobiliyati asosida ayrim shaxs tomonidan ma’lum bir xabar berish maqsadi uchun ishga solinish yoki qo‘llanish natijasidir. Bir-birini shartlovchi, bir-biriga bog‘liq bo‘lgan «lison - nutq qobilyati - nutq» zanjirida faqat nutqqina tashqi (moddiy) shaklda (og‘zaki, yozma) namoyon bo‘ladi va bizning sezgi a’zolarimizga ta’sir qiladi. F.de Sossyur lison-nutq munosabatini shatranj o‘yini qoidalari asosida tushuntirib berishga harakat qilgan. Shaxmat donalari va har bir donaning yurish qoidasi ongimizdagi lisoniy birliklar va ularning birikish imkoniyatlariga, o‘yinchi bamisoli so‘zlovchi bo‘lib, shaxmat o‘yinini bilishi esa so‘zlovchining nutq qobiliyatiga o‘xshaydi. Donalarning harakatlantirilishini nutqqa qiyoslash mumkin. Qiyoslang: shaxmat - o‘ynash qobiliyati lison - nutq qobiliyati – nutq Shaxmat donalari va ularning yurish imkoniyatlari o‘ynovchilarning barchasi uchun umumiy bo‘lganligi kabi lisondan foydalanish ham shu tilda so‘zlashuvchilar uchun tengdir. Lison va shatranj qurilmalari o‘zaro qiyoslanadigan bo‘lsa, avvalo, ularning birliklari orasida umumiy o‘xshashliklar 20 borligini ta’kidlash lozim. Har ikkala qurilma ham birliklar sistemasi (tizimi) va bu birliklarning o‘ziga xos vazifalari bilan ish ko‘radi. Bunda ma’lum qoida va qonunlarga tayaniladi. Har ikkala holatning ham ishtirokchilari insonlar bo‘lib, ular har ikkala faoliyatda ham ma’lum bir imkoniyatlarni ishga soluvchilardir. Shu boisdan shaxmat taxtasi, uning donalari, shaxmat o‘yinining tashqi, moddiy tomonini lisoniy birliklarning tashqi tomoniga, shaxmat o‘yini qoidalari - donalarining joylashuvi, harakat qoidalari, ya’ni shatranj o‘yinining ichki tomoni xaqidagi tasavvurlarni lisoniy birliklarning mazmun mundarijasiga qiyoslash mumkin. II BOB SINTAKTIK MUNOSABATNING TURLARI 2.1. Koordinativ munosabat Sintaktik birliklar o‘rtasidagi sintaktik munosabatlari quyidagi turlarga ajratish mumkin: 1. Bir tomonlama (subordinativ) munosabat: predikativli, ob’ektli, atributivli, revlyativli. 2. Ikki tomonlama (koordinativ) munosabat. 3. Uyushiq bo‘laklar (kopulativ) munosabat. 4. Vokativ va modal (intraduktiv) munosabat. Shu munosabatlarning birinchi, ikkinchi, uchinchi sintaktik aloqa vositalariga ega bo‘lib, ularga tenglashish, tobelashish, muvofiqlashish, predikativli, nopredikativli vositalar asosida ro‘yobga chiqadi. To‘rtinchi tur munosabat yuqoridagi xususiyatlarga ega emasdir. Tenglashish munosabatida komponentlar barobar huquqli bo‘ladi va sinash intonatisali bilan aytiladi: dalalar va bog‘lar-dalalar bog‘lar. Gap qurish uchun tenglashishning bo‘lishi shart emas. Nopredikativ va predikativ munosabat asosisda tobelanish yotadi. Gapning asosini tobelanish tashkil qiladi, busiz gap maydoniga kelmaydi. Gapning asosi bo‘lgan ega va kesimning aloqasi natijasida 21 yo so‘z birikmasi (nopredikat) yo gap (predikativ munosabat) hosil bo‘ladi: vafodor qiz, qiz vafodor kabi. 7 O‘zbek tilshunosligida so‘z birikmalari o‘rtasida sintaktik munosabat turlari haqida fikr yuritar ekanmiz, biz sintaktik munosabatdan sintaktik aloqani farqlab olishimiz kerak. Ba’zi adabiyotlarda bu ikki tushunchani biri o‘rnida ikkinchisini qo‘llash holatlari ham uchraydi. Sintaktik munosabat tushunchasi sintaktik aloqalar yordamida shakllanadi. “O‘zbek tili grammatikasi” ikki jildlik akademik nashrining ikkinchi jildida sintaktik aloqa va sintaktik munosabatlar, ularning turlari haqida quydagicha fikrlar bildirilgan: “ “sintaktik aloqa” termini o‘rnida “sintaktik munosabat” terminini qo‘llaydilar yoki bu ikki terminni bir-biridan farq qilmay,sinonim tarzda, aralash ishlatadilar. Natijada, bu terminlarning har ikkalasi ham bir xil narsani aks ettiradi, degan xulosa kelib chiqadi. To‘g‘ri, sintaktik aloqa bilan sintaktik munosabat bir-biri bilan aloqador: sintaktik aloqa bor joyda sintaktik munosabat ham bo‘ladi. Lekin bu ularni bir xil narsa sifatida baholashga imkon bermaydi. Har qalay sintaktik aloqa sintaktik munosabatdan farq qiladi. Sintaktik munosabat erkin so‘z birikmalaridagi va gapdagi so‘zlarning hamda nutqdagi gaplarning bir-biriga nisbatan qanday grammatik ma’no va vazifada qo‘llanilishini bildiradi. Sintaktik aloqa esa so‘z birikmasidagi va gapdagi so‘zlarning hamda nutqdagi gaplarning o‘zaro grammatik bog‘lanishini bildiradi B.O‘rinboyev “Hozirgi o‘zbek adabiy tilida sintaktik munosabatlar” o‘quv qo‘llanmasida: “Sintaktik munosabat va sintaktik aloqalar yordamida ifodalanadi. Sintaktik munosabat bilan sintaktik aloqa bir-birini taqozo qiluvchi bir hodisaning ikki tomoni bo‘lsa ham, lekin ularning har ikkisi ma’lum o‘ziga xoslikka egaligi tufayli bir-biriga muvofiq kelishi shart emas. Masalan, sintaktik munosabat tarkibiga kiruvchi vokativ va modal munosabatlar sintaktik aloqa tarkibiga kirishmaydi”,-deb fikr bildirganlar. Yuqoridagi fikrlarga tayanib, sintaktik aloqada, asosan, so‘z birikmalari misolida aytadigan bo‘lsak, tobe va hokim qismlarni 7 Tadjibayeva D.Sh. “5-sinf ona tili darslarining adabiyot fani bilan o‘zaro integratsiyasi”. // Tilshunoslikdagi zamonaviy yo‘nalishlar: Muammo va yechimlar. Xalqaro amaliy konfrensiya. Andijon, 2020. 136-139-betlar. 22 bog‘lovchi grammatik vositalarga e’tiborni qaratamiz. Masalan, tobe va hokim qismlar o‘rtasidagi kelishiklar misolida ko‘ramiz: kutubxonaga bordi, institutga bordi va ukasiga oldi, opasiga qaradi misollari ostida tahlil qilamiz. Bu yerda barcha so‘z birikmalarida tobe va hokim qismni bog‘lash uchun jo‘nalish kelishigi xizmat qilyapti. Sintaktik munosabat tomonidan tahlil qilsak, kutubxonaga va institutga bordi birikmasida kutubxonaga, institutga hol vazifasini, ukasiga oldi, opasiga qaradi birikmasida ukasiga, opasiga to‘ldiruvchi vazifasini bajarib kelmoqda. Demak, sintaktik aloqa bir xil shakl bilan ifoda etilsada, sintaktik munosabatda ikki xil vazifa: to‘ldiruvchi va hol vazifasini bajaryapti. Sintaktik aloqaga kirishgan so‘zlar orasidagi munosabatlarning eng muhimlari quyidagilar: 1. Predikativ munosabat. Bunda ega vazifasidagi so‘z kesim vazifasidagi so‘z bilan sintaktik aloqaga kirishadi. Masalan, biz bordik, talabalar kelishdi, men ko‘rdim, u tingladi kabilar. 2. Ob’ektli munosabat. Bunda to‘ldiruvchi vazifasidagi so‘z bilan to‘ldirilmish aloqaga chiqadi. To‘ldiruvchi va to‘ldirilmish sintaktik aloqaga tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishiklari va ko‘makchilar yordamida aloqaga kirishadi. Masalan, kitobni o‘qimoq, uni chaqirmoq, daftarga yozmoq, onasiga aytmoq, dugonasidan so‘ramoq, bolasi uchun olmoq... Ob’ektli munosabatda tobe va hokim so‘zlarni bog‘lovchi vositalar turlicha bo‘lsa-da, bir xil sintaktik munosabat yuzaga kelyapti. 3. Holli munosabat. Bu hol vazifasidagi so‘z bilan hollanmish vazifasidagi so‘z aloqaga kirishadi. Masalan, darsdan qaytmoq, ko‘chaga chiqmoq, yozda bormoq... Holli munosabatda ham ob’ektli munosabat kabi bog‘lovchi vositalari bir xil, lekin sintaktik munosabat har xil. 4. Atributiv munosabat. Bunda aniqlovchi vazifasidagi so‘z bilan aniqlanmish vazifasidagi so‘z aloqaga kirishadi. Masalan, moviy osmon, toza havo, ko‘m-ko‘k dala, mening hovlim, bizning darsxonamiz ... Atributiv munosabatda tobe va hokim so‘zlarni bog‘lovchi vositalar ohang va qaratqich kelishigi hisoblanadi. Bog‘lovchi vosita bir xil bo‘lmasa-da, bir xil sintaktik munosabat turi yuzaga kelyapti. Shuni aytish joizki, ba’zi hollarda tobe va hokim qismlarni bog‘lovchi vositalar yuqoridagi munosabat turlarini o‘zgartirib yuboradi. Masalan, bilan ko‘makchisi, asosan, ob’ektli munosabatni yuzaga chiqaradi: ukasi bilan kelmoq, 23 mashina bilan bormoq... shunday holatlar bo‘ladiki, bu vositalar holli munosabat yuzaga kelishida ham xizmat qiladi: qunt bilan o‘qimoq, zavq bilan kuylamoq kabilar. Sintaktik munosabatning turlarini erkin so‘z birikmalari misolida tahlil qilindi. Demak, sintaktik munosabatlarning turini belgilashda biz e’tiborimizni qaratadigan zarur omillarga, so‘zlarni aloqaga kirituvchi vositalar bilan birga, aloqaga kirishuvchi elementlarning leksik-semantik xususiyatlari ham hisobga olinishi kerak. Tobe va hokim so‘zlarning bog‘lovchi vositalarga qarab sintaktik munosabat turlarini belgilash turli xil g‘alizliklar yuzaga kelmasligi uchun sintaktik aloqaga ham ahamiyat berishimiz lozim. 2.2. Kopulyativ munosabat Keyingi yillarda qo‘shma gaplar tarkibidagi sodda gaplarning qurilish qolipiga ko‘ra tasniflash tavsiya etiladi. Qo‘shma gaplarni tasniflaganda ularning tarkibidagi sintaktik aloqa va munosabatlarni ham hisorbga olish lozim bo‘ladi. Sintaktik aloqaning tenglashish aloqasi, tobelanish aloqa kabi oppozitsiyalarini hosil qiluvchi qutblari mavjud. Tenglashish aloqasining xarakteri uning birinchi bosqich paradigmasini belgilashda oppozitsiya asosi vazifasini bajaradi. Tenglashish aloqa tarkibida ikki ko‘rinishni farqlash mumkin: a) yopiq qatorli tenglashish; b) ochiq qatorli tenglashish. Yopiq qatorli tenglashishda ma’nosiga ko‘ra biriktiruv, zidlov aloqasi o‘z aksini topadi, vazifaga ko‘ra qo‘shma gap hosil qiladi. Ochiq qatorli tenglashishda ma’nosiga ko‘ra ayiruv-chegaralov, inkor aloqa o‘z aksini topadi, vazifasiga ko‘ra qo‘shma gap hosil bo‘ladi. Qo‘shma gapni hosil qiluvchi ayiruv, inkor bog‘lovchilari ishtirok etadi. Tobelanish aloqasi tobelikning yo‘nalish xususiyatiga ikki xil aloqa hosil qiladi: a) koordinativ aloqa; b) subordinativ aloqa. Koordinativ aloqa vazifasiga ko‘ra nominativ va kommunikativ birlik hosil qiladi. Tuzilishiga ko‘ra qo‘shma gaplar hosil qiladi. Subordinativ aloqa qo‘shma gaplarni hosil qiladi, bu qo‘shma gaplar tarkibidagi aloqa sodda gaplar tarkibidagi boshqaruv aloqasini eslatadi. Qo‘shma gap tasnifida 24 sntaktik aloqa mezonlarinigina emas, balki sintaktik munosabat mezonlarini ham hisobga olish kerak. Sodda gaplar tarkibida monopredikativ sintaktik munosabat mavjud bo‘lsa, qo‘shma gaplarda polipredikativ sintaktik munosabatlar mavjud. Polipredikativ sathda sintaktik munosabatlarning to‘rt xili vujudga keladi: predikativ munosabat, atributiv munosabat, posessiv munosabat, situativ munosabat. Hozirgi o‘zbek tilida qo‘shma gaplar ma’lum mazmun munosabatlarini ifodalashi, grammatik belgilari, tuzilishi, qurilish qolipi va intonatsiyasiga ko‘ra bir necha ko‘rinishga ega. Har ikkala jumla sintaktik jihatdan bir xil bo‘lishiga qaramasdan, ular o‘rtasida farq bor. Birinchi gapda read a book elementlari o‘rtasida boshqaruv bor, ya’ni read fe’li o‘timli bo‘lganligi uchun. Ikkinchi gapda esa come home elementlari o‘rtasida hech qanaqa sintaktik aloqa borligi aytilmagan, buning asosiy sababi til sathlarining bir-biri bilan aralashtirib yuborilishidir. Shuning uchun ham sintaktik sathda gap qurilmasidagi elementlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni yangilari ishlab chiqildi. Undan tashqari formal jihatdan quyidagi ikki usulda gap elementlarining bog‘lanishi ham qayd etilgan. 1) teng bog‘lanish; 2) tobe bog‘lanish; Teng bog‘lanish o‘z nomidan ham ma’lumki, gap tarkibidagi so‘zlar bir-biri bilan teng bog‘lanadilar. Tobe bog‘lanishda esa biri ikkinchisiga tobe bo‘ladi. Undagi tobe va hokim so‘zlar: 1) moslashuv; 2) boshqaruv; 3) bitishuv usullari yordamida so‘z birikmasi hosil qiladi. Moslashuv – tobe so‘z va hokim so‘zlarning shaxs-sonda mosligi: M: mening kitobim, sening kitobing. Boshqaruv- tobe so‘zning hokim so‘z talab qilgan shaklini olishidir: A) Kelishikli boshqaruv( - ni, -ga, -da, -dan). M: kitobda bor, uydan oldim. B) Ko‘makchili boshqaruv (ko‘makchi so‘zlar yordamida). M: sayr haqida gaplashmoq. Bitishuv-tobe so‘zning hokim so‘z bilan faqat ma’no jihatidan birikishi: M: kata tanaffus, chiroyli qiz. Hozirgi zamon tilshunosligida gaplarni sintaktik qatlamda tahlil qilish borasida gap bo‘laklariga, ya’ni bosh bo‘laklar va ikkinchi darajali bo‘laklarga ajratib o‘rganish bilan chegaralanadi. Zeroki, gaplarning sintaktik birliklarini, semantik maydonini, ularning defferensial sintaktik hamda differensial sintaktik- semantik belgilarni aniqlash va bunda ma’lum lisoniy metodlarga tayanib gaplarni 25 tahlil qilish zamon talabidir. Prof. A. M.Muxin va uning shogirdlari tomonidan ishlab chiqilgan «komponent va sintaksemalarga ajratib tahlil qilish» metodi juda samaralidir. Komponentlab tahlil qilish deganda gapda ishtirok etgan sintaktik birliklarni o‘zaro sintaktik aloqalarini aniqlab, yunksion modellar yordamida tasvirlash, ularning differensial sintaktik-semantik belgilarini aniqlash tushuniladi. Gapdagi elementlarning differensial sintaktik-semantik belgilari elementlar orasidagi paradigmatik munosabat orqali aniqlanadi. Komponentlab tahlil qilish gap qurilmasini o‘rganishning birinchi bosqichi hisoblanadi. Gapdagi elementlar o‘rtasidagi aloqalar esa yunksion modelda o‘z aksini topadi. A.S.Barxudarov va A.Yelmslevlarning aytishicha ikki element o‘rtasida quyidagicha uch xil sintaktik aloqa bo‘ladi: 1) gapdagi har ikki element bir-biriga tobe bo‘lmagan holda (koordinativ); 2) birinchi element ikkinchisiga tobe bo‘ladi, lekin ikkinchisi birinchisiga tobe bo‘lmaydi (subordinativ); 3) birinchi element ikkinchisiga va ikkinchisi o‘z o‘rnida birinchisiga tobe bo‘ladi (predikativ). Ma’lumki, an’anaviy grammatikada sintaktik aloqalar deganda bitishuv, moslashuv va boshqaruvlar tushuniladi [1]. Ammo bu sintaktik aloqalar gaplarning sintaktik tahlilida ko‘zga tashlanmaydi, chunki moslashuv morfologik qatlamda qaralsa, bitishuv va boshqaruvlar leksik qatlamda kuzatiladi. Demak, sintaktik aloqalarni aniqlashda til sathlari bir-biri bilan aralashtirib yuborilgan. Shuning uchun ham mazkur ishda sintaktik aloqalar yunksion modellar orqali beriladi, hamda gapda ishtirok etgan sintaktik birliklarning differensial sintaktik belgilari komponent modellar yordamida bayon etiladi. Mazkur operatsiyalar, asosan, gapdagi yadro komponentlarni aniqlashda eksperiment metoddan, ya’ni tushirib qoldirish transformatsiyasidan foydalanish orqali amalga oshiriladi. Natijada, gapdagi yadro va tobe komponentlar aniqlanib, komponent modellarda sintaktik elementlarning morfologik xususiyatlari ham ko‘rgazmali ravishda qayd etiladi. Demak, gaplarni komponentlarga ajratib tahlil qilish sintagmatik yo‘nalishda gap birliklarini birbiriga qarama-qarshi qo‘yish usuli yordamida amalga oshiriladi 26 2.3. Intraduktiv munosabat: vokativ, modal munosabat Ushbu tahlilning navbatdagi bosqichida esa, bosh va ikkinchi darajali gap bo‘laklari vazifasidagi sintaktik birliklarning differensial sintaktik-semantik belgilari aniqlanib, ularning variantlari hamda ma’lum sintaktik aloqa asosida o‘zaro bog‘lanishi ko‘rsatib beriladi. Gap tahliliga bunday yondashuvning ijobiy natija berishi ba’zi ishlarda ham o‘z isbotini topgan. Tahlilning bunday shakli paradigmatik rejada amalga oshiriladi. Sintaksemalarga ajratib tahlil qilishda asosan, kategorial differensial sintaktik-semantik belgilardan substansiallik (predmet yoki shaxsni ifodalovchi element), protsesuallik (harakat nomi yoki holatni ifodalovchi element) hamda kvalifikativlik (sifat, hajm, son, holat kabilarni ifodalovchi elementlar) kabilarga e’tibor qaratiladi [4]. Ushbu kategorial sintaktik- semantik belgilar tahlili asosida nokategorial belgilarni aniqlash imkoniyati ham paydo bo‘ladi. Gap tahliliga bunday yondashuv sintaktik qatlamda elementar birliklarning quyidagi xususiyatlarini oydinlashtirish imkonini beradi: birinchidan, gap qurilmasidagi sintaktik birliklarning mazmuniy va shakliy xususiyatlarini o‘rganish; ikkinchidan, gap bo‘laklarini differensial sintaktik hamda sintaktik- 27 semantik belgilar asosida tasniflash; uchinchidan, gapdagi elementlarni sintaksemalarga ajratishning sintaktik qatlamdagi sintaktik-semantik belgilariga xos sistemali munosabatlarini, shuningdek, har bir sintaksemaning paradigmatik variantlarini aniqlash; to‘rtinchidan, modellashtirish va eksperiment-lisoniy tahlil metodlaridan foydalanish. Bu borada shuni qayd qilish joizki, lisoniy birliklarning sistemali tahlili haqida ko‘pgina tadqiqotlar o‘tkazilganligiga qaramay tilshunoslar aniq bir to‘xtamga kelganlaricha yo‘q. Chunki tilshunoslar tomonidan sistemali tahlil tushunchasi turlicha talqin qilinadi. Xususan, E.A.Trofimovaning ta’kidlashicha: «Til tizimi stilistik jihatdan differensiallikka ega bo‘lib, stilistik belgilangan konstituyentlar lisoniy birliklarining sistem tasviridir». A.S. Mel’nichukning fikricha, sistemali tahlil tushunchasi elementlarning sistem jihatdan o‘zaro bog‘liqligi va farqlanganligida namoyon bo‘ladi [6]. Gaplarning sintaktik tahliliga tilshunoslar turlicha yondashadilar. Xususan, gap bo‘laklariga ajratish tema-rematik nuqtai nazardan, modal struktura ob’yektiv va sub’yektiv munosabat nuqtai nazaridan yondashuvlar mavjud. Bu esa turli-tuman munozarali fikrlar paydo bo‘lishiga olib keladi. Bunday holat kesim tavsifida ham uchraydi. Xususan, ayrim grammatik qo‘llanmalarga nazar tashlasak, gap bo‘laklari savol qo‘yish yo‘li bilan yoki so‘z tartibi yordamida tahlil qilinadi. Bu esa nazarimizda, tilshunoslikda gap bo‘laklari tahlilida yangicha lisoniy metodlarga katta ehtiyoj borligidan dalolat beradi. Buning dalili ingliz tilida gap bo‘laklarini tasniflashdagi turli-tumanlik misolida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ingliz tilini olib qaraydigan bo‘lsak, kesim sodda fe’l kesim, tarkibli fe’l kesim yoki fe’l kesim, ot kesim, frazeologik kesim, fe’l+ot kesim kabilarga ajratiladi. Demak, hozirgi zamon tilshunosligida kesim turlari va uning tasnifi hanuz tilshunoslar oldida o‘z yechimini to‘liq topmagan muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Bizning nazarimizda, ushbu muammolar yechimi ingliz tilida gap bo‘laklarini o‘rganish gap elementlarini komponent va sintaksemalarga ajratib, ularning variantlarini inventarizatsiya qilish, shuningdek, tahlil orqali ularning izomorflik va allomorflik xususiyatlarini aniqlash orqali ancha oydinlashtiriladi. 28 Ma’lumki, aloqa atamasining o‘zi grammatikada juda keng qo‘llanadi va uni shakliy jihatdan so‘z va so‘z formalarining bog‘lanishi misolida, mazmunan bir so‘z yoki gapning bir-biriga bog‘lana olish imkoniyatlarida yaqqol ko‘ra olamiz. Aloqalar o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra turli xil ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. Jumladan, sintaktik aloqa, semantik, struktural yoki bog‘li, erkin aloqa kabi turlarni ham o‘z ichiga qamrab oladi. Shu o‘rinda aloqa va munosabat tushunchalarining bir biridan farqli jihatlariga ham e’tiborni qaratmay ilojimiz yo‘q. Sababi, biz ularga sintaksisni o‘rganish davomida juda ko‘p marta murojaat qilishimizga tug‘ri keladi. Ularning izohli lug‘atlarda berilgan ma’nolarini qaraydigan bo‘lsak, juda ko‘p hollarda birining ikkinchisi bilan tengalashtirilgani va hatto qorishtirilganini ham ko‘ramiz. Ammo biz ularning barchasini keltirib fikrni chalg‘itib o‘tirmay, grammatik nuqtayi nazardan asosiy farqlanish mezoni sifatida shakl va mazmunni hisobga olib qo‘ya qolamiz. Bundan anglashiladiki, aloqada asosan aloqaga kiritish uchun xizmat qiladigan shakliy vositalar (intonatsiya ham shunga kiradi) nazarda tutiladi. Munosabatda esa aloqaga kirishgan birliklarning belgi, vaziyat, holat, belgi va harakat yoki narsa va harakatning bir-biriga o‘tishi kabi tomonlari e’tiborga olinadi. Shunga ko‘ra aloqaning sintaktik turi shakliy ji hatlarga tayanadi. Sintaktik aloqada so‘z birikmasi va gapni hosil qiluvchi komponentlarning o‘zaro bog‘lanishini o‘rganiladi. An`anaviy tilshunoslikda ham "sintaktik munosabat" va "sintaktik aloqa" terminlari farqlanadi. Sintaktik munosabat sintaktik birliklar o‘rtasidagi mazmuniy sintagmatik munosabatni, sintaktik aloqa esa shakliy sintagmatik munosabatning ifoda tomonini bildiradi deb ta’kidlaydi A.Nurmonov. Ma’lum sintaktik shaklning (gap bo‘lagi shaklining) boshqa sintaktik shakl bilan ketma-ket munosabati shakliy sintagmatik munosabat sanaladi. So‘zlarning grammatik munosabatga kirishuvi bilan hosil bo‘lgan sintaktik konstruktsiya qo‘shilma sanaladi. Bu xilma-xil qo‘shilmalarning eng sodda ko‘rinishi ikki mustaqil so‘zdan tuzilib, uning tarkibidagi komponentlarning o‘zaro bog‘lanishi bir (tobe) elementning ikkinchi (hokim) elementga ergashishi 29 formasida bo‘lavermaydi. So‘zlar nok va olma, anjir va anor, o‘qidi va yozdi shaklida – biri ikkinchisiga tobelanmay, teng holda bog‘lanishi ham mumkin. Bu bog‘lanish modellar shaklida ot va ot, fe’l va fe’l shakllarida so‘z tizmalarini hosil qiladi. Bunda komponentlarning huquqi teng darajada bo‘ladi, hokim-tobelik aloqasi ko‘zga tashlanmaydi. Sintaktik konstruktsiyaning komponentlari orasidagi bog‘lanish bu komponentlar orqali ifodalangan ma’nolarning (predmet, belgi va ular orasidagi munosabatni ifodalovchi ma’nolarning) bog‘lanishini bildiradi. Bu ma’nolar material dunyoning kishi ongida aks etishidan tug‘iladi. Har qanday shakliy sintagmatik aloqa ma’lum mazmuniy sintagmatik munosabatni ifodalaydi va bu ikki munosabat birligi shakl va mazmun dialektikasini aks ettiradi. Masalan, ega va kesimning shakliy munosabatidan tashkil topgan men keldim sintaktik qurilmasi subyekt va predikatning mazmuniy munosabatini ifoda qiladi. An`anaga ko‘ra, ega bilan kesim gapning struktur asosini tashkil qiladi. Ega va kesim munosabati minimal gap deb ham yuritiladi. qolgan bo‘laklar esa shu bo‘laklardan biriga bog‘lanib, gapni yoyiq tusga kiritadi. Shunga muvofiq sintaktik munosabat ierarxiyasini ikkita sathga ajratish ham mumkin: 1. Predikativ sath (ega va kesim munosabati). 2. Nopredikativ aloqalar sathi. Aloqa-munosabat (sintaktik) shakllari (sintaktik shakl hosil qiluvchi vosita) – kelishik, egalik, kesimlik ko‘rsatkichlari. Aloqa-munosabat shakllari shakliy omil sifatida so‘zlarning erkin bog‘lanishida faol: Men qishloqqa o‘tdim gapida -ga shakli qishloq so‘zini o‘tmoq fe’li bilan, -dim kesimlik shaklidagi -m ko‘rsatkichi men so‘zini o‘tmoq fe’liga tobelash vazifasini o‘tamoqda. Egalik qo‘shimchalari mustaqil so‘zlarning hokim mavqeda kelishini ifodalab, uning tobe so‘zga munosabatini ko‘rsatadi ( sizning uyingiz ). Shuningdek, bog‘lash bilan birgalikda, hokim va tobe so‘zning shaxs va sonda moslashishini ham ta’minlaydi. 30 К elishik – mustaqil so‘zning barchasi uchun tobelikni ta’minlovchi formal ko‘rsatkich. Masalan, bosh kelishik egani, tushum kelishigi to‘ldiruvchini, qaratqich kelishigi aniqlovchini hokim bo‘lakka tobelaydi. Shaxs-son qo‘shimchalari, kesimlikning boshqa shakllari bilan birgalikda, o‘zi hosil qilayotgan hokim bo‘lakni tobe bo‘lak – egaga bog‘laydi. Yordamchi so‘z. Sintaktik aloqani ifodalashda qo‘llanadigan yordamchi vositalar (ko‘makchi, bog‘lovchi va bog‘lama) birikuvlarda shakliy omil sifatida namoyon bo‘ladi. К o‘makchining bir so‘zni ikkinchi so‘zga tobelovchi vosita ekanligi, ma’no va vazifa jihatdan kelishikka o‘xshashligi ( telefonda gaplashmoq – telefon orqali gaplashmoq ), shuningdek, so‘zni sintaktik aloqaga kiritishda o‘zi bilan birga uning biror kelishik shaklida bo‘lishini ham talab qilishi ma’lum: Marraga qadar bir tekisda yugurib borishdi. (A.G‘ul.). Bog‘lovchi odatda, so‘z tizmalari, gaplarning a’zolarini bog‘lash uchun xizmat qiladi. Masalan: olma va anor. Men o‘qidim va yozdim. Teng bog‘lovchi birinchi misolda so‘z tizmasi a’zolarini, ikkinchi misolda esa qo‘shma gap a’zolarini bog‘lash uchun xizmat qilgan.Bog‘lama ot kesimni ega yoki boshqa tobe a’zo bilan bog‘lash uchun xizmat qiladi. Xulosa So‘z tartibi. So‘zlar erkin birikuvda grammatik shakl asosida bog‘langanda, so‘z tartibi o‘zgarsa-da, u ma’noviy munosabat yoki bog‘lanishga ta’sir qilmaydi: Sen kitobni keltirdingmi? К itobni sen keltirdingmi? К eltirdingmi sen kitobni? birikuvidagi so‘z o‘rni almashtirilganiga qaramay, keltirdingmi so‘zshakli hokim, sen va kitobni so‘zshakllari tobe a’zo sifatida qolavergan. Chunki ular sintaktik mavqeini ta’minlovchi vosita – morfologik ko‘rsatkichga ega. So‘zning hokim-tobeligi (sintaktik mavqei)ni ko‘rsatuvchi vosita bo‘lmaganda so‘z tartibining qimmati oshadi ( achchiq olma). Bunda so‘zning gapdagi funksiyasi, asosan, tartibi bilan belgilanadi, tartib o‘zgarsa, mazmun bilan birga, sintaktik holat ham o‘zgaradi: Hayot go‘zal (ega+kesim), go‘zal hayot (aniqlovchi+aniqlanmish). Gapda uslubiy maqsadlarda so‘z tartibi o‘zgarishi mumkin: O‘qituvchi intizom haqida gapirdi. Intizom haqida o‘qituvchi gapirdi. 31 Tartibning bunday o‘zgarishi a’zolarning hokim-tobeligiga ta’sir qilmaydi, biroq gapning uslubiy jihatiga, fikrdagi ma’no nozikligiga ta’sir ko‘rsatadi. Ohang. Ohang ham, yuqorida aytilganidek, birikuvning tabiatini ko‘rsatuvchi nisbiy vosita. Gap tugallangan ohang bilan aytiladi, uning tarkibidagi ayrim birikuvlar sanash ( olma va anor ), ayrimlari ko‘tariluvchi ohangga ( qizil qalam ) ega bo‘ladi. Ohang (pauza) birikuvning sintaktik bo‘linishini ko‘rsatadi. Masalan, К o‘p qavatli uy birikmasini ikki xil ( ko‘p//qavatli uy va ko‘p qavatli//uy tarzida) aytish mumkin. Demak, sintaktik aloqani, unga bog‘liq ravishda mazmuniy farqlanishni ifodalashda ohangning o‘rni bor. Ya’ni ko‘p//qavatli uy tarzida birinchi so‘zdan keyin pauza qilinishi natijasida ( ko‘p ) so‘zshakli tobe va qavatli uy birikmasi unga hokim mavqeda bo‘lib, bunda qavatli uylarning ko‘pligi haqidagi ma’no anglashiladi. Ikkinchi holatda ( ko‘p qavatli//uy ) esa ko‘p qavatli birikmasi tobe, uy so‘zshakli esa hokim mavqeda, birikmadan esa uyning qavatlari ko‘pligi ma’nosi namoyon bo‘lgan. Sanash ohangi bir xil bo‘lakning aloqasini ifodalaydi: Oltin, kumush tosh bo‘lar . (Maq.) Foydalanilgan adabiyotlar 1. Mirziyoyev Sh . Niyati ulug ‘ xalqning ishi ham ulug ‘ va kelajagi farovon bo ‘ ladi . T .: “ O ‘ zbekiston ”, 2019. 2. Yo‘doshev J., Yo‘ldosheva F., Yo‘ldosheva G. Interfaol ta’lim - sifat kafolati. - Toshkent, 2008. 3. Ro‘ziyev D., Usmonboyeva M., Xoliqova Z. “Interfaol metodlar: mohiyati va qo‘llanilishi. – Toshkent, 2013. 146-b. 4. Sayfullayeva R. va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent, “O‘ME” 2009. 324-b. 5. Sapayev Q. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent, “O‘ME” 2009. 243 6. Tadjibayeva D.Sh. Ona tili o‘qitishda zamonaviy ta’lim metodlari // The journal of academic researcg in educational sciences. 2021. maxsus son. 486-488 betlar. 32 7. Tadjibayeva D.Sh. “5-sinf ona tili darslarining adabiyot fani bilan o‘zaro integratsiyasi”. // Tilshunoslikdagi zamonaviy yo‘nalishlar: Muammo va yechimlar. Xalqaro amaliy konfrensiya. Andijon, 2020. 136-139-betlar. 8. Tolipov O‘.Q. Usmonboyeva M. Pedagogik texnologiyalarning tatbiqiy asoslari. - T., “Fan”, 2006. 364-b. 9. To‘xliyev B. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi. – Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2006. 232-b. 10. To‘xliyev B., Oxunjonova O., Jumashev D. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi (Amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari). - T.: “O‘zbekiston” 2011. - 145 bet. Internet manbalar 12. Arxiv.uz 13. Fayllar.org 14. Kitob.uz 33

MUNDARIJA

KIRISH………………………………………………………………………......3

I BOB SINTAKTIK MUNOSABATLAR VA ULARNING IFODALANISHI

1.1. Sintaktik munosabatlar va ularning ifodalanishi…………………………….

1.2. Sintaktik  munosabatlarning turlari………………………………………….

1.3. Subodinativ munosabat ob’ektli, atributiv, relyativ, predikatli ……………..

II BOB  SINTAKTIK MUNOSABATNING TURLARI……………………..

2.1. Koordinativ munosabat………………………………………………………

2.2. Kopulyativ munosabat………………………………………………………

2.3. Intraduktiv munosabat: vokativ, modal munosabat …………………………

Xulosa…………………………………………………………………………….

Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………

Купить