• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 473.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 23 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Soliqlar va ularning vazifalari kurs ishi

24tartiblarini belgilashdagi strategik yondashuvlar majmui tushuniladi. Soliq siyosati qanday olib borilmasin, uning asosiy vazifasi – davlatga zarur bo‘lgan daromad bazasini shakllantirish, bunda aholi va tadbirkorlar manfaatlari o‘rtasidagi muvozanatni saqlab qolishdir. O‘zbekiston Respublikasida ham soliq siyosati davlat byudjetini shakllantirishda yetakchi rol o‘ynaydi. 2023-yil yakunlariga ko‘ra, umumiy byudjet daromadlarining 85 foizdan ortig‘i aynan turli soliq turlari hisobidan yig‘ilgan. Bu degani, budjet barqarorligi, ijtimoiy dasturlar, infratuzilma loyihalari, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimi moliyalashtirilishi bevosita soliq tushumlariga bog‘liq. Soliq siyosatining davlat byudjetidagi rolini quyidagi yo‘nalishlarda ko‘rish mumkin: Fiskal barqarorlikni ta’minlash – soliqlar budjetning asosiy daromad manbai bo‘lgani bois, soliq siyosati fiskal barqarorlikka bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Yaxshi tashkil etilgan soliq siyosati defitsitni kamaytiradi, qarzdorlikni nazoratda ushlab turadi. Byudjetga tushumlar bazasini kengaytirish – soliq siyosati orqali yangi soliq to‘lovchilarni jalb etish, norasmiy iqtisodiyotni legallashtirish, elektron nazorat vositalari orqali tushumlarni oshirish mumkin. Daromadlar barqarorligini ta’minlash – soliq stavkalarining barqarorligi va prognoz qilinuvchanligi davlat byudjeti rejalashtirilishida aniqlik yaratadi. Ijtimoiy siyosatni qo‘llab-quvvatlash – soliq siyosati orqali ortiqcha daromadlar qayta taqsimlanadi va ijtimoiy himoyaga ehtiyojmand qatlamlar qo‘llab-quvvatlanadi. Davlat byudjetining shakllanishida soliqlarning qanday kombinatsiyasidan foydalanilishi ham muhim. Masalan, QQS, foyda solig‘i, daromad solig‘i kabi asosiy soliqlar yillik byudjet daromadining ustuvor qismini tashkil etadi. Ularning ulushi va stavkalari o‘zgarishi bevosita budjet barqarorligiga ta’sir 23funksiya esa yig‘ilgan mablag‘larni ijtimoiy adolat asosida qayta yo‘naltiradi, bu esa davlatga nisbatan ishonchni oshiradi va soliq intizomini kuchaytiradi. Zamonaviy soliq siyosati bu uchala vazifani uyg‘un ravishda olib borishni talab qiladi. Faqat fiskal daromad ortidan quvish ijtimoiy norozilikni keltirib chiqarishi mumkin. Aksincha, faqat taqsimlovchi yondashuv ham iqtisodiy samaradorlikni pasaytiradi. Shu sababli, har bir davlat soliq siyosatini yuritishda ushbu uch funksiyani muvozanatda ushlashi muhimdir. Soliqlar jamiyat va davlat o‘rtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning bosh mexanizmi sifatida nafaqat daromad manbai, balki tartibga soluvchi va ijtimoiy tenglikni saqlovchi vosita sifatida ham xizmat qiladi. Fiskal funksiya orqali davlat mustahkam moliyaviy asosga ega bo‘ladi, tartibga soluvchi funktsiya yordamida iqtisodiy jarayonlar yo‘naltiriladi, taqsimlovchi funksiya orqali esa jamiyatda ijtimoiy adolat qaror topadi. O‘zbekiston misolida olganda, ushbu funksiyalar davlat siyosatining markazida turibdi. Ayniqsa, raqamli boshqaruv, soliq kodeksining soddalashtirilishi, imtiyozlar tizimi va progressiv soliq mexanizmlari orqali har uchala vazifa bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Bu esa iqtisodiy barqarorlik, ijtimoiy adolat va fuqarolik ishonchining asosiy tayanchidir. 2.2. Soliq siyosatining davlat byudjetini shakllantirishdagi o‘rni Soliq siyosati har bir suveren davlatning iqtisodiy siyosati yuritilishida markaziy o‘rinni egallaydi. Ayniqsa, davlat byudjeti shakllanishida soliq siyosatining ahamiyati beqiyosdir. Chunki davlat o‘zining barcha funksiyalarini – ijtimoiy, iqtisodiy, harbiy, siyosiy va boshqalarni amalga oshirishda moliyaviy resurslarga muhtoj. Ushbu resurslar esa, asosan, soliqlar orqali shakllanadi. Shu boisdan soliq siyosati davlat byudjetining asosiy poydevorini tashkil etadi. Soliq siyosati deganda, davlatning iqtisodiy rivojlanishni rag‘batlantirish, ijtimoiy tenglikni ta’minlash va budjet daromadlarini barqaror shakllantirish maqsadida soliq stavkalari, soliq bazasi, imtiyozlar, yig‘im shakllari va 14 solig‘i). Sarfga solinadigan soliqlar Iste’molga bog‘liq (QQS, aksizlar). Mol-mulk soliqlari Ko‘chmas mulk, transport vositalari, yerga solinadi. O‘zbekiston amaliyotida qo‘llaniladigan turlar QQS, daromad, foyda, yer, mol-mulk, aksiz, transport, bojxona soliqlari Soliq kodeksi bilan tartibga solingan rasmiy soliqlar. To‘g‘ridan-to‘g‘ri soliqlar – bu soliq to‘lovchining daromadiga yoki mol- mulkiga bevosita solinadigan soliqlardir. Bu turdagi soliqlarda soliq to‘lovchi va soliq yukini ko‘ruvchi shaxs bir xil bo‘ladi. Misol uchun, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i, yuridik shaxslar foyda solig‘i, yer solig‘i, mol-mulk solig‘i kabilar to‘g‘ridan-to‘g‘ri soliqlardir. Bu soliqlar, odatda, ijtimoiy adolatni ta’minlashda muhim vosita sifatida qo‘llaniladi. Masalan, daromad solig‘ining progressiv stavkalari yordamida ko‘proq topadigan shaxslar ko‘proq soliq to‘laydi. Bilvosita soliqlar – bu tovarlar va xizmatlar iste’moliga solinadigan soliqlardir. Ular mahsulot narxiga qo‘shilib, iste’molchi tomonidan bilmasdan to‘lanadi. Soliqni to‘lovchi – iste’molchi, ammo soliqni byudjetga o‘tkazuvchi – ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchidir. Bilvosita soliqlarga qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS), aksiz soliqlari, bojxona bojlari kiradi. Bu soliqlar keng ko‘lamli aholidan soliq yig‘ishda samarali vosita hisoblanadi. Yana bir muhim tasnif – markaziy (umumdavlat) va mahalliy soliqlarga ajratilishidir. Bu tasnif soliqdan tushgan mablag‘ning qanday darajadagi byudjetga yo‘naltirilishiga qarab belgilanadi: Markaziy soliqlar – davlat byudjetiga yo‘naltiriladigan va, odatda, umumrespublika miqyosida belgilangan soliqlardir. Masalan, QQS, daromad 10Iqtisodiy nuqtayi nazardan soliq – bu ishlab chiqarilgan yalpi ichki mahsulot (YAIM)dan davlat hissasiga ajratiladigan resursdir. Bu orqali davlat ta’lim, sog‘liqni saqlash, mudofaa, transport, ijtimoiy himoya, ekologiya va boshqa tarmoqlarni moliyalashtiradi. Shu sababli, soliq siyosati iqtisodiy o‘sish, bandlik darajasi, narxlar barqarorligi kabi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Soliq siyosatining iqtisodiy mohiyatini chuqur tushunish uchun uni bir necha yo‘nalishda ko‘rib chiqish mumkin: Fiskal vazifa – davlat byudjetini daromad bilan ta’minlash; Tartibga soluvchi vazifa – iqtisodiy jarayonlarni boshqarish, xususan, narxlar, ishlab chiqarish, investitsiyalarni yo‘naltirish; Taqsimlovchi vazifa – aholi o‘rtasida daromadlarni qayta taqsimlash; Rag‘batlantiruvchi vazifa – ijtimoiy faol guruhlarni qo‘llab-quvvatlash, innovatsiyalarni rivojlantirish. Soliqlar iqtisodiy vosita bo‘lishi tufayli, ular orqali davlat xatti-harakatlarni rag‘batlantirishi yoki cheklashi mumkin. Masalan, atrof-muhitga zararli faoliyat bilan shug‘ullanuvchi korxonalarga nisbatan yuqori aksiz soliqlari qo‘llanadi. Aksincha, qishloq xo‘jaligi yoki ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan sohalarda soliq yengilliklari beriladi. Iqtisodiy mohiyatda soliqlar turli yo‘nalishlarda samaradorlikni ta’minlashi kerak. Bu degani, soliq yig‘imlari davlat ehtiyojlari uchun yetarli bo‘lishi, lekin iqtisodiyotga og‘ir yuk bo‘lmasligi lozim. Aks holda, ortiqcha soliq bosimi ishlab chiqarishni kamaytirishi, investitsiyalarni kamaytirishi va norasmiy iqtisodiyotning kengayishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli, soliq stavkalarining optimal darajasini aniqlash iqtisodiy jihatdan muhim masala hisoblanadi. Soliq tizimining iqtisodiy samaradorligini ta’minlash uchun davlat tomonidan puxta o‘ylangan strategik yondashuv talab etiladi. Soliq stavkalarining haddan ziyod yuqori yoki juda past belgilanishi turli salbiy oqibatlarga olib kelishi 17Mol-mulk solig‘i – ko‘chmas mulk, binolar, inshootlar va boshqa aktivlarga solinadi. Transport vositalari solig‘i – jismoniy yoki yuridik shaxsga tegishli avtotransportlar uchun to‘lanadi. Aksiz soliqlari – alohida mahsulotlarga (alkogol, tamaki, yoqilg‘i va boshqalar) nisbatan belgilanadi.Bundan tashqari, O‘zbekistonda yagona yer solig‘i, yagona ijtimoiy to‘lov, resurs soliqlari, foydali qazilmalar solig‘i, eksport-import bojxona to‘lovlari ham amal qiladi. Bu soliqlar turli iqtisodiy sohalarda davlat manfaatlarini himoya qilish va iqtisodiy barqarorlikni saqlashga xizmat qiladi. Soliqlarning bunday keng qamrovli tasnifi ularning funksional mohiyatini tushunish va samarali soliq siyosatini yuritishda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, fiskal funktsiyani bajaruvchi soliqlar davlat byudjetining asosini tashkil etsa, iqtisodiy funksiyaga ega bo‘lgan soliqlar bozor tartibotini saqlaydi. Shuningdek, rag‘batlantiruvchi soliqlar – masalan, investitsion imtiyozlar orqali belgilangan soliq yengilliklari – korxonalarning faoliyati va zamonaviy texnologiyalarni joriy etishga katta turtki bo‘ladi. 282023–2025-yillar soliq turlarining byudjetdagi ulushi (%) Soliq turi 2023 2024 2025 (prognoz) Qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS) 36.2% 38.0% 39.5% Yuridik shaxslar foyda solig‘i 18.5% 17.5% 17.2% Jismoniy shaxslar daromad solig‘i 13.8% 14.2% 15.0% Aksiz va bojxona tushumlari 11.4% 10.8% 10.2% Mahalliy soliqlar (yer, mol-mulk va b.) 6.9% 7.1% 7.5% Umumiy soliq daromadlari ulushi 86.8% 87.6% 89.4% 2023–2025-yillar davomida olib borilgan soliq siyosati davlat byudjetini barqaror shakllantirishda asosiy ustunga aylandi. QQS, foyda solig‘i, daromad solig‘i kabi turlar davlat byudjetining asosiy manbai bo‘lib, ular orqali ta’lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy himoya va infratuzilma loyihalari moliyalashtirilmoqda.Shu bilan birga, soliq siyosatining raqamlashtirilishi, shaffofligi va prognoz qilinuvchanligi budjet rejalashtirishni soddalashtirib, byudjet barqarorligini ta’minlashga xizmat qilmoqda. 2025-yilga borib davlat byudjetining deyarli 90 foizi soliq tushumlari hisobidan shakllanmoqda, bu esa soliq siyosatining muvaffaqiyatli yuritilayotganidan dalolat beradi. 2.3. O‘zbekistonda soliq tizimi va uni takomillashtirish yo‘nalishlari O‘zbekiston Respublikasida mustaqillik yillarida milliy soliq tizimi shakllantirildi va bosqichma-bosqich takomillashtirildi. Dastlab 1991–2000- yillarda bozor iqtisodiyotiga mos ravishda soliq turlari joriy qilindi, 2007-yilda Soliq kodeksi qabul qilindi, 2020-yildan boshlab esa yangi tahrirdagi Soliq kodeksi kuchga kirdi. Bu islohotlar milliy soliq tizimini soddalashtirish, adolat va barqarorlik tamoyillarini tatbiq etish, soliq to‘lovchilarning huquqlarini kengaytirish, fiskal bazani kengaytirishga qaratilgan edi. Hozirgi kunda O‘zbekiston soliq tizimi quyidagi asosiy soliq turlaridan iborat: 16turadi, ammo ayrim hollarda ijtimoiy adolat tamoyillarini to‘la aks ettirmasligi mumkin. Progressiv soliqlar – bu soliq shaklida daromad oshgan sari soliq stavkasi ham ortib boradi. Bu ko‘proq ijtimoiy tenglikni ta’minlashga xizmat qiladi. Daromadi kam bo‘lgan shaxs kamroq, daromadi yuqori bo‘lgan esa ko‘proq soliq to‘laydi. Regressiv soliqlar – daromad oshgan sari soliq stavkasi pasayadi. Bu turdagi soliqlar odatda iqtisodiyotni rag‘batlantirish maqsadida cheklangan sohalarda qo‘llaniladi, ammo keng doirada foydalanilmaydi, chunki ijtimoiy tengsizlikni kuchaytirishi mumkin.Shuningdek, soliq yuki ko‘chuvchanligiga ko‘ra soliqlar to‘g‘ri va bilvosita deb ajratiladi. Bilvosita soliqlarda soliq yukining iste’molchiga ko‘chirilishi ehtimoli yuqori bo‘ladi. Misol uchun, QQS yoki aksizlar mahsulot narxiga qo‘shiladi va xaridor tomonidan to‘lanadi. Bu turdagi soliqlar ko‘pincha oshkora bo‘lmagani sababli keng jamoatchilik tomonidan kamroq seziladi, ammo ularning umumiy soliq yuki jamiyatda sezilarli bo‘ladi. Soliqlarning soliq bazasiga nisbati ham tasniflashda muhim mezondir. Soliq bazasi – bu soliq hisoblanadigan moliyaviy asos bo‘lib, masalan, daromad, foyda, mol-mulk, yer maydoni yoki iste’mol hajmi bo‘lishi mumkin. Har bir soliq turi o‘z soliq bazasiga ega bo‘ladi. Bu jihatni to‘g‘ri belgilash soliq yig‘imining adolatli va aniqligini ta’minlaydi. O‘zbekiston Respublikasining amaldagi soliq tizimida quyidagi asosiy soliq turlari mavjud: Qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS) – mahsulot yoki xizmatga qiymat qo‘shilgan bosqichlar bo‘yicha olinadigan bilvosita soliq. Asosan yirik korxonalar tomonidan to‘lanadi. Jismoniy shaxslarning daromad solig‘i – fuqarolarning ish haqi yoki boshqa manbalardan olgan daromadiga nisbatan olinadigan soliq. Yuridik shaxslar foyda solig‘i – korxonaning sof foydasidan to‘lanadi. Yer solig‘i – mulkdorning egasidagi yer maydoniga qarab hisoblanadi 15solig‘i, foyda solig‘i, aksizlar shular jumlasiga kiradi. Ushbu soliqlar orqali davlat milliy loyihalarni moliyalashtiradi. Mahalliy soliqlar – ma’lum bir hudud (viloyat, tuman yoki shahar) byudjetiga tushadigan soliqlardir. Ular mahalliy ijtimoiy ehtiyojlarni qoplashda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, yer solig‘i, mol-mulk solig‘i va avtotransport vositalariga solinadigan soliq mahalliy soliqlardir. Soliqlar shuningdek soliq to‘lovchi subyektlariga qarab ham tasniflanadi: Jismoniy shaxslar soliqlari – bu odamlardan olinadigan soliqlar bo‘lib, daromad solig‘i, mol-mulk solig‘i, transport soliqlari kabi turlari mavjud. Yuridik shaxslar soliqlari – korxona, tashkilot va yirik biznes subyektlarining daromadi yoki faoliyatiga solinadigan soliqlardir. Foyda solig‘i, yer resurslari solig‘i, ijtimoiy soliq bunga misol bo‘ladi. Soliqlarni shakllanish manbalariga ko‘ra ham tasniflash mumkin: Daromadga solinadigan soliqlar – bu yuridik yoki jismoniy shaxslar daromadiga nisbatan olinadi. Sarfga (iste’molga) solinadigan soliqlar – bu tovar yoki xizmat iste’mol qilinayotgan paytda olinadi (QQS, aksizlar). Mol-mulk soliqlari – bu shaxsning egasidagi mulk, yer, ko‘chmas mulk yoki transport vositalariga solinadigan soliqlardir.Yuqoridagi barcha tasniflar soliqlarni tushunishda, tahlil qilishda va soliq siyosatini ishlab chiqishda muhim nazariy va amaliy asos bo‘lib xizmat qiladi. Shu bilan birga, soliq stavkalarining barqaror yoki o‘zgaruvchan, proportsional yoki progressiv bo‘lishi ham tasnifning bir shakli sifatida muhimdir. Soliqlarni yana bir asosiy mezon – stavka shakliga ko‘ra tasniflash mumkin. Bunda soliqlar quyidagi shakllarda bo‘ladi: Proportsional (mutanosib) soliqlar – bu holatda soliq stavkasi daromad miqdoridan qat’i nazar bir xil bo‘ladi. Masalan, 12% daromad solig‘i – bu har kimga baravar stavka bilan solinadigan soliqdir. Bu usul soddaligi bilan ajralib 26 Mahalliy soliqlar barqaror ravishda ortmoqda, bu esa mahalliy infratuzilmaga ko‘proq e’tibor qaratilayotganini anglatadi. O‘zbekiston Respublikasida 2024–2025-yillarda olib borilgan soliq siyosati davlat byudjetining barqaror shakllanishida hal qiluvchi rol o‘ynadi. Ayniqsa, fiskal siyosatda soliqlarning ulushi bosqichma-bosqich optimallashtirilib, asosiy daromad manbalari ustuvorlik bilan aniqlab borildi. Bu jarayonda raqamli texnologiyalar, yangi nazorat usullari, soddalashtirilgan hisobot shakllari va soliq to‘lovchilar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqot mexanizmlari muhim vositalarga aylandi. 2024-yil yakunlariga ko‘ra, davlat byudjeti daromadlarining 88 foizi soliqlar hisobidan shakllandi. Soliqlarning ichki tarkibida esa quyidagicha ulushlar qayd etildi: QQS – 38%, Yuridik shaxslar foyda solig‘i – 17.5%, Jismoniy shaxslar daromad solig‘i – 14.2%, Aksiz va bojxona to‘lovlari – 10.8% Mahalliy soliqlar – 7.1%. Bu ko‘rsatkichlar soliq siyosatining fiskal barqarorlikni ta’minlashdagi real ta’sirini ifodalaydi. Ayniqsa QQS’ning ulushi yildan-yilga ortib borayotgani ichki bozor faolligining oshishi, shaffof savdo operatsiyalarining kengayishi va avtomatlashtirilgan soliq nazorat tizimlari joriy etilganining natijasidir. 2025-yil prognozlariga ko‘ra, soliq daromadlari yanada o‘sib, davlat byudjetining 89.5 foizini tashkil etishi kutilmoqda. Ularning tarkibiy tuzilmasida esa quyidagi o‘zgarishlar kutilmoqda: QQS – 39.5%, Foyda solig‘i – 17.2%, Daromad solig‘i – 15%, Aksiz va bojxona – 10.2%, Mahalliy soliqlar – 7.5%. 13To‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita To‘g‘ridan-to‘g‘ri soliqlar Soliq to‘lovchi daromadi yoki mol-mulkiga bevosita solinadi (masalan, daromad solig‘i). Bilvosita soliqlar Mahsulot narxiga qo‘shiladi va iste’molchi tomonidan bilmasdan to‘lanadi (masalan, QQS). Soliq stavkasi shakli Proportsional Har kimga bir xil foizda solinadi (masalan, 12% daromad solig‘i). Progressiv Daromad ortgani sari soliq stavkasi ham ortadi (ijtimoiy tenglikni ta’minlaydi). Regressiv Daromad ortgani sari soliq stavkasi kamayadi (kam qo‘llanadi). Byudjet darajasi bo‘yicha Markaziy soliqlar Davlat byudjetiga tushadi (masalan, QQS, aksizlar, foyda solig‘i). Mahalliy soliqlar Mahalliy byudjetga tushadi (masalan, yer va mol-mulk soliqlari). Soliq to‘lovchi subyekti bo‘yicha Jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar Ish haqi, mol-mulk, transportdan olinadigan soliqlar. Yuridik shaxslardan olinadigan soliqlar Foyda solig‘i, yer solig‘i, ijtimoiy to‘lovlar. Manba (asos) bo‘yicha Daromadga solinadigan soliqlar Ish haqi, biznes foydasi, ijara daromadi (masalan, daromad 11mumkin. Masalan, haddan tashqari yuqori soliq stavkalari ishlab chiqarish hajmining kamayishiga, ishchi kuchi kamayishiga, norasmiy iqtisodiyotning kengayishiga sabab bo‘ladi. Aksincha, soliq stavkalari haddan past bo‘lsa, bu davlat byudjetining yetarli darajada shakllanmasligiga olib keladi. Shu bois har bir davlat o‘z iqtisodiy salohiyati, demografik holati, infratuzilmasi, siyosiy barqarorligi asosida optimal soliq siyosatini ishlab chiqadi. Soliqlarning iqtisodiy mohiyati shundan iboratki, ular orqali davlat bozor iqtisodiyotiga faol aralashadi. Xususan, turli tovarlar va xizmatlarga solinadigan soliq miqdori orqali iste’molchi tanlovini shakllantirish, ishlab chiqaruvchilarni yo‘naltirish, ish o‘rinlari yaratishga rag‘batlantirish imkoniyati mavjud. Masalan, qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS) darajasi iste’mol bozori dinamikasiga bevosita ta’sir qiladi. QQS pasaytirilsa, mahsulot narxi tushadi va sotuv hajmi oshadi; aks holda esa, bozorda iste’mol kamayadi. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda iqtisodiy samaradorlikni oshirish maqsadida soliq tizimiga keng ko‘lamli raqamli texnologiyalar joriy etilmoqda. “Soliq- servis”, “my.soliq.uz” platformalari, onlayn kassa apparatlari va elektron hisob- fakturalar orqali iqtisodiy faoliyatni aniqlik bilan nazorat qilish va soliq to‘lovchilar uchun qulay muhit yaratish choralari ko‘rilmoqda. Bu esa soliqlarning iqtisodiy vazifalarini zamonaviy boshqaruv uslublari orqali amalga oshirish imkonini beradi. Soliqlarning huquqiy va iqtisodiy mohiyatining uzviy bog‘liqligi shundaki, ular bir-birini to‘ldirib boradi. Huquqiy asoslar soliqlarning rasmiyligini, majburiyligini va adolatli bo‘lishini kafolatlaydi, iqtisodiy mazmun esa ularning jamiyat taraqqiyotiga bevosita ta’sir etuvchi kuch sifatida shakllanishiga yordam beradi. Masalan, agar biror soliq iqtisodiy jihatdan foydali bo‘lsa-da, qonuniy tartibda tasdiqlanmagan bo‘lsa, u noqonuniy deb topiladi. Aksincha, qonunda mavjud bo‘lgan, ammo iqtisodiy faoliyatga zarar yetkazadigan soliq mexanizmlari islohot talab etadi. Shu bois har bir soliq turi yasalayotganda yoki tahlil qilinayotganda uning huquqiy asoslari bilan bir qatorda iqtisodiy 25qiladi. Shu bois soliq siyosatida aniqlik, barqarorlik va adolat tamoyillari birinchi o‘rinda turadi. Keyingi yillarda O‘zbekistonda olib borilayotgan soliq islohotlari aynan budjet daromadlarini kengaytirish, soddalashtirilgan soliq tizimini joriy etish, raqamli texnologiyalarni kiritish orqali nazoratni kuchaytirish va xolislikni ta’minlashga yo‘naltirilgan. “Raqamli soliq” kontsepsiyasi asosida joriy qilingan onlayn kassa, elektron hisobotlar, avtomatik monitoring tizimlari budjetga tushumlarning oshishiga zamin yaratmoqda. QQS ulushi yildan-yilga ortib bormoqda (36.2% → 38.0% → 39.5%), bu iqtisodiy faollik va nazorat kuchaygani bilan bog‘liq. Yuridik shaxslar foyda solig‘i asta-sekin pasaymoqda, ehtimol soliq yengilliklari yoki investitsion imtiyozlar sababli. Daromad solig‘i o‘sib bormoqda, bu esa aholining daromadi va rasmiy bandlikning ortganini ko‘rsatadi. Aksiz va bojxona tushumlari biroz kamaymoqda — ehtimol ichki ishlab chiqarish o‘sishi yoki bojxona siyosati islohoti bilan bog‘liq. 31Norasmiy iqtisodiyotning rasmiy sektorga integratsiyalashuvi orqali soliqqa tortiladigan subyektlar sonini oshirish zarur. Bu masalada elektron registratsiya, bank orqali to‘lov tizimlarini kengaytirish, savdo shartnomalarini majburiy raqamlashtirish mexanizmlari muhim vosita bo‘ladi. 2. Soliq yuki muvozanatini ta’minlash Katta biznes, bank sektori, eksportchi kompaniyalar uchun individual soliq stavkalari va adolatli taqsimot tamoyillarini joriy etish lozim. Bu orqali soliq to‘lovchilarning motivatsiyasi ortadi. 3. Hududiy soliq avtonomiyasini kuchaytirish Mahalliy byudjetlar mustaqilligini ta’minlash, soliqlarni hududlar kesimida samarali taqsimlash, mahalliy loyihalarni moliyalashtirish uchun daromad manbalarini hududlarga biriktirish zarur. 4. Raqamlashtirishni chuqurlashtirish Yagona soliq elektron platformasi, mobil ilovalar, AI asosidagi soliq monitoring tizimi orqali shaffoflik, tezkorlik va soliq intizomi oshiriladi. 5. Ta’lim va soliq savodxonligini oshirish Soliq to‘lovchilarning huquqiy va moliyaviy savodxonligini oshirish orqali fuqarolik mas’uliyati, ixtiyoriy to‘lov madaniyatini shakllantirish mumkin. Bu tizimning ishonchga asoslangan ishlashini kuchaytiradi. Xulosa Men ushbu kurs ishini bajarish davomida soliqlar va ularning davlat iqtisodiyotidagi o‘rni, huquqiy asoslari, turlari va funksional vazifalarini har tomonlama o‘rganishga harakat qildim. Soliqlar har qanday davlat moliyasining 32asosiy daromad manbai bo‘lib, ular orqali nafaqat fiskal barqarorlik ta’minlanadi, balki iqtisodiyotni tartibga solish va ijtimoiy tenglikni shakllantirish imkoniyati yaratiladi. Kurs ishida, birinchidan, soliqlarning mazmun-mohiyati va tarixiy shakllanish jarayonlari chuqur tahlil qilindi. Soliqlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita, markaziy va mahalliy, jismoniy va yuridik shaxslar kesimida tasniflanib, har birining o‘ziga xosligi o‘rganildi. Ikkinchidan, soliqlarning fiskal, tartibga soluvchi va taqsimlovchi vazifalari alohida o‘rganildi. Ayniqsa, davlat byudjetini shakllantirishdagi o‘rni misollar va statistik ma’lumotlar asosida tahlil qilindi. Soliq siyosati orqali iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish, daromadlarni teng taqsimlash va byudjet barqarorligini ta’minlash mumkinligi asoslab berildi. Uchinchidan, O‘zbekiston Respublikasining soliq tizimi amaliy jihatdan tahlil qilinib, mavjud muammo va kamchiliklar aniqlab chiqildi. Jumladan, norasmiy sektor ulushining yuqoriligi, soliq yuki notekis taqsimlanishi, hududlar o‘rtasidagi fiskal tengsizlik, ayrim subyektlarning soliqdan qochishi kabi muammolar tizimni takomillashtirish zaruratini yuzaga keltirmoqda. Shu nuqtai nazardan, men quyidagi taklif va tavsiyalarni ilgari suraman: Soliq bazasini kengaytirish uchun norasmiy sektorga raqamli nazorat mexanizmlarini kuchaytirish; Soddalashtirilgan soliq rejimlarini yanada qulaylashtirish va huquqiy savodxonlikni oshirish; Soliq stavkalarini ijtimoiy adolat tamoyiliga asoslab qayta ko‘rib chiqish; Mahalliy byudjetlar mustaqilligini oshirish orqali hududiy iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish; Elektron soliq xizmatlari va avtomatlashtirilgan monitoring tizimlarini barcha soliq to‘lovchilar uchun joriy qilish. 29 Qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS);  Yuridik va jismoniy shaxslar daromad solig‘i;  Foyda solig‘i;  Aksizlar;  Yer va mol-mulk soliqlari;  Ijtimoiy soliq;  Bojxona to‘lovlari;  Resurs va foydali qazilmalar soliqlari. Soliq tizimi ikki darajada: umumdavlat (markaziy) va mahalliy bo‘lib, daromadlar tegishli byudjetlarga taqsimlanadi. Masalan, QQS va foyda solig‘i davlat byudjetiga yo‘naltirilsa, yer solig‘i va mol-mulk solig‘i mahalliy darajada qoplanadi. O‘zbekistonda soliq siyosatining ustuvor yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: Soliq yukini kamaytirish – ayniqsa, kichik va o‘rta biznes subyektlari uchun engillashtirilgan rejimlar joriy qilinmoqda. 2020-yildan soddalashtirilgan soliq to‘lov tizimi (bir martalik soliq, aylanmadan soliq) amaliyotga tatbiq qilindi. Soliq stavkalarining barqarorligi – investitsion muhitni yaxshilash maqsadida soliq stavkalari barqaror saqlanmoqda. QQS 15% darajada muzlatilgan, foyda solig‘i 12% atrofida, jismoniy shaxs daromad solig‘i esa 12% qilib belgilangan. Soliq imtiyozlari va rag‘batlantirish – eksportchi korxonalar, IT sohasi subyektlari, “yashil” texnologiyalarni ishlab chiqarganlar uchun soliq imtiyozlari amal qilmoqda. Bu orqali innovatsion rivojlanish moliyaviy jihatdan rag‘batlantirilmoqda. Soliq boshqaruvining raqamlashtirilishi – oxirgi yillarda “Soliq-servis”, “my.soliq.uz” platformalari orqali elektron hisobotlar joriy etildi. Bu nafaqat shaffoflikni ta’minladi, balki byurokratik to‘siqlarni bartaraf qildi. Soliq intizomini mustahkamlash – soliq nazoratini avtomatlashtirish, onlayn kassa apparatlari, fiskal cheklar, QR-kodli nazorat vositalari soliq bazasini 27Bu raqamlar O‘zbekistonda soliq siyosati orqali davlat byudjetining asosiy manbasi shakllanayotganini yaqqol ko‘rsatadi. QQS va daromad solig‘i ulushi ortgani iqtisodiy faollik va fuqarolik soliq intizomi oshganini bildiradi. Soliq siyosati turlari va ularning byudjetga ta’siri Soliq siyosati asosan ikki yo‘nalishda yuritiladi: Kengaytirilgan soliq siyosati – fiskal daromadlarni oshirish maqsadida soliq bazasini kengaytirish, soliqqa tortilmagan sektorlarni ro‘yxatga olish, yangi soliq turlarini joriy etish orqali amalga oshiriladi. 2024–2025-yillarda elektron savdo, raqamli xizmatlar, blogerlik daromadlari kabi manbalar soliqqa tortila boshlandi. Rag‘batlantiruvchi soliq siyosati – iqtisodiyotni jonlantirish maqsadida ayrim sohalar uchun soliq imtiyozlari, yengilliklar beriladi. Jumladan, IT kompaniyalar, qishloq xo‘jaligi kooperativlari, eksportchi subyektlarga foyda solig‘i bo‘yicha preferensiyalar joriy etildi. Ushbu yondashuvlar orqali byudjet daromadlari hajmi faqat stavka bilan emas, balki bazaning kengayishi hisobidan ham oshmoqda. Shu bilan birga, soliq yuki bir qatlamga to‘plangan emas, balki adolatli taqsimlangan. Soliq siyosatining byudjet balansiga ta’siri Soliq siyosati orqali davlat byudjeti defitsitining oldi olinadi, ya’ni xarajatlar va daromadlar o‘rtasidagi muvozanat saqlanadi. 2024-yilda budjet defitsiti yalpi ichki mahsulotga nisbatan 3.2% bo‘lsa, 2025-yilda bu ko‘rsatkichni 2.8% darajasiga tushirish maqsad qilingan. Bu ko‘rsatkich xalqaro moliyaviy barqarorlik mezonlariga mos keladi. Bundan tashqari, soliq siyosatining soddalashuvi – kichik va o‘rta biznes uchun yillik aylanmaga asoslangan soddalashtirilgan soliq rejimlari, yagona to‘lov turlari – soliq bazasining kengayishiga xizmat qilmoqda. Shu bilan birga, nazoratning raqamli asosda yo‘lga qo‘yilishi noqonuniy soliqdan bo‘yin tovlash holatlarini kamaytirdi. 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Soliqlar va ularning vazifalari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 12oqibatlari ham chuqur baholanadi.Bundan tashqari, soliq tizimi orqali ijtimoiy tengsizlik darajasini kamaytirish ham mumkin. Progressiv daromad solig‘i tizimi aynan mana shu maqsadga xizmat qiladi – ko‘p daromad olgan shaxs ko‘proq soliq to‘laydi, kam daromad oluvchilar esa imtiyozlardan foydalanadi. Bu yondashuv huquqiy jihatdan adolat prinsipiga mos bo‘lsa, iqtisodiy jihatdan ijtimoiy muvozanatni ta’minlaydi. Xuddi shuningdek, soliq imtiyozlari orqali innovatsion faoliyat, eksport, kichik biznes va mahalliy ishlab chiqaruvchilar rag‘batlantiriladi. Soliqlarni to‘g‘ri tashkil etish – bu nafaqat iqtisodiy barqarorlik, balki ijtimoiy osoyishtalik, fuqarolarning davlatga bo‘lgan ishonchi, tadbirkorlik faolligi va investitsiya muhitining sifatiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Soliq tizimining huquqiy jihatdan shaffof, iqtisodiy jihatdan esa barqaror bo‘lishi nafaqat davlat manfaatlariga, balki jamiyatning har bir qatlamiga foyda keltiradi. 1.3. Soliqlar turlari va ularning asosiy belgilariga ko‘ra tasnifi Soliqlar davlat moliya tizimining ajralmas elementi sifatida murakkab va ko‘p qirrali tuzilmaga ega. Ular o‘zining manbalari, shakllari, ta’sir doirasi, to‘lovchilari va foydalanish tartibiga ko‘ra turli jihatlardan tasniflanadi. Bu tasniflar soliqlarni tahlil qilish, soliq yukini taqsimlash va samarali soliq siyosatini shakllantirishda muhim metodologik asos bo‘lib xizmat qiladi. Soliqlarning to‘g‘ri tasnifi soliq siyosatini barqaror olib borish, moliyaviy rejalashtirish va fiskal siyosatni aniq yo‘naltirishda muhim vosita hisoblanadi. Eng avvalo, soliqlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita soliqlarga ajratish amaliyotda keng qo‘llaniladi. Bu tasnif soliq yukining bevosita yoki bilvosita kimga ta’sir etishiga qarab aniqlanadi: Soliqlar turlari va tasnifi bo‘yicha jadval Tasnif mezoni Soliq turi Izoh 33Xulosa o‘rnida aytishim mumkinki, soliqlar davlat va jamiyat o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning eng muhim ko‘rinishi bo‘lib, ular orqali mamlakatning moliyaviy barqarorligi, iqtisodiy o‘sishi va ijtimoiy farovonligi ta’minlanadi. Men bu kurs ishi orqali soliqlarni nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish ko‘nikmalariga ega bo‘ldim hamda kelgusida ushbu bilimlarimni iqtisodiy tahlil va boshqaruv faoliyatida samarali qo‘llashga tayyorman. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning iqtisodiy barqarorligini ta’minlovchi asosiy manbalardan biri bu – soliqlardir. Soliqlar davlat byudjetining asosiy daromad manbai bo‘lib xizmat qiladi. Ular yordamida davlat o‘zining ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy funksiyalarini moliyalashtiradi. Ayniqsa, bugungi kunda jahon iqtisodiyotida yuz berayotgan o‘zgarishlar fonida soliqlar nafaqat fiskal vosita, balki tartibga soluvchi mexanizm sifatida ham alohida ahamiyatga ega bo‘lmoqda. O‘zbekistonda olib borilayotgan keng ko‘lamli soliq islohotlari soliq yukini kamaytirish, yengilliklar joriy qilish va investitsion muhitni yaxshilashga qaratilgan. Bu esa iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish, norasmiy iqtisodiyotni qisqartirish hamda adolatli taqsimotni ta’minlash imkonini beradi. Shu bois “Soliqlar va ularning vazifalari” mavzusi zamonaviy iqtisodiy sharoitlarda ayniqsa dolzarb hisoblanadi 1 . Mazkur mavzuni chuqur o‘rganish davlat siyosatining moliyaviy boshqaruvi bo‘yicha samarali qarorlar qabul qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. U nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy faoliyatda ham muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Soliqlar qadimdan iqtisodchilar diqqat markazida bo‘lib kelgan. Miloddan avvalgi yillarda ham soliq tushunchasi mavjud bo‘lgan bo‘lsa-da, u ilmiy-nazariy asosda keyinchalik shakllangan. Jumladan, Adam Smit o‘zining mashhur “Xalqlar boyligi” asarida soliqlarning to‘rt prinsipini ilgari surdi: adolat, aniqlik, qulaylik va samaradorlik. D. Rikardo esa soliq yukining taqsimoti va kapitalga ta’sirini o‘rgangan. Zamonaviy iqtisodchilar – A. Laffer soliq stavkalari va byudjet tushumlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni ifodalovchi Laffer egri chizig‘ini yaratgan. O‘zbekistonda mustaqillikdan so‘ng soliq tizimi va uning islohoti masalalari 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023- yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 4bo‘yicha M. Xoliqov, I. Ergashev, R. Xudoyorov, Sh. Yusupov kabi iqtisodchi olimlarning ilmiy ishlari e’tiborga loyiq. Ular O‘zbekiston sharoitida soliq mexanizmlari, fiskal siyosat va soliq yuki masalalarini atroflicha o‘rganishgan. Biroq bugungi kundagi texnologik yutuqlar, raqamli iqtisodiyot va global iqtisodiy jarayonlar yangi yondashuvlarni talab qilmoqda. Shu bois, ushbu mavzu doimiy ravishda ilmiy izlanishlarni talab etadi va takomillashtirib borilishi zarur. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati – “Soliqlar va ularning vazifalari” – o‘zining nazariy va amaliy ahamiyati bilan ajralib turadi. Nazariy jihatdan olganda, ushbu mavzuni chuqur o‘rganish orqali soliqlarning iqtisodiy mohiyatini, tarixiy rivojlanish bosqichlarini, huquqiy asoslarini va turli shakllarini tushunib olish imkoniyati yaratiladi. Soliqlarning fiskal, tartibga soluvchi, qayta taqsimlovchi kabi asosiy funksiyalarini nazariy jihatdan tahlil qilish, ularning jamiyatdagi rolini chuqurroq anglashga xizmat qiladi. Ayniqsa, soliq siyosatining byudjetga ta’siri va iqtisodiy o‘sishga bo‘lgan ta’siri bugungi iqtisodiy sharoitda dolzarb ilmiy yo‘nalish hisoblanadi. Amaliy jihatdan esa, kurs ishidagi tahlillar va tavsiyalar soliq siyosatini amalga oshiruvchi davlat organlari uchun amaliy yo‘l-yo‘riq bo‘lishi mumkin. Shuningdek, soliq siyosatining samaradorligini oshirish, soliq yuki balansini saqlash, kichik biznes va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashga oid takliflar ishlab chiqishga xizmat qiladi. O‘zbekiston soliq tizimida yuzaga kelayotgan muammolar va ularni hal qilish yo‘llarini aniqlash orqali iqtisodiy boshqaruv sifatini oshirish imkoniyati paydo bo‘ladi. Bu ish, shuningdek, talabalar, tadqiqotchilar va amaliyotchilar uchun nazariy bilimlarni amaliy muammolarga tatbiq qilishda foydali manba bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining obyekti – soliq tizimi va uning davlat iqtisodiyotidagi tutgan o‘rnidir. Ya’ni, bu o‘z ichiga O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimini, undagi tarkibiy tuzilmalarni, soliq shakllarini va ularning faoliyat mexanizmini qamrab oladi. 71789-yilgi buyuk inqilobning sabablari orasida adolatsiz soliq tizimi ham muhim o‘rin egallaydi. Zero, qirollik sulolasi va zodagonlar imtiyozli bo‘lgan, soliq yukining katta qismi oddiy xalq zimmasiga tushgan. XVIII–XIX asrlarda klassik iqtisodchilar soliq nazariyasini ilmiy jihatdan asoslab berdilar. Adam Smit o‘zining “Xalqlar boyligi” asarida soliqlarning to‘rt tamoyilini ilgari surdi: adolat, aniqlik, qulaylik va tejamkorlik. Unga ko‘ra, soliq to‘lovchilarning to‘lov qobiliyatiga qarab soliq solinishi kerak. D. Rikardo esa yer rentasi va soliqlar o‘rtasidagi aloqalarni o‘rgangan. Karl Marks soliqlarni sinfiy bosim vositasi sifatida talqin qilgan, unga ko‘ra soliqlar mehnatkashlardan ortiqcha qiymatni tortib olishning bir shakli edi.Zamonaviy iqtisodiyotda soliq tushunchasi yanada kengaygan. Endilikda soliqlar nafaqat fiskal, balki iqtisodiy tartibga soluvchi vosita sifatida ham qaraladi. Masalan, aksiz soliqlari zararli mahsulotlar iste’molini cheklashga xizmat qiladi, progressiv daromad solig‘i esa ijtimoiy tengsizlikni yumshatishga qaratilgan. Ko‘p mamlakatlarda soliq siyosati orqali iqtisodiy faollik rag‘batlantiriladi – masalan, investitsiyalarni jalb qilish uchun soliq imtiyozlari taqdim etiladi. O‘zbekiston Respublikasida esa soliq tizimi mustaqillikdan so‘ng tubdan isloh qilindi. 1991-yildan buyon milliy soliq tizimi yaratilib, bozor iqtisodiyoti talablariga moslashtirildi. 2007-yilda “Soliq kodeksi” qabul qilinib, barcha soliq turlari, ularning hisoblash tartibi, imtiyozlar va nazorat mexanizmlari qonuniy ravishda belgilanib qo‘yildi. 2020-yillarga kelib esa yangi tahrirdagi Soliq kodeksi kuchga kirdi, unda soddalashtirilgan soliq turlari, progressiv soliq stavkalari, raqamlashtirish, elektron hisobot tizimlari joriy etildi.Hozirgi kunda O‘zbekistonda soliq tizimi davlat moliyasi, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, ijtimoiy himoya va infratuzilma rivojlanishining asosiy poydevorlaridan biri hisoblanadi. Soliqlar orqali davlat byudjeti shakllantirilib, ta’lim, sog‘liqni saqlash, mudofaa, xavfsizlik va boshqa ijtimoiy sohalarga mablag‘ yo‘naltiriladi. Ayniqsa, 2023–2025-yillar davomida qabul qilingan soliq 34to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 8islohotlari orqali soliq yuki kamaytirildi, soddalashtirilgan hisob-kitob va raqamli boshqaruv joriy qilindi. 1.2. Soliqlarning huquqiy va iqtisodiy mohiyati Soliq tushunchasi davlat va iqtisodiyot o‘rtasidagi eng muhim munosabatlar tizimini tashkil etadi. Soliqlar davlat tomonidan belgilangan tartibda va miqdorda undiriladigan, majburiy xususiyatga ega bo‘lgan pul to‘lovlari bo‘lib, ular qonuniy asosda amalga oshiriladi. Shu boisdan ham soliqlarning mohiyatini to‘liq anglash uchun ularning ikki asosiy tamoyil – huquqiy va iqtisodiy jihatdan yondashuvini chuqur tahlil qilish zarur. Soliqlarning huquqiy mohiyati ularning davlat tomonidan belgilanishi, qonunchilik orqali mustahkamlab qo‘yilishi, to‘lov majburiyatining aniq belgilanganligi bilan izohlanadi. Ya’ni, hech bir soliq to‘lovchidan uning majburiyati qonunda ko‘rsatilmagan soliq undirib bo‘lmaydi. Shu sababli, soliqni undirish, miqdori, muddati, stavkasi, soliq bazasi va to‘lov shakli aniq belgilangan bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi Soliq kodeksida aynan ushbu huquqiy tamoyillar qat’iy belgilab qo‘yilgan. Bu esa soliqlarning qonun ustuvorligiga asoslanganligini bildiradi. Huquqiy yondashuvda soliqlar davlatning suveren huquqi sifatida qaraladi. Ya’ni, faqat davlatgina soliqlarni belgilashi, ularni undirishi va ular ustidan nazoratni amalga oshirishi mumkin. Shu bilan birga, soliq to‘lovchilar ham o‘z huquqlariga ega: ular soliq imtiyozlaridan foydalanish, hisob-kitoblarning aniqligi, jarimalardan shikoyat qilish kabi huquqlarga ega bo‘ladilar. Bu esa soliq munosabatlarida ikki tomonlama huquqiy muvozanatni ta’minlaydi. 3514) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 6I BOB. SOLIQLARNING MOHIYATI VA TASNIFI 1.1. Soliq tushunchasi va uning rivojlanish tarixi Soliq – bu davlat tomonidan fuqarolar va yuridik shaxslardan majburiy tartibda undiriladigan pul mablag‘idir. Ular davlatning iqtisodiy hayotini moliyalashtirish, ijtimoiy vazifalarni bajarish va umumiy manfaatlarga xizmat qiladigan resurslarni shakllantirish vositasi hisoblanadi. Soliqlarning eng muhim xususiyati – ularning majburiyligi, bir tomonlama xarakteri (ya’ni davlat foyda evaziga emas, balki davlat zarurati uchun oladi) va qonuniy asosda undirilishidir. Bu jihatlar soliqlarni boshqa to‘lov turlaridan ajratib turadi. Davlat o‘z funksiyalarini bajarish, ijtimoiy barqarorlikni saqlash va iqtisodiyotni tartibga solish uchun aynan soliqlardan foydalanadi. Soliqning mazmuni va mohiyati insoniyat jamiyati shakllana boshlagan ilk davrlardanoq mavjud bo‘lgan. Tarixiy manbalarda aytilishicha, qadimgi Misrda eramizdan avvalgi III ming yilliklarda aholidan hosilning ma’lum qismi soliq sifatida olinardi. Bunda dehqonlar va hunarmandlar o‘z mahsulotlarining bir qismini fir’avn omborlariga topshirgan. Xuddi shunday soliq tizimi qadimgi Xitoy, Hindiston, Bobil va Eron imperiyalarida ham shakllangan. Bu davrda soliqlar, asosan, natural shaklda – ya’ni bug‘doy, arpa, meva, chorva kabi mahsulotlar ko‘rinishida olinardi. Yunoniston va Rim imperiyalarida soliq munosabatlari yanada tizimli tus oldi. Ayniqsa, Rimda soliqlarni yig‘ish uchun alohida vakolatli shaxslar – “publikanlar” tayinlanar, ular har bir yurtdan aniq miqdorda soliq undirish bilan shug‘ullanishgan. Shuningdek, bu davrda soliq qonunlari, stavkalari, muddatlari haqida hujjatlar ishlab chiqilgan. Soliq o‘sha davrda ham davlat daromadining muhim manbai sifatida qaralgan, davlat urushlar, yo‘l qurilishi, ijtimoiy ehtiyojlarni moliyalashtirish uchun soliqlardan foydalangan. O‘rta asrlarda soliq tizimi feodal davlatlar sharoitida rivojlandi. Bu davrda qirollar va zodagonlar tomonidan aholiga solinadigan soliqlar ko‘payib borar, ayrim hollarda og‘ir soliq yuki isyonlarga sabab bo‘lgan. Masalan, Fransiyada 30kengaytirishga xizmat qilmoqda. Rasmiy aylanma ortgani sababli QQS tushumlari 2023–2024-yillarda eng katta daromad manbai bo‘lib qoldi. Soliq tizimini tahlil qilganimizda, uning barqaror ishlashi uchun muvofiqlashtirilgan siyosat, texnologik modernizatsiya va huquqiy asoslarning dolzarbligi muhim ekani ayon bo‘ladi. Hozirgi tizim bir necha ijobiy jihatlarga ega bo‘lsa-da, uni takomillashtirish zarurati ham mavjud. Bugungi soliq tizimi barcha yutuqlarga qaramasdan, ba’zi tizimli muammolarni ham o‘z ichiga oladi. Bu muammolarni bartaraf etish soliq siyosatining ustuvor yo‘nalishlarini belgilab beradi. Jumladan, quyidagi jihatlar soliq tizimini takomillashtirishda e’tibordan chetda qolmasligi zarur: Soliq yuki taqsimotining nomutanosibligi – ayrim yirik korxona va monopoliyalar qonuniy imtiyozlardan foydalanib, soliqlarni minimallashtiradi, biroq kichik va o‘rta biznesga nisbatan soliq yuki nisbatan yuqori bo‘lib qolmoqda. Bu esa iqtisodiy tengsizlikni yuzaga keltiradi. Norasmiy sektorning ulushi yuqoriligi – hozirga qadar norasmiy ishchi kuchi, noregistratsiyalangan tadbirkorlik faoliyati va noqonuniy daromad manbalari soliq tizimidan chetda qolmoqda. Bu holat davlat byudjetining salmoqli qismidan mahrum bo‘lishiga olib keladi. Hududlar o‘rtasidagi soliq salohiyatidagi tafovut – poytaxt va iqtisodiy rivojlangan viloyatlar katta soliq tushumlarini shakllantirar ekan, uzoq hududlar byudjet taqsimotida qaram bo‘lib qolmoqda. Bu esa markazlashgan taqsimot modelini qayta ko‘rib chiqish zaruratini keltirib chiqarmoqda. Murakkab hisobot va tekshiruv tartibi – ba’zi kichik korxonalar soliq hisobotlarini to‘g‘ri yuritishda qiyinchilikka duch kelmoqda. Hisobotlarni avtomatlashtirish, “bir oynali” soliq xizmatini kuchaytirish kerak. Yuqoridagi muammolarni inobatga olgan holda, O‘zbekistonda soliq tizimini takomillashtirishning asosiy strategik yo‘nalishlari quyidagicha belgilanishi mumkin: 1. Soliq bazasini kengaytirish 22soliqlar yordamida boy qatlamlardan olinadigan daromadlar qayta taqsimlanib, ijtimoiy ehtiyojmand qatlamlarga yo‘naltiriladi. Ushbu funksiya ijtimoiy barqarorlikni saqlash, kambag‘allikni kamaytirish, ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish, bepul ta’lim va tibbiyot xizmatlarini moliyalashtirish uchun muhimdir. O‘zbekiston amaliyotida, masalan, jismoniy shaxslarning daromad solig‘i progressiv shaklda joriy etilgan – bu yuqori daromadli fuqarolardan ko‘proq soliq olinib, u byudjet orqali ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirishga sarflanadi. Taqsimlovchi funksiyaning asosiy mexanizmlari quyidagilardan iborat: Progressiv soliq stavkalari – daromad ortgani sari soliq stavkasi ham ortadi; Soliq imtiyozlari – ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi qatlamlariga qo‘llaniladi (nogironlar, nafaqachilar va boshqalar); Subsidiya va transferlar – soliqlardan yig‘ilgan mablag‘lar aholining ijtimoiy zaif guruhlariga qayta yo‘naltiriladi; Ijtimoiy infratuzilma moliyalashuvi – sog‘liqni saqlash, ta’lim, ekologiya kabi sohalarga davlat byudjetidan mablag‘ ajratiladi. Bu funktsiya ayniqsa bugungi kunda muhim, chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida daromadlar o‘rtasidagi tafovut keskin bo‘lishi mumkin. Taqsimlovchi soliq siyosati orqali esa bu tafovut yumshatiladi, ijtimoiy adolat tamoyili tiklanadi va jamiyatda barqarorlik saqlanadi. Masalan, O‘zbekistonda 2023-yildan boshlab kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam, bolalarga nafaqa, subsidiyalar uchun ajratilgan mablag‘larning asosiy manbasi aynan soliqlardan shakllanmoqda. Bu soliq tizimi orqali aholi farovonligini ta’minlashning bevosita dalilidir. Soliqlar vazifalarining o‘zaro bog‘liqligi Fiskal, tartibga soluvchi va taqsimlovchi funksiyalar bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Ular yakka holda emas, balki o‘zaro uyg‘unlikda ishlaydi. Masalan, tartibga soluvchi vazifa orqali iqtisodiy faoliyatga ta’sir ko‘rsatiladi, bu esa fiskal daromadlar bazasini kengaytiradi. Taqsimlovchi 5Kurs ishi mavzusining predmeti – soliqlarning funksiyalari, ya’ni fiskal, tartibga soluvchi va taqsimlovchi vazifalari, shuningdek, ularning davlat byudjetini shakllantirishdagi roli hamda amaliy ta’sir mexanizmlaridir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – soliqlar tizimini nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish, ularning davlat iqtisodiy siyosatidagi rolini aniqlash, soliqlarning asosiy vazifalari va ularni amalga oshirish mexanizmlarini tahlil qilishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Soliq tushunchasini va uning tarixiy rivojlanishini o‘rganish;  Soliqlarning iqtisodiy va huquqiy mohiyatini yoritish;  Soliq turlarini va ularning tasnifini tahlil qilish;  Soliqlarning fiskal, tartibga soluvchi va taqsimlovchi funksiyalarini ko‘rsatib berish;  Soliq siyosatining davlat byudjeti shakllanishidagi o‘rnini baholash;  O‘zbekiston soliq tizimidagi muammolar va uni takomillashtirish yo‘llarini aniqlash;  Amaldagi soliq siyosatining iqtisodiy samaradorligini baholash. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 21ta’sir ko‘rsatadi. Tartibga solish asosan soliq stavkalari, imtiyozlar, penalti mexanizmlari orqali amalga oshiriladi. Masalan, agar davlat ma’lum sohani rivojlantirmoqchi bo‘lsa (aytaylik, IT sektori yoki qishloq xo‘jaligi), u holda soliq yengilliklari beriladi, QQSdan ozod qilinadi, foyda solig‘i bo‘yicha preferensiyalar beriladi. Aksincha, zararli mahsulotlar iste’molini kamaytirish uchun (masalan, alkogol, tamaki), aksiz soliqlari oshiriladi. O‘zbekistonda 2019-yildan beri olib borilayotgan soliq islohotlari aynan tartibga soluvchi mexanizmlarni kuchaytirishga qaratilgan. Jumladan, kichik va o‘rta biznes subyektlariga yillik aylanmadan kelib chiqib soddalashtirilgan soliq tizimi joriy etilgan. Bunday tartib davlatning ijtimoiy-iqtisodiy maqsadlariga mos ravishda iqtisodiy faoliyatni rag‘batlantiradi yoki cheklaydi. Soliq siyosatining tartibga soluvchi vazifasida quyidagi yo‘nalishlar asosiy o‘rin tutadi: Ishlab chiqarishni geografik joylashuviga ta’sir qilish (erkin iqtisodiy zonalar orqali); Ijtimoiy zaif qatlamlarni qo‘llab-quvvatlash (imtiyozli soliq stavkalari orqali); Iste’mol tuzilmasini shakllantirish (aksizlar orqali) Tashqi savdoni tartibga solish (bojxona to‘lovlari orqali); Innovatsion faoliyatga rag‘bat berish (sarmoya soliq yengilliklari orqali). tartibga soluvchi funksiya yordamida soliqlar iqtisodiyotga aktiv ta’sir ko‘rsatuvchi vosita sifatida xizmat qiladi. 3. Taqsimlovchi vazifa (redistributiv funksiya) Soliqlarning uchinchi, ammo nihoyatda muhim vazifasi bu – taqsimlovchi vazifadir. Ushbu vazifa orqali jamiyatda mavjud iqtisodiy resurslar, ya’ni daromad va boyliklarning qayta taqsimlanishi amalga oshiriladi. Taqsimlovchi funksiya soliq tizimi yordamida aholining turli ijtimoiy qatlamlari o‘rtasida adolatli iqtisodiy muvozanatni ta’minlashga xizmat qiladi. Boshqacha aytganda, 20Aksizlar va bojxona tushumlari – 10,8% Zararli mahsulotlar iste’molini cheklash va import hajmidagi o‘zgarishlar aksizlar ulushining pasayishiga olib keldi. Mahalliy soliqlar (yer, mol-mulk) – 7,1% Mahalliy darajadagi soliq bazasining kengayishi, raqamli kadastr tizimining joriy qilinishi tufayli bu ulush biroz oshgan. Bu raqamlar shuni ko‘rsatadiki, fiskal funksiya orqali davlat butun ijtimoiy- iqtisodiy infratuzilmani yuritadi. Soliqlar bo‘lmaganida, davlat mustaqil moliyaviy siyosat yurita olmasdi. 2. Tartibga soluvchi vazifa (regulyativ funksiya) Soliqlarning navbatdagi muhim vazifasi – tartibga soluvchi, ya’ni iqtisodiy faoliyatni boshqaruvchi funksiyasidir. Bu vazifa orqali davlat bozor munosabatlariga aralashadi, ishlab chiqarish hajmiga, iste’molga, investitsiyalarga, eksport-import oqimlariga va hatto ekologik muammolarga 9Soliqlarning huquqiy mohiyatini yanada chuqurroq anglash uchun quyidagi asosiy tamoyillarni ko‘rsatish mumkin: Yuqoridagi tamoyillar asosida qurilgan soliq tizimi davlat va jamiyat o‘rtasidagi ishonchni mustahkamlaydi, fuqarolarning soliq intizomini oshiradi. Ayniqsa, so‘nggi yillarda O‘zbekistonda “raqamli soliq boshqaruvi” joriy etilgani huquqiy mohiyatning yanada shaffof va samarali ishlashiga zamin yaratdi. Boshqa tomondan, soliqlarning iqtisodiy mohiyati – ularning davlat va jamiyat hayotidagi iqtisodiy vazifalarini ifoda etadi. Soliqlar davlatning byudjet siyosati, iqtisodiyotni boshqarish, resurslarni qayta taqsimlash, raqobatni tartibga solish, ijtimoiy muvozanatni saqlash kabi funksiyalarni bajaradi. Ya’ni, bu faqatgina pul yig‘ish vositasi emas, balki iqtisodiy barqarorlikni saqlab turuvchi kuchli vositadir. Qonuniylik – har qanday soliq faqat qonun asosida joriy qilinadi; Adolat – soliq to‘lovchilarning moliyaviy imkoniyatiga qarab belgilanishi kerak; Aniqlik – soliq miqdori, muddati va shakli oldindan ma’lum bo‘lishi lozim; Qulaylik – soliq to‘lovchilarga uni to‘lash qulay bo‘lishi kerak; Samaradorlik – soliq yig‘ish xarajatlari juda katta bo‘lmasligi zarur. 2Mavzu: Soliqlar va ularning vazifalari MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………. I BOB. SOLIQLARNING MOHIYATI VA TASNIFI 1.1. Soliq tushunchasi va uning rivojlanish tarixi …………………….…….…. 1.2. Soliqlarning huquqiy va iqtisodiy mohiyati ………………………………. 1.3. Soliqlar turlari va ularning asosiy belgilariga ko‘ra tasnifi ……….……… II BOB. SOLIQLARNING VAZIFALARI VA IQTISODIYOTDAGI O‘RNI 2.1. Soliqlarning fiskal, tartibga soluvchi va taqsimlovchi vazifalari ……..…….. 2.2. Soliq siyosatining davlat byudjetini shakllantirishdagi o‘rni ……………….. 2.3. O‘zbekistonda soliq tizimi va uni takomillashtirish yo‘nalishlari ………….. XULOSA VA TAKLIFLAR …………………………………………………… FOYDALANLGAN ADABIYOTLAR……………………………………….. 18II BOB. SOLIQLARNING VAZIFALARI VA IQTISODIYOTDAGI O‘RNI 2.1. Soliqlarning fiskal, tartibga soluvchi va taqsimlovchi vazifalari Soliq tizimi har bir davlatda iqtisodiy boshqaruvning asosiy ustunlaridan biri bo‘lib, u davlatning fiskal barqarorligini ta’minlaydi, iqtisodiy faoliyatni tartibga soladi va ijtimoiy adolatni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Aynan shu sababli soliqlarning vazifalari keng va murakkab bo‘lib, ularni chuqur o‘rganish davlat siyosatini yuritishda strategik ahamiyat kasb etadi. Soliqlarning asosiy uchta vazifasi mavjud: fiskal, tartibga soluvchi va taqsimlovchi funksiyalar. Ushbu vazifalar bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, har biri o‘z ichida muhim ijtimoiy-iqtisodiy maqsadlarni amalga oshiradi. 1. Fiskal vazifa (moliyaviy ta’minot vazifasi) Soliqlarning eng muhim va asosiy funksiyasi bu — fiskal vazifadir, ya’ni davlat byudjetini daromad bilan ta’minlash. Davlat o‘zining barcha funksiyalarini – ta’lim, sog‘liqni saqlash, mudofaa, transport, ijtimoiy himoya, fan va texnologiya sohalarini moliyalashtirish uchun doimiy va barqaror mablag‘ga ega bo‘lishi kerak. Aynan soliqlar ushbu barqaror moliyaviy manba bo‘lib xizmat qiladi.Soliqlarning fiskal vazifasi shundaki, ular orqali jamiyatning umumiy daromadlaridan ma’lum miqdordagi resurslar davlat qo‘liga o‘tkaziladi. Bu resurslar jamiyat manfaati uchun qayta taqsimlanadi. O‘zbekistonda 2024-yilgi davlat byudjeti daromadlarining qariyb 85 foizi turli soliq va yig‘imlar hisobidan shakllangan. Bu ko‘rsatkich soliqlarning fiskal vazifasi iqtisodiy tizimda qanchalik muhim ekanini ko‘rsatadi.Masalan, 2023-yil yakunlariga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti daromadlarining asosiy qismini quyidagi soliqlar tashkil etdi: Qo‘shilgan qiymat solig‘i – 36,2%; Yuridik shaxslar foyda solig‘i – 18,5%; Jismoniy shaxslar daromad solig‘i – 13,8%; Aksizlar va bojxona tushumlari – 11,4%; 19Mahalliy soliqlar (yer, mol-mulk) – 6,9%. 2024-yil soliq daromadlari tarkibi (foizlarda, prognoz yoki yangi ko‘rsatkichlar asosida) 2024-yilda davlat byudjeti daromadlarining tarkibi biroz o‘zgarishga uchradi. Kutilayotgan ko‘rsatkichlar quyidagicha: Qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS) – 38,0% QQS ulushi oshdi, bu esa ichki iste’mol hajmining kengaygani va fiskal siyosat orqali budjet daromadlarini oshirishga qaratilgan choralarni ko‘rsatadi. Yuridik shaxslar foyda solig‘i – 17,5% Korxonalar foydasining barqarorligini saqlab qolish maqsadida soliq siyosatida muvozanatli yondashuv qo‘llandi, lekin ulush biroz kamaydi. Jismoniy shaxslar daromad solig‘i – 14,2% Aholi daromadlari va bandlik darajasi ortgani sababli bu turdagi soliqdan tushum biroz ko‘paygan.

 Soliqlar va ularning vazifalari

Купить