• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 905.0KB
Покупки 1
Дата загрузки 03 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Nurali Axmedov

Дата регистрации 24 Октябрь 2024

10 Продаж

Soliq stavkasining mazmuni va turlari.

KIRISH Mamlakatda olib borilayotgan keng qamrovli iqtisodiy islohatlarni amalga oshirishda avvalambor soliq siyosatini yanada takomillashtirish, soliqlarning turlari va ularning amal qilish mexanizimini soddalashtirishning muhim masalalaridan hisoblanadi. Mamlakatimizni iqtisodiy rivojlantirish, uzoq muddatli strategik maqsadlarni amalga oshirishda O’zbekistonning jahon bozoridagi raqobatdoshligini oshirish va mavqeini mustahkamlashga yo’naltirilgan tarkibiy o’zgarishlar, zamonaviy yuksak texnologiyalarga asoslangan eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishni ta’minlaydigan ishlab chiqarishlarni jadal rivojlantirish asosiy ustuvor yo’nalishlardan biri ekanligiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Shu sababli ham mamlakatimizdagi tadbirkorlarlarga sharoit yaratib berish maqsadida bir qancha islohotlar amalga oshirilmoqda. Xususan, koronavirus pandemiyasi sharoitida tadbirkorlik sub’yektlarini qo‘llab-quvvatlash choralarini davom ettirish maqsadida quyidagilarning amal qilish muddati 2021 yil 31 dekabrga qadar uzaytirish taklif qilindi: - turizm, transport va umumiy ovqatlanish sohalariga berilgan yer va mol-mulk solig‘ini to‘lash bo‘yicha imtiyozlarga oid 20 mingta tadbirkorlik sub’yektining 2020 yil yakuniga qadar kechiktirilgan 400 milliard so‘mni qaytarishi; - O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 19 martdagi PF–5969 - son Farmonida nazarda tutilgan mol-mulk solig‘i va yer solig‘i bo‘yicha penyalar hisoblanishini to‘xtatib turish, shuningdek soliq qarzini majburiy undirish choralari ko‘rilishiga cheklov (2020 yil 31 dekabr holatiga mavjud soliq qarzga nisbatan); - O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 3 apreldagi PF–5978 - son Farmonida nazarda tutilgan mikrofirma, kichik korxona va yakka tartibdagi tadbirkorlarga mahalliy davlat hokimiyati organlariga ariza bermasdan turib soliq organlarini xabardor qilgan holda mol-mulk solig‘i va yer solig‘i bo‘yicha berilgan foizsiz kechiktirish (bo‘lib-bo‘lib to‘lash) tartibi; 2 Moliya tizimida davlat byudjeti asosiy o’rinni egallaydi. Byudjet juda keng qamrovli tushuncha bo’lib, u mamlakat iqtisodiy siyosatini boshqarishda asosiy moliyaviy reja sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Soliq siyosati davlatning byudjet daromadlarini optimal shakllantirish va davlat xarajatlarini oqilona sarflash uchun soliq olishni takomillashtirish sohasidagi siyosati tushuniladi. Ayni paytda, soliq siyosati ishlab chiqarishni o’stirishga va uning samaradorligini oshirishga, soliqqa tortiladigan bazani kengaytirish maqsadida yuridik va jismoniy shaxslar daromadlarini ko’paytirishga qaratilgan bo’lishi lozim. Soliq siyosatining xususiyati shundan iboratki, u nafaqat davlatning daromadlar bazasini ta’minlash va kelib tushgan pul mablag’larini xarajat qilish, balki jamiyatda makroiqtisodiy barqarorlikni hamda inflyatsiyaning past darajasini, aholining optimal bandligini ta’minlashi zarur. Soliq siyosati tor ma’noda makroiqtisodiy barqarorlik va mustahkam iqtisodiy o’sish, iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni ta’minlash, tashqi iqtisodiy faoliyatni va bosqichma-bosqich valyuta bozorini erkinlashtirish, aholining barqaror moddiy farovonligini ta’minlash va ijtimoiy himoyasini oshirish kabi umumdavlat makroiqtisodiy vazifalarini ta’minlashga yo’naltirilgan. Soliq siyosatini amaliyotda amalga oshirish nuqtai nazaridan birlamchi vazifalar o’rtasida to’g’ri muvofiqlikni aniqlash muhim hisoblanadi. Boshqacha aytganda, soliq siyosati doirasida umumiy strategiyani ishlab chiqish bilan bir qatorda navbatdagi amalga oshiriladigan aniq chora-tadbirlarga faqat to’g’ri urg’u berish orqali muvaffaqiyatga erishish mumkin. Bozor munosabatlariga o’tishning muayyan bosqichi vazifalariga mos ravishda byudjet-soliq siyosati instrumentlari ham o’zgarib boradi. Milliy iqtisodiyotimizni isloh qilishning bugungi kundagi eng muhim vazifalaridan biri davlat byudjeti daromad va xarajatlari muvofiqligini ta’minlashga qaratilgan. Davlat byudjet-soliq siyosatining strategik vazifasi davlat xarajatlarini tuzilmaviy qayta qurishni, daromadlarning yangi manbalarini izlab topishni, iqtisodiy mustaqillikni va oxir- oqibatda aholi farovonligining oshishini ta’minlash uchun rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti mexanizmlariga maqsadli ta’sir ko’rsatishni yo’naltirishdan iborat. 6 4. Iqtisodiy subyektlarni soliqqa tortishda belgilangan soliq siyosatining yo’nalishlari. Insoniyat butun tarixi davomida hech bir davlat soliqlarsiz mavjud bo’la olmagan. Soliq tajribasi soliqqa tortishning bosh tamoyilini belgilab berdi: “ Oltin tuxumlar qo’yadigan tovuqni so’yib bo’lmaydi”, ya’ni aqlga sig’adigan va sig’maydigan xarajatlarni qoplash uchun moliyaviy mablag’larga ehtiyoj qanchalik katta bo’lmasin, soliqlar soliq to’lovchilarning xo’jalik faoliyatidan manfaatdorligini buzmasligi kerak. Soliqlarning funktsiyasini o‘rganish ularning iqtisodiyotdagi rolini ko‘rsatib bersa, soliqqa tortish tamoyillari soliq munosabatlarini amaliyotda tashkil etish, soliqqa tortish, uni undirish amaliyotining mazmunini ochib beradi. Ko‘plab iqtisodchilar soliqqa tortish iqtisodiyotning ravnaqiga olib kelishi mumkin bo‘lgan tamoyillarni qayd etishgan. Soliqqa tortish tamoyillarini A.Smit o‘zining «Xalqlar boyligining sabablari va tabiatlari» nomli kitobida (1776) ilk bor soliq tamoyillarini asoslab bergan: 1. Davlat fuqarolari davlat xarajatlarini qoplashda o‘zlari hukumat muhofazasida foydalanayotgan daromadlariga muvofiq tarzda qatnashishlari lozim. 2. Har bir odam to‘laydigan soliq aniq belgilab qo‘yilgan bo‘lishi kerak, bunda o‘zboshimchalik ketmaydi. Soliq miqdori, to‘lanadigan vaqti va tartibi uni to‘lovchiga ham, boshqa har qanday odamga ham birday aniq va ma’lum bo‘lishi zarur. 3. Har bir soliq to‘lovchiga har jihatdan qulay bo‘lgan vaqtda va tartibda undirilishi kerak. 4. Har bir soliq shunday tarzda tuzilishi kerakki, bunda soliq to‘lovchining hamyonidan ketadigan pul davlat byudjetiga kelib tushadigan mablag‘ga nisbatan ortiq bo‘lishiga mumkin qadar yo‘l qo‘yilmasin. Soliq amaliyotida soliqlarni undirishning uchta usuli mavjud: - kadastrli; 21 sohada davlat siyosati davlat uchun ham, bozor ishtirokchilari, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar, tadbirkorlar va boshka fuqarolar uchun ham maqbul keladigan shart- sharoitlarning yaratilishiga iqtisodiyotning real sektori ahvolini yaxshilashga qaratilmog’i lozim. Soliq siyosati quyidagi tamoyillar asosida shakllantirilishi lozim: - soliq tizimini barkarorligi; - xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni tarmoq bo’ysinishi va mulkchilik shaklidan qatiy nazar bir-xilda soliqqa tortilishi; - bir-xil darajada daromadga ega bo’lgan turli tabaqadagi soliq to’lovchilarga soliq yukini teng taksimlanishi; -bir-xil faoliyat bilan shug’ullanuvchi soliq to’lovchilarni teng sharoitda soliqqa tortish. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, soliq siyosatini yanada takomillashtirish asosida chuqur o’ylab, oqilona qabul qilingan qarorlar turadi. Ular bir tomondan, soliq to’lovchilar zimmasidagi soliq yukini jiddiy kamaytirishga, ikkinchi tomondan, barcha darajadagi byudjet daromadlarini va byudjetdan tashqari fondlarning barqaror asosini saqlashni ta’minlashga qaratiladi. Soliq islohoti shunday o’tkazilishi kerakki, bunda bir tomondan soliq yukini kamaytirish va tadbirkorlik sohasidagi eng muhim muammolarni echish (tadbirkorlikni rivojlantirish uchun har-xil to’siqlarni bartaraf etish), ikkinchi tomondan davlat uchun soliq to’lovchilarni keng oshkoraligini ta’minlash, soliq ma’murchiligini yaxshilash va soliqqa tortishdan qochish holatlarini bartaraf etish lozim. Soliqqa tortilmay qolayotgan xufiyona iqtisodiyot va noqonuniy faoliyatni bartaraf qilishga yo’naltirilgan amaldagi qonunchilikka rioya etilishi ustidan qat’iy tezkor nazorat o’rnatish va tegishli jazo choralarini kuchaytirish. Hozirda byudjet daromadlarini shakllantirishda resurs va mulk soliqlarining rolini oshirish siyosati olib borilmoqda. Bu siyosat hozirgi kunda eng ma’qul yo’l bo’lib, uni izchillik bilan davom ettirish zarur. 47  Iqtisodiyotga soliq yukining darajasini kamaytirish, shuningdek, soliq solishning soddalashtirilgan va umumbelgilangan tizimi bo‘yicha soliqlarni to‘laydigan xo‘jalik yurituvchi sub'yektlar o‘rtasidagi soliq yuki darajasidagi nomutanosibliklarni bartaraf etish;  Soliqlarni unifikatsiya qilish yo‘li bilan ularni maqbullashtirish, o‘xshash soliq solish bazasiga ega bo‘lgan soliqlarni birlashtirish, soliq hisobotlarini qisqartirish va soddalashtirish, operatsion xarajatlarni minimallashtirish;  Makroiqtisodiy vaziyatning barqarorligini, O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjyeti va uning daromadlarini mustahkam shakllantirishni ta'minlash;  Soliq qonunchiligini soddalashtirish, soliq munosabatlari sohasida normativ- huquqiy hujjatlardagi ziddiyatlar va qarama-qarshiliklarni bartaraf etish, insofli soliq to‘lovchilarning huquq va qonuniy manfaatlari himoyasini kuchaytirish;  Soliq solish masalalarini tartibga soladigan havola qiluvchi normalar va qonun osti hujjatlarini maksimal darajada cheklagan holda soliq qonunchiligining barqarorligini hamda O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi normalarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qilishini ta'minlash, shu jumladan, kodeksda soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar stavkalari miqdorlarini belgilash;  Xorijiy investorlar va investitsiyalar uchun qulay rejimni saqlab qolish, ularni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash va ishonchli huquqiy himoyalash; 3. Davlat budjet daromadlari tarkibida soliqlarning tutgan o’rni. O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiyotning erkinlashuvi va islohotlarning chuqurlashuvi jarayoni moliya-soliq tizimini ham muntazam takomillashtirib borishni 15 6. Davlat xarajatlarini maqsadli va samarali tashkil qilinishi bo’yicha moliyaviy nazorat tizimini shakllantirish. Hozirgi kundagi eng dolzarb masalalardan biri bu byudjet daromadlari va xarajatlari o’rtasidagi mutanosiblikni ta’minlashdan iborat. Bunda asosiy o’rinni byudjet-soliq siyosati yaxlitligiga erishish masalasi egallaydi. Soliqlar yordamida tartibga solish har qanday mamlakatning xo’jalik hayotini, ya’ni ishlab chiqarish tarkibi, sarmoya jamg’arish hamda shaxsiy iste’molni qamrab oladi, chunki soliq siyosatining o’zgarishi mamlakat iqtisodiyotining ta’sirchan vositasidir. Bunday tartibga solishning asosiy maqsadi bo’lib, korxonalarning ichki va tashqi faoliyati uchun (ayniqsa, investitsiya mablag’larini joylashtirish uchun) qulay soliq iqlimini yaratish hamda sarmoya harakatini tarmoq va mintaqaviy yo’nalishlarda rivojlantirishni rag’batlantirish uchun shart-sharoitlarni ta’minlash hisoblanadi. Soliq siyosati yordamida tartibga solish har doim ham samarali natijalar beravermaydi, bunga mavjud iqtisodiy vaziyatni to’g’ri baholamaslik, uzoq muddatli strategik taxminlashtirishni noto’g’ri belgilash, soliq yukining taqsimlanishdagi nomutanosiblik sabab bo’lishi mumkin. Soliq siyosati asosiga byudjetga soliq tushumlari hajmlarini soliq stavkalarini oshirish hisobiga emas, balki ishlab chiqarishni tegishli tarmoqlarini va mahsulotning ustuvor turlarini rag’batlantirish vositasida soliq solish bazasini ko’paytirishga imkon yaratadigan choralar hisobiga oshirish zarurligiga asosiy e’tiborni qaratish lozim. Soliq siyosati soliqlarning jamiyatdagi rolini belgilaydi. Soliqlarning ustqurma tartibining sub’ektiv hodisasi sifatidagi ahamiyati davlat faoliyati bilan chambarchas bog’liq. Ushbu ahamiyat doimiy harakatda bo’lib, butun xalq xo’jaligining manfaatlari va maqsadlarini jamlama ko’rinishda aks ettirilgan holda davlat siyosatini o’zgarishiga bog’liqdir. Davlatning soliq siyosati vaqt davrlari muammosi bilan to’qnash kelishi mumkin. Odatda, iqtisodchilar makroiqtisodiy vaziyatni batafsil ta’riflaydigan statistik ma’lumotlarni ba’zan 3-6 oy kechikib oladilar. Tabiiyki, bunday vaziyatda har qanday qarorlar kechikadi. Soliq siyosati uzoq davom etadigan ichki davr bilan ta’riflanadi: soliq qonunlaridagi yoki davlat xarajatlari tarkibidagi o’zgarishlar, odatda, hokimiyatning qonun chiqaruvchi organi tomonidan tasdiqlanishi kerak. Bu esa ko’p vaqtni talab 9 Soliq stavkasining mazmuni va turlari. MUNDARIJA Kirish………………………………………………………………........................... 3 1. Soliq siyosatining mohiyati, xususiyatlari va vazifalari…………………………... 5 2. O’zbekiston Respublikasi soliq siyosatini takomillashtirish konsepsiyasining asosiy yo’nalishlari………………………………......................................................14 3. Davlat budjet daromadlari tarkibida soliqlarning tutgan o’rni……………………17 4.Iqtisodiy subyektlarni soliqqa tortishda belgilangan soliq siyosatining yo’nalishlari………………………………….............................................................22 5.O’zbekiston Respublikasining amaldagi soliq tizimidagi mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yo’llari …………………………………………………………25 Xulosa……………………………………………………………………………….47 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………..……………………………...49 Makroiqtisodiy jihatdan esa davlatning samarali byudjet-soliq siyosati investitsiya iqlimini yaxshilash, moliyaviy barqarorlik, pul va moliya bozorlari rivoji, korxonalarni moliyaviy sog’lomlashtirish va aholining real daromadlari o’sishiga imkon beradi. Soliq tadbirlari byudjet tadbirlarini to’ldirib turadi va ular birgalikda talab majmuasini rivojlantirishga, natijada esa ishlab chiqarishni ham rivojlantirishga olib keladi. Byudjet-soliq siyosati pul-kredit siyosati kabi izchil soliq siyosat yuritishni taqozo etadi. Ular quyidagilardan iborat: 1. Iqtisodiy holatni ko’tarish davrida davlat byudjet-soliq va pul-kredit siyosatida qarama-qarshi tadbirlarni mujassamlashtirgan tutib turish siyosatini o’tkazadi. Ushbu davrdagi byudjet-soliq siyosati soliqlar stavkasining ko’tarilishi, davlat xarajatlarining qisqarishi, amortizatsiya siyosatini o’tkazish doirasida chegaralanishlar bilan xarakterlanadi; 2. Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash. Buning uchun, eng avvalo, iqtisodiy islohotlarni muvaffaqiyatli o’tkazishning asosi sifatida pul muomalasini barqarorlashtirish bo’yicha zarur choralar ko’rish darkor. Faqat barqaror pul tizimi yaratilgan sharoitdagina xo’jalik mexanizmining barcha qatnashchilari va tashkiliy qismlari o’rtasida aloqalar o’rnatish mumkin; 3. Investitsion faollikni rivojlantirish va uning milliy daromaddagi ulushini ko’paytirish; 4. Byudjetning davlat dotatsiyalari bo’yicha alohida moddiy ishlab chiqarish sohalariga ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish. Xarajatlar orqali byudjet, iqtisodiyotni boshqarish va rivojlantirishning muhim dastagi bo’lib xizmat qiladi; 5. Byudjetning daromad bazasini, soliqqa tortishni takomillashtirish va soliqlarni to’liq to’lanishi bo’yicha nazoratni kuchaytirish hisobiga barqarorlashtirish. Soliqlar orqali korxonalar faoliyatini rag’batlantirish raqobatbardoshlikni oshiradi, kapital yig’ilishi uchun qulay sharoit yaratadi. Bunda turli soliqlardan imtiyozlar berilib, iqtisodiy rivojlanish uchun zamin yaratiladi; 8 ifodalamaydi,chunki daromad deyilganda turlicha miqdoriy ko‘rsatkichlarni tushunish mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki, ko‘pgina davlatlarda ayniqsa, rivojlanayotgan davlatlarda, jumladan, bizning respublikamizda ham asosiy hollarda davlat xarajatlari miqdori soliq yukini belgilaydi. Soliq yuki darajasini quyidagi omillar belgilab beradi. - soliqlar, yig‘imlar va budjetdan tashqari jamg‘armalarga majburiy ajratmalar soni; - ularning stavkalari darajasi; - har bir soliq bazasining o’ziga xos shakllanish xususiyati darajasi; Soliq yukining maqbul darajasini belgilashda davlat quyidagi holatlar ta’sirini ham e’tiborga olishi zarur: ♦ mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi; ♦ soliq to‘lovchilarning to‘lov qobiliyati, umumiy moliyaviy imkoniyatlari; ♦ bozor munosabatlarining, xususan, mulkchilik munosabatlarining holati; ♦ inflyasiyaning o‘sish darajasi; ♦ ma’lum davr xususiyatlariga ko‘ra davlatning o‘z oldiga qo‘ygan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy vazifalari nisbati. Agar iqtisodiy rivojlanishning ma’lum davri uchun soliqlarning fiskalligi ahamiyatliroq deb topilsa, soliq yuki ancha yuqori qilib belgilanadi. Soliqlardan tadbirkorlik faoliyatini rag‘batlantiruvch vosita sifatida foydalanish ahamiyatliroq deb topilsa, soliq yukini pasaytirishga to‘g‘ri keladi. Iqtisodiyotdagi soliq yukini tahlil qilganimizda YAIMga nisbatan jami soliq va to‘lovchilarning nisbati miqdoriga alohida e’tibor qaratish lozim.Bu ko‘rsatkich respublikamizda pasayib borayapti.Bu pasayishga yuridik va jismoniy shaxslarning soliq stavkalarini muntazam pasaytirib borishva YaIMning absolyut miqdorini xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi ishlab chiqarish korxonalari hisobiga oshirish erishilmoqda. Soliqlarni kelib tushish manbalariga qarab yuridik va jismoniy shaxslardan, ya’ni xujalik yurituvchi sub’ektlar (korxona va tashkilotlar) va aholidan olinadigan daromadlarga bo‘linadi. Soliqlarni budjetga tushish nuqtai nazaridan umumdavlat soliqlari va mahalliy soliqlarga bo‘linadi. O‘zbekiston Respublikasi amaldagi soliq qonunchiligiga asosan 17 II. Asosiy va qo’shimsha adabiyotlar . Darslik va o’quv adabiyotlari: 2.1. Vahobov A., Jo’raev A. Soliqlar va soliqqa tortish. Darslik. –T.: Sharq, 2009. - 526 b. 2.2. Vahobov A., Jumaev N., Burxanov U. Xalqaro moliya munosabatlari. –T.: Sharq, 2003. -400 b. 2.3. Jo’raev A.S. Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishning samarali yo’llari. / Monografiya. “Fan” nashriyoti. 2004 y. 2.4. Jo’raev A., Safarov G’. Soliq nazariyasi -T.: TMI, 2008. -210 b. III.Internet saytlari. 3.1. http://www.lex.uz 3.2. http://www.mf.uz 3.3. http://www.review.uz 3.4. http://www.imf.org 3.5. http://www.soliq.uz 3.6. http://www.tfi.uz 3.7. http://www.gov.uz 3 .8. http://www.expert.ru 3.9. http://www.stat.uz 3.10. http://www.xs.uz 49 Jismoniy shaxslarga yakka tartibdagi uy-joy qurish va turar joy binosini obodonlashtirish uchun beriladigan uy-joy mulkdorlari yer uchastkalari yakka tartibdagi uy-joy qurilishi uchun ajratilgan yer uchastkalari uchun belgilangan soliq stavkasiga qo‘llanadi. Soliq kodeksida yuridik va jismoniy shaxslar uchun qishloq xo‘jaligiga tegishli bo‘lmagan yerlar uchun soliqlarning asosiy stavkalarini (mutlaq ma’noda) mamlakat hududlari sharoitidan kelib chiqib belgilanadi. Qishloq xo‘jaligi bo‘lmagan yerlar uchun soliq stavkalarining o‘ziga xos miqdori quyidagi tartibda belgilanadi:  Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi va viloyatlar xalq deputlari Kengashlari 0,5 dan 2,0 gacha bo‘lgan kamayturuvchi va oshiruvchi koeffitsiyentlarni qo‘llagan holda, belgilangan bazaviy soliq stavkalari asosida tuman va shaharlar kesimida ularning iqtisodiy rivojlanishiga qarab, soliq stavkalarini belgilaydi;  Tumanlar va shaharlar xalh deputatlari Kengashlari belgilangan soliq stavkalariga Toshkent shahri uchun esa — belgilangan bazaviy soliq stavkalariga 0,7 dan 3,0 gacha bo‘lgan kamayturuvchi va oshiruvchi koeffitsiyentlarni ularning hudularida joylashgan daha, massiv, mahalla, ko‘cha kesimida kiritadi. Shu bilan birga, tumanlar va shaharlar Kengashlari yakka tartibdagi yer uchastkalariga nisbatan 3 baravargacha oshirilgan yer solig‘i stavkalarini, shuningdek, sayyohlik zonalarida joylashgan maydoni 1 gektardan ortiq jismoniy shaxslardan foydalanishda yer uchastkalarini belgilash huquqiga ega. Yuridik shaxslar 2021 yil uchun qishloq xo‘jaligiga tegishli bo‘lmagan yerlar bo‘yicha soliq hisobotlarini soliq idoralariga 2021 yilning 10 yanvarigacha taqdim etishlari lozim. 2021 yilda jismoniy shaxslardan olinadigan soliq miqdori (yakka tartibdagi tadbirkorlar bundan mustasno) 2020 yilda hisoblangan soliq summasidan 30 foizdan oshmasligi kerak. 39 ta’sir ko‘rsatuvchi imtiyozlarning samaradorligini nazorat va monitoring qilish tizimining mavjud emasligi;  Beshinchidan, davlat organlari va tashkilotlari o‘rtasida axborot almashish mexanizmlarining, elektron soliqlar ma’muriyatchiligi hamda soliq nazoratini amalga oshirishning shakl va uslublarining takomillashmaganligi;  Oltinchidan, o‘tkaziladigan nazorat tadbirlarining sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi va insofli tadbirkorlik subyektlarining faoliyatiga aralashishlarni kamaytirishga to‘sqinlik qiladigan nazorat faoliyatini amalga oshirishda xavf- xatarlarni tahlil qilish va boshqarishning aniq tizimi yo‘qligi;  Yettinchidan, mahalliy soliqlar va yig‘imlarning ma’muriyatchiligi mexanizmlarining samarasizligi oqibatida ularni yig‘iluvchanlik darajasi yetarli emasligi, shuningdek, ko‘chmas mulk va yer uchastkalarini to‘liq hisobga olish va qiymatini obyektiv aniqlashning mavjud emasligi ;  Mavjud tizimli muammolarni bartaraf etish, 2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan soliq yukini kamaytirish va soliq solish tizimini soddalashtirish, soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish vazifalarini amalga oshirish maqsadida, shuningdek, keng jamoatchilik muhokamasi natijalari hamda Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Jahon banki va xalqaro ekspertlarning tavsiyalaridan kelib chiqib:  O‘zbekiston Respublikasining soliq siyosatini takomillashtirish konsepsiyasining asosiy yo‘nalishlari etib quyidagilar belgilansin:O‘zbekiston Respublikasining soliq siyosatini takomillashtirish konsepsiyasining asosiy yo‘nalishlari etib quyidagilar belgilandi: 14 Diagramma №2 20 Tovar va resurslar narxining ortishi iste’molni kamaytirib, iqtisodiyotning rivojlanishiga to’sqinlik qiladi. Soliq siyosati samarasini pasaytiradigan omillardan quyidagilarni ko’rsatish mumkin: - narxlarning o’sishi (haqiqatda iqtisodiyotni rag’batlantirishga doir chora-tadbirlar nafaqat real YaMM ko’payishiga, balki inflyatsiyaga ham olib kelishi mumkin); - siqib chiqarish effekti: soliq stavkalarini kamaytirish milliy jamg’armalarni - sof eksport effekti: soliqlarni qisqartirish milliy jamg’armalar miqdorini kamaytiradi, ichki foiz stavkasini oshiradi, xorijiy sarmoyalarning qo’shimcha oqib kelishiga olib keladi: natijada mamlakat valyutasining kursi oshadi va sof Bozor islohotlari umumdavlat iqtisodiy va ijtimoiy dasturlarini amalga oshirish uchun respublika miqyosidagi barcha daromadlarni birlashtirish va markazlashtirish, shuningdek, ularga mos keluvchi soliq tizimini tadrijiy isloh qilish. Yuqoridagilardan kelib chiqib, shuni ta’kidlash mumkinki, byudjet daromadlarini ko’paytirishdagi soliq siyosatining echimi soliq tizimi va soliq siyosati bilan bog’liqdir. O’zbekistonning soliq siyosatini rivojlantirishdagi asosiy yo’nalish bu davlat uchun ham, bozor qatnashchilari uchun ham qulay sharoitlarni yaratishdir. Bunda soliq islohotining asosiy maqsadi faqat byudjet daromadlarini ko’paytirish bo’lib qolmasdan, balki ishlab chiqarishni rivojlantirishni, tadbirkorlikni rag’batlantirish va faoliyat samaradorligini ta’minlashga ham alohida e’tibor qaratimog’i lozim. Bunda quyidagilar ko’zda tutiladi: - soliqlarni qisqartirish, soliqqa tortish bazasini kengaytirish, soliq stavkalarini pasaytirish yo’nalishlarida soliq qonunchiligini takomillashtirish; - soliq imtiyozlarini qayta ko’rib chiqish; - bir xil soliq bazasiga ega bo’lgan soliqlarni birlashtirish; - soliq qonunchiligiga rioya etish ustidan qat’iy operativ nazoratni joriy etish. eksport miqdori qisqaradi. 11 taqozo qiladi.Soliq siyosati moliya tizimi islohotlarining muhim yo‘nalishi sifatida iqtisodiyotni tartibga solish hamda uning barqarorligini ta’minlash jarayonida har qachongidan ham muhimroq bo‘lib bormoqda. Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimov ta’kidlaganidek, “Bozor munosabatlariga o`tish sharoitida soliqlar iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda eng muhim boshqaruvchi omil bo`lib qoladi’’ 2 Soliq islohotlarini amalga oshirish bo‘yicha davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari quyidagicha bo‘lishi mumkin:  moliyaviy yil davomida soliqlar va soliqsiz to‘lovlarning yagonaligi, ziddiyatsizligi va o‘zgarmasligini ta’minlovchi barqaror soliq tizimini vujudga keltirish;  yetarli darajada tushum bermaydigan maqsadli soliqlarni bekor qilish va ularni yiriklashtirish bilan soliqlar sonini kamaytirish;  pul mablag‘laridan maqsadli foydalanish yo‘nalishi va budjetning daromadli qismini shakllantirishning normativ tartibini saqlab qolgan holda davlatning budjetdan tashqari jamg‘armalarini davlat budjetiga konsolidatsiya qilish;  mahsulot ishlab chiqaruvchilar, ish bajaruvchilar va xizmat ko‘rsatuvchilarga nisbatan soliq yukini oo‘irligini engillashtirish va bir vaqtning o‘zida soliqlarning undirilish darajasini oshiruvchi mexanizmni joriy etishni aniq belgilash asosida ikki marta soliqqa tortilishga yo‘l qo‘ymaslik; Soliq siyosatini takomillashtirishda yana bir asosiy maqsad qilib soliq yuki darajasini pasaytirish, korxonalar zimmasidagi soliq yukini pasaytirish orqali ishlab chiqarishni rivojlantirish va soliq to‘lovlarini miqdoriy jihatidan barqaror o‘sish sur’atlarini ta’minlash masalalari ustuvor qilib belgilangan.Soliq yukiga baho berishdan avval real holatini aniqlash lozim bo‘ladi. Soliq yukini aniqlash unga ko‘pgina omillar ta’sir etishi tufayli ancha murakkabdir. Umuman, soliq yukini soliqlar va yig‘imlar yig‘indisining har bir yuridik yoki jismoniy shaxs daromadidagi ulushi sifatida belgilashimiz mumkin. Lekin, bu tushuncha ham aniq ma’noni 2 Karimov. I.A. O`zbekiston buyuk kelajak sari.-Toshkent:O`zbekiston,1998 yil.-358 b 16 Boshqa jismoniy shaxslar uchun soliqni hisoblash va to‘lash tartibi 2020 yildagi kabi saqlanib qolgan. Oborot solig‘i Oborot solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi saqlanib qoldi. Ushbu soliq turi solinmaydigan shaxslar ro‘yxati ma’lum bir toifadagi to‘lovchilar uchun QQS to‘lashni hisobga olgan holda to‘ldiriladi. Quyidagi shaxslar savdo solig‘ini qo‘llash huquqiga ega emas:  Alkogolli ichimliklar, shu jumladan, pivoni chakana sotish uchun statsionar savdo shoxobchalari;  Bozorlar va savdo markazlari. Ko‘chmas mulk faoliyati bilan shug‘ullanadigan shaxslar uchun soliq stavkasi 25% dan 13% gacha tushirildi. Qolgan soliq to‘lovchilar toifalari uchun 2020 yilda amal qiladigan soliq stavkalari saqlanib qolmoqda. Mol-mulk solig‘i Yuridik va jismoniy shaxslar uchun mol-mulk solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi, shuningdek, yuridik shaxslar uchun bazaviy soliq stavkasi 2 foiz miqdorida saqlanib qolindi. Soliq kodeksining 415-moddasi to‘rtinchi qismida nazarda tutilgan ob’ektlarga nisbatan pasaytirilgan soliq stavkasini 0,2 dan 0,4 foizga oshirish yo‘li bilan yuridik shaxslar uchun pasaytirilgan soliq stavkasini bosqichma-bosqich bazaviy stavkaga yetkazish davom ettirilmoqda Jismoniy shaxslar uchun 2020 yilda amal qiladgan soliq stavkalari 1,15 baravarga indekslanadi. Buning sababi shundaki, jismoniy shaxslar uchun ko‘chmas mulkka bo‘lgan huquqlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazishni amalga oshiruvchi organlar tomonidan belgilanadigan soliq solinadigan ob’ektlarning kadastr qiymatining (soliq bazasi) kattaligi 2018 yilda saqlanib qoladi. 36 2021 yil uchun soliq siyosati. Nimalar o‘zgardi? O‘zbekiston Soliq kodeksiga bir qator yangilanishlar va o‘zgartirishlar kiritildi. 2021 yilda aksiz solig‘ining 3 marta ko‘tarilishi, yangilangan soliq imtiyozlari va boshqa soliq siyosatidagi o‘zgarishlar. Soliq qo‘mitasi 2021 yilning 1 yanvaridan boshlab yuridik va jismoniy shaxslarni soliqqa tortishdagi asosiy o‘zgarishlar to‘g‘risida ma’lumot berdi. O‘zbekiston Soliq kodeksiga bir qator yangilanishlar va o‘zgartirishlar kiritildi. 2021 yil uchun soliq siyosatida soliqlarning asosiy stavkalari saqlab qolinadi, xususan QQS (15%), foyda solig‘i (15%, ayrim toifalar uchun — 20%), jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i (12%), yuridik shaxslarning mol-mulk solig‘i (2%), qishloq xo‘jaligi yerlari uchun yer solig‘i (0,95%), ijtimoiy soliq (xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar — 12%, byudjet tashkilotlari — 25%) va oborot solig‘i (bazaviy stavka — 4%). QQSni hisoblash va to‘lash tartibi, shuningdek, 15 foizli stavka saqlanib qolmoqda. Daromad miqdoridan qat’i nazar, QQS to‘laydigan korxonalar doirasi alkogolli ichimliklar, shu jumladan pivo chakana savdosi uchun statsionar savdo shoxobchalari, shuningdek, bozorlar va savdo majmualari hisobiga kengaymoqda. Tovarlar (xizmatlar) ning savdo aylanmasi oyiga 1 mlrd so‘mdan oshmaydigan soliq to‘lovchilar uchun soliq davri chorak (kvartal) sifatida belgilanadi. Shahar yo‘lovchi transporti va jamoat yo‘lovchilar avtotransportida yo‘lovchilarni tashish bo‘yicha xizmatlarni taqdim etishda imtiyozlarni qo‘llash tartibiga o‘zgartirishlar kiritildi (taksilar, shu jumladan marshrut taksilari bundan mustasno). Agar hokimliklar yagona tarifni o‘rnatgan bo‘lsa va transport ushbu tarif bo‘yicha amalga oshirilsa, chegirma tashuvchilar tomonidan qo‘llaniladi. Xalqaro moliya institutlari va xorijiy davlat moliyaviy tashkilotlari mablag‘lari hisobidan imtiyozlarni qo‘llash tartibi belgilandi. Endilikda soliq, agar ushbu imtiyoz qonunda nazarda tutilgan bo‘lsa, xalqaro moliya institutlarining kreditlari va davlat tashkilotlarining xalqaro kreditlari hisobidan sotib olingan tovarlarni (xizmatlarni) sotish oborotidan va importidan ozod qilinadi. 29 Foto: Davlat soliq qo‘mitasi Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqni hisoblash va to‘lash tartibi saqlanib qoldi. Quyidagi foydali qazilmalar uchun 5 foiz miqdorida, biroq 1 kub. M uchun 7 500 so‘mdan kam bo‘lmagan miqdorda yagona soliq stavkasi belgilanmoqda: qurilish qumlari, qum-shag‘al aralashmasi, qumtoshlar, qurilish mayda toshlari (karbonat jinslar), qurilish mayda toshlari (granitlar, porfiritlar va slanets jinslari). “Navoiy kon-metallurgiya kombinati” DK va “Olmaliq kon-metallurgiya kombinati” OAJ uchun oltin, kumush, palladiy (20% edi) va mis (15%) uchun soliq stavkalari 15% etib belgilandi. Boshqa foydali qazilmalar turlari uchun 2020 yilda amal qiladigan soliq stavkalari bir xil bo‘lib qolmoqda. Boshqa soliqlar Chakana savdoda sotilgan oltin zargarlik buyumlari uchun to‘lov miqdori 1 gramm uchun 1000 (bir ming) so‘m miqdorida saqlanadi. 44 2020 yilgi davlat byudjeti to‘g‘risidagi qonunda nazarda tutilgan soliq stavkalarini qo‘llash bilan bog‘liq ayrim normalar ham Soliq kodeksiga o‘tkaziladi. Soliq kodeksining 429-moddasida nazarda tutilgan, ilgari soliq imtiyozlari berilgan alohida ob’ektlar egallagan yer uchastkalariga nisbatan soliq stavkasining kamaytiruvchi soliq koeffitsiyenti 0,1 dan 0,25 ga oshiriladi. Barcha turdagi chiqindilarni saqlash va ularni yo‘q qilish uchun ajratilgan yer uchastkalari yuridik shaxslardan olinadigan yer solig‘i bo‘yicha soliq solish ob’ektidan chiqarib tashlanadi. Quyidagi yerlarning egallagan qismida yuridik shaxslar uchun soliq imtiyozlari bekor qilinadi.  Sayyohlik zonalarida joylashgan kurort muassasalari;  Onalarning dam olish va sog‘lomlashtirish joylari, dam olish uylari. Shu bilan birga, Jo‘qorg‘i Kenges va hududiy kengashlarga turistik zonalarda joylashgan alohida sanatoriy-kurort ob’ektlari egallab olgan yer uchastkalariga nisbatan soliqning kamaytirilgan stavkasini belgilash yoki yer solig‘idan ozod qilish huquqi berildi. Suvni tejaydigan texnologiyalarni joriy etish uchun soliq imtiyozlari suvni tejaydigan texnologiyalarning boshqa turlarini o‘z ichiga olgan holda kengaytirilmoqda. 2021 yilning 1 yanvarigacha soliq imtiyozidan faqat tomchilatib sug‘orish tizimidan foydalangan soliq to‘lovchilar foydalanishi mumkin edi. 2021 yilning 1 yanvaridan boshlab suvni tejaydigan sug‘orish texnologiyalari joriy qilingan oy (suv purkagich, diskret va boshqa (shu jumladan tomchilatib yuborish)) joriy qilingan yer ham soliqdan besh yilgacha ozod qilinadi. Suvni tejaydigan sug‘orish texnologiyalari tizimi joriy qilingan oy boshidan boshlab besh yil ichida foydalanishga yaroqsiz yoki demontaj qilingan taqdirda, soliq 40 Foto: Davlat soliq qo‘mitasi . Shu bilan birga, 2021 yilda jismoniy shaxslar uchun 2018 yilda aniqlangan kadastr qiymati asosida hisoblangan soliq miqdori 2020 yil uchun hisoblangan soliq miqdoridan 30 foizdan oshmasligi kerak. Soliq imtiyozi sayyohlik zonalarida joylashgan sanatoriy-kurort muassasalarining bir qismida bekor qilinadi. Shu bilan birga, Qoraqalpog‘istonning Jo‘qorg‘i Kengesi va xalq deputatlari viloyat Kengashlariga turistik zonalarda joylashgan alohida sanatoriya muassasalari egallab olgan yer uchastkalariga nisbatan soliq stavkasini kamaytirish yoki mol-mulk solig‘idan ozod qilish huquqi berildi. Jismoniy shaxslarning mol-mulk solig‘i bo‘yicha soliq solish ob’ektiga ko‘p qavatli uy bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan avtoturargoh kiradi. Ushbu mol-mulk soliq bazasiga 0,23% soliq stavkasi bo‘yicha soliq solinadi. Yer solig‘i 37 quyiladigan suv hajmining farqiga qarab aniqlanadi, kollektor-drenaj tarmog‘iga qaytarib quyiladigan suv hajmi bundan mustasno; Suv resurslarini hisobga olish vositalari mavjud bo‘lmagan va foydalanilgan suv resurslarining haqiqiy hajmini aniqlashning iloji bo‘lmagan taqdirda qishloq xo‘jaligida, shu jumladan baliq yetishtirishda soliq bazasi suvdan foydalanish va suvni iste’mol qilish sohasidagi vakolatli organ tomonidan tasdiqlangan suv resurslari iste’molining normativlariga muvofiq aniqlanadi. Soliq solish ob’ekti va (yoki) soliq stavkasi turli bo‘lgan bir necha turdagi faoliyat bilan shug‘ullanuvchi soliq to‘lovchilar bunday faoliyat turlari bo‘yicha alohida- alohida hisob yuritishlari shart va tegishli soliq stavkalari bo‘yicha soliq to‘lash tartibi kiritilmoqda. Suvdan foydalanish va suvni iste’mol qilish sohasidagi vakolatli organ har yili ular foydalanadigan suv resurslarining kutilayotgan hajmi to‘g‘risida ma’lumot beradi:  Joriy soliq davrining 10 dekabridan kechiktirmay — soliq bazasini aniqlash uchun qishloq xo‘jaligida, shu jumladan baliq yetishtirishda suv resurslaridan foydalanadigan yuridik shaxslarga;  Hisobot yilidan keyingi yilning 20 yanvaridan kechiktirmay — dehqon xo‘jaliklari uchun soliqni hisoblash uchun suvdan foydalanilgan yoki suv iste’mol qilingan joydagi soliq organlariga. 43 imtiyozlari soliq imtiyozlari qo‘llaniladigan butun davr uchun soliq majburiyatlari tiklanishi bilan bekor qilinadi. Baliqlarni ko‘paytirish (yetishtirish) uchun samarasiz foydalaniladigan sun’iy suv havzalari egallagan yerlarga nisbatan yuqori soliq stavkalarini belgilash va yer solig‘i bo‘yicha soliq imtiyozlarini bekor qilish choralari qo‘llaniladi. 41 1. Soliq siyosatining mohiyati, xususiyatlari va vazifalari Soliq siyosati haqida so‘z yuritar ekanmiz, biz uning nihoyatda ko,p qirrali va murakkab kategoriya ekanligini alohida ta’kidlashimiz kerak. Hozirgi kunga qadar soliq siyosati tushunchasi borasida yagona fikr mavjud emas. Masalan, g‘arb iqtisodchilari Stenli Fisher, Rudiger Dornbush va Richard Shmalenzilarning fikricha, soliq siyosati mustaqil tushuncha hisoblanmaydi. Ular soliq siyosati tushunchasiga fiskal siyosat tushunchasi orqali yondoshadilar. Fiskal siyosat esa davlatning o’z daromadlari va xarajatlari bo’yicha qaror qabul qilishi bo’lib hisoblanadi, - deb ta’kidlashadi. Soliq siyosati davlat iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi bo’lib, uni falsafiy kategoriyaga taqqoslaydigan bo’lsak, u ustqurmaga taalluqlidir. Ma’lumki, har qanday jamiyatda ham davlat biron-bir maqsadga erishish, oldiga qo’yilgan vazifa va majburiyatlarni bajarish uchun moliyadan keng foydalanadi. Soliq siyosati qo’yilgan maqsadlarni hayotga tadbiq etish uchun bajarilishi lozim bo’lgan vazifalarni tashkil etishda asosiy rol o’ynaydi. Uni ishlab chiqish jarayoni va hayotga tadbiq etishda, jamiyat oldida turgan vazifalarni bajarish sharoitlarini ta’minlab, iqtisodiy manfaatlarga ta’sir ko’rsatadigan qurol sifatida namoyon bo’ladi. Soliq siyosatining asosiy yo’nalishi moliyaviy resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish, moliyaviy tizim sohalari o’rtasida qayta taqsimlash va bosh yo’nalishga ega bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishni barqarorlashtirish maqsadida davlat ixtiyoridagi moliya resurslarini markazlashtirishdan iboratdir. Xorij iqtisodiy maktabining Kempbell R.Makkonell va Stenli L.Bryu kabi namoyondalari ham shunga o’xshash fikrlarni bildirib, moliyaviy-byudjet va fiskal siyosat tushunchalarini bir o’ringa qo’yishadi. 1 Professor V.V.Lavrovning fikricha, soliq siyosati ishlab chiqarishni hisobga olish va nazorat qilish, mehnat sifati va mahsulotlarni taqsimlash bilan bevosita bog’liq. Rus olimi I.V.Levchuk soliq siyosatining ishlab chiqarishni rivojlantirishdagi katta rolini ko’rsatib, u birinchi navbatda, moliyaviy mablag’larni taqsimlash va foydalanishda markazlashtirish va demokratik boshqarishni tashkil 1 Belyaev Yu.A. Byudjetniy federalizm: zarubejniy opit. –M.: Finansi, 2007 g 4 32 Bunda byudjet-soliq siyosati davlatning byudjet daromadlarini byudjet xarajatlari tarkibiy tuzilishining o’zgarishiga qarab shakllantirish, daromadlarni oqilona sarflash mexanizmini ishlab chiqish sohasidagi siyosat tushuniladi. Davlat byudjet siyosati davlat daromadlari va xarajatlarini ratsional shakllantirish, byudjet bo’g’inlari o’rtasidagi munosabatlarni tartibga solish hamda mahalliy byudjetlar manfaatlarini muvofiqlashtirib turishni ta’minlashi lozim. Ayni paytda, byudjet-soliq siyosati ishlab chiqarishni o’stirishga hamda uning samaradorligini oshirishga, soliqqa tortiladigan bazani kengaytirish maqsadida yuridik va jismoniy shaxslar daromadlarini ko’paytirishga qaratilgan bo’lishi lozim. Bozor iqtisodiyoti sharoitida soliq siyosatining asosiy vazifasi iqtisodiyotda ishlab chiqarish darajasining pasayib ketishiga yo’l qo’ymaslik, ishlab chiqarishni rag’batlantirishga yo’naltirilgan chora-tadbirlar ishlab chiqish bo’lib hisoblanadi Buning uchun soliq siyosati sohasida soliq stavkalarini pasaytirish, yangi investitsiyalar uchun soliq imtiyozlarini berish, tezlashtirilgan amortizatsiyani qo’llash kabi tadbirlar amalga oshiriladi. O’zbekistondagi soliq siyosatining xarakterli xususiyatlari sifatida quyidagilarni ajratish mumkin: -hukumat ijtimoiy-iqtisodiy va byudjet-soliq siyosatining o’zaro bog’langanligi va bir-birini to’ldirishi; -soliq siyosatining makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy yuksalishini rag’batlantirishga erishish hamda uni mustahkamlashga yo’naltirilganligi; -soliq yig’imini oqilona usulda tashkil etish va soliqlarning rag’batlantiruvchi rolini ta’minlash; -byudjet xarajatlarining ijtimoiy maqsadlarga yo’naltirilganligi. Bir butun olgan mamlakat hukumati tomonidan o’tkazilayotgan soliq siyosati davlat xazinasi bilan soliqlarning rag’batlantiruvchi roli va byudjet xarajatlarining eng maqbul tuzilmasi o’rtasidagi o’zaro nisbatning samaradorligiga erishish imkonini yaratdi. O’z navbatida, daromadlar bo’yicha byudjetning barqaror va to’laqonli ijrosi byudjetda belgilangan barcha tadbirlarni o’z vaqtida va to’la moliyalashtirishni ta’minlaydi. 7 1 yanvardan boshlab barcha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar uchun, mulk shaklidan qat’i nazar, asosiy vositalarni yillik majburiy qayta baholash bekor qilinadi. 19 turdagi tovarlarni O‘zbekiston hududiga olib kirishda bojxona bojining nol stavkasini qo‘llash muddati uzaytirildi. 45 - daromad manbaidan; - daromad egasi daromadni olganidan so`ng (deklaratsiya buyicha). Birinchi usul bevosita real soliqlarni hisoblash uchun foydalaniladigan ob`ektlar (yer, imoratlar va shu kabilar) ning bahosi va o`rtacha daromadliligi to`g`risidagi ma`lumotlarga ega bo`lgan kadastr yoki reestrdan foydalanilishini taqozo etadi. О liy belgilariga ko`ra tasniflanadigan ob`ektning tavsifnomasi kadastrning tuzilishiga asos bo`ladi. Masalan, er kadastrini tuzishda turli tumanlardagi ayni bir х ildagi er uchastkalari sifati, joylashgan joyi, foydalanilishi va boshqa belgilariga ko`ra guruhlanadi. Har bir guruh uchun maydon birligining qator yillar uchun o`rtacha daromadliligi belgilanadi. Boshqa hamma er uchastkalari maydon birligidan soliq stavkasi belgilangan u yoki boshqa toifaga tenglashtiriladi. Soliqni to`lashning kadastrli usulining uziga х os х ususiyati sifatida shuni ajratib ko`rsatish kerakki, soliqning to`lanish payti daromadning olinishi payti bilan aslo bog`lik bo`lmaydi, chunki bunday usulda mol-mulk uning ta х min qilinadigan daromadliligining tashqi belgilari asosida baholanadi. Kadastrli usulda shaharlar va shahar kurgonlarida er solig`i stavkalarini ishlab chiqishga ular hududini shahar ayrim tumanlari yerlari hamda infratuzilmasini iqtisodiy baholash qiymati bo`yicha kompleks tarzda baholash asos qilib olingan. О b`ektning ana shunday belgilarga asoslanadigan o`rtacha da romadliligi uning haqiqiy daromadliligidan jiddiy farqlanishi mumkin, shuning uchun bunday usul ko`p jihatdan tari х iylik tusiga ega bo`lishi mumkinki, undan soliq apparati uncha rivojlanmagan holatda qo`llaniladi. O`zbekiston Respublikasida er solig`i kadastli usulda undiriladi. Bunda yerlarning unumdorligi (boniteti) hisobga olingan holdagi jadval shaklidagi Yer solig`i stavkalari O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan har yili yangidan tasdiqlanadi. Ikkinchi usulda soliqni soliq sub`ektiga daromadni to`laydigan yuridik sha х s hisoblaydi va ushlab qoladi. Ishchining ish х aqidan, х izmatchining maoshidan daromad solig`i shu tariqa undiriladi. Soliq kor х onada х odimning daromadni olguniga qadar ushlab qolinadi, bu soliqni to`lashdan bo`yin tovlashni istisno qiladi, 22 qiladigan turli xil ma’muriy rusum-qoidalar: qonun loyihasini tayyorlash, uni muhokama qilish va kelishib olish, parlament tomonidan qabul qilinishi, Prezident tomonidan tasdiqlanishi va boshqalar bilan bog’langan. Ko’pincha soliq siyosatini amalga oshirishda funktsional kechikish yuz beradi: qaror qabul qilinishi bilan uning ijrosi ko’p vaqt o’tishiga to’qnash keladi. Shunday qilib, vaqt davrlari mavjudligi soliq siyosatining samaradorligini pasaytiradi. Soliq siyosatini amalga oshirish turli xil siyosiy muammolar bilan to’qnash kelishi mumkin. Hukumat faoliyati, makroiqtisodiy barqarorlashtirishdan tashqari, barqarorlashtirish vazifasiga zid kelishi mumkin bo’lgan boshqa maqsadlarni ham ko’zlaydi. Soliq siyosatidan juda tez sof siyosiy natijalarga erishish (hokimiyat tepasiga kelish, hokimiyatni qo’ldan boy bermaslik) uchun foydalaniladi. Soliq yukining kamayishi davlat xarajatlarining ko’payishi, odatda, turli xil saylovoldi tadbirlari boshlanishi bilan muvofiq kelishi avvaldan ko’zga tashlanib keladi. Bundan tashqari, soliq siyosati doimo hammaning ko’z o’ngida, saylovchilar madadiga tayanmoqchi bo’lgan siyosatchilar (hatto buni iqtisodiy zarurat talab qilgan taqdirda ham) soliqlarni ko’paytirishga yoki ijtimoiy ehtiyojlar uchun xarajatlarni kamaytirishga jur’at Faol makroiqtisodiy siyosatning hozirgi ba’zi muxoliflari o’z dalil-isbotlarida «Lukas tanqidi» (ratsional kuzatishlar nazariy maktabining asoschisi R.Lukas nomi bilan atalgan) degan kontseptsiyadan foydalanadilar. Lukas tanqidi shundan iboratki, iqtisodiy siyosat natijalarini baholash usullarini uning iqtisodiyot sub’ektlari umidlarini shakllantirishga ta’sirini hisobga olmaydi. Vaholanki, ushbu umidlar ulkan o’rin egallab, makroiqtisodiy siyosatni ko’pincha ma’nosiz qilib qo’yadi. Chunonchi, hukumat tomonidan rag’batlantiruvchi siyosat o’tkazilganda iqtisodiyot sub’ektlari muayyan vaqt o’tgandan so’ng inflyatsiya sakrashi yuz berishini tushunadilar. Shuning uchun ular o’z rejalarini yangi vaziyatni hisobga olib tuzadilar. Soliqlar kamaytirilishi yoki davlat rejalarini o’stirish to’g’risida axborot olinishi bilanoq resurslarni sotuvchilar inflyatsiyani kutib, ishlab chiqarish omillari narxini oldindan oshiradilar. 10 ta’sir etmasligi kerak. Ammo, buning uchun bevosita (egri) soliqlarga tortiladigan tovarlar (ishlar, xizmatlar) bahosining doimo o’zgarib turishini hisobga olib, soliq stavkalarini shunday belgilash kerakki, ishlab chiqaruvchilar bevosita (egri) soliqlar hisobiga mahsulot (ish, xizmatni) sotishda qiyinchiliklarga uchramasin, omborlarda tovarlar to’planib qolmasin. Bilvosita soliqlar mahsulot ishlab chiqaruvchilarga nisbatan doimo betarafligicha qolishi kerak. Biroq, bevosita soliqlar hamda bilvosita soliqlar ichida haligacha ba’zi bir muammolar hanuzgacha saqlanib kelinmoqda. Lekin, bizning fikrimizcha respublikamizda bugungi kunda bevosita soliqlar salmog’ini byudjet daromadlari tarkibida oshishini ta’minlash dolzarb vazifalardan biridir deb o’ylaymiz. Uni soliqlar yukini ko’tarish hisobiga emas, balki tadbirkorlikni rivojlantirish, yuridik shaxslar daromadlari ko’lamini ko’paytirish orqali hal etilishi lozim. Bizning fikrimizcha, buning uchun tadbirkorlik sub’ektlariga erkinlik berish, ularning faoliyatiga turli to’siqlar ko’rinishida paydo bo’layotgan turli g’ovlarni olib tashlash maqsadga muvofiqdir. Bugungi kunda O’zbekistonda bevosita soliqlar turi ko’p, lekin ularning xazinaviy samaradorligini oladigan bo’lsak, bu ko’rsatkich bizda unchalik baland emas. Chunki ularning ob’ektlari har-xil bo’lib, hisoblash tartiblari turlichadir. Buning oqibatida korxonalarda yaratilgan daromad ushbu soliqlar manbai bo’lib qolmoqda. Demak, bevosita soliqlar qanchalik birxillashtirilsa, soliqlarni hisoblash va to’lash shunchalik oddiylashib, tezlashar ekan. Natijada ishlar kamayib, ijtimoiy xarajatlar va ketadigan vaqt qisqaradi. To’g’ri, bu ishlarni birdaniga qilib bo’lmaydi, lekin ularni kelgusi davrlar (yillar) uchun ishlab chiqiladigan soliq siyosatining strategiyasiga bir yo’nalish sifatida kiritilishi maqsadga muvofiq bo’lar edi, deb hisoblaymiz. Soliqlar turi ko’p bo’lgani bilan, ular osonlikcha byudjetga tushmaydi. Nazariyadan ma’lumki, imkoniyatdan ortiqcha soliq olinsa, iqtisodiy rivojlanish sussayib ketadi. Shu bois respublikamizda soliq yukini kamaytirilishidan tashqari, yana soliqlarni soddalashtirish ham lozimdir. Bunday talab, soliqlarning oddiylilik tamoyiliga mos kelishini ta’minlaydi. 27 Soliq to‘lovchi keyingi hisobot (soliq) davrlarida amortizatsiya qilinadigan aktivlar qiymatini qayta baholashni amalga oshirsa, bunday qayta baholash natijasi amortizatsiya ajratmalarini hisoblashda soliq maqsadlari uchun hisobga olinmaydi. Amortizatsiya qilinadigan aktivning qiymati ularni qayta baholashni hisobga olmagan holda dastlabki qiymatidan hisoblangan amortizatsiya to‘lovlari orqali hisoblanadi. 2021 yil 1 yanvardagi buxgalteriya ma’lumotlariga asosan soliq to‘lovchida mavjud bo‘lgan, avval amalga oshirilgan qayta baholashni hisobga olgan holda amortizatsiya qilinadigan aktivlar qiymati soliq solish maqsadida boshlang‘ich qiymat hisoblanadi. Shu bilan birga, soliq to‘lovchi soliq organlariga joriy chorakda kutilayotgan foyda miqdoridan kelib chiqqan holda avans to‘lovlari miqdori to‘g‘risida keyingi chorak birinchi oyining 10-kunigacha ma’lumotnoma taqdim etishga haqlidir. Ilgari ushbu norma prezidentning 2020 yil 3 apreldagi farmonida nazarda tutilgan edi (PF- 5978). Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi, shuningdek, 12 foizlik soliq stavkasi saqlab qolindi. Belgilangan miqdorda soliq to‘laydigan soliq to‘lovchilar uchun quyidagilar taqdim etiladi: 1. Soliq stavkalari Soliq kodeksi bilan belgilanadi. Shu bilan birga, 2020 yilda amal qiladigan soliq stavkalarining hajmi bir xil bo‘lib qolmoqda; 2. Ushbu soliq stavkalarini qo‘llash bilan bog‘liq 2020 yilgi davlat byudjeti to‘g‘risidagi qonunda nazarda tutilgan ayrim normalar Soliq kodeksiga o‘tkaziladi. 3. Jismoniy shaxslarning mol-mulkni ijaraga berishdan olgan daromadlari 12% stavka bo‘yicha soliqqa tortiladi. Soliq maqsadida mol-mulkni ijaraga beradigan jismoniy shaxslar uchun ijara haqining minimal stavkalari 2021 yilgi Davlat byudjeti to‘g‘risidagi qonunning 8-ilovasida belgilangan. 4. Tumanlar va shaharlar xalq deputatlari Kengashlari YATT faoliyati joyining o‘ziga xos xususiyatlariga, shuningdek amalga oshirilgan tadbirlarning mavsumiyligiga qarab yakka tartibdagi tadbirkorlar (YATT) uchun belgilangan miqdordagi soliq miqdoriga 0,7 dan 1,3 gacha kamaytiriladigan yoki oshiriladigan koyeffitsiyentlarni belgilash huquqini saqlab qoladilar. 34 31 Aytib o’tilgan choralarni amalga kiritish amalga oshirilayotgan soliq siyosati samaradorligini oshiradi hamda soliq tizimini iqtisodiy o’sishga erishish vazifalari bilan muvofiqlashtirishga yordam be radi . 12 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI I. O’zbekiston Respublikasi Qonunlari. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmon va Qarorlari, Vazirlar Mahkamasining Qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov asarlari. Normativ-huquqiy hujjatlar: 1.1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi: - T.: “O’zbekiston” nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2012 y. -40 B. 1.2. O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi: Rasmiy nashr- O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi - T.: “Adolat”, 2019 y. -692 B. 1.3. O’zbekiston Respublikasining “Davlat soliq xizmati to’g’risida”gi Qonuni. 1997 yil, 29 avgust. 1.4. O’zbekiston Respublikasining “Byudjet tizimi to’g’risida”gi qonuni, 2000 yil 14 dekabr. 1.5. Karimov I . A . O ’ zbekiston iqtisodiy islohotlarni shuqurlashtirish yo ’ lida . - Toshkent .: “ O ’ zbekiston ” NMIU , 1995 y . - B . 269. 1.6. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.-Toshkent.: “O’zbekiston” NMIU, 1997 y.-B. 326. 1.7. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. -Toshkent.: “O’zbekiston” NMIU, 1998. -B. 686. 1.8. Mirziyoyev Sh.M. O’zbekiston Respublikasining “ 2021 yil uchun O’zbekiston Respublikasining davlat byudjeti to’g’risida”gi qonuni ijrosini ta’minlash chora- tadbirlari to’g’risidagi qarori. Toshkent .,2020-yil 30 dekabr, PQ-4938-son. 48 Shunga asosan Soliq kodeksining 243 va 246-moddalariga o‘zgartirishlar kiritildi. Aksiz solig‘i Aksiz solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi saqlanib qoldi. Aksiz solig‘i stavkalari Soliq kodeksi bilan belgilanadi (289−1 — 289−3- moddalar). Shu bilan birga, import paytida aksiz solig‘ini hisoblashda, Vazirlar Mahkamasining tegishli qarori tasdiqlangunga qadar, prezidentning 2018 yil 29 iyundagi farmoniga muvofiq ishlaydigan TIF TR kodlari qo‘llaniladi (PQ-3818). 289−1 — 289−3-moddalarida tegishli ravishda tovar moddasi bo‘lmagan taqdirda, yetishmayotgan tovarlarga aksiz solig‘i undirilmaydi. 73 turdagi aksiz solig‘i bekor qilindi, shu jumladan elektrotexnika mahsulotlari (muzlatkichlar, konditsionerlar, kir yuvish mashinalari), traktorlar va yarim romorklar (pritsep), oziq-ovqat mahsulotlari (margarin, qandolat mahsulotlari va boshqa mahsulotlar) va boshqalar. Aksiz soliq to‘lovchilariga aniqlik kiritilmoqda, xususan, yakuniy iste’molchiga sotiladigan olib kirilgan (import qilingan) aksiz to‘lanadigan tovarlar (benzin, dizel yoqilg‘isi, suyultirilgan va siqilgan gaz) o‘z ehtiyojlari uchun ishlatilganda, ushbu tovarlarni o‘z ehtiyojlari uchun olib kirishni amalga oshirgan shaxslar soliq to‘lovchilari bo‘lib e’tirof etiladi. Ishlab chiqaruvchilar tomonidan turistik marshrutlar bo‘ylab tashkillashtirilgan degustatsiya (tatib ko’rish) zonalarida (joylarda) sotiladigan tabiiy vinolar (butilkalardan tashqari) soliqqa tortilmaydi. Uyali aloqa xizmatlarining aksiz solig‘i stavkasi 25 foizdan 15 foizgacha pasaytiriladi. 30 5.O’zbekiston Respublikasining amaldagi soliq tizimidagi mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yo’llari Soliq siyosati va mamlakatimizdagi soliq organlari tizimining samarali isloh qilinishi iqtisodiyotimizning bozor iziga ko’chirishda muvaffaqiyatga erishishning asosiy omillaridan biri ekanligini hozirgi paytda deyarli hamma tan olayapti. Bugungi kunda soliqlar muammosi bizning mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar amaliyotidagi eng murakkab muammolardan biri bo’lib qolmoqda. Juda keskin tanqidga uchrayotgan, juda qaynoq munozalarga sabab bo’layotgan isloh qilish bo’yicha tahlil ob’ekti va qarama-qarshi g’oyalarga ega bo’layotgan soliqlar muammosidan bo’lak islohotlarning boshqa bir yo’nalishi yo’qdir. Boshqa bir tomondan esa, soliq tizimi bozor munosabatlarining eng muhim elementlaridan bo’lib, mamlakatdagi iqtisodiy o’zgarishlarning muvaffaqiyati ko’p jihatdan unga bog’liqdir. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda mavjud soliq tizimini keskin qayta o’zgartirish to’g’risidagi berilayotgan takliflarga juda ehtiyotkorlik bilan yondoshish zarurligini taqozo etmoqda. Bunday hollarda faqat bir daqiqalik samarani hisobga olmasdan, balki bu takliflarni mamlakat iqtisodiyoti va moliyasini barcha tomonlariga qay darajada ta’sir etishi, albatta inobatga olinmog’i lozim. Ma’lumki, hozirgi davrning soliq siyosati asosida respublikamiz Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning Respublika iqtisodiy rivojlanishining besh tamoyili, ustivor yo’nalishlari yotadi. Respublikamizda soliq siyosatini ana shu tamoyillardan kelib chiqib, soliq sohasidagi tegishli chora-tadbirlari amalga oshirilmoqda. Mustaqillik davridagi soliq siyosatiga e’tibor bersak, davlatimiz birinchidan, soliq tushumlarining umumiy summasida bilvosita soliqlar salmog’ini oshirib, bevosita soliqlar salmog’ini kamaytirib bormoqda. Jumladan, bu ko’rsatkich mustaqilligimizning dastlabki yilida, ya’ni 1991 yilda 0,7 foizni tashkil etgan bo’lsa, bugungi kunga kelib, aniqrog’i 2020 yilning yakuniga ko’ra 44.3 foizni tashkil qilmoqda. Ikkinchidan, resurs soliqlarining salmog’i byudjet daromadlaridagi ulushi oshib bormoqda. Uchinchidan, soliq yukini pasaytirishga katta e’tibor berilmoqda. To ’ rtinchidan , davlatimizning hozirgi kundagi soliq siyosatida yuridik shaxslarni eksportga mahsulot ishlab chiqarish va erkin almashtiriladigan valyutaga sotishi keng rag ’ batlantirilmoqda . Beshinchidan , yuridik shaxslarning har - xil mehr shavkat 24 Foyda solig‘i Foyda solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi, shunigdek, 2020 yilda amal qiladigan soliq stavkalari saqlab qolindi. Soliq kodeksining 304-moddasi 8, 9, 14, 15 va 17-bandlariga muvofiq kelib tushgan mablag‘lar hisobidan olingan yoki sotib olingan (barpo etilgan) mol-mulk, shuningdek, soliq va bojxona imtiyozlari berilgani natijasida bo‘shagan mablag‘lar hisobidan olingan yoki sotib olingan (barpo etilgan) mol-mulk amortizatsiya aktivlari sifatida tan olinmaydi va amortizatsiya qilinmaydi. 33 Yuridik va jismoniy shaxslardan yer solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi, shuningdek, qishloq xo‘jaligi yerlari uchun belgilangan soliq stavkasi qishloq xo‘jaligi yerlarining standart qiymatiga nisbatan 0,95 foiz miqdorida saqlanib qolindi. Foto: Davlat soliq qo‘mitasi Meva-sabzavotchilik qishloq xo‘jaligi korxonalari uchun meva-sabzavot mahsulotlari egallagan yerlar bo‘yicha, shuningdek, dehqon xo‘jaliklarining sug‘oriladigan va sug‘orilmaydigan qishloq xo‘jaligi yerlari uchun qishloq xo‘jaligi yerlarining normativ qiymatidan kelib chiqqan holda yer solig‘i to‘lash tartibi joriy etiladi. Dehqon xo‘jaligi uchun berilgan qishloq xo‘jaligi yerlariga soliqni hisoblash soliq solish ob’ekti bo‘lmagan qishloq xo‘jaligi yer uchastkalarini chiqarib tashlagan qishloq xo‘jaligi yerlarining standart qiymatini belgilaydigan organ ma’lumotlari asosida yer uchastkasi joylashgan joyda soliq organlari tomonidan amalga oshiriladi. 38 Shuni alohida ta’kidlash lozimki, soliq siyosatini yanada takomillashtirish asosida chuqur o’ylab, oqilona qabul qilingan qarorlar turishi kerak. Ular bir tomondan, soliq to’lovchilar zimmasidagi soliq yukini jiddiy kamaytirishga, ikkinchi tomondan, barcha darajadagi byudjet daromadlarini va byudjetdan tashqari fondlarning barqaror asosini saqlashni ta’minlashga qaratilmog’i lozim. Bunda tadbirkorlik sub’ektimi, jismoniy shaxsmi – har-bir soliq to’lovchi nima uchun soliq to’layotganini yaqqol tasavvur etishiga erishish nazarda tutilishi kerak. Eng muhimi - soliqlarning oxir-oqibat mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga yo’naltirilishi, ya’ni soliq to’lovchining o’ziga ijtimoiy to’lovlar, stipendiyalar, ta’lim va tibbiy xizmatlar, taraqqiy etgan infratuzilmalar va boshqa ne’matlar shaklida foyda keltirishini chuqur anglab olishlari juda muhimdir. Shunday ekan, bizning fikrimizcha, moliyaviy munosabatlarning keyingi erkinlashtirish va chuqurlashtirish yo’lida soliq siyosatida zarur izchil o’zgarishlarni amalga oshirishda soliqlarning rag’batlantirish funktsiyasini kuchaytirish va soliq siyosatini takomillashtirishda quyidagi yo’nalish va chora-tadbirlar uning asosini tashkil etishi lozim deb o’ylaymiz: - bir-xil faoliyat bilan shug’ullanuvchi, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar barcha soliq to’lovchilarni adolatlilik va tenglik tamoyili asosida soliqqa tortish; - iqtisodiyotdagi soliq yukini yanada kamaytirish; - ikki marta soliqqa tortishni oldini olish; - soliqlarni sodda, tushunarli va ko’p yilliligini ta’minlashda, soliq ma’murchiligi tizimini takomillashtirish va soliq solish mexanizmini tartibga solish; - soliq qonunchiligini barqarorligini ta’minlash; - byudjet daromadlarini shakllantirishda resurs va mulk soliqlari rolini oshirish. 28 Yakka tartibdagi tadbirkor bilan mehnat munosabatlarida bo‘lgan jismoniy shaxslardan olinadigan soliq to‘lov manbaida soliq agenti — yakka tartibdagi tadbirkor tomonidan soliq to‘lovchiga daromad to‘langanda hisoblab chiqarish va ushlab qolish tartibi joriy etiladi. Shu bilan birga, yakka tartibdagi tadbirkor bilan mehnat munosabatlarida bo‘lgan jismoniy shaxslar shaxsiy daromadlaridan soliqni belgilangan miqdordagi yoki yillik deklaratsiya asosida to‘lashni tanlash huquqiga ega bo‘lgan tartib bekor qilinadi. Ijtimoiy soliq Ijtimoiy soliqni hisoblash va to‘lash tartibi, shuningdek, 2020 yilda yuridik shaxslar uchun 12 foiz, byudjet tashkilotlari uchun esa 25 foiz soliq stavkalari saqlanib qolgan. 1) Xizmat muddatini hisoblash uchun yiliga hisoblangan asosiy qiymatning kamida 1 o‘lchovi miqdorida soliq to‘lash: Ixtiyoriy ravishda:  O‘zini o‘zi band qilgan shaxslar;  Mehnat shartnomasi asosida chet elda ishlayotgan O‘zbekiston fuqarolari, shuningdek savdo uylarida, vakolatxonalarda (shu jumladan yuridik shaxs bo‘lmagan), O‘zbekistonning davlat organlari va boshqa tashkilotlari tomonidan chet davlatlarida yaratilgan (ochilgan) tashkilotlarda ishlaydigan fuqarolar. Majburiy ravishda:  “Usta — shogird” maktabi o‘quvchilari (25 yoshga to‘lgach);  Dehqon xo‘jaliklari, shuningdek, dehqon xo‘jaligida ishlayotgan jismoniy shaxslar, kamida 4 gektar maydonga ega bo‘lgan shaxsiy yer uchastkasida yoki ushbu hududda kamida 50 boshli qoramol yoki parranda boqish bilan shug‘ullanadiganlar. Shu bilan birga, dehqon xo‘jaligi rahbari soliqni majburiy ravishda, boshqa a’zolar va ko‘rsatilgan shaxslar esa — ixtiyoriy ravishda to‘laydi; 2) Ushbu toifadagi jismoniy shaxslar uchun soliq to‘lash muddati hisobot yilining 1 dekabr kuni qadar belgilanadi. Bunday holda, soliq miqdori to‘lov kunida belgilangan asosiy hisoblangan qiymat hajmiga qarab hisoblab chiqiladi. 35 № Soliq turlari 2019 yil 2020 yil Ulushi (foizda) O’sish sur’ati Byudjet tushumlari, jami 83266 103566 100 124.4 Shu jumladan: 1 Bevosita soliqlar 22672 43811 42.3 193.2 2 Bilvosita soliqlar 33156 31324 30.2 94.5 3 Resurs soliqlari va mol-mulk solig’i 19677 21257 20.5 108 4 Davlat boji va jarimalar 1913 2033 2 106.3 5 Boshqa soliqlar va yig’imlar 5848 5141 5 87.9 Diagramma №1 19 XULOSA Soliqlar iqtisodiy munosabatlar tarkibidagi eng asosiy moliyaviy munosabatlar tarmog’i bo’lib, iqtisodiy – ijtimoiy taraqqiyotning moddiy negizini tashkil etib, jamiyat rivojining moddiy manbai sifatida ijtimoiy ob’ektiv zaruriyatdir. Darhaqiqat , soliqlar iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarishni muhim elementlaridan biri bo’lib, shu bilan bir qatorda davlatni moliyaviy iqtisodiy tizimini tarkibiy qismi sifatida namoyon bo’ladi va iqtisodiyotga o’z ta’sirini o’tkazadi. Aytish mumkinki, davlat o’z soliq tizimini tashkil qila turib, uni moliyaviy siyosatini amalga oshirish maqsadlarida ishlatishga harakat qiladi va shu bilan u tarkiban mustaqil yo’nalishga ega bo’lib, soliq siyosatini tashkil etadi. Soliq siyosati - mamlakat bo’yicha ma’lum vaqtga belgilangan kontseptsiya, mezon va vazifalar, davlat iqtisodiy va moliyaviy siyosatning asosiy tarkibi, davlatning soliqqa tortish uslublari, soliq turlari, ularni to’lash tartiblarini takomillashtirishga bag’ishlangan maqsadli tadbirlaridir. Har qanday mamlakatda qanday soliq siyosati yuritilayotgani va soliqqa tortish sohasidagi chora-tadbirlar qanchalik samarali ekanligi ko’p jihatdan iqtisodiy islohatlarning xarakteri va dinamikasini belgilaydi. Oqilona tashkil etilgan, yaxshi muvozanatlangan soliq tizimi, bozor iqtisodiyoti taraqqiy etgan mamlakatlar tajribasidan ma’lumki, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning hamda shu asosda barqaror iqtisodiy rivojlanishga erishishning asosiy vositalaridan biridir. Chunki davlat moliyaviy siyosati, makroiqtisodiy siyosatning muhim tarkibiy qismi bo’lib, uning mohiyati davlat va jamiyat oldiga qo’yilgan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hamda boshqa strategik maqsadlarni ro’yobga chiqarishga qo’llaniladigan iqtisodiy, huquqiy va boshka vositalar, usullar yo’nalishlarining belgilanishi, real shart- sharoitlar aniq hisobga olingan holda, ulardan foydalanishga qaratilgandir. Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan davlat moliyaviy siyosati o’tish davri bilan bog’liq bo’lgan tangliklarni tezroq bartaraf etish, makroiqtisodiy barqarorlik va o’sishni ta’minlash, aholi turmush darajasini yaxshilashdan iborat bo’lgan vazifalarni bajarishga qaratilgandir. Moliyaviy siyosatning eng muhim tarkibiy qismi sifatida soliq siyosati katta ahamiyatga ega. Bu 46 chunki bu х galteriya soliq solinadigan daromadni va soliq summasini aniq hisob-kitob kilib chiqadi. Bunday munosabatlarda ishtirok etuvchi yuridik sha х slar ko`pincha fiskal agent yoki soliq agenti sifatida qaraladi. Soliqning daromad manbaida to`lanishi shuni anglatadiki, soliq uni deklaratsiyalar bo`yicha to`lashdagi singari soliq idorasi tomonidan hisoblanib ushlab qolinmaydi, balki uni yuridik va jismoniy sha х s foydasiga to`lovni amalga oshiradigan fiskal agentlar to`lov manbalari (kor х onalar, muassasalar va tashkilotlar, boshqa ish beruvchilar) da hisoblaydilar va ushlab qoladilar. Uchinchi usul soliq to`lovchilarning soliq idoralariga deklaratsiyalarni, ya`ni ularning olgan daromadlari va o`zlariga tegishli bo`lgan soliq imtiyozlari х aqidagi rasmiy bayonotni berishni nazarda tutadi. Soliq idoralari soliq deklaratsiyasi va amaldagi soliqqa tortish stavkalari asosida to`lanishi lozim bo`lgan soliq miqdorini nazorat qiladilar. Soliq deklaratsiyasi asosida, odatda, tadbirkorlik faoliyatidan, dehqon (fermer) х o`jaligini yuritishdan olinadigan daromadlar, shuningdek intellektual faoliyat bilan shug`ullanadigan sha х slar (fan, adabiyot, san`at asarlarining mualliflari, kashfiyotlar, i х tirolar mualliflari, sanoat namunalarini yaratuvchilari va hokazo) daromadlari soliqqa tortiladi. Soliqlarning funktsiyasini o‘rganish ularning iqtisodiyotdagi rolini ko‘rsatib bersa, soliqqa tortish tamoyillari soliq munosabatlarini amaliyotda tashkil etish, soliqqa tortish, uni undirish amaliyotining mazmunini ochib beradi. Ko‘plab iqtisodchilar soliqqa tortish iqtisodiyotning ravnaqiga olib kelishi mumkin bo‘lgan tamoyillarni qayd etishgan. 23 etishda xizmat qiladi, deydi. Shuningdek, rus iqtisodchi olimi M.K.Sheremetev o’zining «Finansi» asarida soliq siyosatiga quyidagicha tushuncha beradi: birinchidan, soliq siyosati – bu moliyadan foydalanish bo’yicha davlatning asosiy yo’nalishidir; ikkinchidan, mamlakat iqtisodining ichida ro’y beruvchi moliyaviy jarayonlarning natijasidir. Yuqoridagilarga asoslanib, soliq siyosati – bu aholining hayot darajasini oshirish maqsadida moliyaviy mablag’larning davlat tomonidan tartibga solinishidir, - deb aytishimiz mumkin. Soliq siyosati haqida fikr yuritganimizda, uning turlariga alohida to’xtalib o’tishimiz lozim bo’ladi. Hozirgi kunda soliq siyosati turlarini quyidagicha guruhlash mumkin: - iqtisodiy o’sish siyosati; - muvozanatlashtirish siyosati; - chegaralash siyosati. Soliq siyosatining yuqorida keltirib o’tilgan turlari milliy daromad hajmini va aholi bandligi darajasini oshirishga, davlat xarajatlari tizimini nazorat qilish, soliqlar vositasida iqtisodiyotni tartibga solish, byudjet-soliq siyosati yaxlitligini ta’minlashga xizmat qiladi. 5 Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni hisoblash va to‘lash tartibi saqlanib qoldi. Soliq stavkalari Soliq kodeksi bilan belgilanadi, ularning indeksatsiyasi 15 foizni, iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari uchun esa 30 foizni tashkil etadi. Shu bilan birga, soliq stavkalari kommunal xizmatlar uchun 2020 yil darajasida qoladi va qishloq xo‘jaligi yerlarini sug‘orish va dehqon xo‘jaliklarini ham o‘z ichiga olgan baliqlarni ko‘paytirish (yetishtirish) uchun ishlatiladigan suv hajmi bo‘yicha yagona soliq stavkasi 1 kubometr uchun 40 so‘m miqdorida belgilanadi. Sun’iy suv havzalarida baliq yetishtiruvchi baliqchilik xo‘jaliklari soliq bazasini tabiiy va sun’iy suv havzalaridan olingan va ushbu suv havzalariga qaytarib 42 O’tgan yil yakunlariga ko’ra soliq tizimida sezilarli darajada o’zgarishlar bo’lgan. Ya’ni, 2020 yilda to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliqlardan tushumlar 43,8 trln.so‘mni tashkil etdi va 1,5 barobardan ziyod o‘sdi.2020 yil yakuni bo‘yicha davlat byudjetining daromadlari 161,7 trln.so‘mni, xarajatlari 187,4 trln.so‘mni tashkil etdi. Shu bilan birga, davlat byudjeti taqchilligi 25,7 trln.so‘mni yoki YaIMga nisbatan 4,4 foizni tashkil etdi. Davlat byudjeti va maqsadli jamg‘armalarning daromadlari va xarajatlari 156 trln.so‘m va 169,1 trln.so‘mni, taqchillik esa 13,1 trln.so‘mni yoki YaIMga nisbatan 2,3 foizni tashkil etdi. Bu haqda Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligining 2020 yilda O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti rivojlanishining tendensiyalari va 2021 yilga mo‘ljallangan prognozlar sharhida keltirilgan. 2020 yilda to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliqlardan tushumlar 43,8 trln.so‘mni tashkil etdi va 1,5 barobardan ziyod o‘sdi, shu jumladan, daromad solig‘i bo‘yicha tushumlar 2019 yilga nisbatan 1,9 martaga oshdi. Davlat byudjetning umumiy daromadlarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliqlarning ulushi 25,4 foizdan 33,0 foizgacha o‘sdi. Bilvosita soliqlar bo‘yicha to‘lovlar 47,8 trln.so‘mni tashkil etdi (o‘tgan yilga nisbatan 3,7 foizga kamaydi). Shu bilan birga, byudjet daromadlari tarkibidagi egri soliqlarning ulushi 44,3 foizdan 35,9 foizgacha kamaydi. Ushbu tushumlarning kamayishi qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha tushumlarning 11 foizga, shuningdek aylanmadan soliqning 31,7 foizga kamayishi bilan bog‘liq. Resurs soliqlaridan byudjet daromadlari 21,3 trln.so‘mni tashkil etib (o‘tgan yilga nisbatan 8 foizga ko‘p), ularning byudjet daromadlaridagi ulushi 17,5 foizdan 16 foizgacha kamaydi. Bilvosita va resurs soliqlarining kamayishi koronavirus pandemiyasi davrida iqtisodiy faoliyatning cheklanishi, tadbirkorlik sub’yektlariga soliq imtiyozlari va preferensiyalar berilishi, shuningdek tashqi talabning pasayishi bilan bog‘liq bo‘ldi. Shu bilan birga, jahon bozorlarida qimmatbaho metallar narxlarining ko‘tarilishi ushbu yo‘qotishlarni qoplashga va belgilangan prognoz parametrlariga erishishga hissa qo‘shdi. Jahon bozorlarida oltin narxlarining 2019 yilda o ‘ rtacha bir troy unsiyasi uchun 1 392,2 dollardan 2020 yilda 1 770,4 dollarga o ‘ sishi , qimmatbaho metallarni ishlab chiqaruvchilar tomonidan to ‘ lanadigan soliqlar jami byudjet daromadlaridagi ulushi 8,9 foizgacha ko ‘ tarildi . 3 2. O’zbekiston Respublikasi soliq siyosatini takomillashtirish konsepsiyasining asosiy yo’nalishlari . Soliq yukini izchillik bilan kamaytirish, soliq solish tizimini soddalashtirish va soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish iqtisodiyotni tezkor rivojlantirish hamda mamlakatning investitsiyaviy jozibadorligini yaxshilashning muhim shartlari hisoblanadi. Shu bilan birga, o‘rganishlar natijalari mazkur sohada bir maromda iqtisodiy o‘sishga, ishbilarmonlik va investitsiyaviy faollikni oshirishga, sog‘lom raqobat muhitini shakllantirishga, shuningdek, soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning yig‘iluvchanligi zaruriy darajasini ta’minlashga to‘sqinlik qilayotgan bir qator tizimli muammolarni ko‘rsatdi, xususan:  Birinchidan, umumbelgilangan soliqlarni to‘lovchilar uchun soliq yuki darajasining yuqoriligi, shuningdek, soliq solishning soddalashtirilgan va umumbelgilangan tizimida soliqlarni to‘laydigan xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi soliq yuki darajasidagi farqning sezilarliligi;  Ikkinchidan, qo‘shilgan qiymat solig‘ini undirishning samarasiz tizimi, soliq to‘lovchilarning aylanma mablag‘larini jalb qiladigan, shuningdek, iste’mol mahsulotining oraliq va yakuniy qiymati qimmatlashishiga olib keladigan hamda yirik va kichik biznes o‘rtasidagi kooperatsiyani rivojlanishiga to‘sqinlik qiladigan majburiy to‘lovlarning mavjudligi;  Uchinchidan, soliq to‘lovchilar tomonidan xodimlarning real sonini va mehnatga haq to‘lash fondini yashirishga olib keluvchi mehnatga haq to‘lash fondi soliq stavkalarining yuqoriligi;  To‘rtinchidan, xo‘jalik yurituvchi subyektlarni soliq va bojxona, shu jumladan, individual xususiyatga ega bo‘lgan imtiyozlar hisobiga qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha keng ko‘lamli amaliyoti, natijada sog‘lom raqobat muhitiga salbiy 13 oqibatda ishlab chiqarish darajasining pasayishiga olib keladi. Natijada xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy muammolari keskinlashuviga sabab bo’ladi. Soliqlarning fiskal vazifasi birlamchi hisoblansada, iqtisodiyotni tartibga solish funktsiyasi ham muhimdir. Soliqlardan imtiyozlar berish, stavkalarni pasaytirish va boshka turli engilliklar yaratish iqtisodiyotdagi tuzilmaviy o’zgarishlarni amalga oshirish va ustivor tarmoqlarni rivojlantirish katta ahamiyatga ega. Agar soliq solish mexanizmi adolat mezonlari doirasidan chiqib ketsa, u holda soliqni to’lay olmaslik xolatlari ro’y beradi hamda soliqdan qochishning turli yo’llari qidira boshlanadi. Shu bois soliq stavkalari va undirib olish usullarini joriy etishga oqilona yondoshish zarur. O’zbekistonda mustakil soliq tizimi joriy etilgandan beri utgan davrda ko’plab ijobiy natijalarga erishildi. Davlat byudjetining asosiy xarajatlarini ta’minlashga etarli soliqlar va yig’imlar joriy qilindi. Ayni paytda esa soliq to’lovchilar toifalari uchun keng imtiyozlar tizimi ham qo’llanilmoqda. Biroq, yutuqlarimiz bilan bir qatorda soliqqa tortish tizimida muayyan muammolar ham borki, ular hozirgi kunda xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va tadbirkorlarning moliyaviy faoliyatiga ma’lum ma’noda salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Bu bir tomondan, soliqlarning ko’pligi yoki ularning stavkalari yuqoriligida emas, balki soliqlarning hisoblash usullari va shakllariga oiddir. 2019 yilga nisbatan byudjet daromadlari tarkibida bevosita (to’g’ri) soliqlar salmog’i 25.4 foizdan 33.0 foizga o’sdi, bilvosita (egri) soliqlar salmog’i esa 3.7 foizga kamaygan. Asosiy to’g’ri soliqlar jismoniy shaxslardan olinadigan daromad va yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i stavkalari yildan-yilga kamaytirilmoqda. Davlatimiz tomonidan olib borilayotgan bunday siyosat bugungi kunning eng oqil siyosatlaridan biridir. Chunki, bozor iqtisodiyotiga kirib borayotgan mamlakatimizda bevosita soliqlar salmog’ini pasaytirish va bilvosita soliqlardan unumli foydalanish o’ta murakkab iqtisodiy zaruratdir. Bunga biz quyidagicha talqin beramiz: birinchidan, bevosita soliqlarni muayyan chegarasidan ortiq olinishi soliq to’lovchilarning ishlab chiqarishdan manfaatdorligini so’ndiradi. Bilvosita soliqlarda esa rasmiy to’lovchisi tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni ortuvchi, sotuvchi bo’lsa ham, haqiqiy to’lovchisi ularning iste’molchisidir. Ikkinchidan, bevosita (egri) soliqlar mohiyatan mahsulot (ish, xizmatni) sotuvchilarning moliyaviy ahvoliga hech qanday 26 (Soliq kodeksining 2-bob 6,-moddasi) soliqlar umumdavlat soliqlari va mahalliy soliqlarga bo‘lingan. Umumdavlat soliqlariga quyidagilar kiradi: 1) yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig’i; 2) jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i; 3) qo‘shilgan qiymat solig’i; 4) aksiz solig’i; 5) yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq ; 6) suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq. Mahalliy soliq va yig’imlarga quyidagilar kiradi: 1) mol-mulk solig’i; 2) yer solig’i; 3) infratuzilmani rivojlantirish solig’i; 4) jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yonilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq; 5) ayrim turlardagi tovarlarni sotish huquqini beruvchi litsenziya yig’imlari; 6) yuridik shaxslarni, shunindek, tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslarni ro‘yxatga olganlik uchun yig’im. Jadval№1 Soliq turlari bo’yicha 2019-2020 yillar davomida byudjetga tushgan tushumlar to’g’risida (mlrd.so’mda) 18 fondlariga qilgan xarajatlari va nogironlarni ishga joylashtirishlari har tomonlama rag ’ batlantirilmokda . Oltinchidan , kichik korxonalar va mikrofirmalar uchun ixchamlashtirilgan soliq tizimi joriy etilib , ularning faoliyatlaridan manfaatdor bo ’ lishlikka qiziqtirilmoqda . Lekin, hozirgi kunda respublikamizdagi olib borilayotgan soliq siyosatini etarli deb bo’lmaydi, chunki har bir davlatning bu borada olib borayotgan siyosatida, o’ziga yarasha yutuqlar va kamchiliklar bo’ladi, albatta. Lekin, mustaqillik davri boshlanishidan to bugungi kungacha respublikamizda amalga oshirilayotgan soliq siyosatini hamda soliqqa tortish tizimini takomillashtirishda nazariy va amaliy kontseptsiyalarni ishlab chiqishda juda ko’p iqtisodchi olimlarimiz izlanishlarni olib borishib, bu borada o’zlarining fikr va mulohazalarini bildirmoqdalar. Jumladan, respublikamiz soliq siyosatini keyingi yillarda faollashtirish maqsadida iqtisodchi olimlarimizdan professor Q.A.Yahyoev o’zining risolasida 3 quyidagilarni e’tiborga olishni zarur deb ko’rsatganlar: -soliq sohasida davlat yo’l qo’ygan ba’zi xatoliklarni takrorlamaslik uchun soliqlar tarixini chuqur va puxta o’rganish; - soliqqa tortish va uni undirish ishlarini arzonga tushushligiga erishish; - soliq ob’ekti aniq, ixcham, to’lovchilarga va soliq idoralari xodimlariga soliqni hisoblash uchun oson va qulay bo’lishi zarurligi (chunki soliq to’risidagi ma’lumotlar oydin, rost ko’rsatilishi soliq tushumlarini ko’paytiradi); - byudjetga soliqlarni to’liq va o’z vaqtida tushushini qiziqtirish maqsadida byudjetga ko’p, salmokli soliq to’layotgan soliq to’lovchilarga soliqlarning ma’lum qismini qoldirish; - soliqlarning xazinaviy (fiskal) samaradorligini oshirish. Iqtisodiyotni erkinlashtirish soliq tizimiga ham muqarrar ta’sir ko’rsatadi. Soliq tizimi to’xtovsiz harakatlanuvchi mexanizm bo’lib, uzluksiz takomillashib bormog’i lozim. Bundan asosiy maqsad - korxonalar zimmasidagi soliq yukini makroiqtisodiy o’zgarishlarni hisobga olgan holda muntazam kamaytirib borishdir. Soliqlar yukining yuqori bo’lishi korxonalarni ishlab chiqarishni rivojlantirishga, zamonaviy texnika hamda texnologiyalar bilan qayta qurollantirishga, aylanma mablag’larni ko’paytirishga mablag’lar yo’naltirish imkoniyatini keskin kamaytiradi. Bu esa oxir 3 Yahyoev Q.A. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti. –T.: Fan va texnologiyalar markazi, 2003. -57 b 25

Soliq stavkasining mazmuni va turlari.

Купить