Дата регистрации 05 Декабрь 2024
227 ПродажSodda gaplarning qurilish qoliplari
![Sodda gaplarning shakllanishida uch xil omil muhim rol o’ynaydi.
1.Sodda gapning shakllanishidagi leksik omil. Fikr tushunchalarsiz
bo’lmaganligi bois sodda gap asosida ham, avvalo so’z yotadi. Zero, sodda gap
asosidagi atov birlik – voqealangan leksemadir. Leksemaning guruhlanishida ham
yetakchi omildan biri sifatida ularning sintaktik imkoniyat yotish bejiz emas. Shu
boisdan tilshunoslikda gap bo’laklari va so’z munosabati ustuvor masaladan biri.
Gap bo’laklari turli mustaqil so’z turkumi bilan ifodalanevaradi. Biroq har bir gap
bo’lagi uchun ma’lum bir so’z turkumi ko’proq xoslangan boladi – semantik va
Grammatik xossalari bilan ma’lum bir gap bo’lagi vazifasida mos so’zlar bor.
Masalan, “kesim vazifasida kelish uchun ko’proq fe’l xoslangan”
(I.I.Meshchaninov.) Ega, to’ldiruvchi vazifasida, asosan, ot va ot vazifasidagi so’z
keladi. Bu so’z turkumlarining umumiy ma’naviy tabiati va grammatik xususiyati
bilan belgilanadi. Masalan, ot turkumi ko’proq tobe bo’lak (ega, to’ldiruvchi,
aniqlovchi) vazifasida kelganligi bois tobelovchi vosita bo’libkelishik
qo’shimchalari faqat otga, kesim vazifasida ko’proq xoslanganligi bilan
belgilanadigan “aldamchi” tasavvurlardir.
Aytilganlar asosida shunday xulosaga kelish mumkin : har bir so’z turkumi
muayyan gap bo’lagi vazifasiga ko’proq xoslangan bo’lsa-da, bu vazifada boshqa
turkum so’zlari ham kelaverganligi kabi, ma’lum vazifaga xoslanganlik uni
nutqda boshqa mavqe egallashdan mahrum qilmaydi. Shuning uchun ham so’zning
qaysi turkumga xosligini belgilashda uning qaysi gap bo’lagi vazifasida kelishi
nisbiy, barqaror bo’lmagan asos vazifasini o’taydi.
2.Gapning shakllanishida morfologik omil. Gapni so’z, so’z birikmasidan
farqlovchi belgi uning maxsus morfologik ko’rsatkichi – kesimlik qo’shimchalar
bilan shakllanganligi . Zero, eng “ kichik” gap – morfologik shakllangan atov
birligi. Misollar: O’qituvchiman. Ishladim . Bu “kichik” gaplar atov birligi
(o’qituvchi, ishla )dan mahrum etilsa, bu o’z holicha hech qanday qiymat kasb
etmaydigan morfologik shakl – [-dim] qoladi. Biroq mazkur gaplar morfologik
shakldan ajratilsa, tilning boshqa sathi birliklari (so’z SB) dan farqlanmay qoladi.
5](https://docx.uz/documents/49273041-3dac-49c9-86c3-2ecfc6b536eb/page_5.png?v=1)
![ega; bu ma’no aktual artikulyatsiya, ya’ni mavzu va qofiyaga, so‘z tartibi va
intonatsiyaga bo‘linish orqali ifodalanadi.
Ehtimol, tillarning sintaktik tizimini o'rganishda asosiy birlik jumladir.
Gapning mohiyatini eng murakkab til shakllanishi sifatida tushunish, agar til
nazariyasi, falsafa, mantiq va psixologiyaning bir qator masalalari ilmiy
bilimlarning hozirgi rivojlanish darajasida ularning umumiyligida tushunilgan
taqdirdagina mumkin bo'ladi. O‘ylaymizki, taklif ta’rifidagi farqlar masalaning
o‘zi ham qiyinligi va murakkabligidan, ham uni hal etishning aniq asosini topish
zarurligidan dalolat beradi. Hozirgi vaqtda sintaktik nazariya masalalarida mavjud
bo'lgan farqlarga qaramay, zamonaviy jumlalar nazariyasida umumiy jumlani
ajratib ko'rsatish mumkin.
Gap orqali tilning asosiy vazifasi - kommunikativlik amalga oshiriladi.
Jumla "fikrlarni shakllantirish, ifodalash va etkazishning asosiy
vositasi" . Demak, sintaksisning asosiy masalalaridan biri jumla va hukm, kengroq
aytganda, til va tafakkur o‘rtasidagi munosabat masalasidir. Sintaktik
nazariyalarning rivojlanish tarixida fikrlash va tilni aniqlash, tafakkurni
mutlaqlashtirishda mantiqiy va grammatik (mantiqiy sintaksisda) yoki ularni
ajratish va mantiqiy tuzilish ta'sirini tan olmaslik qanday sodir bo'lganligini
ko'rdik. Tilning grammatik tuzilishi bo'yicha fikrlash (psixologlarning
nazariyalarida) aslida tafakkur va til o'rtasidagi munosabatlar muammosini olib
tashladi.
Tilshunoslikning asosiy qoidalaridan biri tafakkur va til o‘rtasidagi yaqin
munosabatni tan olishdir. A.A. Shaxmatov: “Gap so‘zlovchi va tinglovchi
tomonidan grammatik bir butunlik sifatida qabul qilinadigan, fikr birligini og‘zaki
ifodalashga xizmat qiluvchi nutq birligidir” deb ta’kidlaydi .
Tafakkur va til o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik shakllari va o'zaro ta'sirning
murakkab mexanizmi faoliyatning ikki jihati, til va tafakkurning ikki namoyon
bo'lishi bilan bog'liq. “Bir tomondan til ham, tafakkur ham homo sapiens kabi
inson miyasining mahsuli bo‘lsa, ikkinchi tomondan, til va tafakkur ijtimoiy
mahsulotdir, chunki insonning o‘zi ijtimoiy hodisadir” [6 ] . Tilning ham,
12](https://docx.uz/documents/49273041-3dac-49c9-86c3-2ecfc6b536eb/page_12.png?v=1)
![tafakkurning ham ikki tomonlama tabiati, ularning har biri ijtimoiy va individual
biologik birlikni o'zida mujassam etganligi ularning umumiy
xususiyatidir. Gapning o‘ziga xosligini tushunish uchun, xususan, tilning ikki
tomonlama xususiyatini tushunish zarur.
Tilda va tafakkurda "shaxsning jamiyat a'zosi sifatida kognitiv va
kommunikativ faoliyati amalga oshiriladi" . Fikrlashda bilishning ikki tomoni
(sezgi bilish va mavhum fikrlash) va bilimning ma'lumot sifatida
rasmiylashtirilishi ajralib turadi va til bilish (fikrlash) vositasi va fikrlarni ifodalash
va bilimlarni boshqa odamlarga etkazish vositasi sifatida ishlaydi. aqliy tarkibni
kommunikativ axborotga aylantirish” (Tam xuddi shunday). Shunga ko‘ra, til ham,
tafakkur ham, bir tomondan, “ijtimoiy bilimlar yutuqlari ro‘yobga chiqadigan va
mustahkamlangan” statik hodisalardir [8]. , va boshqa tomondan - dinamik, fikrlash
jarayonida va nutq faoliyatida namoyon bo'ladi. Gapdagi statik va dinamik
elementlarni birlashtirish ham uning o'ziga xos xususiyatlarini tushunish uchun
juda muhimdir.
Semantik nuqtai nazardan, gap u etkazayotgan xabarning nisbiy to'liqligi
bilan tavsiflanadi va shuning uchun kommunikativ avtonomiyaga ega. Gap "yopiq
tizim" bo'lib, uning elementlari ma'lum lingvistik vositalar bilan tizimli ravishda
tartibga solinadi.
Har bir gap predikativdir. Predikativlik -
Bu gap mazmunining voqelikka munosabati, nutq paytida o'rnatiladi.
Gapni so'z va iboralardan ajratib turadigan asosiy xususiyat - unda
predikativlikning mavjudligi. So'z yoki ibora ushbu belgini olgan holda jumlaga
aylanishi mumkin: "Ayoz va quyosh. Ajoyib kun! (A.
Pushkin). "Qishloq. Kulbalar ” (S. Yesenin).
Predikativlik ma'lum lingvistik vositalar bilan ifodalanadi. Tillarda
predikativlikni etkazishning eng keng tarqalgan vositasi fe'l shakli bo'lib, unda
shaxs, zamon va kayfiyatning ma'lum grammatik toifalari ifodalanadi. Shuning
uchun gapning organuvchi markazi ko‘pincha fe’l bo‘lishi bejiz emas: “Quyosh
ko‘tarilmoqda. Ayoz eriydi. Sohil qumlari shudringdan qorayib ketadi” (K.
13](https://docx.uz/documents/49273041-3dac-49c9-86c3-2ecfc6b536eb/page_13.png?v=1)
![Paustovskiy). "Predikativ funktsiya", deb yozadi V.V. Vinogradov, - bu alohida
so'zlar yoki tushunchalarning jonlanishi yoki bog'lanishida emas, balki nutqda
voqelik ob'ektlari va hodisalarining real mazmuni, aloqasi va o'zaro ta'sirini
ochishda" [9 ] . Bundan tashqari, (biz o'z navbatida qo'shamiz) gapda voqelik
ob'ektlari va hodisalarining real mazmuni, aloqasi va o'zaro ta'sirini nutqda ochish
ba'zi hollarda og'zaki ifodani, boshqa hollarda esa - intonatsion ifodani
oladi. Intonatsiyani grammatik kategoriyani ifodalovchi grammatik vosita deb
hisoblash mumkinmi? Peshkovskiyning fikricha, biz predikativ funktsiya deb
ataydigan narsa ba'zi hollarda faqat intonatsiya yordamida, boshqa hollarda - imo-
ishora va intonatsiya yordamida, uchinchisida - o'rnatish va intonatsiyada
ifodalanishi mumkin. "Shunday qilib, biz", deb yozadi A.M. Peshkovskiy, - biz
predikat kategoriyasini ifodalashning yangi usulini kashf qilamiz: intonatsiya ...
buning natijasida so'z faqat so'z bo'lishni to'xtatadi, lekin iboraga aylanadi" [10] .
Og'zaki qismdan mahrum bo'lgan gaplarda predikativlikni ifodalashning yagona
vositasi intonatsiyadir.
“Gap nafaqat voqelik haqidagi xabarni, balki so‘zlovchining unga
munosabatini ham ifodalaydi” [11] , ya’ni modallik ham gapning
belgisidir. Modallikni ifodalovchi lisoniy vositalar kayfiyat, modal so‘zlar va
intonatsiyaning morfologik grammatik kategoriyasi bo‘lishi mumkin (masalan,
Kel! gapi intonatsiyaga ko‘ra, so‘zlovchining xabar qilingan faktga munosabati
sifatida ham xursandchilik, ham afsus bildirishi mumkin). Modallik predikativlik
bilan chambarchas bog'liq va shuning uchun ham predikativlik tushunchasiga
kiritilgan kategoriya sifatida qaralishi mumkin.
Gapning semantik to'liqligi, predikativligi va modalligini ifodalashning
universal usuli - uning turli shakllaridagi intonatsiya.
Gap sintaktik va semantik tuzilish sifatida. Konstruktiv sintaksis va
kommunikativ sintaksis.
Gap grammatik tizimning eng yuqori birligi bo'lib, unda quyi birliklarning
grammatik ma'nolarining barcha soyalari amalga oshiriladi. Gap leksik mazmuni
14](https://docx.uz/documents/49273041-3dac-49c9-86c3-2ecfc6b536eb/page_14.png?v=1)
![jihatidan bir-biri bilan chambarchas bog'liq va o'zaro ta'sir qiluvchi turli darajadagi
grammatik abstraktsiyalarni birlashtiradi.
«Gaplarning o‘ziga xos mazmuni grammatik mulohaza predmeti bo‘la
olmaydi. Grammatika faqat gapning tuzilishini, gapning tipik shakllarini
o‘rganadi...” [12] , ya’ni konstruktiv sintaksis bilan bog‘liq. Biroq, zamonaviy
sintaksis faqat so'z shakllari va iboralardan jumlalar tuzish masalalari bilan
cheklanib qolmaydi. “Zamonaviy sintaktika fani gapning an anaviy kontseptsiyasiʼ
ortida tubdan farqlash uchun muhim bo lgan ikkita lingvistik hodisa mavjudligini
ʻ
aniq anglash bilan tavsiflanadi” [13] .
Bir tomondan, gap shaxs, zamon, maylning grammatik kategoriyalariga ega
bo‘lgan va modallik kategoriyasi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan sintaktik
tuzilma, ya’ni predikativlikka ega bo‘lgan strukturadir. Sintaktik tuzilma yoki
konstruktsiyaning grammatik artikulyatsiyasi vaziyatga, xabar mazmuniga,
intonatsiyaga bog'liq emas, sintetik tillarda so'z tartibiga bog'liq emas, ya'ni
grammatik artikulyatsiya ob'ektiv va statikdir. (Masalan, "Ajoyib bir lahzani
eslayman" (A.S. Pushkin) va "Buyuk strateg katta buyruq oldi ..." (I.Ilf,
E.Petrov) bir xil sintaktik tuzilishga ega ; yoki "I" kechqurun Vitebskga keldi ” (I.
Bunin) - Men Vitebskga kechqurun keldim -Men Vitebskga kechqurun keldim.)
Boshqa tomondan, gap nisbatan tugal xabar sifatida, kommunikativ birlik sifatida
muloqot jarayonida yuzaga keladigan ma'lum kommunikativ maqsadni aks
ettiruvchi semantik tuzilmadir. Kommunikativ birlik sifatida semantik tuzilma
xabar shakllanayotgan vaziyatga va so'zlovchining (muallifning) xabar mazmuniga
munosabatiga bog'liq.
Kommunikativ nuqtai nazardan, gapning bo'linishi mobil, dinamik, aytish
mumkinki, uzatilayotgan xabarning mazmuniga sub'ektiv (lekin befarq emas,
neytral emas). U asosan intonatsiyada, ba zan so z tartibida namoyon
ʼ ʻ
bo ladi.
ʻ Shuning uchun, gaplar quloq bilan emas, balki vizual tarzda, bosma
shaklda qabul qilinganda, muallifning xabar qilinayotgan narsaning mazmuniga
munosabati bevosita uzatilmaydi. O'quvchining o'zi jumlaning semantik tuzilishini
tushunishi va etkazishi kerak, lekin uni turli yo'llar bilan tushunish
15](https://docx.uz/documents/49273041-3dac-49c9-86c3-2ecfc6b536eb/page_15.png?v=1)
![mumkin. Akademik L. V. Shcherbaning fikricha, “har bir adabiy matn ma’lum
darajada jumboq bo‘lib, u doimo o‘ziga xos maslahatga ega bo‘ladi.
Har qanday gapning asosiy belgilari: gap mazmunini voqelikka havola qilish
ifodasidan iborat sintaktik ma’no; semantik va intonatsion to'liqlik. Belovolskaya
yozadi: "Sintaksisning markaziy grammatik birligi sodda gapdir" [15] . Sodda
gapning rasmiy tuzilishi darajasida uning predikativ grammatik asosini ifodalovchi
komponentlar majburiy ravishda ajratiladi. Gap asosini bosh a’zolar tashkil qiladi:
ikki qismli gaplarda to‘lqinlar o‘ynayapti, shamol hushtak chalyapti, mast bukib
g‘ijirlayapti (L.) – yoki bir bo‘lakli gaplarda bosh a’zo: Qorong‘i
tushmoqda. Atrofda jimlik. Gapning bu qismi predikativ o'zak deb ataladi, chunki
unda predikat (shu jumladan etishmayotgan, nol) tufayli predikativlik ifodalanadi,
ya'ni. grammatik ma'no.
Predikativlik - gap mazmunini voqelikka real yoki noreal hodisa sifatida
belgilash, modallik va vaqt shakllarida ifodalanishi. Bu ma’nolar, odatda, fe’lning
ravish shakllari orqali ifodalanadi: Meni tut , tumorim... G‘am kunida menga
berilgansan (P.). Predikativlik - voqelik bilan bog'langan narsaning o'zaro
bog'liqligi, asosiy a'zolarning grammatik shakllari va to'liqlik intonatsiyasi orqali
uzatiladigan biror narsani tasdiqlash yoki inkor etish.
Bayonot mazmunining voqelikka munosabati sub’ekt bilan uning protsessual
yoki protsessual bo‘lmagan xususiyati o‘rtasidagi bog‘lanishni tasdiqlash yoki
inkor etishda ham namoyon bo‘ladi. Masalan, Berg ko'li matnida taxminan bir oy
yashagan. U ishga ketmoqchi emasdi va o'zi bilan yog'li bo'yoqlarni
olmadi (Paust.) Birinchi gap tasdiq, ikkinchisi salbiy. Inkor gaplar, tasdiqlovchilar
kabi, real yoki noreal modallikka va mos keladigan shakllarga
ega. Masalan: Muqarrar denoumentga shoshilmang! Va u holda u uzoqda emas
Predikativlikni ifodalovchi komponentlarning mavjudligi faqat
konstruktsiyaning gap sifatida ramkalanganligini ko'rsatadi. Lekin to‘laqonli gap
bo‘lishi uchun u intonatsion va semantik to‘liqlikka ega bo‘lishi kerak. Shunday
qilib, Valgina shunday yozadi: "Gap - bu ma'lum bir semantik va intonatsion
to'liqlikka ega bo'lgan so'zlarning (yoki so'zning) grammatik jihatdan tashkil
16](https://docx.uz/documents/49273041-3dac-49c9-86c3-2ecfc6b536eb/page_16.png?v=1)
![etilgan birikmasi bo'lgan inson nutqining minimal birligi" [16 ] . To liq gapningʻ
intonatsiyasi (odatda, oxirida ohangning pasayishi, go yo ajratuvchi pauza oldidan)
ʻ
sodda gapning muhim belgisidir. Yozuvda bu intonatsiya nuqta, ellips, savol yoki
undov belgisiga mos keladi: - Qayerda uyg'onding? - Men pechka ustidagi odam
oshxonasida uyg'ondim. Har kim tasdiqlashi mumkin (Ch.). Bu alohida
xususiyatning yo'qligi murakkab gapning predikativ qismlarini soddadan ajratib
turadigan xususiyatdir. Murakkab gap faqat oxirida to'liqlik intonatsiyasiga
ega. Taqqoslang: Biz ruhiy tashnalikdan azob chekdik, men o'zimni g'amgin
cho'lda sudrab ketdim va olti qanotli serafim menga chorrahada paydo
bo'ldi. Tushdagidek yengil barmoqlari bilan ko‘z qorachig‘imga tegdi (P.).
Gapning semantik to‘liqligi gap tarkibiga kirgan so‘zlarning semantikasiga
bog‘liq. Gapning nisbiy semantik to'liqligi uchun eng muhimi, asosiy a'zolar rolida
semantik jihatdan etarli so'zlardan foydalanishdir. Chorshanba tugallanmagan
gaplar: Kelish bizni xursand qildi (?) Ko`zli qiz (?) yoki U kirdi (?) - va
tugatdi: Otaning kelishi bizni xursand qildi. Ko'k ko'zli qiz. U o'ylamasdan harakat
qildi yoki universitetga kirdi. Ko'p hollarda to'liqlik yoki to'liqlik matn yoki
vaziyatdan tashqarida olingan alohida jumlaga nisbatan aniqlanadi. Demak,
ajratilgan gapni to‘liq va mazmunli deb bo‘lmaydi.U bir stakan ichdi ..., chunki
semantik moslik qoidasi buziladi: semantik tarkibida ichish fe'li suyuqlik majburiy
elementiga ega. Shu bilan birga, dialogik javobda bir stakan so'zni ham ishlatish
mumkin : " U qancha sut ichdi?" - Shisha.
Semantik aniqlik tushunchasi bilan bog‘liq bo‘lib, asosiy a’zolar semantik
jihatdan yetarlicha so‘z shakllari bilan ifodalansa, predikativ o‘zak bilan mos
kelishi mumkin bo‘lgan gap modeli tushunchasi {It's raining. Osmon bulutli. Ota
keldi. Sovuq, muzlaydi), yoki mos kelmaslik, agar bazaning tarkibiy qismlari
majburiy tarqatuvchilarga muhtoj bo'lsa (Otasi + ishda. U tomosha qiladi + sun'iy
yo'ldoshlar. Ota odam + baland bo'yli. U + qaltirash va ostida.). Gap modeli
semantik tuzilmaning barcha asosiy komponentlarini: sub'ekt, predikat va ob'ektni
va majburiy semantik determinantlarni o'z ichiga oladi.
17](https://docx.uz/documents/49273041-3dac-49c9-86c3-2ecfc6b536eb/page_17.png?v=1)
![3. S odda gaplarda shakl va mazmun munosabati
Har qanday sodda gap shakl va mazmun birligidan iborat. Sodda gapning
lisoniy sathdagi shakily va mazmuniy jihati uning nutqiy sathdagi shakily va
mazmuniy jihatidan farqlanadi.
Sodda gapning eng kichik qurilish qolipi lisoniy sathda o’rnashgan. Bunda
lisoniy sintaktik qolipning chap tomoni shakily va o’ng tomoni mazmuniy jihati.
Nutqiy sathda esa shakily va mazmuniy jihat lisoniy sathdagidan farqliroq.
Sodda gaplarning nutqiy sathdagi shakily-mazmuniy munosabatini
tilshunoslikning mazmuniy sintaktik yo’nalishi o’rganadi.
Mazmuniy sintaksis ma’lum bir sintaktik birlik nimani ifodalaydi va ma’lum bir
voqea qanday ifodalaydi degan muammoni ochib berish bilan mashg’ul bo’ladi.
Sintaktik birlik (so’z birikmasi, gap bo’lagi, gap)da ifodalangan borliq bo’lagi,
voqelik, vaziyat mazmuniy sintaksisda propozitsiya deb yuritiladi. Masalan,
borliqda kitob ustida harakat bajariladi – kitob o’qildi. Bu propozitsiyadir.
Propozitsiya so’z birikmasi bilan ham ( kitobning o’qilishi ), sodda gap bilan ham
ifodalanishi mumkin ( Kitob o’qildi ). Lekin turli sintaktik birlikda turlicha – so’z
birikmasida muayyanlashgan tushuncha, gapda esa nisbiy nisbiy tugal fikr sifatida
aks etgan. Demak, ko’rinadiki, ma’lum bir propozitsiya sodda gap sifatida
namoyon bo’lashi uchun unga boshqa narsalar – so’zlovchining kommunikativ
maqsadi, modallik belgilari ham qorishadi- bu esa gapga xos grammatik
kategoriyaning nutqiy namoyon bo’lishini taqozo etadi va tegishli sintaktik mavqe
bilan ta’minlanadi. Boshqacha aytganda, birinchi sintaktik birlik ( kitobning
o’qilishi )da propozitsiya tushuncha tarzida berilib, u so’zlovchining buni hukm
sifatida bermaslik maqsadiga bo’ysundrilgan. Maqsad esa ifodalovchi sintaktik
birlikda grammatik shakllar ([- ning ], [- i ] ) va ohang (ko’tariluvchi –
tugallanmagan) bilan ta’minlangan. Ikkincisida esa so’zlovchi propozitsiyasini
nisbiy tugal fikr sifatida berishni maqsad qilganligitufayli u nutqda tegishli
20](https://docx.uz/documents/49273041-3dac-49c9-86c3-2ecfc6b536eb/page_20.png?v=1)
![1. Oktabr to’ntarishidan keyin juda ko’p lug’aviy birlik lar ning shakli
o’zgar madi, ammo mazmuni o’zgardi: [ arbob, rais, hakim, hakam va b.]
40 —80 -yillarda ko’plab lug’ aviy birliklarning ma’ nolari saqlandi. Shakli
esa, asosan, ruscha shakllar bilan almashtirildi: ( sho’ro →sovet,
inqilob→revolyusiya,jumhur r iyat→respublika,viloyat oblast, tuman→ rayon).
2. Bugungi kunda r us tilidan va u orqali G’ arbiy Yevr opa tillaridan
kir gan minglab lug’ aviy birliklar ning hatto ilmiy - texnik atamalar ning
ma’no (mazmun)lari saqlanmoqda. Amm o shakli esa qisman o’
zbekcha, ko’pincha ar abcha va tojikcha so’zlar bilan almashtirilmoqda:
(Vrach→hakim, televizor→oynaijahon, institut→oliygoh, fakultet→kulliyot,
student→talaba kabi).
3. Biz har kuni yuz martalab lug’ aviy birliklar ni ko’ chma ma’ nod a
qo’llaymiz. Qiyoslang: [Singlim, bu qanday bino? Akajon, biroz qar ashib
yuboring,] Bu gaplar da (singlim, akajon, qarashib yuboring) so’zlarida
lug’aviy ma’no o’zgartirilgan, shakl esa saqlangan. Qo’shni tillarda,
ayniqsa, ko’p tillilik sharoitida o’z lug’aviy birliklariga ma’nodosh
( sinonim) so’zlar olish, tanlash, ulardan erkin foydalanish ham qayd
etilgan nomutanosiblikka ko’ra yuz beradi. Ayniqsa, eski o’zbek tilining
badiiy - nazmiy nutqida bu usuldan nihoyatda ko’p foydalanilgan. Shu
sababli faqat bir «sevgili» tushunchasini ifodalash uchun eski o’zbek
tilimizda 100 dan ortiq shakldosh so’z bor .
Bunday imkoniyatlarning barchasi tilning rivojla nishi uchun qulay omil
bo’lib, tildagi shakl va mazmun nomutanosibligi bilan asoslanadi.O’zbek tilida
sodda gaplardagi mazmuniy - sintaktik nomuvofiqlik (asimmetriya)
muammosi o‘rganilgan. Ammo bu masala qo‘shma gaplar doirasida alohida
o‘rganilgan emas. Rus tilida esa mazkur masala, qo‘shma gap materialida
chuqur tadqiq etilgan.
22](https://docx.uz/documents/49273041-3dac-49c9-86c3-2ecfc6b536eb/page_22.png?v=1)
![4. Sodda gaplarning lisoniy sintaktik qolipi.
Lisoniy sintaktik qolip nutqiy hodisa sifatidagi sodda gaplarning asosiy
grammatik va struktur (qurilish) xususiyatini o’zida mujassamlashtirgan
mavhum qurilma sifatida yashaydi. Bu gapning struktur elementi orasidagi
munosabatni ifodalab, uning umumiy grammatik ma’nosini
mujassamlashtiradi.
Nutqda sodda gaplar turli-tuman: 1. Shavkat kitobni o’qidi. 2. Ortadi
sevinchim. 3. Farg’ona, go’zalsan. Shuning uchun ularning qoliplari ham turli-
tuman bo’lishi tabiiy. Yuqoridagi Shavkat kitobni o’qidi tipidagi cheksiz gaplar
( Tohir xatni oldi. Munisa uyni supurdi ) uchun (ega+to’ldiruvchi+kesim) Ortadi
sevinchim tipida cheksiz gaplar uchun (ega+kesim), Farg’ona, go’zalsan
tipidagi cheksiz gaplar uchun (undalma,kesim) qoliplari umumiy.
Aytilganlardan ikkita ikki xil xulosaga kelish mumkin:
1) qoliplar cheksiz gaplar uchun umumiy:
2) bu qoliplarni ham cheksiz ajratish mumkin.
Ikkinchi xulosa lisoniy birliklarning cheklanganligi haqidagi qoidaga zid.
Demak, yo qolip haqidagi xulosada hali izchillik va mukammallik yo’q, yoxud
ajratilgan qoliplarda umumiylik yuqori darajada emas. Zero, boshqa lisoniy
birlik kabi qolip ham miqdoran chekli va mohiyatan umumiy bo’lishi lozim.
Keltirilgan qolipning cheksizligi sababi – uning gaplarni umumlashtirishning
ancha quyi bosqichida ekanligi. Chunki [undalma, kesim] va [ ega +kesi,] qolipi
ham o’zaro farqli va umumiy belgi- xususiyatga ega. Bu qolip undalma va
kesim uzvlari asosida o’zaro farqlanadi, biroq har ikkalasi uchun ham kesim
uzvi qanchalik cheksiz ko’rinish kasb etmasin, ular lisonda bitta umumiylikka
ega bo’lishi va bu umumiylikning zarrasi gap bo’lib kela oladigan istalgan
hosilada mavjud bo’lishi shart. Xo’sh, o’zbek nutqida qo’llana oladigan
gaplardagi yuqori darajadagi umumiylik nimadan iborat va u qanday tiklanadi?
Buni aniqlash uchun bir necha o’nlab sodda gaplar olinib, ulardan nosintaktik,
24](https://docx.uz/documents/49273041-3dac-49c9-86c3-2ecfc6b536eb/page_24.png?v=1)
![ya’ni almashtirilsa ham, o’zgartirilsa ham, sodda gap mohiyatiga daxl
qilmaydigan fonetik (gap ohangi), grammatik (gap bo’laklari uchun asos
bo’lgan so’z turkumlari) hodisalar, so’zlovchining kommunikativ niyati (ifoda
maqsadi: dark, so’roq, buyruq), emotsional jihatlar ( gapdagi his-hayajon), gap
bo’laklari tarkibi (yig’ma, yoyiq, analitik bo’laklar), shaxsning tavsifi kabilar
gapning mohiyatini qorong’ilashtiruvchi o’zga hodisa, tajalli sifatida gap
tarkibidan chetlashtiriladi. Shuningdrk, tajallilardan holi qilingan cheksiz
qoliplardagi farqlar e’tibordan soqit qilinib, umumiyliklar saqlab qolinaveradi.
Demak, sodda gap lisoniy sintaktik qolipini aniqlash ikki bosqichda amalga
oshiriladi:
1) nosintaktik hodisalarni chetlashtirish:
2) farqlarni soqit qilish – aynanliklarni ajratish
Quyidagi sodda gaplardan dastlab nosintaktik hodisalarni chetlashtirishga
harakat qilamiz. 1. Shavkat uyga borsin! 2. Qaylardasan, sevikli erkam? 3.
G’urbat axtarganga g’urbat ekan bu dunyo! 4. Sen ham uni sevasanmi?
Bu sodda gaplarda quyidagi nosintaktik hodisalar mavjud:
1.Ifoda maqsadi. Bu nosintaktik hodisa so’zlovchining maqsadi,
kommunikativ niyati bo’lib, shu asosda darak, so’roq, buyruq gap hosil qiladi.
Bir gapni uning sintaktik qurilmasiga ta’sir qilmasdan har xil ohang yordamida
darak, so’roq, buyruq gapga aylantirish mumkin. Masalan: 1. Jamshid uyga
borsin (buyruq gap). 2. Jamshid uyga borsin. (Jamshid uyga borsin, keyin
gaplashamiz ma’nosida – darak gap). 3. Jamshid uyga borsin? (so’roq gap).
Sodda gap ohang jihatdan qancha o’zgarmasin, uning qurulishi o’zgarmasdan
qolaveradi: [ega+hol+kesim].
Gapning ifoda maqsadini o’zgartiruvchi vosita sodda gap tarkibiga kiritisa ham,
sintaktik qurilishiga putur yetkazmaydi (masalan, so’roq olmoshlari, yuklamalar).
Demak, birinchi gapdagi buyruq, ikkinchi va to’rtinchi gapdagi so’roq va uchinchi
gapdagi darak ma’nolari mantiqiy kategoriyaning ushbu gaplarda namoyon
25](https://docx.uz/documents/49273041-3dac-49c9-86c3-2ecfc6b536eb/page_25.png?v=1)
Sodda gaplarning qurilish qoliplari
KIRISH ....................................................................................................................2
1.Sodda gaplar ..........................................................................................................4
2.Darsning sodda gaplar haqida borishi ...................................................................8
3.Sodda gaplarda shakl va mazmun munosabati ....................................................12
4. Sodda gaplarning lisoniy sintaktik qolipi ...........................................................15
XULOSA ...............................................................................................................19
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................20
-
Похожие документы
- “1-2 sinfda Ot turkumini o‘rgatish metodikasi”
- Tarbiyachining jamiyatda tutgan o'rni
- Bоshlаng‘ich sinf о‘quvchilаridа xаlq оg‘zаki ijоdi оrqаli krеаtiv qоbiliyаtni rivоjlаntirish
- Bolalarning mustaqil tasviriy faoliyatlari burchagining jihozlari va materiallari
- Aplikatsiya uchun materiallar