So’zlarning ma‘no munosabatiga ko’ra turlari - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	33000UZS
Hajmi	159.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	18 Aprel 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Moxira Xasanova

Ro'yxatga olish sanasi 06 Yanvar 2025

13 Sotish

So’zlarning ma‘no munosabatiga ko’ra turlari

Sotib olish

SO’ZLARNING MA‘NO MUNOSABATIGA KO’RA TURLARI
MUNDARIJA
KIRISH................................................................................................................ 3
I BOB. SO’ZLARNING MA‘NO MUNOSABATIGA KO’RA TURLARI..5
1.1 Shakldosh, ma‘nodosh va qarama - qarshi ma‘noli so’zlar...........................5
1.2 Tabu va evfemizmlar.....................................................................................10
1.3 Lug’at tarkibining stilistik xarakteristiksi.....................................................11
II BOB. LEKSIKOGRAFIYA HAQIDA TUSHUNCHA .............................23
2.1 Leksikografiya haqida tushuncha..................................................................23
2.2 So‘z va uning nutqiy birlik ekanligi……………………….........................27
XULOSA……………………………………………………….......................36
FOYDALANILGAN ADABIYOTL AR ……………………………………38
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng
barcha sohalarda bo‘lgani kabi ilm va fanda ham o‘zgarishlar sodir bo‘la
boshladi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov bu o‘zgarishlarning ahamiyati
haqida gapirib shunday degan edi. –“Iqtisodiy muammolar ertami kechmi hal
etiladi, lekin milliy boyligini qadrlamagan, uning taraqqiyoti uchun
qayg‘urmagan davlatning kelajagi bo‘lmaydi. Buni doimo yodda tutmog‘imiz
lozim”? A.Qahhor ta’kidlaganidek kitobxonga fikrni yoki bir narsani tasavvur
qildirish uchun aniq, ravon va sodda til kerak.
Kishilik jamiyatida nutqning ahamiyati beqiyos, nutq orqali insonlar bir-
birlari bilan o‘zaro fikr almashadilar. Nutq tinglovchi uchun yaqinlik bilimlar va
o‘zgarishlar xabarchisi bo‘lmog‘i lozim. Shuning uchun ham yaxshi nutq
deyilganda aytilmoqchi bo‘lgan maqsadning tinglovchi yoki kitobxon to‘liq va
aniq qilib borishi u narsa ma’lum ta’sir o‘tkazish tushuniladi. Nutq faoliyatida
nutq asosi o‘z oldiga qo‘ygan maqsadni eng aniq, eng to‘g‘ri, eng ta’sirli va
tushunarli qilib ifodalashga, so‘zlarni va so‘z birikmalarini topishga, to‘plashga
intiladi.
Nutqning ravonligi, go‘zalligi, birinchidan nutq egasining so‘z boyligiga
bo‘lsa, ikkinchidan shu nutqni hosil qiluvchi vositalarning rang barangligiga
ham bog‘liq. Istiqlol samarasi o‘laroq tilshunoslikda yangi tadqiqotlar
maydonga keldi. Ammo hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilining morfologiya
bo‘limida, ayniqsa o‘rta maktablarda sifatlarni o‘qitishning bir muncha
muammolari mavjud. Ona tili ta’limi oldiga qo‘yilgan ijtimoiy buyurtma
o‘quvchi shaxsini erkin fikrlashga o‘zgalar fikrini anglashga va shu fikr
mahsulini og‘zaki hamda yozma shaklda savodli bayon qila olishga ya’ni
o‘quvchilarni sifatlarning ahamiyatini o‘rgatib kommunikativ savodxonligini
rivojlantirishga o‘rgatishdan iborat. Ana shu takomillashtirilgan DTSda
o‘quvchining jozibali ravon nutq madaniyati asosiy o‘rinda turadi. Buni egallash
uchun o‘quvchining so‘z boyligini oshirish adabiy til talaffuz meyorlarini
egallashni uqtirishdir.
2

amaliyotda qo’llashdan iborat. Matnlar yordamida o’quvchilarni so’z
turkumlari bo’yicha tahlilga o’rgatish.
Tadqiqot maqsadiga asoslanib quyidagi vazifalar belgilandi:
1. Boshlag’ich sinf o’quvchilariga ona tili darslarida sifat so’z turkumini
o’rgatish malakalarini shakllantirish – pedagogik muammo ekanligini nazariy
jihatdan asoslash;
2. O’quvchilarning og’zaki va yozma savodxonligini oshirish uchun zarur
bo’lgan pedagogik shart – sharoitlarni aniqlash;
3. O’quvchilarga dars jarayonlarida sifatning ma’noviy guruhlarini
o’rgatishni ta’minlaydigan shakl va metodlarni ishlab chiqish, ilmiy asoslash va
tajribada tekshirish.
Kurs ishining maqsadi . O’zbek tilida sifat so‘z turkumi va sifatdagi
ma’noviy guruhlarni olimlarimizdan A.G’ulomov, A.Hojiev, M.Mirtojiev,
Yo.Tojiev kabi olimlar fe’l so’z turkumi yuzasidan ilmiy ishlar olib borgan.
Kurs ishining vazifasi . Boshlang’ich sinflarda sifat so’z turkumini
zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o’rganish aniq belgilab berildi
hamda fe’lning kotegoriya va nokategorial formalar tahlil etildi.
Kurs ishining ob’ekti: sifatida boshlang’ich sinf ona tili darslarida
o’rgatiladigan sifat so’z turkumini tanlab oldik, predmetini — boshlang’ich sinf
ona tili darslarida sifatning ma’noviy guruhlari mavzusini zamonaviy pedagogik
texnologiyalar yordamida o’rgatish, shuning barobarida o’quvchilarni ona tili
darslariga bo’lgan qiziqishlarini oshirishdan iborat deb belgiladik.
Kurs ishining predmeti . Boshlang’ich ta’lim bo’yicha tavsiyalar,
boshlang’ich sinf o’quvchilariga fe’l so’z turkumini o’rgatish usullariga oid
ilmiy-nazariy ma’ruzalar tayyorlashda, ish tajribalarida ommalashtirishda
xizmat qiladi.
kurs ishining tuzilishi . kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, umumiy xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
3

I BOB. SO’ZLARNING MA‘NO MUNOSABATIGA KO’RA TURLARI
1.1 Shakldosh, ma‘nodosh va qarama - qarshi ma‘noli so’zlar.
So’z ma’no munosabatiga ko’ra ma’nodosh,zid ma’noli,uyadosh, butun-
bo’lak, tur-jins munosabatidagi so’zga , shakl munosabatiga ko’ra esa shakldosh
va talaffuzdosh so’zga bo’linadi
Sinonimlar (ma’nodosh so’zlar)-grekcha synonumos yoki synonymon – “bir
nomli” degan ma’noni bildiradi.
Sinonimiya til birliklarining o’zaro ma’no umumiyligiga ko’ra yuzaga keladi.
Sinonimiyada ikki va undan ortiq til birliklarining o’zaro ma’no munsabati
mavjuddir. Lug’aviy birliklar ham, grammatik birliklar ham sinonimik aloqaga
kirisha oladi.
1. Lug’aviy sinonimiya. Bunda leksik hamda frazeologik birliklarning
o’zaro uch xil sinonimik munosabatlari naazarda tutiladi.
 Leksik sinonimiya. Bunda so’zlarning o’zaro sinonimik
aloqasi kuzatiladi. M: inoq, ahil, qadrdon, totu, ittifoq, qalin, apoq-
chapoq.
 Frazeologik sinonimiya. Bunda iboralarning o’zaro
sinonimik aloqasi kuzatiladi. M: bahri ochildi, dimog’i chog’ bo’ldi,
kayfi chog’ bo’ldi.
 Leksik-frazeologik sinonimiya. Bunda so’z bilan iboraning
o’zaro sinonimik aloqasi kuzatiladi. M: yuragi yorildi, o’takasi
yorildi – qo’rqdi.
2. Grammatik sinonimiya. Bunda o’zaro sinonimik munosabatga
gramatik birliklar (qo’shimchalr, so’z birikmalari, gaplar) kirishadi.
Grammatik sinonimiya ikki xil bo’ladi:
 Morfologik sinonimiya – o’zaro sinonimik munosabatga
morfologik birliklar kirishadi. M: qo’shimchalar sinonimiyasi:
sersoqol, soqoldor; kelyapman, kelayotirman, kelmoqdaman.
4

 Sintaktik sinonimiya – o’zaro sinonimik munosabatga
sintaktik birliklar kirishadi: ukamga oldim – ukam uchun oldim;
telefonda gaplashdim – telefon orqali gaplashdim.
Talaffuzi, yozilishi har xil birlashtiruvchi ma’nosi bir xil bo’lgan so’zlarga
sinonimlar deyiladi. Sinonimlar bir so’z turkum doirasida bo’ladi: sezgir, ziyrak,
tuyg;un, hushyor, sergak, tiyrak – sifat: qaynamoq, jo’shmoq, yonmoq – fe’l.
Sinonim so’zlar ayni bir birlashtiruvchi ma’noga ega bo’lishi bilan birga
quyidagi jihatlarga ko’ra farqlanib turadi: 1) ma’no qirrasiga ko’ra, 2) uslubiy
jihatiga ko’ra, 3) nutqiy xoslanishiga ko’ra. Shunga ko’ra sinonimlarning
quyidagi turlari mavjud:
1. Ideografik sinonimlar. Bu turdagi sinonimlar o’zaro ma’no qirrasiga ko’ra
farqlanadi. M: aniq, ravshan, yorqin so’zlari bir sinonimik qatorda
birlashsa ham, belgi darajasi aniqqa nisbatan ravshanda, ravshanga
nisbatab yorqinda kuchlidir.
2. Uslubiy sinonimlar. Bu turdagi sinonimlar o’zaro uslubiy baho
buyoqdorligi jihatidan farqlanadi. M: gavdali - neytral, jussali, barvasta,
norg’ul, qomatdor – ijobiy buyoq, barzangi - salbiy buyoqqa ega.
3. Nutqiy sinonimlar. Bu turdagi sinonimlar o’zaro nutqiy xoslanish
belgisiga ko’ra farqlanadi. M: nur – umumnutqqa xos, yog’du – badiiy
nutqqa xos so’z.
4. Kontekstual sinonimlar. Sinonimlar til birliklar orasidagi munosabat
asosida to’qiladi. Leksik qo’llash asosida sinonimiya hosil bo’lmaydi.
Chunki leksik qo’llash leksik ma’no deb qaralmaydi. Leksik ma’no bilan
leksik qo’llash orasidagi sinonimik munosabat kontekstual sinonimlar deb
nomlanadi. M: adib, yozuvchi, muallif sinonimik qatori ma’lum
kontekstda Oybek atoqli otiga kontekstual sinonim bo’ladi.
5. Absolyut sinonimlar (dubletlar). Har jihatdan bir-biriga teng bo’lgan
sinonimlarga aytiladi. M: surat – rasm, so’roq – savol, xabar – darak.
Til birliklarining ma’nolariga ko’ra har xil bo’lib, talaffuzida hamda
yozilishida teng kelib qolishiga omonimlar deyiladi. Omonimiya so’zi yunoncha
5

bo’lib, homos birdek, bir xil, onymo – ism demakdir. Omonimiya hodisasi
lug’aviy birlikda ham, grammatik birlikda ham mavjud.
1. Lug’aviy omonimiya. Bunda leksik hamda frazeologik birliklarning
omonimiyasi nazarda tutiladi. M: leksik omonimiya: to’r 1) tabiiy yoki
sun’iy toladan katak-katak ko’zli qilib to’qilgan buyum: to’rparda, bedana
tutadigan to’r; 2) poygakdagi joyga nisbatan yuqoridagi joy,hurmatli
o’rin.
Frazeologik omonimiya: boshiga ko’tarmoq 1) qattiq shovqin qilmoq, 2)
yuksak darajda hurmat qilmoq.
1. Grammatik omonimiya . Bunda grammatik birliklarning omonimiyasi
nazarda tutiladi: olma fe’lning bo’lishsiz shakli yasovchi –ma qo’shimcha
yasama fe’ldan sifat yasovchi –ma qo’shimcha.
Omonim so’zlar bir so’z turkumi doirasida ham, har xil so’z turkumi
doirasida ham uchraydi. Omonimlar bir xil so’z turkumiga tegishli bo’lganda,
ular barcha grammatik shakllarida ham omonimik munosabatga kirisha oladi.
M: o’t (maysa)- o’t (olov). O’tim, o’ting, o’ti, o’tni, o’tlar.
Omonimar turli so’z turkumlaridan bo’lganda esa grammatik shakllar
qo’shilganda omonimlik xususiyatini yo’qotadi.
M: o’t (maysa) – o’t (harakat). O’tni o’r. Chegaradan o’tdim.
Omonimlar bilan ko’p ma’noli so’zlarning farqi. Ko’p ma’noli so’zlar
ma’znolari bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lgan bitta so’zga nisbatan qo’llaniladi,
ular bir so’z turkumi doirasida bo’ladi. Omonimlar ma’nolari bir-biriga bog’liq
bo’lmagan hatto turli so’z turkumlariga tegishli bo’lgan bir qancha so’zlarga
nisbatan ishlatiladi.
Omonimlar she’riyatimizda tuyuq janrida tajnis san’ati bo’lib keladi.
Til birliklarining o’zaro ma’nolariga ko’ra zid bo’lib kelishiga antonimiya
deyiladi. Antonimiya so’zi yunoncha anti – zid, onyma – ism demakdir.
Antonimiya lug’aviy birliklarda ham, grammatik birliklarda ham mavjud.
1. Lug’aviy antonimiya. Bunda o’zaro antonimik munosabatga
lug’aviy birliklar (so’zlar va iboralar) kirishadi. 1) leksik antonimiya –
6

so’zlar zid ma’noga ega bo’ladi: issiq – sovuq, katta – kichik, 2)
frazeologik antonimiya – iboralar zid ma’nolarga ega bo’ladi: ko’kka
ko’tarmoq – yerga urmoq: 3) leksik-frazeologik antonimiya – so’z bilan
ibora zid ma’nolarga ega bo’ladi: uyatli – yuzi yorug’
2. Grammatik antonimiya. Bunda o’zaro antonimik munosabatga
grammatik birliklar kirishadi. M: o’rin li – o’rin siz , no o’rin; baxt li –
baxt siz , be baxt.
She’riyatda antonim so’zlardan foydalanish san’ati tazod deyiladi.
Til tarkibidagi leksik ma‘nolar doimo o’zaro ma‘lum munosabatda bo’ladi .
Ayrim so ’ zlar anglatgan ma ‘ nolariga ko ’ ra bir - birlariga yaqin , boshqalari
esa bir - birlarni inkor qiladi , qarama - qarshi ma ‘ no anglatadi . Bu nuqtai
nazardan sinonim va antonim so ’ zlarga farqlanadi . So ’ zlar shakl nuqtai
nazardan sinonim va antonim so ’ zlarga farqlanadi . So ’ zlar shakl nuqtai
nazardan xam ma ‘ lo ’ m muno sabatda bo ’ ladi . Ba ‘ zan tillarda shakli bir - biriga
o ’ xshash , yan ‘ ni shakldosh so ’ zlar uchraydi . Tilshunoslikda bunday so ’ zlarni
ikki turga ajratib o ’ rganish qabul qilingan : omonimlar va polesemantik so ’ zlar .
quyida shakldosh , ma ‘ nodosh va ma ‘ nolari bir - biriga zid bo ’ lgan so ’ zlarni
ayrim - ayrim kurib chiqamiz .;
Omonimlar - shakldosh so ’ zlardir . Yozilishi va talaffuzi bir xil ; ma ‘ nosi xar
xil bo ’ lgan so ’ zlar omosh so ’ zlar deyiladi : ot - xayvon , ism , harakat .
Hozirgi tilshunoslikda omonim so ’ zlarni yozilishi va talaffuz qilinishi
jixatdan ularni bir qancha turlarga ajratadi : tor - musiqa asbobi , keng so ’ zining
antonimi - bular ; mutlaq , omonimlar hisoblanadi . : Yozilishi xar - xil , lekin
talaffuzi bir xil omonim so ’ zlar omafon deb yuritiladi : tun - ( chupon ), ton -
( ovoz ).
Ba ‘ zi so ’ zlar bir xil yozilib xar - xil o ’ qiladi . Tilshunoslikda bun day so ’ zlar
omograflar deb yuritiladi ; tok - uzum ma ‘ nosida va elektr quvvati ma ‘ nosida .
Bundan tashqari , sinonimlar leksik , qo ’ shimchali va frazeologik ( tuzilishiga
ko ’ ra ) omonimlarga xam bo ’ linadi . Leksik ( lugaviy ) omonimlar - o ’ t - maysa ,
7

olov , harakat . QO ’ shimchali omonimlar - tinch ( sifat ) - sevin ( ot ), o ’ rok , ( ot ) -
qo ’ rqoq . ( sifat )
Frazeologik omonimlar - boshiga kutarmoq .. ( hurmat va janjal ) Sinonimlar
- ma ‘ nolosh so ’ zlardir . Bir xil yoki bir - biriga yaqin ma ‘ noga ega bo ’ lgan
so ’ zlar sinonimlar deyiladi : chiroyli , go ’ zal , zebo , barno va xokazo . Sinonimlar
bir narsa yoki xodisasi xar xil belgilarini nazarda tutib ifodalashi tufayli doimo
xar biri o ’ rnida ikkinchsini qulab bo ’ lmaydi , qo ’ llagan taqdirda xam ularning
ma ‘ nolari bir - biriga to ’ gri kelmaydi . Shu sababdan so ’ zlarda mutlaq sinonimlar
yo ’ q deyiladi . Agar shunday sinonimlar o ’ chrab qolsa , ulardan biri tez orada
iste ‘ moldan chiqib ketadi . Samolyot va aeroplan so ’ zlari mutlaq sinonimlardir ,
shuning uchun bu sinonimlarning ikkinchisi ( aero plan ) xozirgi vaktda
iste ‘ moldan tushib qoldi .
Xullas , sinonimlar ma ‘ nodosh so ’ zlar bo ’ lib , o ’ zlari ifoda
qilayotgan narsa - va xodisalarning xar xil belgilarini ifodalaydi . Natijada ularda
qo ’ shimcha ma ‘ nolar mavjud bo ’ ladi , ana shu ma ‘ nolar evaziga ularning
ma ‘ nosi bir - biridan fark qiladi . Ularni birlashtirib turadigan narsa esa
sinonimlardagi yetakchi ma ‘ nodir : yuz - bet , bashara , aft , turk , chera , oraz .
Ma ‘ nodosh so ’ zlarning yigindisi sinonimik qatorni tashkil etadi . xar bir
guruxdagi ma ‘ nodosh so ’ zlarda betaraf deb yuritiluvchi asosiy so ’ z bo ’ ladi :
Lugaviy sinonimlar — kulmoq , irjaymoq ,, tirjaymoq ;.
Qo ’ shimchali sinonimlar - beaql , aqlli .
Frazeologik sinonimlar — og ’ zi qulog ’ ida , duppisini osmonga otmoq ,-
Grammatik sinonimlar - mehmonlarning katasi gapirdi , mexmonlardan
kattasi gapirdi .
Antonimlar - ma ‘ nosi bir - biriga zid , ya ‘ ni qarama - qarshi ma ‘ nolar
so ’ zlar : katta - kichik , yaxshi - yomon , oq , - qora . Antonimlar nutq , jarayonida
keng ishlatilib , rang - barang tushunchalarni ifodalash uchun qulay vositadir .
Xamma so ’ zlarning antonimi bor deyish mumkin emas . Tillarda antonomlar
ko ’ p uchraydi . Hamma gap shundaki , antonimlar tugrisida gap borganda .
8

Ularni ikkiga ya ‘ ni asliy ( leksik ) va yasama antonimlarga bo ’ linadi .
Antonimlarning frazeologik turi zam mavud:
Lugaviy antonim - uzun - qisqa, baland - past.
Qushimchali (yasama) antonim - tinch - notinch, aqlli - aqlsiz. Frazeologik
antonim - ogzi qulogida, tepa sochi tikka bo’lmoq-
1.2 Tabu va evfemizmlar
1 Tabu - man qilingan degan ma‘noni bildiradi. Qadim zamonlarda ba‘zi
predmet narsalarni nomini aytish odat bo’lmagan. Bundan tashqari,
taqiqlab qo’ygan so’zlar xam shu jumlasi gakiradi: rak-oqqon, chayon - nomi
yo’q.
Evfemizm - pardali, gopib gapirmoq degani. Tabulashtirish aslida
evfemizmni yuzaga keltiradi. Insonlar qupol va dagal so’zlarni tuga-tish
maqsadida evfemizmlarga murojaat kilishgan. Natijada madaniy nutq turi
yuzaga kelgan: o’ldi - vafot etmoq, xayotdan kuz yummoq, jonini topshirmoq,
jon bermok va xokazo.
3 O’zbek tili lugat tarkibidagi ba‘zi so’zlarning turi emokional -ekspressiv
munosabatini ifodalash xususiyatiga ega, boshqalarida esa bunday xususiyat
yo’q. Shu jihatdan so’zlar ikki turga bo’linadi:
1)buyoqsiz so’zlar; 2) buyoqdor so’zlar.
Emokional - ekspressiv buyoqsiz so’zlarda, leksik ma‘nodan tashqari, turli
munosabatni ifodalovchi qo’shimcha ottenka bulmaydi: avval, ayb, ayyor,
bosh, kambagal, katta kabi so’zlar narsa, belgi, xarakatning o’zini ifoda etadi,
bularda so’zlovchi xech qanday munosabatni ifodalamaydi. Shu sababli bu
tipdagi leksika neytral leksika deb xam yuritiladi.
1.3 Lug’at tarkibining stilistik xarakteristiksi
Emotsional - ekspressiv buyoqdor so’zlar narsa, belgi-xarakat kabilar-ni
atash bilan birga, so’zlovchining shu narsa, belgi yoki xarakat baxrsini, turlicha
munosabatni xam ifodalaydi: bosh, xuquq, yuz, qonmoq, so’zlari narsa, belgi
va harakatning etimologik va boshqa turlari mavjud.
9

Izohli lug’at: Bu turdagi lug’atlar bir tilli bo’lib, lugat ichiga kiritilgan so’z
va iboralarga bir tilda izoh berilishi:

Bitim - 1. O’zaro kelishuv, tuxtam, qaror.
2. Xalqaro munosabatlarda: axdnoma, shartnoma, bitim tuzmoq..
Tarjima lugatlari. Bu turdagi lug’atlar ikki yoki undan ortiq tilli bo’lishi
mumkin.
Imlo lug’atlari. Bu turdagi lugatlarga kirgan so’z va iboralarning izohi ham
tarjimasi ham bo’lmaydi. Bunday lugat so’zlarning yozilishi, imlo qoidalarini
o’z ichiga oladi.
Maxsus lug’atlar. Bu lugatlar fan va texnikaning ma‘lum bir
yunalishiga, tarmogiga bag’ishlangan 1 bo’lib, u xam tarjima lugati bo’lishi
mumkin. ;
Etimologik lugat. Lugatning bu turi so’zlarning kelib chiqish tarixini
tushuntirib, izoxlab beradi.
So‘z yasash tilning lug’at boyligini oshirishda eng samarali usullaridan
biridir. Zamonaviy ingliz tilida so‘z yasalishining ikki xil turi ko‘rishimiz
mumkin, birinchi usul produktiv hisoblanadi. Bunday deyilishiga sabab bugungi
kunda bu usullar orqali yangi so‘zlar yasaladi va produktiv usulo‘z ichiga
quyidagilarni oladi:
1) affikslar yordamida (affiksatsiya);
2) konversiya;
3) abbrivatura (qisqartirish);
4) kompozitsiya (so‘z yoki negiz qo‘shish orqali).
Affiksatsiya . Tilda ko‘p shakllanish turlari mavjud bo‘lib,shulardan biri
affiksatsiyadir.Affiksatsiya eng keng tarqalgan morfologik jarayon sifatida da’vo
qilish mumkin. Inson tilida ehtimol qo ‘shma so ‘zlarni yaratishning eng keng
tarqalgan usulidir. Syzmanekning fikricha, affiksatsiya, umuman “ Ildizli
morfema bilan bog’lanishning birikmasi ya’ni o ‘zakka qo ‘shilgan morfema
affiks yoki affiksatsiya deb atalish jarayoni ” deb ta’riflagan. 2
Affiksatsiya –
asosga hosila affikslarini qo‘shish orqali so‘z yasalishidir. Asosning old
tomoniga bog’langan affiks prefiks deyiladi, asosning oxiriga biriktirilgan bo
10

‘lsa suffiks deyiladi so ‘zning o ‘rtasida kelsa infiks deyiladi, bu yerda prefix,
infiks va suffiks larga ba’zi misollar keltirilgan.
Ingliz tilidagi qo‘shma so‘zlarda uchraydigan qo‘shimchalar ko‘plik (s
/es), qo‘shimcha ( -ed), qo‘shimcha ( -er) va (-s) kabilardir. Ingliz tilida ushbu
qo‘shimchalar bilan ko ‘rsatilgan o ‘n yettita flektiv qo ‘shma so‘zlar mavjud.
O‘zbek tilida ( –ar) qo‘shimchasi bilan yasalgan qo ‘shma so ‘zlar .
O‘zbek tilidagi ( - ar ) suffiksi ingliz tilidagi ( -er yoki –r ) qo‘shimchasiga to
‘g’ri keladi. Masalan ; beshiktebratar, o ‘rinbosar, ishbuzar, muzyorar, bu qo
‘shma so‘zlarning morfologik jarayoni quyidagicha bo ‘ladi; [ beshik] ot +
[tebrat) fe’l + [-ar] = [beshiktebratar]ot , [ish] ot+ [buz]fe’l + [-ar] +
[beshiktebratar]ot, [ o‘rin] ot + [bos] fe’l + [-ar]=[ o‘rinbosar]. Bu so‘zlar ham
filmmaker singari qo‘shimchasiz ma’noga ega bo ‘lmaydi.
Quyidagi diagramma orqali bu so‘zlarning tuzilishini yaxshiroq
tusunishimiz mumkin.
O‘zbek tilida ravish+ ot = sifat shaklidagi qo‘shma so‘zlar
( kamhosil,hozirjavob,kamxarj ) mavjud. Lekin ingliz tilidagi singari (-d yoki –
ed) ga bilan yasalgan shakli uchramaydi, faqat ot + fe’l + di= sifat
( kelintushdi,go‘shtkuydi) shaklidagisi uchraydi. Chunki (-ed yoki -d)
qo‘shimchasi ( -gan,-qan, -kan , -di) qo‘shimchaariga to‘g’ri keladi.
3.(-ing) suffiksi bilan yasalgan qo‘shma so‘zlar.
Ingliz tilida (-ing) suffiksini olgan so‘zlardan biri snowballing so‘zidir, bu
so‘z uchta morfemadan tashkil topgan; (snow), (ball) va affiks ( -ing). Bu
qo‘shma so‘z quyidagi morfologik jarayondan iborat; [snow] ot +[ball] fe’l+
[ing]+ [snowballing] sifat, chunki snow ot so ‘z turkumiga oid balling esa fe’l
so‘z turkumiga, balling so‘zi ball so ‘ziga affiks (-ing) qo‘shilishidan yasalgan.
O‘zbek tilida ot+fe’l formasida fe’ l negizlariga –sh, –ish qo‘shish bilan
yasalgan harakat nomlari orqali yasalish hodisasi ko‘proq. Masalan:
dunyoqarash, ishtashlash .
11

Biz bu ikki tildagi so ‘zlarni quyidagi diagramma orqali yanada yaxshiroq
tushunishimiz mumkin.
So’z tilning ma’no bildiradigan asosiy birligidir. So’z va so’z birikmasi
aniq narsalarni, mavhum tushunchalarni, hissiyotni ifodalaydi. Tilda mavjud
bo’lgan barcha so’z va iboralarning yig’indisi lug’at tarkibi yoki leksika
deyiladi. Leksikologiya o’zbek tilining lug’at tarkibini o’rganadigan bo’limdir.
Leksikologiya lug’at tarkibidagi so’zlarning nutqda ma’no ifodalash xususiyati,
qo’llanish faolligi, boyib borishi, ba’zi so’zlarning eskirib, iste’moldan chiqib
ketishi, ma’no ko’chish hodisasi kabilarni o’rganadi. SHu sababli leksikologiya
lug’at ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi hisoblanadi.
Har qanday nutqiy bayon grammatik jihatdan o’zaro bog’langan,
mazmunga mos so’z va so’z birikmalarining ma’lum izchillikda
joylashtirilishidan tuziladi. Kishining lug’ati qanchalik boy va rivojlangan
bo’lsa, uni n g nutqi ham shunchalik boy bo’ladi; o’z fikrini aniq va ifodali bayon
etishiga keng imkoniyat yaratiladi. SHuning uchun lug’atning boyligi, xilma-
xilligi, harakatchanligi metodikada nutqni muvaffaqiyatli o’stirishning muhim
sharti hisoblanadi.
Hozirgi o’zbek adabiy tili ulkan lug’at boyligiga ega. Besh jildlik «O’zbek
tilining izohli lug’ati» da 80000 dan ortiq so’z va so’z birikmasi berilgan bo’lib,
bular umumiy qo’llaniladiganlaridir. Bunga o’zbek tilida nashr etilgan turli
terminologik lug’atlarda, o’zbek tili sinonimlari, antonimlari, frazeologik
lug’atlarida va turli izohli lug’atlarda berilgan so’zlar qo’shilsa, lug’at boyligi
yana ming-minglab oshadi. Bulardan tashqari, juda ko’p so’zlar ko’p ma’noni
bildiradi. Masalan, shu izohli lug’atda bosh so’zining 40 dan ortiq asosiy va
frazeologizm bilan bog’langan ma’noda ishlatilishi berilgan.
Maktabda nutq o’stirishning muhim vazifalarida n biri lug’at ustida
ishlashni yaxshilash, tartibga solish, uning asos i y yo’nalishlarini ajratish va
asoslash, o’quvchilarning lug’atini boyitish jarayonini boshqarish hisoblanadi.
Maktabda lug’at ustida ishlash metodikasi to’rt asosiy yo’nalishni ko’zda
tutadi:
12

1. O’quvchilar lug’atini boyitish, ya’ni yangi so’zlarni, shuningdek,
bolalar lug’atida bo’lgan ayrim so’zlarning yang i ma’nolarini o’zlashtirish.
Ona tilin i ng lug’at boyligin i bilib olish uchun o’quvchi o’z lug’atiga har kuni 8-
10 ta yangi so’zni, shu jumladan, ona tili darslarida 4-6 so’zni qo’shishi, ya’ni
shu so’zlar ma’nosini o’zlashtirishi lozim.
2 . O’quvchilar lug’atiga aniqlik k i ritish. Bu ich i ga quyidagilarni oladi: 1)
o’quvchi puxta o’zlasht i rmagan so’zlarn i ng ma’nosini to’liq o’zlashtirish, ya’ni
shu so’zlarni matnga kiritish, ma’nosi yaqin so’zlarga qiyoslash, antonim
tanlash yo’llari b ilan ularning ma’nosiga aniqlik kiritish; 2) so’zning kinoyali
ma’nosini, ko’p ma’noli so’zlarni o’zlashtirish; 3) so’zlarning sinonimlarini,
sinonim so’zlarning ma’no qirra larini o’zlashtirish; 4) ayrim frazeologik
birliklarning ma’nosini o’zlashtirish.
3. Lug’atni faollashtirish, ya’ni o’quvchilar ma’nosini tushunadigan,
ammo o’z nutq faoliyatida ishlatmaydigan nofaol lug’atidagi so’zlarni faol
lug’atiga o’tkazish. Buning uchun shu so’zlar ishtirokida so’z birikmasi va
gaplar tuziladi, ular o’qiganlarni qayta hikoyalash, suhbat, bayon va inshoda
ishlati l adi.
4. Adabiy tilda ishlatilmaydigan so’zlarni o’quvchilar faol lug’atidan
nofaol lug’atiga o’tkazish. Bunday so’zlarga bolalarning nutq muhiti ta’sirida
o’zlashib qolgan adabiy til me’yor iga kirmaydigan, ayrim adabiy asar va
so’zlashuv tilida qo’llanadigan sodda so’z va iboralar, sheva va ijtimoiy guruhga
oid so’zlar kiradi. Adabiy til me’yor i degan tushunchani o’zlashtirgach,
o’quvchilar yuqorida izohlangan so’zlar o’rniga adabiy tildagi so’zlardan
foydalana boshlaydilar. Adabiy tilga oid malakalari mustahkamlangan sayin
shevaga, jargonga oid so’zlar, so’zlashuv tilida ishlatiladigan sodda so’z va
iboralar o’quvchilarning faol lug’atidan chiqib keta boshlaydi.
O’quvchilar lug’ati quyidagi manbalar asosida boyitiladi va
takomillashtiriladi:
1. Atrofni o’rab olgan muhitni: tabiatni, kishilarning hayoti va mehnat
faoliyati, bolalarniig o’yini va o’qish faoliyatini, kattalar bilan munosabatni
13

kuzatish. Tabiat qo’yni ga, turli joylarga, muassasa lar ga ekskursiya vaqtida
bolalar narsa va hodisalarni kuzatish bilan ko’pgina yangi nom va iboralarni
o’rganadilar . Bu ekskursiyalar yuzasidan o’tkazilgan suhbat vaqtida ularning
bilimi chuqurlashtiriladi, ayrim so’zlar ma’nosiga aniqlik kiritiladi.
O’quvchilar lug’atini va nutqini boyitishda eng ishonarli manba badiiy
asarlar hisoblanadi. O’qish darslarida o’quvchilar Oybek, H. Olimjon, M.
SHayxzoda, G’. G’ulom, H. Hakimzoda, Zulfiya, Uyg’un, A.Qahhor, P.
Mo’min, Q. Muhammadiy, SH. Sa’dulla, Z. Diyor kabi ko’pgina so’z
ustalarining asarlarini o’qiydilar. O’zbek tilini yuksak badiiy obrazlar yordamida
o’zlashtiradilar. O’qish darsida bolalar lug’ati ma’lum mavzularga oid so’zlar
hisobiga ham boyiydi. Ular lug’atiga axloqiy tushunchalarni ifodalovchi
yoqimtoy, shirinso’z, mehribon, haqqoniy, botir, mard, jasur, mehnatsevar kabi
ko’pgina so’zlar qo’shiladi. Matn ustida ishlash jarayonida ko’p ma’noli so’zlar,
sinonimlar, ko’chma ma’noda ishlataladigan so’zlarni, ba’zi frazeologik
birikmalarni bilib oladilar.
Bolalar mustaqil o’qishga o’rganganlaridan keyin ular lug’atiga kitob,
gazeta, jurnal materiallari katta ta’sir qiladi. SHuning uchun ham sinfdan
tashqari mustaqil o’qish va unga rahbarlik shakllari o’quvchilar lug’atini
boyitishning, nutqini o’stirishning eng muhim manbalaridan hisoblanadi.
Maxsus mashqlar yordamida grammatika va imloni o’rganish darslari
ko’pgina so’z va atamalarni o’zlashtirishga yordam beradi, o’quvchilar predmet,
belgi, harakat, sanoq, tartib ifodalaydigan so’zlarni bilib oladilar. Bu darslarda
o’quvchilar lug’ati tartibga solinadi, so’z turkumlarini o’rganish jarayonida
guruhlanadi, so’z tarkibi, so’z yasalishi, so’zlarning o’zgarishini o’rganish bilan
esa lug’atga aniqlik kiritiladi; ular o’rgangan so’zlaridan o’z nutqlarida
foydalana boshlaydilar, natijada lug’atlari faollashadi. O’quvchilar lug’ati
maxsus lug’aviy-mantiqiy mashqlar yordamida ham boyiydi, tartibga tushadi.
Bulardan tashqari, kinofilьm va televizor eshittirishlarining matnlari,
o’qituvchi va boshqa maktab hamda maktabdan tashqari muassasalar
14

xodimlarining nutqlari ham o’quvchilar lug’atini boyitish va takomillashtirish
manbalari hisoblanadi.
Lug’atni boyitishda turli lug’atlar juda foydali qo’llanmadir. Boshlang’ich
sinf o’quvchilari uchun «Imlo lug’ati» mavjud. O’qituvchi ma’lumot uchun
ham, material tanlash uchun ham turli lug’atlardan (o’zbek tilining sinonimlar,
antonimlar, frazeologik lug’atlaridan, turli terminologik lug’atlardan)
muvaffaqiyatli foydalanadi.
So’z ma’nosini tushuntirish
So’zlarning ma’nosini tushuntirish o’quvchilar lug’atini boyitadi, nutqini
o’stiradi. Boshlang’ich sinflarda o’qitiladigan fanlarning atamalari ham
tushuntirilishi lozim bo’lgan so’zlar qatoriga kiritiladi. Atamalarning ma’nosini
tushuntirish mazkur so’z anglatgan tushunchani yaxshi fahmlab olishga yordam
beradi. Masalan, predmet atamasining ma’nosinn tushuntirish bilan o’quvchilar
predmet keng ma’noda qo’llanishini, tabiatdagi barcha narsa, hodisa,
tushunchalar predmet deyilishini bilib oladilar. Bu ot, sifat, son, fe’l kabi
atamalarni tez fahmlab olishda ularga yordam beradi.
So’zning ma’nosini tushuntirish juda kam vaqt olishi va darsning asosiy
mavzusidan o’quvchilar diqqatini chalg’itmasligi kerak. Buning uchun
o’qituvchi har bir darsga tayyorlanish jarayonida ma’nosi tushuntirilishi lozim
bo’lgan so’zlarni, uni tushuntirishning eng qulay usullarini va darsning qaysi
o’rnida tushuntirishni belgilab oladi.
O’qish kitoblaridagi matnlarda birinchi marta uchragan, bolalar ma’nosini
bilmaydigan ayrim so’zlar matnni o’qishdan oldin tushuntiriladi.
Matnni o’qish jarayonida so’z ma’nosini tushuntirishga chek qo’yish
kerak. Agar biror so’zni matnni o’qish vaqtida tushuntirish zaruriyati tug’ilsa ,
matn mazmunidan o’quvchilar diqqatini chalg’itma gan holda shu so’z ma’nosi
qisqacha tushuntiriladi.
Ko’chma ma’noda ishlatilgan obrazli so’zlar va badiiy nutq oborotlari
matn o’qilgandan keyin tushuntiriladi, chunki ularning ma’nosi matn
mazmunidan, kontekstdan yaxshi tushuniladi. Ayniqsa, masallar o’qilganda,
15

undagi allegorik, ko’chma ma’noda ishlatilgan so’zlarni asarni o’qishdan oldin
yoki o’qish jarayonida tushuntirib bo’lmaydi.
Metodikada so’zlarni tushuntirishning quyidagi usullaridan foydalaniladi:
1. So’zni kontekst asosida tushuntirish. Bunda o’quvchilar
tushunmaydigan so’z ularga tushunarli so’zlar qo’llangan gap (yoki
matn) yordamida tushuntiriladi.
2. So’z ma’nosini lug’atdan va o’qish kitoblarida matn ost ida
berilgan izohdan foydalanib tushuntirish. Bunda o’quvchilarni
izohdan mustaqil foydalanib, so’z ma’nosini mustaqil tushunib
olishga o’rgatish muhim ahamiyatga ega.
3. So’z ma’nosini shu so’zning ma’nodoshi yordamida tushuntirish.
Masalan, sabo - shabada, mudofaa - himoya, sozanda - musiqachi, diyor -
vatan, inshoot - bino, samo - osmon kabi. So’zni sinonim tanlash bilan
tushuntirganda, shu so’zning stilistik (uslubiy) ahamiyatini ham ko’rsatish zarur.
4. Tanish bo’lmagan so’z bilan ifodalangan tushunchani tanish
bo’lgan so’z bilan ifodalangan tushunchaga (uning antonimiga)
taqqoslash orqali tushuntirish. Masalan, ishchan tushunchasini dangasa
tushunchasiga, rostgo’y so’zini yolg’onchi so’ziga taqqoslab tushuntirish
mumkin.
Ko’chma ma’noda ishlatilgan so’z va so’z birikmalari, tasviriy vositalar,
maqollar ham taqqoslash usulidan foydalanib tushuntiriladi.
5. So’zni o’ziga yaqin tushuncha bilan, ya’ni boshqacha ifoda etish
bilan tushuntirish. Bunda tushuntiriladigan so’zning izohi qisqa
va aniq bo’lishi kerak. Masalan, o’zboshimchalik − o’z xohishicha
ish tutish, ishni o’zi xohlaganicha bajarish; mutaxassis − biror
hunar egasi; shunqor − uzoq uchadigan ko’zi o’tkir qush; mesh − mol
terisidan tikilgan idish; guldon − gul solib qo’yiladigan idish va boshq.
Ba’zi so’zlar ularning vazifasini izohlash orqali tushuntiriladi. Masalan,
kombayn − bir vaqtning o’zida donni o’radigan, yanchadigan, tozalaydigan
qishloq xo’jalik mashinasi; ekskavator - bir vaqtning o’zida yerni qazib tuproqni
16

yuk mashinasiga ortadigan mashina; aerodrom - samolyotlar turadigan, uchib
ketadigan yoki kelib qo’nadigan joy va hok.
6. So’zni predmetning asosiy belgisini izohlash orqali tushuntirish.
Masalan, yantoq − suvsiz joyda o’sadigan ninasimon tikanli o’simlik; akula −
okeanlarda yashaydigan juda katta yirtqich baliq va boshq.
7. Axloqiy, mavhum tushunchalarni ifoda etuvchi so’zlarning
ma’nosini misollar yordamida tushuntirish. Buning uchun o’quvchilar
o’rgangan badiiy asardan axloqiy fazilatga ega bo’lgan asar qahramonining
qilgan ishlari tahlil qilinadi.
Xulosa qilib aytganda, so’z ma’nosini tushuntirish ustida ishlash
o’quvchilar lug’atini boyitadi, nutqini ravonlashtiradi.
Ma’nodosh so’zlar (sinonimlar) talaffuzi, yozilishi har xil bo’lgan bir
umumiy tushuncha(ma’no) ifodalaydigan so’zlardir. Sinonimlar bir-biridan
qo’shimcha ma’no qirrasi, emotsional bo’yog’i, qo’llanilishi jihatidan o’zaro
farqlanadi. Katta, ulug’, buyuk, zo’r, azim, ulkan, bahaybat, haybatli, yirik,
gigant sinonimik qatorini tashkil qilgan so’zlardan katta so’zi keng tushunchani
anglatib, aniq tushunchaga nisbatan ham, mavhum tushunchaga nisbatan ham
ishlatilaveradi. Ulug’, buyuk, zo’r, azim, ulkan so’zlari hajmi ancha katta
bo’lgan narsalarga, bahaybat, haybatli so’zlari esa o’lchovi juda katta bo’lgan
narsalarga nisbatan ishlatiladi. Yirik kam ishlatiladi. Gigant kitobiy uslubga xos
bo’lib, asosan joy, qurilishga nisbatan qo’llanadi.
Sinonimlar tilni leksik tomondan boyitadi, shuning uchun bunday so’zlar
bilan ishlash juda muhim. Kishi lug’atida sinonimlar qancha ko’p bo’lsa, uning
til ifodaliligi shuncha ortadi.
O’zbek tili - sinonimlarga boy til. «O’zbek tili sinonimlarining izohli
lug’ati» da katta so’zining 11 ta, marta so’zining 13 ta sinonimi berilgan.
Boshlang’ich sinflarda sinonim haqida nazariy ma’lumot berilmaydi,
ammo sinonimlar haqidagi tushuncha amaliy mashq yordamida shakllantiriladi.
Sinonimlar bilan ishlash elementar tarzda 1 -sinfdan boshlanadi: o’quvchilar
berilgan so’zning sinonimini topishga, boshqacha qilib qanday aytish
17

mumkinligini tushuntirishga , 2-3-sinflarda esa berilgan so’zning 2-3 sinonimini
topib aytishga o’rgatiladi.
Boshlang’ich sinflarda ma’nodosh so’z larga oid quyidagi cha mashqlar
ishlatiladi:
1. Berilgan ma’nodosh so’zlarni guruhlash. B unda b ir so’z turkumiga oid
ikki sinonimik qatordagi so’zlar ichiga bir-ikkita boshqa so’z kiritib beriladi.
O’quvchilar sinonimlarni ikki guruhga ajratib aytadilar. Buning uchun so’zlar
quyidagi kabi berilishi mumkin: vatan, maqsad, diyor, niyat, mamlakat, murod ,
yurt .
2. Berilgan so’zga sinonim tanlash. O’qituvchi otni o’tganda
osmon , sifatni o’tganda mazali , fe’lni o’tganda ko’nikmoq so’zlarini aytadi.
O’quvchilar bu so’zlarga sinonim tanlaydilar: osmon-ko’k, samo, falak; mazali -
lazzatli, laziz, totli; ko’nikmoq - o’rganmoq, odatlanmoq, odat qilmoq.
3. Tushirib qoldirilgan sinonim so’zlarni o’z o’rniga qo’yib, matnni
ko’chirish. Bunda yozilishi kerak bo’lgan sinonim so’zlar ro’yxati tekshirish
uchun beriladi. O’quvchilar sinonimlarni o’rniga qo’yib, ularning
qo’llanilishidagi farqni tushuntiradilar.
4. Ma’nodosh so’zlardan mosini qo’yib gaplarni ko’chirish. Buning
uchun sinonim so’zlar qatori qavs ichida beriladi, o’quvchi gapning mazmuniga
mosini tanlab gapni ko’chiradi: Daryo suvini (bahor, ko’klam) toshirar, odam
qadrini (mehnat, ish) oshirar. Oltin (o’t, olov, alanga)da, odam (ish, mehnat ) da
bilinadi. Birlashgan (yov, dushman) ni qaytarar.
5. Sinonim so’zlar qatoridan foydalanib didaktik material tuzish va u
bilan mashq ishlash. Buning uchun to’rtta sinonimik qatordagi so’zlar tanlanadi
va 16 katakka aralash joylashtiriladi. O’qituvchi shu katakchalardagi bir so’zni
aytadi. Masalan, chiroyli . O’quvchilar shu so’zga yaqin ma’noli so’z
(sinonim)ni katakchalardan topib aytadilar: go’zal, dilbar, sohibjamol, husndor .
Sinonim so’zlar qatori bilan so’z birikmasi tuzadilar: chiroyli shahar , go’zal
manzara , sohibjamol malika va hok .
18

Zid ma’noli so’zlar ustida ishlash
Qarama-qarshi, zid ma’no bildiradigan so’zlar zid ma’noli so’zlar
(antonimlar) deyiladi. Antonimlar belgi bildiradigan so’zlarda ko’p uchraydi.
Antonimik munosabat so’z bilan frazeologik birlik (ibora) orasida ham bo’ladi
( yalqov - yuragida o’ti bor kabi).
Boshlang’ich sinf o’quvchilari antonimlar bilan amaliy tanishtiriladi.
Antonimlar ustida ishlash matndan antonimni topishdan boshlanadi, keyin
maxsus mashqlar ishlatiladi:
1. Berilgan so’z lar ga antonim tanlash. Otni o’tganda: azob - ... , do’stlik -
..., oq - ..., yoshlik - . .. , sifatni o’tganda: dangasa - ... , anqov - ... , rostgo’y - ... ,
dono - ... , kasal - ... , fe’lni o’tganda: kasallandi - ... , yondi - ... , boshladi - ...
kabi beriladi . O’quvchilar berilgan otga rohat, dushmanlik, qora, qarilik; sifatga
mehnatkash, hushyor, yolg’onchi, nodon, sog’ ; fe’lga sog’aydi, o’chdi, tugatdi
antonimlarini tanlab, jufti bilan yozadilar.
2. Zid ma’noli so’zlarni qatnashtirib gap tuzish. Bunda o’qituvchi
antonim tanlab gap tuzish uchun so’z beradi, o’quvchilar berilgan so’zga
antonim tanlaydilar va ularni qatnashtirib gaplar tuzadilar.
3. Berilgan gapga antonim topib qo’yish. O’qituvchi “ To’g’ri odam
... so’zdan or qilur. Yosh kelsa ishga, ... kelsa oshga. Yaxshi gap -
moy, ... gap - loy. Gapni oz so’zla, ishni ... ko’zla ” kabi gaplar beradi,
o’quvchilar gap mazmuniga mos antonim topib, gapni o’qiydilar (yoki
yozadilar).
O’quvchilar lug’atinn ma’nodosh va zid ma’noli so’z lar bilan boyitish o’z
fikrini aniq, ravon va ifodali bayon etishga yordam beradi.
Ko’p ma’noli va shakldosh so’zlar ustida ishlash
O’quvchilarga ko’p ma’noli so’zlar uchrab turadi, ammo ular ko’p maьnoli
so’z ekanini tushunib yetmaydilar.
O’qituvchi badiiy asar ustida ishlash jarayonida o’quvchilarni ko’chma
ma’nodagi so’zlar bilan tanishtirish orqali ayrim so’zlar ko’p ma’noda
19

ishlatilishini tushuntirib boradi. SHu bilan birga, maxsus mashqlar ham
ishlatiladi:
1. So’zlarning so’z birikmasidagi ma’nosini qiyoslash: soat yurdi, poezd
yurdi, ukam yurdi; tosh yo’l, tosh yurak; kumush qoshiq, kumush osmon,
kumush qish.
2. Gaplarni o’qib, ajratib ko’rsatilgan so’zlarning ma’nosini aytish: Bu yil
yoz issiq bo’ldi. Sen o’rtog’ingga xat yoz.
Boshlang’ich sinflarda ko’p ma’noli va shakldosh (omonim) so’zlar
yuzasidan nazariy ma’lumot berilmaydi, bunday tushunchalarni shakllantirishga
tayyorgarlik ko’riladi, xolos.
O’quvchilar nutqini boyitishda maqollar katta ahamiyat kasb etadi.
Maqollar o’qish uchun ham, suhbat uchun ham, hikoya tuzish uchun ham,
grammatik tahlil va yozuv uchun ham juda qulay materialdir. Ular ixcham,
sermazmun va ta’sirchan bo’ladi; maqollar o’quvchilarning badiiy didini
o’stiradi, nutqqa e’tibor bilan qarashga, to’g’ri, mantiqiy fikrlashga o’rgatadi,
estetik tarbiyasida muhim o’rin tutadi. O’qish kitoblarida mavzuga bog’liq
holda, o’zbek tili darsliklarida esa mashq matnlari ichida xilma-xil mavzularda
juda ko’p maqollar beriladi. O’quvchilar maqollarni o’qib, o’qilgan asarning
axloqiy muammosi bilan, hayotiy sharoit bilan bog’laydilar, ularning majoziy
mazmunini, ayrim so’z va iboralarniig ma’nosini tushuntiradilar. Natijada o’rni
bilan maqollardan foydalana boshlaydilar.
Maqollar o’qilgan asarning xulosasi sifatida ishlatilib, ko’pgina asarlarning
mazmunini tushunib olishga yordam beradi. Masalan, «Ovchi, Ko’kcha va
Dono» (4-sinf) ertagining xulosasi sifatida «Birlashgan o’zar, birlashmagan
to’zar», «Ahillikda hikmat ko’p», «Birlashgan kuch yengilmas», «Do’stlar ahil
bo’lsa, ish oson bo’lur» maqollari; «Odobli bo’lish osonmi?» (A. Obidjon)
asaridan so’ng «Odob − kishining ziynati», «Odobli bola elga manzur»,
«Ilmning kattasi − odob», «Aql yoshdan, odob boshdan» maqollari beriladiki,
bular shu asar mazmunining mag’zini ochib beradi. O’quvchilar maqollarni
yoqtiradilar, shuning uchun ham maqollar bilan berilgan topshiriqlarni jon-
20

dildan bajaradilar. O’qituvchi shularni hisobga olib, maqollar bilan xilma-xil
mashqlar ishlatish orqali o’quvchilarga so’zlarning majoziy ma’nosini, ko’p
ma’no ifodalashini amaliy singdirib boradi.
Mantiqiy mashqlar
Mantiqiy mashqlar bolalarning narsa va atrof-muhit haqidagi bilimlarini
tartibga soladi va ularga to’g’ri fikrlash usullarini o’rgatadi. O’quvchi maktabga
kelganda, keng lug’at boyligiga ega bo’lsa ham, odatda, tafakkurning
taqqoslash, qarshi qo’yish, umumlashtirish, guruhlash usullaridan foydalanishni
bilmaydi (ayniqsa, bilish faoliyatining ob’ekti aniq predmet emas, uni
ifodalovchi so’zlar bo’lsa). Mantiqiy mashqlarning vazifasi u yoki bu narsa va
hodisalar bilan tanishish asosida bolalarni predmet va hodisalardan muhimini,
umumiysini ajratishga, so’z bilan aniq ifodalashga o’rgatish, bolalarga mantiqiy
usullar tizimini o’rgatish bilan bilimini material tomondan boyitish va uni aqliy
tomondan o’stirish hisoblanadi.
Mantiqiy mashqlar bolalarning so’z boyligi va tilining umumiy o’sishida
katta ahamiyatga ega bo’lib, lug’at ishi va tilga oid boshqa ishlar bilan bog’lab
olib boriladi. Logik mashqlar juda xilma-xil:
1. Narsalarnpng mavzuga tegishli guruhini tuzish: ust kiyimlar ( ko’ylak,
kostyum, . . .) va oyoq kiyimlar (botinka, tufli, .. ) ; uy hayvonlari va yovvoyi
hayvonlar kabi. Bunda bolalar «Bu nima?» so’rog’iga javob berishga o’rgatiladi:
Bu n i m a? - Avtobus. Avtobus nima? - Mashina.
2 . Bir turdagi narsalarni sanab ko’rsatish va umumlashtiruvchi bir so’z
bilan nomlash. Masalan, stol, stul, shkaf larni bir so’z bilan qanday nomlash
mumkin? (Mebel ь )
3. Berilgan narsalardan bir guruhga kirmaydiganlarini ajratish.
Masalan, qalam, pero, chizg’ich, o’chirg’ich, stul ko’rsatiladi, o’quvchilar o’quv
qurollarini ajratadilar, stul o’quv quroliga kirmasligini, mebel ь ekanini aytadilar.
Bunday mashq o’yin tariqasida o’tkazilishi ham mumkin: ma’lum so’zlar
berilib, ortiqchasini topish va nima uchun ortiqcha ekanini tushuntirish talab
etiladi: qaldirg’och, chumchuq, mushuk, musicha.
21

4. Predmet nomlari va belgi bildirgan so’zlarni guruhlarga ajratish.
Bunda so’zlar choynak, tesha, bolta, piyola, arra, tarelka kabi aralash beriladi .
O’quvchilar guruhlab, idishlar nomi: choynak, piyola, ... ; ish qurollari nomi:
tesha, bolta, ... kabi yozadilar. Narsa belgisini bildirgan so’zlar ham aralash
beriladi, bolalar to’rt guruhga (rang, maza, shakl, xususiyat) ajratadilar.
5. Qarama-qarshi qo’yish bilan umumlashtirish: qaldirg’och, chumchuq,
bulbul − qushlar, tovuq, xo’roz, kurkalar-chi? (Parrandalar.)
Mantiqiy mashqlar sermazmun bo’lishi, o’quvchilarning tajribasi bilan
bog’lanishi, ularni to’g’ri fikrlashga o’rgatishi, bilimlariga aniqlik kiritishi va
tartibga solishga xizmat qilishi lozim. Bunday mashqlardan o’rni bilan boshqa
darslarda ham, o’qish va grammatika darslarida ham foydalaniladi.
22

II BOB. LEKSIKOGRAFIYA HAQIDA TUSHUNCHA
2.1 Leksikografiya haqida tushuncha
Leksikologiya (ot. grek. lexikos co’zga oid va logos - ta‘limot) tilning
lug’at tarkibini, leksikasini o’rganuvchi tilshunoslik bo’limidir.
Leksikologiyaning o’rganish manbai til bo’lsa, uning o’rganish predmeti til
lug’at tarkibining quyidagi aspektlaridir:
a) tilning asosiy birligi sifatidagi so’z muammosi, leksik birliklar tiplari:
b) til lug’at tarkibi strukturasi:
v) lug’aviy birliklarning qo’llanilishi:
g) lug’at tarkibining boyishi va taraqqiyoti:
d)leksik birliklarning tildan tashqaridagi borliq bilan o’zaro munosabati:
Co’z umumlingvistik muammo bo’lib, shu boisdan umumiy so’z nazariyasi
doirasida ham o’rganiladi. Leksik birliklar doirasiga nafaqat alohida so’zlar
(tugal shakllangan birliklar), balki so’zga teng barqaror birliklar, murakkab,
tarkibli so’zlar ham kiritiladi. Lekin so’zlar asosiy lug’aviy birliklar sanaladi.
SHakl va mazmun birligidan iborat so’zlar lisoniy birlik sifatida uch
yo’nalishida o’rganiladi:
a)struktur jihatdan (so’zning qurilish xususiyatlari);
b)semantik jihatdan (so’zning lug’aviy ma‘nosi);
v)funktsional jihatdan (so’zning lison va nutq strukturasida tutgan o’rni).
Struktur yondashuvda so’z leksikologik nazariyasining asosiy vazifasi
uning alohidaligi va o’ziga xosligi mezonlarini tiklashdir. Birinchi holatda so’z
so’z birikmasi bilan qiyoslanib, uning tugal shakllanganlik va alohidalik
belgilari ochiladi. So’z nutqdagi analitik shaklining lisoniy asoslari yoritiladi.
Ikkinchi holatda so’zning turli grammatik shakllaridan hosil qilingan lisoniy
invariantini tiklash xususida so’z boradi. Shu munosabat bilan gramatik shakl
olgan leksema - so’zshakl tushunchasi muayyanlashtiriladi. Shuningdek,
leksemaning turli nutqiy variantlari - fonetik, morfologik, leksik-semantik
variantlari tadqiq qilinadi.
23

Lug’aviy birliklarning semantik tahlilida, ular (lug’aviy birliklar) leksik
semantika - semasiologiya tadqiq manbaiga aylanadi. Bunda so’zning tushuncha
(signifikat) va borliqdagi atalmish (denotot)ga munosabati o’rganiladi.
Semasiologiya so’zlarning semantik tiplarini bir ma‘nolilik va ko’p ma‘nolilik,
umumiy va xususiy, mavhum va muayyan, keng va tor (giperonim va giponim),
bosh va hosila, to’g’ri va ko’chma ma‘nolari tadqiq qilinadi. Bunda asosiy
e‘tibor ko’p ma‘noli so’zlarning semantik strukturasiga, so’z ma‘nolari tiplari va
ularni ajratish mezonlariga, so’z ma‘nolarining o’zgarishi va taraqqiyoti,
so’zning ma‘nosini yo’qotishi va grammatik formantga aylanishi-
desemantizatsiya hodisasiga qaratiladi.
Funktsional yondashuvda so’z lisonning nutqda reallashuvi jarayonidagi
roli, shuningdek, boshqa lisoniy sathlar birliklari voqelanishiga, ular umumiy
ma‘nolarining parchalanishiga qo’shgan «hissasi» tekshiriladi. Masalan,
odamcha so’zshaklida odam leksemasi -cha qo’shimchasining «kichraytirish-
kamsitish» ma‘nosini qizcha so’zidagi «kichraytirish-erkalash» ma‘nosidan
farqlagan, morfologik sath birligi bo’lgan -ga morfemasining «kichraytirish»
UGMsini parchalab, uning bir parchasini ikkinchi parchasidan ajratgan.
Leksikologiya leksikani til tizimidagi ichki tizim (sistema) sifatida
qaraydi. Shuningdek, o’zaro ma‘noviy umumiylikka ega bo’lgan lug’aviy
birliklar yanada kichik, ichki tizimcha sifatida qaraladi. SHu asosda katta va
kichik, ichki tizimlarning pog’onali, bir-birini tashkil etuvchilik munosabatlari
ochiladi. Masalan, olma o’rik, nok kabi ho’l meva nomlari bir tizimni tashkil
etadi. Sabzavot nomlari boshqa bir tizimni tashkil qiladi. Ular yuqoriroqda yana
birlashadi - kichik tizimchalardan tashkil topgan «meva-sabzavot nomlari»
tizimini tashkil qiladi va umumlashtirish yuqoriga qarab, bo’lish quyiga qarab
davom etaveradi. Uni chizmada quyidagicha berish mumkin: Buni
A.Tsalkalamanidze o’z tadqiqotida quyidagicha umumlashtirgan. (89-betdagi
chizma)
24

So’zlarning guruhlari (tizimi) hajm ko’lam jihatidan farqlanishi mumkin.
Eng kichik lug’aviy guruhlar so’zlarning shakliga (omonim), mazmuniy
zidligicha (antonimlar), teng ma‘nolilikka (sinonimlar) asoslanadi.
Leksikologiya nisbatan yirikroq tizim bo’lgan leksik-semantik
maydonlarni ham o’rganadi. Masalan, «shaxs» leksik-semantik maydoni shaxsni
atovchi barcha lug’aviy birliklarni qamrab oladi.
Tilning lug’aviy tarkibi bir xil emas. So’zlar turli asoslarga ko’ra ko’plab
kategoriyalarga ajratiladi. Masalan, qo’llanish darajasiga ko’ra umumiy iste‘mol
va chegaralangan (yoki xususiy) leksika, qo’llanish davriga ko’ra eskirgan
so’zlar, zamonaviy so’zlar va neologizmlar, qo’llanish doirasiga ko’ra
dialektizmlar, professionalizmlar, jargonlar kabi turlarga bo’linadi.
Leksikologiya til lug’at tarkibining boyishini o’rganganda uning 3 tipini
ajratadi. Bulardan 2 tasi (yangi so’z yasash, so’zni yangi ma‘noda qo’llash)
ichki boyish imkoniyati bo’lsa, bittasi tashqi (so’z o’zlashtirish)imkoniyatdir.
Lug’aviy birliklarning borliqqa munosabatini o’rganish leksikologiyaning
muhim aspektlaridan biri sanaladi. Bunda ularning kishilar hayotiga, amal
qilayotgan davrga munosabati ochiladi. Masalan, Sobiq sho’ro tuzumi davrida
savdogar so’zida salbiy ottenka bo’lgan bo’lsa, bugungi kunda ijobiy bo’yoqli
so’z sifatida keng iste‘mollidir.
Leksikologiyaning umumiy, xususiy, tarixiy, qiyosiy, nazariy, amaliy
leksikologiya kabi turlari ajratiladi.
Umumiy leksikologiya leksikaning qurilish, amal qilish va taraqqiy
etishining umumiy qonuniyatlarini ochsa, xususiy leksikologiya ma‘lum bir
tilning lug’at tarkibini o’rganadi.
Tarixiy leksikologiya so’zlarning tarixiy shakliy va ma‘noviy holatini,
ularning taraqqiyotini tekshiradi.
Qiyosiy leksikologiya qarindosh va qarindosh bo’lmagan tillarning leksik
birliklarini taqqoslash bilan shug’ullanadi. Masalan, qalqimoq so’zi o’zbek tilida
narsalarning yuzaga chiqishini ifodalaydi va uning turk tilidagi varianti ma‘nosi
(«kishining o’rnidan turishi» ) farqlanadi (Saat kachda kalkiyursunuz? - Qachon
25

uyqudan turasiz?) Yoki qarindosh bo’lmagan o’zbek va rus tillaridagi yabloko
(meva) va olma (meva va daraxt) leksemalarining lisoniy qiymatlari har xildir.
Amaliy leksikologiya leksikografiya (lug’atchilik), tarjima, lingvo-
pedagogika va nutq madaniyatini o’z ichiga oladi. Ularning har biri leksikologik
nazariyani boyitadi. Masalan, tarjima qiyosiy leksikologiya uchun qimmatli
materiallar beradi.
Nazariy leksikologiya leksikada lisoniy va nutqiy jihatlarni farqlab,
ularning tizimiy munosabatlarini tadqiq qiladi.
Leksikologiya o’z o’rganish predmeti tadqiqida umumlingvistik tadqiq
usullari - distributiv (so’zning chegarasini belgilash, morfologik strukturasini
aniqlash), substitutsiya (so’zlar ma‘noviy xususiyatlarini tahlil etish),
komponent tahlil (leksema va so’zlar ma‘noviy tarkibini aniqlash),
transformatsion va statistik metodlaridan foydalanadi.
2.2 So‘z va uning nutqiy birlik yekanligi
LYEKSYEMA VA SO’Z. Sistem yondashuvda leksik sath birligi
tilshunoslikda emik sath-lisoniy sath birliklaridan biri bo’lmish leksema atamasi
bilan nomlanadi. Leksema tilshunoslikning eng muhim va markaziy
tushunchalaridan biri bo’lsa ham, uning mazmun va chegarasi hozirgacha aniq
belgilangan, deb bo’lmaydi. Bunda nazariy tilshunoslikda hukm surib
kelayotgan qator munozarali masalalardan tashqari, o’zbek tilshunosligida
leksema va so’z atamasining hozirgacha yonma-yon qo’llanayotganligi va
leksemani lisoniy sath birligi atamasi, so’zni nutqiy sath birligi sifatida qarashga
intilish kabi ziddiyatli nuqtai nazarlar yashab kelayotganligini alohida ta‘kidlash
lozim.
Nazariy tilshunoslikda leksema va uning lisoniy tizimda tutgan o’rni
masalasidagi murakkab va chigal muammolardan biri leksemaning til struktur
birligi bo’la olish-olmasligidir. Ko’plab tilshunoslar tilning struktur birliklarini
sanar ekanlar, fonema, morfema va konstruktsiya bilan cheklanib, leksemani
tilning alohida qurilish birligi sifatida tan olmaydilar va uni morfemaning bir
ko’rinishi sifatida qaraydilar. O’zbek tilshunosligida leksikani tizim sifatida
26

tadqiq etish natijalarini umumlashtiruvchi o’quv qo’llanmasida (H.Ne‘matov,
R.Rasulov. O’zbek tilining sistem leksikologiyasi asoslari) ham leksema
«jamiyat a‘zolari uchun tayyor, umumiy, majburiy bo’lgan, shakl va
mazmunning barqaror birikuvidan tashkil topgan voqelikdagi narsa, belgi,
xususiyat va munosabatlarni shakllantiruvchi, nutq va lug’atda grammatik
morfemalarni o’ziga biriktira oladigan morfema turi» tarzida morfemaning bir
ko’rinishi sifatida ta‘riflanadi. Leksemani morfema orqali ta‘riflash, o’z-o’zidan,
lisoniy qurilishda uning alohida, mustaqil o’rni yo’qligiga ishora qiladi.
Holbuki, leksema ko’p hollarda, jumladan, V.V.Vinogradov tomonidan
ta‘kidlanganidek, leksika va grammatikaning asosiy birligi sifatida qaraladi.
Agar leksemaga shunday yondashilsa, tilning asosiy yarusi-leksik sath ham o’z
mustaqilligidan mahrum bo’lib, morfologik sathning tarkibiy qismi mavqeida
bo’la oladi, xolos. Biroq leksik sathning morfologik sathdan farq qilishini
nazariy jihatdan asoslash birmuncha murakkab bo’lsa-da, amaliyotda bu
sathlarning nisbiy mustaqilligi va ular orasidagi farqlarni his etish qiyin emas.
Har bir tilning izohli va tarjima alohidaligini asoslovchi dalil bo’la oladi.
Shuningek, leksik sathni o’z tuzilishi va yashash qonuniyatlariga ega bo’lgan
alohida sath sifatida qarash ham yetarli darajada asslanmagan -birligi mustaqil
emas (resp. Morfemaning bir ko’rinishi), sathi esa (resp. tizimi) alohida,
mustaqildir. Bu kabi holatlar tilshunoslar, xususan, tilni tizimiy hodisa sifatida
o’rganuvchilar oldiga leksemaning til tizimida tutgan o’rnini belgilash va
asoslash vazifasini qo’ymoqda.
Tilshunoslar Arastu davridan boshlab leksemaga ta‘rif berish ustida bosh
qotirib kelmoqdalar. Ularning ishlarida unga bugungi kunda yuzlab ta‘riflar
berilganligi ta‘kidlanadi va ularda ta‘riflarning asosiylari batafsil sharhlanadi.
Ularning barchasi so’zning alohida-alohida qirralariga berilgan ta‘riflar bo’lib,
leksemaning barcha jihatlarini qamrab olishga qodir emas. Zero, bu ta‘riflarning
barchasi leksemaning zohiriy alomatlariga tayanadilar. Hatto, A.I. Smirnitskiy
tomonidan ilgari surilgan «tugal shakllanganlik» (tselnooformlennost) omili
ham so’z (leksema)ning barqaror belgisi bo’la olmaydi- so’z chegarasini
27

belgilab berish quvvatiga ega emas. Chunki bu sifatni frazemalarning kattagina
guruhida ham kuzatish mumkin. So’zga umumiy ta‘rif berish borasidagi
mushkulotlar ba‘zan tilshunoslarning umuman so’zga ta‘rif berishdan voz
kechishiga, har bir guruh yoki morfologik tipdagi tillarning so’zlarini alohida-
alohida ta‘riflash lozimligi haqidagi g’oyalarni ilgari surishga ham olib
kelmoqda. Dialektikada hodisalarga mutlaq ta‘rif berish mumkin emasligi,
ta‘rifda chekka hodisalar istisno sifatida qolishi haqidagi metodologik omillar
mazkur qarash tarafdorlari fikriga ham loqayd qaramaslik lozimligini taqozo
qiladi. Bugungi kunda sintaksis bo’yicha tilshunoslik nazariyasida yaratilgan
kesim haqidagi yangi ta‘limotga tayangan holda, o’zbek tilshunosligida
o’zbekcha kesim tushunchasini ishlab chiqish muhim ekan, bunga bevosita
metodologik omil sifatida tayanib, uni umumiy va xususiy leksema nazariyasiga
ham tadbiq qilish lozim. Bu bevosita o’zbekcha leksema tushunchasini yaratish,
bunda o’zbek tilining ichki tabiatidan kelib chiqish zarurati mavjudligi bilan
belgilanadi. Masalaning bu tarzda qo’yilishi, ehtimol, bundan 10-15 yil oldin
noo’rin va «qaltis harakat» sifatida qaralishi mumkin edi. Biroq bugun o’zbek
milliy madaniyati va ma‘naviyatda yuz berayotgan tub, inqilobiy o’zgarishlar
mazkur masalaning to’la ma‘noda dolzarbligini belgilaydi. Shuning uchun
o’zbekcha (kengroq olganda, turkiy) leksema nazariy tilshunoslikka tayangan
hind-evropa tillari leksemalari bilan qanday munosabatda, degan muammoning
qo’yilishi va hal etilishi mazkur masalaga olib keluvchi asosiy omildir.
Ma‘lumki, Yevropa tilshunosligida leksemaga morfema orqali ta‘rif berilar
ekan, uni «kornevaya morfema» (o’zak morfema) sifatida baholaydilar va
morfema tushunchasiga tayanadilar. Agglyutinativ tillardagi, jumladan, o’zbek
tilidagi va flektiv tillardagi, jumladan, rus va arab tillaridagi o’zaklarning keskin
farqlanishi esa tilshunoslikka kirish kursiga doir barcha darslik va
qo’llanmalarda, bu borada amalga oshirilgan ulkan tadqiqotlar majmuida
mufassal sharhlangan. Ularda ta‘kidlanishicha, rus va arab tillaridagi o’zaklar
mustaqil qo’llanishiga ega emas. Shuning uchun mazkur tillarga o’zakni
morfemalarning bir turi sifatida qarash va shu asosda faqat o’zakdan iborat,
28

tarixiy yasamaligini yo’qotgan o’zak leksemalarni mustaqil qo’llanishga ega
bo’lmagan morfemaning bir ko’rinishi sifatida baholash xosdir va shu xususiyat
bilan qayd etilgan tillar agglyutinativ tillardan farqlanib turadi. Demak, o’zak va
morfema turkiy tillar uchun bir-birini qoplovchi, ma‘nodosh tushunchalar emas.
To’g’ri, ularning ikkalasi ham tilning eng kichik ma‘noli bo’laklaridir. Ular bu
jihatdan fonemalar bilan ziddiyatda turadi. Shuningdek, o’zak ham, morfema
ham, yaxlitlik (tselnooformlennost), umumiylik, tayyorlik, majburiylik va
takrorlanuvchanlik xossalariga ega. Biroq ulardan biri kishi ongida aniq
denotativ ma‘noga ega bo’lib, borliqning biror bo’lagi bilan aloqador holda
idrok qilinadi. Boshqasi esa mustaqil denotativ emas, nisbiy ma‘noviy
mustaqillikka ega bo’lib, bog’lanishlarsiz real ma‘no kasb etmaydi. Bayon
qilingan fikrlarni dalillash uchun quyidagi ruscha ch, pis, arabcha qr‘, ktb va
o’zbekcha o’qi, yoz o’zaklarini qo’llanish va ma‘no anglatish qobiliyatlariga
ko’ra qiyoslash yetarli. Mustaqil va alohida ajratilgan holatda ch ning o’zak
ekanligini mutlaqo anglab bo’lmaydi (chitat, ucheba, uchenie), biroq mulohaza
yuritish natijasidagina pis ning pishu, pismo so’zlari bilan aloqadorligi seziladi.
Arabcha ktb, qr‘ o’zaklari haqida esa bir qarashda ularning o’qish va u bilan
aloqador til unsurlari ekanligi, biroq mustaqil qo’llana olmasligi xususiyatlarini
aytish mumkin. O’zbekcha o’qi va yoz o’zaklarini sharhlashda bu til egasi
qiyinchilik sezmaydi. Bunda mulohaza o’qi va yoz so’zlarining qanday ma‘no
tashiyotganligi (o’qi – read, o’qi - study, yoz - write, yoz - summer) doirasida
bo’lib, omonimik bog’lanishlarni oydinlashtirish masalasiga yo’naltiriladi.
Ko’rinadiki, o’zbek tilida lisoniy sath birligi sifatida eng kichik ma‘noli
birlikning ikki alohida turi - leksema va morfemani qat‘iy chegaralash uchun
yetarli ilmiy asos mavjud. Demak, turkiy tillarda leksemani morfema orqali
emas, balki lisoniy sathning morfemadan yuqoriroqda turgan va til egasi ongida
borliqdagi ma‘lum bir voqelik bilan bevosita aloqada bo’lgan lisoniy birlik
sifatida qarash lozim. Bu o’rinda o’zakning qo’shimchadan farqli jihatlari ustida
batafsil fikr yuritishga esa zarurat yo’q.
29

Tahlillardan ko’rinadiki, o’zbek tili uchun tilning qurilish birliklari sifatida
fonema-morfema-leksema-qolip tizmasi namoyon bo’ladi. Bularda ierarxik
bog’lanish ham mavjud bo’lib, eng kichik morfema bir fonemaga, eng katta
morfema bir leksemaga va eng kichik leksema bir morfemaga, eng katta
leksema konstruktsiya mahsuliga teng keladi. Shunday qilib, o’zbek tili
leksemalarini morfemalar va boshqa tillar leksemalari bilan munosabatlari tahlili
asosida «o’zida tayyorlik, majburiylik, takrorlanuvchanlik, ijtimoiylik
xususiyatlarini mujassamlashtirgan, shakl va denotativ ma‘no birligidan iborat,
mustaqil anglanish va qo’llanish tabiatiga ega bo’lgan lisoniy birlik» deb
ta‘riflash mumkin. Ayni paytda, ma‘lum bir ta‘rif ta‘riflanayotgan tizimning
barcha birliklari uchun mutlaq, birday amal qila olmasligi qonuniyatini yana bir
bor ta‘kidlash o’rinli.
Leksema lisoniy birlik bo’lsa, so’z uning nutqiy voqelanishi, nutqiy
birlikdir. Shuning uchun leksema barcha lisoniy birliklarga xos bo’lgan
tayyorlik, umumiylik, majburiylik kabi xossalarga, so’z esa nutqiy birliklarning
tayyor emaslik, individuallik, ixtiyoriylik belgilariga ega.
Leksemaning tayyorligi va so’zning tayyor emasligini dalillovchi asosiy
belgilardan biri ularning nutqda namoyon bo’lishi uchun har doim tayyor turishi,
so’zlovchi uni faqat ishga solishidir. Ko’rinadiki, leksemalar ma‘lum bir tilda
so’zlashuvchilar ongida shakl va mazmunning yaxlitligi sifatida nutqqa
chiqishga shay bo’lib turadi, ular ma‘lum bir qonuniyat asosida, so’z yasash
qoliplari asosida nutq jarayonida hosil qilinmaydi. Masalan, bizning, ya‘ni
o’zbek tilida so’zlashuvchilarning, ongida, deylik [stol], [ona], [ruchka],
[bormoq], [qizil], [o’n] leksemalari borliqdagi biror narsa, predmet, harakat,
miqdor belgi kabilarni ifodalovchi ongdagi tushunchalarning in‘ikosi sifatidagi
ma‘nolari bilan taxt holda, so’zlovchining «komanda»sini kutgan holda turadi.
So’zlovchilarga u ajdodlar tomonidan shakliy va mazmuniy yaxlitlik sifatida
meros qilib qoldirilgan. So’zlovchi uning na shakl, na ma‘no tomonini hamma
uchun umumiy qilib o’zgartira oladi. Ularni nutq jarayonida boshqa bir
ma‘nolarda qo’llashi mumkin. Lekin til jamiyati ongida mazkur shakl bu
30

ma‘nolarni ifodalashga xoslanmaganligi uchun u umumiylik va barqarorlik
xossalariga ega bo’la oladi. Masalan, so’zlovchi [haykal] leksemasini «asar»
ma‘nosida qo’llashi mumkin: Mening haykalim bitdi kabi. Ammo mazkur
shaklga «asar» ma‘nosi vaqtincha birikib turadi va bu birikish o’ta omonat
bo’lganligi tufayli yashovchanlik kasb eta olmaydi. Demak, leksemalarning na
shakliy tomonini na mazmuniy tomonini so’zlovchi o’zgartira oladi.
So’zlar esa til jamiyati a‘zolari ongidagi leksemalarning so’zlovchi
tomonidan nutq sharoitiga mos ravishda voqelantirilishidir. Leksema so’z
sifatida voqelanganda, o’zining bir qirrasinigina olib chiqadi. So’zlovchi
leksemani so’z sifatida nutqqa chiqarganda, unga morfologik, sintaktik, uslubiy
jihatlardan ishlov beradi. So’z so’zlovchi tomonidan leksema asosida uning nutq
maqsadiga mos ravishda tayyorlanadi. Masalan, Men qiziq, sarguzasht
kitoblarni sevaman gapidagi kitoblarni so’zini olaylik. Undagi nutqiy lug’aviy
ma‘no uchun [kitob] leksemasi asos bo’lgan. Biroq leksemaning fonetik qiyofa
(ya‘ni tovushlar), morfologik belgilar (ko’plik, tushum kelishigi), sintaktik
vazifa (so’z kengaytiruvchisi, tobe a‘zo, to’ldiruvchi ekanligi) kabilar
so’zlovchining individual say‘-harakatlari asosida yuzagacha keltirildi. [kitob]
leksemasi ongimizda «varaqlardan tashkil topgan, muqovalangan, bosma yoki
qo’lyozma holdagi, davriy bo’lmagan o’quv quroli» va «yirik hajmli asarning
qismi» kabi ikkita sememasi bilan tayyor va barqaror holatda turadi. Yuqoridagi
gapda (nutqda) uning bir sememasi yuzaga chiqqan. Yuzaga chiqqanda ham
to’liq yuzaga chiqmagan. Ushbu leksemaning ongimizda birikuv imkoniyatlari
juda kengdir. Bu gapda u torgina - qiziq, sarguzasht birikuvchilarinigina
biriktirgan. Boshqa valentlik o’rinlari bo’sh qolgan. Shuningdek, sememadagi
«bosma» semasigina yuzaga chiqqan bo’lib, «qo’lyozma holdagi» semasi
voqelanmagan. Leksemaning semantik imkoniyatida kitobning qandayligi -
badiiyligi yoki ilmiyligi belgilanmaydi. Demak, u badiiy yoki ilmiy bo’lishi
mumkin. So’zlovchi esa so’zda uning badiiyligini bo’rttirgan. Demak, leksema
keng ma‘noli bo’lib, so’zlovchi so’zda uning ma‘lum bir qirrasinigina yuzaga
31

chiqaradi. Lekin so’z boshqa tomondan so’zlovchi tomonidan boyitiladi. Ya‘ni,
aytilganidek, u fonetik, morfemik, sintaktik, uslubiy tomondan «to’yintiriladi».
Leksemalar so’zshakl sifatida, yasama so’z sifatida nutqda yuzaga chiqadi.
Leksemani grammatik shakllantirish uni so’zshakl qiyofasiga kiritish (so’z va
so’zshakl sinonim atamalardir, chunki nutqda grammatik shakllanmagan,
so’zshaklga aylanmagan so’z yo’q) va undan nutqiy maqsad uchun ma‘lum
qoliplar asosida yasama so’zlar hosil qilish so’zlovchining «so’z tayyorlashi»dir.
Ma‘lumki, yasama so’zlarning ayrimlari nutq jarayonida yasaladi, ayrimlari
esa bir vaqtlar yasalgan bo’lib, bugungi kunda ular hammamiz uchun tayyor
holga kelib, tub leksemalar qatoriga chiqib olgan. Quyidagi uchta birlikni
qiyyoslang:
kitob
kitobxon
kitobchi
Bu birlikdan ikkitasi [kitob] va [kitobxon] ongimizda tayyordir.
[kitobxon] leksemasi aslida yasama, ammo bugungi kunda u ongimizda shu
holda, ya‘ni yasama holda mavjud. Ammo kitobchi so’zi qandaydir
g’ayrioddiylikka ega. Chunki u nutqiy yasama so’z bo’lib, leksemalar sirasiga
o’tmagan. kitobchi so’zi ham, [ishchi] (worker, rabochiy) so’zi ham aslida [otQ
chiqshu ot anglatmishi bilan shug’ullanuvchi shaxs oti] qolipi hosilalaridir.
Ammo [ishchi] leksemasi bu qolipdan uzoqlashib, undagi o’zak va qo’shimcha
qotgan holga kelgan, ya‘ni bu leksema hozir yuz berayotgan nutqiy jarayonda
yasalmagan. kitobchi so’zi esa mazkur qolip asosidagi, undan nutq jarayonida
hosil bo’lgan nutqiy hosiladir. Demak, ayrim yasama so’zlar qolipdan chiqib,
davr o’tishi bilan leksemalashib, tayyor holga kelib qoladi.
Leksemaning ongda paradigmatik va sintagmatik munosabatlar asosida
yashashi. Leksemalar til jamiyati a‘zolari ongida boshqa leksemalar bilan
o’xshashlik qatorlari (paradigmalar) hosil qilgan holda mavjud bo’ladi. Masalan,
[o’g’il] leksemasi bir tomondan [ota], [ona], leksemalari bilan, ikkinchi
tomondan [qiz] leksemasi bilan paradigmalar hosil qilib yashaydi.
32

Paradigmadagi bir a‘zoning mohiyati unga paradigmadosh boshqa a‘zoning
mohiyatiga qiyosan olinadi, unga munosabatda bo’ladi. Masalan, [aka]
leksemasi [uka], [singil], [opa] leksemalari bilan paradigma hosil qilar ekan,
bunda ularning umumiy belgisi bu leksemalarni bir paradigmaga solsa, farqli
belgilari ularning mustaqilliklarini ta‘minlaydi. Lisoniy birliklar orasidagi
bunday bir-biriga ishora qilib, eslatib turuvchi belgilar, munosabatlar assotsiativ
munosabatlar ham deyiladi. [aka] leksemasining mohiyati [uka] leksemasining
mohiyatiga qiyosan belgilanadi. Qiyos esa eslatish, eslash, yonma-yon qo’yish
munosabatidir.
Leksemalar mohiyatida sintagmatik munosabatlar ham mujassamdir.
Masalan, [daftar] leksemasi nutqda [yirtmoq], [yozmoq] leksemalari bilan bir
tomondan, morfologik shakllar va so’z yasovchi qo’shimchalar bilan ikkinchi
tomondan birikuvlar hosil qiladi. Bu voqelanish leksemada imkoniyat sifatida
mavjud. Aytilgan birliklar bilan yuz bergan aloqalar leksemalar mohiyatida
imkoniyat sifatida yashirindir.
So’zlovchi nutq jarayonida zarur bo’lgan birlikni o’xshash va farqli
belgilari asosida paradigmadan tanlab, sintagmatik imkoniyatlari doirasida
nutqda turli-tuman kombinatsiyalar hosil qiladi. Nutqda leksemalarning
mohiyati to’la-to’kis hech qachon voqelanmaganligi kabi sintagmatik
imkoniyatlarning ham faqat zaruri voqelikka aylanadi. Zero, dialektika
uqtirganidek, mohiyat bir hodisada bus-butun yuzaga chiqmaydi, imkoniyat
to’la voqelanmaydi. Nutqiy voqelanish ularning bir zarrasidir, xolos.
Leksema so’zdan boyroq va kengroqdir. Biroq so’z nutqda turli begona
hodisalar – bevosita leksemaga aloqador bo’lgan lisoniy va aloqador bo’lmagan
kontekstual hodisalar bilan «boyitilgan», nutqda voqelanish uchun
shakllantirilgan bo’ladi. Leksemaning «boy»ligi «o’ziniki»dir. So’z esa,
aytilganidek, o’ziga, o’z asosidagi leksemaga tegishli bo’lmagan boshqa
nolug’aviy omillar - fonetik, morfologik, sintaktik uslubiy zotlar zarralarini
o’ziga biriktirib, o’ziga tegishli bo’lmagan zarralar hisobiga «boyiydi».
33

XULOSA
O‘zbekiston Respublikasi mustaqil davlat sifatida rivojlanishni
boshlagandan biri ilm-fan va milliy madaniyatimizning har bir sohasida jiddiy
o‘zgarishlar yuz bera boshladi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov “Yuksak
ma’naviyat yengilmas kuch” deb nomlangan kitobida ta’kidlaganidek, “O‘tmish
davr mobaynida davlat tilining hayotimizdagi o‘rni va ta’sirini kuchaytirish, uni
tom ma’noda milliy qadriyatiga aylantirish yo‘lida ilgari tasavvur ham qilib
bo‘lmaydigan ulkan ishlar amalga oshirildi. Istiqlol yillarida O‘zbekiston uning
qo‘llanish darajasi amalda nihoyatda kengaygan, uni ilmiy asoslab
rivojlantirishga qaratilgan tadqiqotlar, tilimizning o‘ziga xos xususiyatlarida
bag‘ishlangan ilmiy va ommabop kitoblar, o‘quv qo‘llanmalari yangi-yangi
lug‘atlar ko‘plab chop etilayotgani jamiyat tafakkurini yuksaltirishga o‘z
hissasini qo‘shmoqda.
O’rganilgan ma’lumotlarga asoslangan holda quyidagi xulosaga kelindi:
1. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari boshlang’ich sinf
o‘quvchilarining ona tili fanidan egallagan bilim, ko‘nikma va malakalari,
kommunikativ – uslubiy savodxonligi mustaqil, ilmiy – ijodiy va ixtisosiy matn
yaratish uchun yetarli emas.
2. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari boshlang’ich sinf o‘quvchilarida
sifatning ma’noviy guruhiga oid so‘zlarni to‘liq o‘rganish uchun vaqt va
darslikda berilgan ma’lumotlar etarli emas.
3. O‘quvchilarda so‘z turkumlariga oid ma’lumotlarni o‘rgatish
uchun ma’lumotlar etarli emas.
4. O‘quvchilarning yozma ishlarida uchraydigan imloviy nuqsonlar
izchil bartaraf etilgani holda gap qurilishidagi g‘alizliklar, mazmuniy, mantiqiy
– uslubiy nuqsonlar ustida ishlash ona tili o‘qituvchilarining e’tiboridan chetda
qolmoqda.
Ushbu kurs ishini ham yuqoridagi talablarga qisman bo‘lsada hissa
qo‘shadi, degan umiddamiz. Ish kirish, ikki bob va xulosadan iborat.
34

Mavzuni o‘tish o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish hamda nutqning
rang- barangligini ta’minlaydi. Bir so‘z bilan aytganda o‘quvchilarning nutq
madaniyati takomillashib boradi.
Biz bitiruv malakaviy ishini yozishda darslikda 1-4-sinf ona-tili darsligida
berilgan sifatlar bo‘yicha o‘tilganlarni mustahkamlash darsida yangi pedagogik
tehnologiya asosida turli o‘yin topshiriqlar tavsiya qilindi.
Xulosa qilib aytganda sifatlarni o‘tishda quyidagilarga e’tibor qaratish
kerak:
O‘zbek tilshunosligida sifatlar mavzusi bo‘yicha salmoqli ilmiy tadqiqotlar
qilingan, shunga ko‘ra bu mavzuni umumiy o‘rta ta’lim maktabida ilmiy
asoslangan bilimlarga tayangan holda o‘tishni rivojlantirish maqsadida qilingan
ilmiy nazariy talqinlar sifatlarlarni o‘tishning ilmiy-amaliy asosini tashkil etishi
lozim.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI.ʻ
1.Yo ldashev J. G., Usmonov S.A. “Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni
ʻ
amaliyotga joriy qilish” o quv qo llanma. – T: Fan va texnologiya, 2008.
ʻ ʻ
2 . O zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Oliy
ʻ
Majlisga murojaatnomasi”. 2020-yil 29-dekabr. Kun.uz
3 . O zbekiston Respublikasining “Ta’lim to g risida” gi Qonuni. 2020 yil 23
ʻ ʻ ʻ
sentabr O RQ-637 son. Lex.uz
ʻ
4 . Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini
ʻ
birgalikda barpo etamiz. -Toshkent: O zbekiston, 2016. - 56 B.
ʻ
5 . Mirziyoyev. Sh.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz”. - T.: O zbekiston, 2017. 473 b.
ʻ
6 . I.A. Karimov “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” Toshkent
“Ma’naviyat” 2008 y.
7 . Rafiyev A., Muxamedjanova G. “O zbek tili” (9-sinf darslik) T.: –
ʻ
2019„O qituvchi“ nashriyot 10-bet
ʻ
8 . Avliyoqulov N.X. “Zamonaviy o qitish texnologiyalari” (o quv
ʻ ʻ
qo llanma).- Buxoro. Matbaa, 2001.- 68 b.
ʻ
9 . Azizxodjaeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat.
(O quv qo llanma) – T.: Moliya, 2003. 23-bet
ʻ ʻ
10. Beruniy. Qadimiy xalqlardan qolgan yodgorliklar Tanlangan asarlar. 1-
jild. – Toshkent: 1968. 106-107 b.
11. Tojiboyeva D. “Maxsus fanlarni o qitish metodikasi” (o quv qo llanma)
ʻ ʻ ʻ
T:.2007 215-bet.
12. G.Boymurodova, X.Sattorova va boshqalar “O qish” (4-sinf o qituvchi
ʻ ʻ
kitobi) T.: “Sharq” 2017. 103-bet
13 . Muslimov N.A., Usmonboeva .H. va boshqalar “Innovatsion ta’lim
texnologiyalari” (o quv qo llanma) – T.: 2015. – 208 bet.
ʻ ʻ
14 . Ishmuhammedov R. “Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim
samaradorligini oshirish yo llari” (o quv qo llanma). –T.: Fan 2005 y
ʻ ʻ ʻ
36

15 . Umarova M., Hamroqulova X., Tojiboyeva R.,,O qish kitobi” (Umumiyʻ
o rta ta’lim maktablarining 3-sinfi uchun darslik).-Toshkent: „O qituvchi,,
ʻ ʻ 2019,
283-betlar.
16 . Jo rayev A. S. “Ta’limning interfaol usullari” (o quv qo llanma) Buxoro -
ʻ ʻ ʻ
2006 y.
17 . Qosimova K., Matjonov S., G ulomov X., Yo ldosheva Sh., Sariyev Sh.
ʻ ʻ
Ona tili o qitish metodikasi. (o quv qo llanma) Toshkent,2009. 176-bet.
ʻ ʻ ʻ
18. Ismatova N., Zokirova S., Mo minova L., Rahimjonov D. va
ʻ
boshqalar ,,Tarbiya” (Umumiy o rta ta’lim maktablarining 2-sinfi uchun darslik)
ʻ
Toshkent ,,Gofur G ulom nomidagi nashriyot-matbaa uyi”, 2020, 26-bet.
ʻ
19 . Alisher Navoiy. “Mahbub ul-qulub” (Qalblar sevgisi) (kitob) – T .: G afur
ʻ
G ulom.
ʻ 1983. 28-29 b.
20 . Matchonov S., Shojalilov A., G ulomova X., Sariyev Sh., Dolimov
ʻ
Z.,,O qish kitobi”(Umumiy o rta ta’lim maktablarining 4-sinfi uchun
ʻ ʻ darslik)
Toshkent ,,Yangi yo l Poligraf Servis”, 2019, 83-85-betlar.
ʻ
21 . G afforova T., Nurullayeva Sh. Mirzarakimova Z.,,O qish kitobi”
ʻ ʻ
(Umumiy o rta ta’lim maktablarining 2-sinfi darslik).-Toshkent: ,,Sharq”, 2019,
ʻ
87- 88-betlar
22 . G afforova T., Shodmonov E., Eshturdiyeva G. “O qish kitobi” 1-sinf
ʻ ʻ
uchun darslik, “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh
tahririyati. Toshkent-2019-yil. 33-bet.
Internet saytlari
1. www.natlib.uz internet kutubxona
2. www.ziyonet.uz materiallari
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
6. www.testing.uz
7. www.math.com
37

So’zlarning ma‘no munosabatiga ko’ra turlari

Sotib olish