Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	44.0KB
Покупки	3
Дата загрузки	20 Январь 2025
Расширение	docx
Категория	Лингвистика

So‘z va gap kengaytiruvchilari haqida nazariy ma‘lumot

barcha yaxshi imkoniyatlari unda namoyon bo‘ladi, kasb-kori, mahorati uzluksiz
takomillashadi, katta avlodlarning dono tajribasi anglab olinadi va yosh avlodga
o‘tadi”, - deb ta’riflaydi.Maktabda adabiyot o‘qitishning asosiy maqsadi
o‘quvchilarda yuksak ma’naviy sifatlarni shakllantirish, ularni nozik qalb, nozik
tuyg‘ular egasi qilib tarbiyalashdan iboratdir.
Xulosa qilib aytganda, ona tili fanini zamonaviy texnologiyalar, asosida
o‘rgatish davr talabi. Yosh avlod turli ma’naviy-texnikaviy omillar ta’sirida aqliy-
shuuriy jihatdan faollashib borayotganligini e’tirof qilishimiz lozim. Ular
tomonidan qabul qilinayotgan axborotlar oqimi va sig‘imining ko‘pligi inson
ma’naviy-axloqiy tushunchalarining oziqlanadigan manbasi adabiyot bilan ham
to‘ldirilishi uchun bu fanni o‘rgatish metodikasidan doimiy izlanish, takomillashib
borish talab etiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar:
1.Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини
биргаликда барпо этамиз.– Т.: Ўзбекистон, 2016. – 56 6.
2. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш –
юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигини таъминлаш // Халқ сўзи. –Т., 2016
йил 8 декабрь. – №243
3. Karimov I. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-tom. Toshkent,
“O‘zbekiston”, 1996.
4. Karimov I. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-tom. Toshkent,
“O‘zbekiston”, 1996.
5. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni”, 1992.
Barkamol avlod orzusi. Toshkent, “Sharq” nashriyot matbaa kontserni, 1999.
6. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, 1997-
yil, 29- avgust. Barkamol avlod orzusi. Toshkent, “Sharq” nashriyot-matbaa

Sayfullayeva R., Mengliyev B.,Boqiyeva G., Qurbonova M., Yunusova Z.,
Abuzalova M. Hozirgi o`zbek adabiy tili. –T.: Fan va texnologiya, 2009. – 414 b.
Ilmiy-nazariy adabiyotlar:
16 . Маҳмудов Н. Ўзбек тилшунослигининг тараққиёти // Ўзбек тили ва
адабиёти. −Т., 2001.№4.–Б.3-9.
17 .Неъматов Ҳ. Ўзбек тилшунослигида формал, структурал ва субстанциал
йўналишлар хусусида // Ўзбек тили ва адабиёти. −Т., 2009.№4. –Б.35-41.
18. Расулов Р. Сўз валентлиги ва синтактик алоқа // Ўзбек тили ва адабиёти. –
Т., 1992. №5/6. –Б.36-40.
19. M. Mirqosimova. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida epik
asarlarni o‘rganish «Til va adabiyot ta’limi, 2003, 2-son, 28-33-betlar.
20.Yo‘ldosh Q., Yo‘ldosh M. Badiiy tahlil asoslari. Т.: Kamalak, 2016.
21 . Dilnavoz Yusupova,Til va adabiyot ta’limi jurnali. 2017-yil 10-son.
Tavsiya etiladigan zarur adabiyotlar
Internet manbalari:
22. www.edu.uz
23. www.o‘zbek adabiyoti.com
24. www.ziyouz.uz
25 . www.tdpu.uz

Ilova (Cho‘lpon “Kecha va kunduz” romani asosida)
1. Ilohim, qovoqqinasi o‘chsin uning...[ 108- bet] ( ushbu sodda gapni ilohim kirish
so‘zi kengaytirib kelyapti)
2. Xo‘jayin, sizni gazetga uribdilar! [92-bet] ( ushbu sodda gapda xo‘jayin so‘zi
undalma vazifasida kelib gapni kengaytiryapti)

b) ajratilgan so‘z kengaytiruvchilari
ko‘rinishida ikkiga bo‘lib o‘rganish mumkin.
Gap ajratilgan kengaytiruvchilari bilan ajratilgan bo‘laklar muqobil atamalar emas.
Chunki ajratilgan bo‘laklar deganda, gap konstruktiv bo‘laklarining ajratilishi
tushuniladi. Ajratilgan kengaytiruvchilar atamasi esa bo‘lak mavqeiga ega
bo‘lmagan atov birliklarini ham o‘z ichiga qamrab oladi. Masalan, Men seni,
vafodorimni, sog‘inganimni ayta olmayman gapida vafodorimni so‘zshakli
ajratilgan kengaytiruvchi, lekin gap bo‘lagi emas.
Uyushgan so‘zshakl. Uyushgan so‘zshakllar doim sintaktik mavqe va
morfologik shakllanisli jihatidan bir xil bo‘ladi. Ular boshqa so‘z bilan
bog‘lanishda tenglik saqlaydi. Ammo ularning qanday so‘z bilan ifodalanishi —
so‘z turkumi jihatdan bir xil bo‘lishi va, demak, bir xil so‘roqqa javob bo‘lishi
shart emas: Seni (olmosh) va Salomatning ukasini (ot) taqdirlashadi.
Uyushgan so‘zshaklning oxirgisi tegishli grammatik shaklni olib, oldingilari
olmagan bo‘lishi ham mumkin: Maydonni begona o‘t, tosh va har xil
chiqindilardan tozaladik. Bunda uyushgan so‘zshaklning oxirgisi (chiqindilardan)
chiqish kelishigi bilan shakllangan. Bu uyushgan so‘zshaklning grammatik
shakllanishi har xil bo‘lishi ham mumkin degani emas. Chunki oxirgi
so‘zshakldagi chiqish kelishigi uyushgan so‘zlarning boshqalariga ham tegishli.
Faqat nutqiy tejam grammatik ko‘rsatkichning barcha so‘zshaklda takrorlanishiga
monelik qiladi.
Uyushiq so‘zshaklning muhim nutqiy belgisidan biri sanash ohangi bilan
aytilishi. Sanash ohangi bo‘lmasa, sintaktik mavqe, grammatik shakl va
ifodalanish jihatlari bir xilligiga qaramasdan so‘zshakllar uyushiq sanalmaydi.
Masalan, Mening diqqatimni dumaloq oppoq toshlar tortdi gapidagi dumaloq va
oppoq so‘zshakli toshlar so‘zshakliga tobelanib, ifodalanish va grammatik shakl
jihatdan bir xil. Biroq ular uyushtiruvchi (sanash) ohangsiz uyushmagan

Gapni so‘z birikmalariga ajratishda esa kengayuvchi so‘z kengaytiruvchi so‘z bilan
birikma sifatida olinadi. Gap kengaytiruvchilari biror so‘z (atov birligi) ma‘nosini
emas, balki kesimlik qo‘shimchasi ma‘nosini muayyanlashtirganligi bois, so‘z
birikmalari sifatida olinmaydi.Demak, xulosa qilish mumkinki, so‘z
kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilari munosabatidan kelib chiqqan holda
so‘z birikmalari tahlilini gap bo‘laklari tahlili bilan qorishtirmaslik kerak.
II BOB. Kengaytiruvchilar haqida umumiy ma'lumot.
2.1 So‘z va gap kengaytiruvchilari
Gap kengaytiruvchisi gap tarkibida ma’lum bir bo‘lak vazifasida kelayotgan
so‘zlaming lug‘aviy ma’nosiga emas, balki gapning kesimini shakllantirgan
morfologik vositaga bog‘lanadi. Masalan, Biz bu kitobni kecha o ‘qidik gapini
olaylik. Bu gapda ega (biz), aniqlovchi (bu), hol (kecha) va kesim (o‘qidik )
ishtirok etgan. Gap markazi (o‘qidik) ni lug‘aviy ma’noni anglatuvchi (W) va
kesimlik qo‘shimchalari (Pm)ga ajratamiz: o ‘qi (W) - dik (Pm). Gapdagi biz (ega)
kesimlik kategoriyasi shaklining (-k) qismiga, kecha (hol) esa (-di) qismiga

Demak, undalma gap lisoniy strukturasiga bevosita daxldor bo‘lmagan, gap
tarkibidagi ifodalangan yoki ifodalanmagan ikkinchi shaxs olmoshining so‘z
kengaytiruvchisi hisoblanadi. Ajratilgan bo‘lak ajralmish bo‘lak bilan
mazmunangina munosabatga kirishganligi kabi, undalma ham nutq yo‘naltirilgan
shaxs, predmet bilan mazmuniy bog‘lanishga ega bo‘ladi.
Undalma kengaytirgan olmosh so‘zshakl gapning barcha bo‘laklari, bo‘lakning
kengaytiruvchilari, qolaversa, bo‘lak bo‘laklarining kengaytiruvchilari bo‘lishi
mumkin.
Kesim: Do‘stim, ishonganim sizsiz.
Ega: Oybek, (sen) maktabga kechikyapsan.
Hol: Salim, sen tufayli murodimga yetdim.
Aniqlovchi: Gulbadan, sening muhabbating dilingda pinhon.
To‘ldiruvchi: Qarchig‘ay changalim, senga yo‘l bo‘lsin.
Undalma qo‘llanganda u kengaytirgan so‘z tushib qolishi ham mumkin.
1.Ey Sharqning bo‘stoni, dilimga payvand! 2.Kel, ey Furqat, suxanni muxtasar qil.
So‘zlovchining nutqi qaratilgan shaxs/predmetni ifodalovchi so‘zshakl gap
tarkibida yo‘q va uni tiklab ham bo‘lmasligi mumkin: 1.Hay qizlar, mana bo‘ldi
pora-pora paranji. 2. Yigitcha, mashina jo‘nayapti. Ammo baribir, undalma
ifodalanmagan ikkinchi shaxs olmoshi mazmunining muayyanlashtiruvchisi
ekanligi ma‘lum bo‘lib turadi.
Undalma vazifasida qo‘llanadigan so‘zlar:
1.Ot: Xola, bemahalda nima qilib yuribsiz?
2.Otlashgan so‘zlar: 1.Ko‘rganlar, gapiring. 2. Tentagim, nima deysan? 3.
Birinchi, men ikkinchi!
Undalma kengayishi ham mumkin: 1. Yaxshi yigit, sevganingdan ayrilma. 2. Oq
ilon, oppoq ilon, oydinda yotganing qani?

kengaytiruvchisi gap qurilishiga o‘zi ergashib kelgan so‘z bilan birga kirib keladi
va gap qurilishida alohida o‘rin egallamaydi. Yuqoridagi gapda iste’dodli so‘zi
gap kesimiga tobelanib kelganday ko‘rinadi. Aslida esa u gap kesimiga emas,
balki mana shu gapdagi kesim vazifasida voqelangan talaba so‘ziga tobelanib
kelmoqda. Shuning uchun gapning kesimi vazifasida kelgan so‘zning leksik-
semantik valentligi bilan bog‘liq bo‘lgan kengaytiruvchi bo‘lak ham so‘z
kengaytiruvchisi. Biz kecha bu kitobni o‘qidik gapidagi kitobni so‘zshakli bilan
ifodalangan vositasiz to‘ldiruvchini olib ko‘raylik. Ma’lumki, vositasiz
to‘ldiruvchi bilan birikish faqat o‘timli fe’lga xos. Shu boisdan vositasiz
to‘ldiruvchi kesimlik shakli bilan emas, balki kesim vazifasida ma’no jihatidan
o‘timli bo‘lgan fe’lning kelishi bilan bog‘liq. So‘z va gap kengaytiruvchilarini
farqlashga yuqorida tasvirlangan mezon asosida yondashadigan bo‘lsak, bu
gapdagi to‘ldiruvchini ham so‘z kengaytiruvchisi - o‘timli fe’lning lug‘aviy
ma’nosi bilan bog‘liq bo‘lgan muayyanlashtiruvchi bo‘lak sifatida baholash lozim.
2.2.Gapning kirish va kiritma kengaytiruvchilari .
Kirish kengaytiruvchilar . Gap tarkibida mayl/modallik ma‘nolari ham
mavjud. Modallik gap kesimini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega.
Tilshunoslikda modallikning o‘zigina gapni tashkil etadi degan qarashlar ham
mavjud. Chunki gap ida mavjud va xilma-xil vositalar bilan ifodalangan taxmin,
gumon, shubha, ishonch, qat‘iylik, shart, istak, tilak, buyruq, imkoniyat, zaruriyat,
majburiylik kabi ma‘nolar ifodalangan har qanday hukm, fikrda ustuvor qiymati
bilan ajralib turadi. Shu boisdan gap tarkibida gap bo‘laklari bilan grammatik
aloqaga kirishmagan, so‘z birikmasi hosil qilmagan bo‘lsa-da, Pm dagi mazkur
ma‘nolarga bevosita daxldor bo‘lgan sub‘ektiv modallik munosabatini
ifodalaydigan atov birliklari ko‘plab uchraydi: 1.Aka, bugun ota-onalar
yig‘ilishiga dadam borardilarmi? - Dadam, albatta, boradilar, balki, onam ham

kontserni, 1999 -y.
7. Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi Ona tili,
Adabiyot (5-9-sinf), O‘zbek tili (2-9-sinf). Toshkent, 2017-yil.
II. Normativ-huquqiy hujjatlar:
8. 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг
бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси. Ўзбекистон
Республикаси Президентининг ПФ-4947-сон Фармони. 2017 йил 7 февраль.
9. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Олий таълим тизимини янада
ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори // Халқ сўзи. –Т.,
2017 йил 21 апрель.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Олий таълим тизимини 2030
йилгача ривожлантириш Концепцияси тўғрисида”ги ПФ-5847-сон Фармони.
2019 йил 8 октябрь
III. Monografiya, risola, darslik va o‘quv qo‘llanmalari:
10.Абузалова М. Субстанциал морфология, валентлик ва гап қурилиши
талқини. –Т.: Фан, 2009. – 139 б.
11.Zamonaviy o‘zbek tili. Sintaksis. II jild (Darslik. Мas’ul muharrirlar:
R.Sayfullayeva, М.Qurbonova). –Т.: Мumtoz so‘z, 2013. –312 b.
Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси.
Синтаксис. –Т.: Ўқитувчи, 1995. – 232 б.
12.Назарова С.А. Сўзларнинг бирикиш омиллари ва усуллари. –Т.: Фан, 2013.
– 98 б.
13.Назарова С.А. Сўз бирикмаси синтаксиси субстанциал талқинда. –Т.: Фан,
2015. – 112 б.
14. Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. –Т.: Ўқитувчи, 1993.–32 б.
15. Неъматов Ҳ., Сайфуллаева Р., Қурбонова М. Ўзбек тили структурал
синтаксиси асослари. –Т.: Университет, 1995. – 55 б.

Undalma uyushishi ham mumkin. Bunda nutq turli narsalarga qaratiladi.
Daraxtlar, bo‘stonlar, sizdan so‘rayman.
Undalma gapning barcha o‘rinlarida kela oladi. Gap boshida kelganda uni
ochadi, oxirida esa yopadi: 1. Aziz do‘stim, omonmisan?- 2.Omonmisan, aziz
do‘stim.
Undalma mustaqil gap sifatida ham bo‘lishi mumkin: 1. Opa! Sen ham odam
edingmi? 2.Bola q ich q irdi: «Dada!»
Xulosa
Ma’naviyati barkamol, tashabbuskor, mustaqil fikrlay oladigan, har qanday
hayotiy vaziyatga o‘z nuqtai nazari bilan yondasha oladigan fuqarolarni
shakllantirish zaruriyati mamlakatda “Kadrlar tayorlash Milliy dasturi”ning qabul
qilinishini taqozo etdi. Bu dastur va “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun respublikadagi
mavjud ta’lim tizimida keskin o‘zgarishlarni keltirib chiqarishi tabiiy edi. Natijada
umumiy o‘rta ta’lim tizimida o‘qitiladigan barcha fanlar bo‘yicha yangilangan
pedagogik tafakkur asosida konsepsiyalar yaratildi.Konsepsiya belgilab bergan
yo‘nalish asosida o‘quvchilar bilimi darajasiga davlat tomonidan standart talablar
qo‘yildi. Shu asnoda o‘z-o‘zidan barcha o‘quv fanlari bo‘yicha dasturlar va
darsliklarni yangidan yaratishga ehtiyoj sezildi. Shuning uchun ham
Respublikamiz birinchi Prezidenti I.A. Karimov ta’lim-tarbiya sohasiga milliy
dialektik nuqtai nazardan yondashib, uni quyidagicha: “Ta’lim O‘zbekiston xalqi
ma’naviyatiga yaratuvchilik faoliyatini baxsh etadi. O‘sib kelayotgan avlodning

borarlar. 2.To‘g‘ri, yomon odam jazosini tortishi kerak, - dedi Saida. 3. Bu chol,
qizinig so‘ziga qaraganda, hali juda baquvvat ekan. 4. Siz o‘ylab qarasam, shu
lavozimga loyiq nomzod ekansiz.
Bunday atov birliklari va qurilmalar gap tarkibiga kirar ekan, tarkibidagi
modal va tasdiq/inkor ma‘nolarini muayyanlashtiradi, ya‘ni gapning kesimi bilan
mazmunan bog‘lanadi. Shu boisdan ular modal yoki kirish kengaytiruvchilar deb
ataladi. Kirish kengaytiruvchilar gapning konstruktiv bo‘laklari sanalmish ega va
hollar kabi faqat va to‘g‘ridan-to‘g‘ri gap markaziga munosabatda bo‘ladi. Biroq
kirish kengaytiruvchilar Pm ga grammatik jihatdan bog‘lanmaganligi bois unga
nisbatan konstruktiv sifatini qo‘llab bo‘lmaydi. Biroq, unga zich mazmuniy
munosabatda bo‘lganligini inobatga olib ularni bo‘lak, gap bo‘lagi, gap
kengaytiruvchisi deyish mumkin. Demak, kirish kengaytiruvchilar so‘z va gap
kengaytiruvchilari oralig‘idagi «oraliq uchini» bo‘lganligi bois ularni gapning
konstruktiv bo‘lmagan bo‘lagi atamasi bilan nomlash mumkin. Atamaning
konstruktiv bo‘lmagan degan qismi hodisaning so‘z kengaytiruvchilari sifatiga
egaligini ko‘rsatsa, bo‘lak uzvi gap kengaytiruvchilar sirasiga daxldorligini
bildiradi.
Kirish kengaytiruvchilar so‘z, birikma va gap ko‘rinishlarida bo‘lishi mumkin.
1.Farg‘onada, balki, balqarsan.(A.O.) 2.Tabibning ta‘biricha, shohning sog‘ayishi
uchun uch narsa zarur ekan. (Ertakdan.) 3.Men sizga aytsam, bir kunda uch mahal
shaharga qatnashning o‘zi bo‘lmaydi.(Samar Nuriy.) Shu sababli kirish
kengaytiruvchilar kirish so‘z, kirish birikma, kirish gap kabi turlarga bo‘lib
o‘rganiladi. Aslida barcha kirish kengaytiruvchilar nominativ birliklardir. Garchi
ularning ayrim ko‘rinishlari gap xarakterida bo‘lsa-da, ularni tom ma‘nodagi gap
deb bo‘lmaydi. Masalan, yuqorida keltirilgan, men sizga aytsam qurilmasi
mazkur gap tarkibida shaklan gap ko‘rinishida bo‘lsa-da, uning zimmasiga fikr
ifodalash, axborat uzatish vazifasi yuklatilmagan. Unda Pm shakli mavjud bo‘lsa-

3. Ha,balli,mana bunday deng! [93-bet] ( ushbu gapni ha va balli kirish so‘zlari
kengaytirib kelmoqda)
4. Qani, yigitlar, sho‘xroq ashuladan bo‘lsin.[259-bet]( ushbu gapda yigitlar so‘zi
undalma vazifasida kelmoqda)
5. Nihoyat, boyga qarab musht ko‘targanlardan biri o‘rnidan turdi.[254-bet]
( nihoyat kirish so‘zi sodda gapni murakkablashtirmoqda)
6. Lekin, bachchag‘ar kofir, bir narsani bilmasdan aytmaydi.[ 239-bet]
( bachchag‘ar kofir birikmasi undalama vazifasida kelib sodda gapni
murakkablashtirmoqda)
7. Yo‘q, aylanay ,ovora bo‘lmang.[221-bet] ( yo‘q so‘zi sodda gapni
kengaytirmoqda)
8. Xudo yarlaqasin, bolam. [221-bet] ( bolam so‘zi undalma vazifasida kelib sodda
gapni murakkablashtirmoqda)
9.Hovliqmay gapirsang-chi ,Fitna... [117-bet] ( Fitna undalmasi sodda gapni
murakkablashtirmoqda)
10. Uchinchi qatordagi eng chekka kursida oppoq va zo‘r sallali chol- jome
machitining ingichka ovozli imomi o‘tiraradi. [285- bet] (ushbu sodda gapda
oppoq zo‘r sallali chol- jome machitining ingicha ovozli imomi ajrtilgan bo‘lagi
ishtirok etgan)
11. So‘ngra aravalar, piyodalar, yana eshak, yana otlar bir birini ta'qib etdilar.[190-
bet]( ushbu gapda aravalar, piyodalar,eshak,otlar uyushiq bo‘laklari sodda gapni
murakkablashtirmoqda. Chunki hammasi bir xil gap sintaktik tahlil qilinadi)
12. Uy bekasi- xonim yo‘q edilar. [146-bet]( ushbu gapda uy bekasi- xonim
ajratilgan bo‘lagi qatnashgan)
13. Bir kun kech payt- shomga yaqin boshida dasturxon darvozadan kirib keldi.
[178-bet]( ushbu gapda kech payt- shomga yaqin ajratilgan bo‘lagi izohlash
vazifasini bajarib sodda gapni murakkablashtirmoqda)

14. Men tashqarida-mehmonxona ichida bo‘lganimdan tezgina derazaga yaqin
kelib qaradim.[178-bet]( ushbu gapda tashqarida- mehmonxona ichida ajratilgan
bo‘lagi izohlash vazifasini bajarib kelmoqda)
15. Baqirishlar, dod-voylar, faryodlar ko‘tarildi. [246-bet]( ushbu gapda uyushiq
ega qatnashgan bo‘lib sodda gapni murakkablashtirmoqda)
16. Qorong‘u tushgan yo‘lning ikki tomonida-quruq g‘o‘zapoyasi qolgan, ba'zi
joylarda go‘zapoyasi ham yulinib yalang‘ochlangan yerlar endi birinchi qorning
sovuq tamosini kutib yotardilar.[257-bet] ( ushbu sodda gapda ajratilgan bo‘lak
izohlash vazifasini bajarmoqda)

So‘z kengaytiruvchisi so‘z semantik imkoniyatidagi bo‘sh o‘rinlarni
to‘ldiruvchi antantlardir. Aktantlar nutqiy gaplar tarkibida so‘z birikmalarini hosil
qiladi. Bu birikuvchilarda bo‘sh o‘rinlari to‘ldirilayotgan (biriktiruvchi) so‘z hokim
so‘z, bush o‘rinni to‘ldirayotgan so‘z tobe so‘z sifatida namoyon bo‘ladi. Masalan,
qizil olma birikuvida qizil so‘zi olma so‘zi zamiridagi ma‘noviy mohiyatning
«belgi» ma‘no bo‘lakchasini muayyanlashtiruvchi aktant bo‘lib, olma so‘ziga
«xizmat qilayotganligi» bois unga tobe unsur maqomida bo‘ladi. Demak, biror
so‘zga tobelanib kelayotgan so‘z bo‘sh o‘rinni to‘ldiruvchi, aktant atamalari bilan
yuritiladi. Ana aktantlar nutqda, an‘anaviy tahlil usullari asosida aytganda, ega,
hol, to‘ldiruvchi, aniqlovchi atamalari bilakn nomlanadi. Biroq bu atamalar ostida
tushuniluvchi hodisalar so‘z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilari
farqlanishi nuqtai nazaridan baholansa, butunlay boshqa holat vujudga keladi.
Kengayuvchi so‘z gapning kesimi mavqeida kelganda, gap kengaytiruvchilari gap
lisoniy strukturasiga bevosita daxldor bo‘ladi. Masalan, Jahongir kitobni tez o‘qidi
gapining lisoniy struktur sxemasi quyidagicha: Bundagi uchta so‘z bevosita
konstruktiv bo‘laklari voqelantiruvchidir. Bular: Jaxongir, tez, o‘qidi. Faqat kitobni
so‘zi bevosita o‘qi so‘zi orqaligina lisoniy strukturaga daxldor bo‘ladi. Bular
Jahongir tez o‘qigan kitobni men olaman tarzida o‘zgartirilsa, oldingi gapda gap
kengaytiruvchisi va gapning konstruktiv bo‘laklari ifodalovchilari bo‘lgan Salim,
tez so‘zlari endi oldingi mavqelaridan mahrum bo‘ladi. Ulardagi konstruktiv
bo‘laklarga bevosita daxldorlik bilvositalikka, gap kengaytiruvchilik so‘z
kengaytiruvchilikka aylanadi.
Oldingi gapda bevosita gap kesimidagi Pm ga daxldorlik kasb etib turgan
Jahongir va tez so‘zlari kesimdagi atov birligi (W) kengaytiruvchisi bo‘lgan
kitobni so‘zshaklining aktanti hisoblangan o‘qigan so‘zining kengaytiruvchilaridir.
Ko‘rinadiki, gapning konstruktiv tizimidan faqat Pm ga bog‘langan hokim
uzviy o‘rin oladi. Hokim uzvga tobelangan, ergashib kelayotgan aktantlar nutqiy

Reja :
Kirish.
I BOB. So‘z va gaplarni kengaytiruvchi vositalar
1.1. Sodda gapni murakkablashtiruvchi vositalar
1.2. So‘z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilarining muvofiqlashuvi va
farqlanishi.
II BOB. Kengaytiruvchilar haqida umumiy ma'lumot.
2.1.So‘z va gap kengaytiruvchilari
2.2. Gapning kirish va kiritma kengaytiruvchilari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.
Ilova

da, unda tegishli ma‘nolar voqelanishi o‘ta kuchsizlangan. Shu boisdan undagi
Pm shakllari va unga mos gap kengaytiruvchilari o‘zgartirib ko‘rilsa, uning
kirishlik mohiyati butunlay yo‘qoladi.
Kirish kengaytiruvchilarning umumiy va o‘zlariga xos xususiyatlari
quyidagilar:
Kirish gap tarkibiga muayyan denotativ ma‘nolari bilan kirmaydi. Masalan,
yuqorida keltirilgan Men sizga aytsam kirish gapidagi so‘zlarda harakat, harakatni
bajaruvchi shaxs, ob‘ekt kabi ma‘nolar ifodalanmagan. Unda bir butun holda
«ishontirish» modal ma‘nosi mavjud.
Grammatik shakllanganlik nuqtai nazaridan kirishlar rang-barangdir. Unda
tuslangan fe‘llar ham (aytsam), tuslanmagan fe‘llar ham (shunday qilib), otlar ham
(chamasi), olmoshlar ham (meningcha) kirish vazifasida keladi. Ammo ular,
aytilganidek, ba‘zan qisman, ba‘zan butunlay o‘z lug‘aviy ma‘nosini yo‘qotib,
paradigmasidan vaqtincha uzilgan bo‘ladi.
Kirish kengaytiruvchilarning barchasi o‘ziga xos yagona «so‘zlovchining o‘z
fikriga munosabatini bildirish» umumiy ma‘nosi ostida birlashadi. Kirish
kengaytiruvchilarning gapdagi o‘rni qat‘iy emas. Bu belgilarning barchasi kirish
kengaytiruvchilarni o‘ziga xos lug‘aviy-sintik guruhni tashkil etadi.
Kirish kengaytiruvchilar gapda quyidagi ma‘nolarni ifodalaydi.
Ta‘kidlash, tinglovchining diqqatini bayon qilinayotgan fikrga tortish.
takrorlayman, muhimi, ishonsangiz, masalan, misol uchun, ta‘kidlayman, aytish
kerakki.
Sub‘ektiv munosabat, his-tuyg‘ularni ifodalash. baxtimizga, baxtga qarshi,
uylayman, umid qilaman, o‘ylaymanki, shubhasiz, ehtimol, shu ma‘noda, qaysidir
ma‘noda, afsuski, attang, essiz.
Fikrni bayon qilish usuliga munosabat: to‘g‘risini aytganda, bir so‘z bilan
aytganda, sodda qilib aytganda, aniqrog‘i, qisqasi, gapning indallosi.

Fikrning bog‘lanishini, matn tarkibiy qismlari orasida munosabat, ichki a‘loqa
kabilarga so‘zlovchining qanday qarashini: demak, xulosa, sababi, shunday qilib,
ko‘rinadiki, ma‘lum bo‘ladiki, buning ustiga, odatda.
Aytilayotgan fikrning kimga tegishli ekanligini bildiruvchi so‘zlar:
menimcha, fikrimcha, uning so‘ziga qaraganda, aytishlaricha, xabar berishiga
qaraganda.
Fikrning tartibini, izchilligini bildiradigan so‘zlar: birinchidan, avvallo,
ikkinchidan.
Kiritma qurilmalar . Kiritma qurilmalar gap holatida bo‘lib, nutqda gapdan
anglashilayotgan fikrga qo‘shimcha tariqasidagi yangi fikrni bayon etish
vositasidir. Kiritmalar kirish gaplardan o‘zining gaplik mohiyatiga to‘la egaligi
(kirish gaplar garchi shaklan gap tarzida bo‘lsa-da, ko‘proq kirish so‘zlik tabiatiga
ega bo‘ladi), asosiy gap bilan mazmuniy bog‘liklikning o‘ziga xosligi bilan ajralib
turadi: Buvamga (hamma band bo‘lganligi uchun) men qarashib turadigan
bo‘ldim. Bu gapdagi hamma band bo‘lganligi uchun qurilmasi kiritma gap bo‘lib,
u asosiy gap bilan grammatik jihatdan bog‘lanmasa-da, mazmunan undan
anglashilgan voqea/hodisaning sababini bildirib, mazmunan qo‘shma gaplarda
bo‘lgani kabi izohlash vazifasini o‘tamoqda. Kiritma gapning nisbiy mustaqilligi
gap ohangidan ham anglashilib turadi.
Kiritma gapning qo‘shma gap tarkibidagi sodda gapdan farqi uning ma‘lum
gapga nutq momentida tug‘ilib qolgan ehtiyojga ko‘ra kutilmagan tarzda birdan
kiritilishidir. Bu uni sof nutqiy xodisadek tasavvur qilishga olib keladi. Biroq
so‘zlovchi ongida kiritma qurilmalarni gapga kiritish ko‘nikma va malakasi
mavjud bo‘lib, bu uning lisoniy hodisa tajallisi ekanligidan, lisonda uning nutqiy
qo‘llanish andozasi mavjudligidan dalolat beradi.
Kiritma qurilmalarning o‘rni ham gap tarkibida qat‘iydir. U asosiy fikrga
qo‘shimcha, ilova fikrni ifodalaganligi bois gap avvalida kela olmaydi. Chunki

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. Ushbu kurs ishi o‘quvchilarga gap va
so‘zlarning kengaytiruvchilari haqidagi tushunchalarni yanada osonroq va to‘laroq
tushunishga yordam beradi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilish darajasi . O‘zbek tili va uning boyishi
til imkoniyatlarining kengayishi jarayonida ushbu mavzularga e’tibor qaratish juda
muhimdir. Xususan bu haqda tegishli qonunlarimizda ham qonunlar o‘z o‘rnini
topgan : “O‘zbek tili davlat tilidir” O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 4-
modda
Ishning maqsadi va vazifalari . Kurs ishining maqsadi gap kengayishining
imkoniyatlarini aniqlash va uni fanga tatbiq qilish.
Ishning tadqiq obyekti :So‘z va gaplarning kengayish jarayonini
o‘rganish ishning tadqiq obyekti hisoblanadi.
Ishning metodologik asosi va tadqiq usullari. Davlatimizning ta’lim
va ilm-fanni rivojlantirish haqidagi hujjatlari, Prezidentimizning ma’ruzalari va
asarlarida bayon qilingan ilmiy-falsafiy fikrlar, falsafaning til va tafakkur, til va
jamiyat kategoriyalari hamda o‘zbek tilshunosligida til birligining lisoniy va nutqiy
xususiyatlarini flarqlaydigan umumiylik-xususiylik, mohiyat-hodisa, imkoniyat-
voqelik, sabab-oqibat, shakl-mazmun dialektikasi ishning metodologik asosini
tashkil qiladi. Muloqotda voqelashgan sodda gap kengayishiga oid birliklar
pragmalingvistik jihatdan tahlil qilindi va bunda kuzatish, tavsiflash, qiyoslash
usullaridan foydalanildi.
Kurs ishining hajmi. Ushbu kurs ishi kirish,xulosa,foydalanilgan
adabiyotlar.2bob,4 reja va ilovadan iborat.

gap tarkibidagina bo‘ladi. Nutqiy gap qanchalik kengaymasin, u, kengaymagan
ko‘rinishida bo‘lgani kabi, lisoniy strukturaga bir xil daxldor bo‘ladi. Misolga
murojaat qilamiz: Shavkat tayyorlanayotganda bexabar edi. Bu gapning struktur
sxemasi quyidagicha: Ko‘rinadiki, bu gap qanchalik keng bo‘lmasin, uning
struktur qolipi o‘ta sodda va oldingi nutqiy gap qolipidan mutlaqo farqlanmaydi.
So‘zlarning nutqiy voqelanishi ular bevosita konstruktiv bo‘lakka
bog‘langanda yuz beradi. Konstruktiv bo‘lak bo‘lishi uchun kesimlik shakllanishi
zarur bo‘ladi. Chunki kesim mavjud bo‘lsagina, unga bog‘langan ayrim so‘zlar
konstruktiv bo‘lak tabiatiga ega bo‘ladi. Masalan, Qizim Muniraning yosh
rassomlar ijodiy festivali butun jahon bosqichi mintaqa tanlovida yuqori o‘rinni
egallashi nutqiy hosilasi xabar ifodalash xususiyatiga ega emas. Chunki unda
kesim yo‘q. Demak, bu hosila gap emas va unda gap bo‘laklari ham mavjud emas.
Bu hosila gap qolipiga daxldor qilinsa, qolip to‘ldiruvchisi maqomini olsa,
so‘zlardan mutlaq hokimlarining mavqei o‘zgaradi va boshqalari ham shu hokim
unsur orqali gap qolipiga kiradi. Bu yoyiq unsur gapda kesim, ega, hol kabi
konstruktiv bo‘laklar mavqeini egallashi mumkin. Kesim: Mening orzuim - qizim
Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun jahon bosqichi mintaqa tanlovida
yuqori o‘rinni egallashi. Ega: Qizim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali
butun jahon bosqichi mintaqa tanlovida yuqori o‘rinni egallashi -mening orzuim.
Hol: Qizim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun jahon bosqichi
mintaqa tanlovida yuqori o‘rinni egallaganligi uchun biz behad ruhlandik.
Demak, dastlabki nutqiy hosila gap tarkibiga kiritilsa, undagi bosh kengayuvchi
unsur (egallashi) gapning konstruktiv bo‘lagiga aylanadi, sifat o‘zgarishiga
uchraydi, gap qolipiga bevosita daxldorlik kasb etadi. Lekin uning
kengaytiruvchilari u orqali - bilvosita gap qolipiga aloqador bo‘ladi, ular
mavqeidagi o‘zgarish sifat o‘zgarishi darajasida bo‘lmaydi. So‘z va gap
kengaytiruvchilari bir-biriga aylanib turadigan hodisalardir. Masalan, Kecha

kelgan bolani tanimadim gapida kecha so‘zi kelgan so‘zining kengaytiruvchi.
Lekin Bola nega keldi? gapida u gap kengaytiruvchisi maqomini olgan. Birinchi
birikuvda u kelgan so‘zshaklidagi zamon ma‘nosiga bog‘langan. Ikkinchi gapda
esa so‘zshakl kesimlik kategoriyasi tarkibidagi zamon ma‘nosiga daxldordir.
Kecha kelgan bola birikuvidagi kelgan so‘zshaklidagi zamon ma‘nosi bilan keldi
so‘zshaklidagi zamon ma‘nosi farqlanadi. Birinchi so‘zshakldagi zamon sifatdosh
shaklining ma‘nosi bo‘lsa, keldi gap markazida tasdiq-inkor, modallik, shaxs-son
va kesimlik pozitsiyasi unsurlari sistemasidan iborat butunlikning tarkibiy
qismidir. To‘g‘ri chiziq uchburchakning tomoni sifatida boshqa mohiyatga,
kvadratning tomoni sifatida boshqa mohiyatga ega bo‘lgani kabi, zamon ham
Kecha kelgan bola birikuvida boshqa, Bola kecha keldi birikuvida boshqa
butunlikning tarkibiy qismidir. Harakatning bajaruvchisi ham goh so‘z
kengaytiruvchisi, goh gap kengaytiruvchisi sifatida namoyon bo‘lishi mumkin.
Salim kecha kelgan. Salim kecha kelganda men yo‘q edim juftligining birinchisida
Salim gap kengaytiruvchisi (ega), ikkinchi gapda esa so‘z kengaytiruvchisidir,
ya‘ni konstruktiv bo‘lak emas. Shuningdek, keltirilgan misoldagi mintaqa
bosqichida unsuri egallashi so‘zi kesim mavqeida kelganda konstruktiv bo‘lak,
boshqa hollarda (hol va ega bog‘langanda) esa so‘z kengaytiruvchisidir.
Demak, ma‘lum bo‘ladiki, muayyan aktant birlikning gap yoki so‘z
kengaytiruvchisi mavqeida bo‘lishi kengayuvchi so‘zning sintaktik mavqei bilan
belgilanadi. Gap bo‘lagi maqomida so‘z ham, so‘z birikmasi ham kelishi mumkin.
Gap bo‘lagi vazifasida kelgan so‘z o‘z kengaytiruvchilari bilan bir butun holda
bitta gap bo‘lagi (yoki bo‘lakning bo‘lagi) sanaladi. Gapni bo‘laklarga ajratish va
so‘z birikmasiga ajratish sintaktik tahlilning ikki xil ko‘rinishidir. Gapni
bo‘laklarga ajratish kommunikativ birlik tahlili bo‘lsa, so‘z birikmalariga ajratish
nominativ birlik tahlilidir.Demak, to‘ldiruvchi va aniqlovchi so‘z
kengaytiruvchilari bo‘lganligi bois gap bo‘laklari tahlilida e‘tiborga olinmaydi.

I BOB. So‘z va gaplarni kengaytiruvchi vositalar
1.1. Sodda gapni murakkablashtiruvchi vositalar.
Gapda ishtirok etayotgan atov birliklarining ma’nosi so‘zlovchi uchun yetarli
darajada ochilmagan bo‘lishi mumkin. Shunda ularning ma’nolarini
muayyanlashtirish maqsadida alohida, ta ’kid ohangiga ega bo‘lgan atov birliklari
nutqqa kiritiladi. Quyidagi gaplarga e ’tibor bering: 1. Nigora raqsga tushti. 2.
Yurtim — Nurota. 3. Unga bir marta ishim tushgandi. 4. Ko‘cha o‘rtasida uzoq
o‘ylanib turdi. 5. Seni sog‘indim. Tinglovchi uchun ushbu gaplardagi ma’lum bir
so‘zlar ma’nolari izohlarsiz noaniq bo‘lishi mumkin. Buni e’tiborga olgan holda
so‘zlovchi ularni muayyanlashtiruvchi so‘zlar bilan qo‘llaydi: 1.Nigora, raqqosa,
raqsga tushti. 2. Yurtim — Nurota, tog‘lar orasi. 3. Unga, muttaham Norqulovga
bir marta ishim tushgandi. 4. Ko‘cha o‘rtasida, serqatnov asfaltda uzoq o‘ylanib
turdi. 5. Seni, vafodorimni, sog‘indim. Birinchi gapda ega (Nigora)ning m a’nosini
raqqosa so‘zi, ikkinchi gapda kesim (Nurota)ning m a’nosini tog‘lar orasi,
uchinchi gapda to‘ldiruvchi(unga) ning m a’nosini muttaham Norqulovning
so‘zshakli, to‘rtinchi gapda hol (ko‘chada) ning ma’nosini serqatnov asfaltda
so‘zshakli, beshinchi gapda to‘ldiruvchi (seni) ning ma’nosini vafodorimni
so‘zshakli izohlagan, to ‘ldirgan, muayyanlashtirgan. Bu so‘zlar o‘zi izohlayotgan
so‘zlar bilan bir hokim so‘zga tobelanadi. Undan faqat nisbatan tor ma’noga
egaligi va ta ’kid ohangi bilan ajralib turadi. Bunday atov birliklari gapning
ajratilgan kengaytiruvchisi deyiladi. Gapning so‘z kengaytiruvchisi ham , gap
kengaytiruvchisi ham ajratilishi mumkin. Yuqoridagi birinchi va ikkinchi gaplarda
gap kengaytiruvchisi, 3-, 4-, 5- gaplarda esa so‘z kengaytiruvchisi ajratilgan. Shu
boisdan ajratilgan kengaytiruvchilarni:
a) ajratilgan gap kengaytiruvchilari;

kengaytiruvchi hisoblanadi. Demak, sintaktik mavqe, grammatik shakl bir xilligi
va uyushtiruvchi ohangga egalik uyushgan tenglanish qatorining zaruriy
belgisidir.
Gap undalma bilan ham kengayishi mumkin. Undalma gap tarkibidagi II
shaxs kishilik olmoshi bo‘lgan so‘zshakl ma’nosini muayyanlashtiruvchi unsur
bo‘lib, u mantiqan so‘z kengaytiruvchisi maqomida bo‘ladi. Biroq u
kengayayotgan so‘z bilan bog‘langanda, grammatik aloqaga ega emas. Undalma
mazmunan bog‘langan so‘zshakl nutq yo‘naltirilgan shaxs yoki narsa predmetni
ifodalaydi. Undalma vazifasida, odatda, bosh kelishikdagi ot, ba'zan otlashgan
so‘zshakllar keladi. Demak, undalma gap lisoniy strukturasiga bevosita daxldor
bo‘lmagan, gap tarkibidagi ifodalangan yoki ifodalanmagan ikkinchi shaxs
olmoshining so‘z kengaytiruvchisi hisoblanadi. Ajratilgan bo‘lak ajralmish bo‘lak
bilan mazmunangina munosabatga kirishganligi kabi, undalma ham nutq
yo‘naltirilgan shaxs, predmet bilan mazmuniy bog‘lanishga ega bo‘ladi. Undalma
kengaytirgan olmosh so‘zshakl gapning barcha bo‘laklari, bo‘lakning
kengaytiruvchilari, qolaversa, bo‘lak bo‘laklarining kengaytiruvchilari bo‘lishi
mumkin:
kesim: Bolam, yolg‘iz suyanchim sensan;
ega: Oybek, sen maktabga kechikyapsan;
hol: Muhabbat, sen tufayli og‘ir savdolar boshimga tushdi;
aniqlovchi: Gulim, sening nigohlaring qalbimga xanjar kabi sanchilur;
to‘ldiruvchi: Qarchig‘ay changalim, senga yetib bilsam;
Undalma qo‘llanganda u kengaytirgan so‘z tushib qolishi ham mumkin. 1. Ey
Sharqning bo‘stoni, dilimga payvand! 2. Kel, ey Furqat, suxanni muxtasar qil.
Kirish kengaytiruvchi so‘z, birikma va gap ko‘rinishida bo‘Iishi mumkin: 1.
Farg‘onada, balki, balqarsan.(A.Orip.). 2.Tabibning ta ’biricha, shohning
sog‘aуishi uchun uch narsa zarur ekan. (Ert.). 3. Men sizga aytsam, bir kunda uch

mahal shaharga qatnashning o‘zi bo‘lmaydi. (S.Nur.). Shu sababli kirish
kengaytiruvchi kirish so‘z, kirish birikma, kirish gap kabi turga bo‘lib o‘rganiladi.
Aslida barcha kirish kengaytiruvchisi nominativ birlik. Garchi ularning ayrim
ko‘rinishi gap xarakterida bo‘lsa-da, ularni tom ma’nodagi gap deb bo‘lmaydi.
Masalan, yuqorida keltirilgan, men sizga aytsam qurilmasi mazkur gap tarkibida
shaklan gap ko‘rinishida bo‘lsa-da, uning zimmasiga fikr ifodalash, axborat
uzatish vazifasi yuklatilmagan.
Kiritma gapning qo‘shma gap tarkibidagi sodda gapdan farqi — uning
ma’lum gapga nutq momentida tug‘ilib qolgan ehtiyojga ko‘ra kutilmagan tarzda
birdan kiritilishi. Bu uni sof nutqiy hodisadek tasavvur qilishga olib keladi. Biroq
so‘zlovchi ongida kiritma qurilmalarni gapga kiritish ko‘nikma va malakasi
mavjud bo‘lib , bu uning lisoniy hodisa tajallisi ekanligidan, lisonda uning nutqiy
qo‘llanish andozasi mavjudligidan dalolat beradi. Kiritma qurilmaning o‘rni ham
gap tarkibida qat’iy. U asosiy fikrga qo‘shimcha, ilova fikrni ifodalaganligi bois
gap avvalida kela olmaydi.
Kiritma gapning yana bir xususiyati uning yig‘iq (kesimdangina iborat)
bo‘lmasligi: 1 . Yalpiz (cho‘1 yalpizini aytganim yo‘q) oshga solinadi. 2. О‘sha
yosh bolani (u ota-onasiz qolgan edi) boyga qarol qilib berishdi. Chunki,
birinchidan, fikr qo‘shimcha bo‘lsa-da, u muhim , shu boisdan, odatda, uni faqat
kesim bilan berishning imkoni yo‘q. Ikkinchidan, kiritma bir so‘z bilan berilsa, u
ajratilgan bo‘lakka aylanib qoladi: Onam (о ‘gay) meni ko‘p urishardi. Bunday
ko‘rinishdagi ajratilgan bo‘lak ba’zi darslik va qo‘llanmlarda kiritma gap sifatida
talqin qilinadi. Aslida Otam (о ‘gay) qazo qildi gapida o ‘gay birligi ajratilgan
aniqlovcrin
1.2.So‘z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilarining muvofiqlashuvi va
farqlanishi.

asosiy fikr boshlanmasdan ilova fikrni berish noo‘rindir. Shuningdek, kiritma gap
oxirida ham bo‘lmaydi.
Kiritma gaplarning yana bir xususiyati uning yig‘iq (kesimdangina iborat)
bo‘lmasligidir. 1.Yalpiz (cho‘l yalpizini aytgani yo‘q) oshga solinadi. 2. O‘sha
yosh bolani (u ota-onasiz qolgan edi) boyga qarol qilib berishdi. Chunki,
birinchidan, fikr qo‘shimcha bo‘lsa-da, u muhim, shu boisdan, odatda, uni faqat
kesim bilan berishning imkoni yo‘q. Ikkinchidan, kiritma bir so‘z bilan berilsa, u
ajratilgan bo‘lakka aylanib qoladi: Onam (o‘gay) meni ko‘p urishardi. Bunday
ko‘rinishdagi ajratilgan bo‘lak ba‘zi darslik va qo‘llanmalarda kiritma gap sifatida
talqin qilinadi. Biroq Otam (o‘gay) qazo qildi gapida o‘gay birligi ajratilgan
aniqlovchi (Bayroq, havo rang, hilpiramoqda gapidagi kabi).
Demak, kiritma qurilmali gaplar mohiyatan qo‘shma gaplarga o‘xshaydi.
Biroq grammatik shakl va intonatsion o‘ziga xoslik ularni farqlovchi belgidir.
Misol sifatida O‘rmondan (u yerda yirtqich hayvonlar bor edi) bo‘kirgan ovozlar
eshitilardi gapini olaylik. Gap mazmunini O‘rmonda yirtqich hayvonlar bor,
shuning uchun u yerda bo‘kirgan ovozlar eshitilardi deya tushunish mumkin. Biroq
uni O‘rmonda bo‘kirgan ovozlar eshitilardi, u yerda yirtqich xayvonlar bor edi
tarzida o‘zgartirilsa, gaplardagi grammatik mustaqillik kuchayib, ular qo‘shma
gapni hosil qilmaydi, balki alohida sodda gaplarga aylanadi
Undalma. Gap undalma bilan ham kengayishi mumkin. Undalma gap
tarkibidagi II shaxs kishilik olmoshi bo‘lgan so‘zshakl ma‘nosini
muayyanlashtiruvchi unsur bo‘lib, u mantiqan so‘z kengaytiruvchisi maqomida
bo‘ladi. Biroq u kengayayotgan so‘z bilan bog‘langanda, grammatik aloqaga ega
emas. Undalma mazmunan bog‘langan so‘zshakl nutq yo‘naltirilgan shaxs yoki
narsa predmetni ifodalaydi. Undalma vazifasida, odatda, bosh kelishikdagi ot,
ba‘zan otlashgan so‘zshakllar keladi.

bog‘langan. Kitobni so‘zi (to‘ldiruvchi) kesimning lug‘aviy ma’no anglatuvchi
qismiga, bu (aniqlovchi) esa kitobni so‘ziga bog‘lanmoqda.
Gap kengaytiruvchisi sifatida ega gapning kesimlik qo‘shimchalari tarkibidagi
shaxs-son, hol esa zamon, modallik, tasdiq-inkor shakllari bilan bog‘lanadi. Gap
kengaytiruvchilari faqat kesimga tobelanadi va uning boshqa bir so‘zga
tobelanishi kuzatilmaydi. Bu bilan u sintaktik qurilmadagi barcha tobe
birliklarning umumiy — faqat bir so‘zga tobelanish, lekin birdan ortiq so‘zga
hokim mavqeida bo‘la olish qonuniyatini (xususiyatini) namoyon qiladi.Gap
tarkibidagi mustaqil so‘zlik mavqeini saqlagan barcha so‘zlarning ma’noviy
qobiliyati asosida kengaya olishini va shu qobiliyatni namoyon qilishini
ta’minlovchi lug‘aviy birlik so ‘z kengaytiruvchisi deyiladi. So‘z kengaytiruvchisi
gapning qurilishiga bevosita aloqador hodisa bo‘lmay, ma'lum bir so‘zning
ma’nosini muayyanlashtirish, uni ochib berishga aloqador bo‘lgan hodisa. So‘z
kengaytiruvchisi mustaqil, alohida bir gap bo‘lagi — gap qurilishining zaruriy
tarkibiy qismi emas. U gapning ma’lum bir bo‘lagiga ergashib, tobelanib keladi,
gap markazi — kesim tarkibidagi kesimlik qo‘shimchasi bilan bog‘Ianmaydi.
Aniqlovchi ana shunday bo‘lakning usullik ko‘rinishi. Masalan, Bu kitobni kecha
o‘qidik gapidagi bu aniqlovchisi to‘ldiruvchi (kitobni)ga tobelangan va gap
tarkibida to‘ldiruvchi bilan bir butun holda kesimga bog‘lanadi. Aniqlovchi
gapdagi barcha bo‘laklarni kengaytirishi mumkin.
a) eganing kengaytiruvchisi : Go‘zal qizlar olma terishardi.
b) kesimning kengaytiruvchisi: Men tadbirkor odamman.
d) holning kengaytiruvchisi: Shunday azim shaharda bitta oqibatli inson bo‘lmasa-
ya.
e) to‘ldiruvchining kengaytiruvchisi: Tikuvchi qizlarni so‘rab kelishibdi.
So‘z kengaytiruvchisi nutqda kesim vazifasida kelgan so‘zga mansub
bo‘lishi ham mumkin. Masalan, Gulnora — iste’dodli talaba. Bu holatda ham so‘z

So‘z va gap kengaytiruvchilari haqida nazariy ma‘lumot

Купить