• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 53.8KB
Покупки 1
Дата загрузки 13 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Zokirjon Xolmuhammedov

Дата регистрации 14 Апрель 2025

12 Продаж

Soliqlarning makroiqtisodiy mohiyati va roli

Soliq siyosatining byudjet muvozanatiga ta’siri bir necha asosiy kanallar orqali amalga oshadi. Birinchidan, soliq siyosati orqali davlat daromadlarining asosiy qismi shakllantiriladi. Aksariyat mamlakatlarda byudjet tushumlarining 70- 90 foizi aynan soliqlar hisobiga to‘planadi. Shu sababli, soliq stavkalari, soliq bazasi, soliq imtiyozlari va undirish mexanizmlaridagi har qanday o‘zgarishlar byudjet daromadlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Agar soliq siyosati sust yuritilsa, daromadlar yetarli darajada to‘planmaydi va byudjet taqchilligi ortadi. Aksincha, samarali va adolatli soliq siyosati davlatga barqaror va prognoz qilinadigan daromad manbalarini ta’minlaydi. Ikkinchidan, soliq siyosati fiskal intizomni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Davlat o‘z soliq siyosati orqali xarajatlarni qoplash imkoniyatlarini baholaydi va byudjet parametrlarini shunga moslashtiradi. Masalan, agar davlat soliq tushumlari kamayishini bashorat qilsa, u xarajatlarni qisqartirish yoki boshqa moliyalashtirish manbalarini izlashga majbur bo‘ladi. Bu jarayon esa byudjet muvozanatini saqlab qolishga xizmat qiladi. Ayniqsa, inqiroz davrlarida yoki iqtisodiy pasayish sharoitida soliq siyosati ancha ehtiyotkorlik bilan yuritilishi, ortiqcha fiskal bosimdan qochilishi va ayni paytda daromadlarni yetarli darajada saqlab turish imkonini berishi kerak. Uchinchidan, soliq siyosati inflyatsiya va davlat qarziga bevosita ta’sir ko‘rsatadi, bu esa byudjet muvozanatining barqarorligini belgilaydi. Agar davlat soliq tushumlari yetarli bo‘lmasa, u qarz olishga majbur bo‘ladi, bu esa davlat qarzining ortishiga olib keladi. Uzoq muddatda esa bu holat byudjet muvozanatini buzadi va iqtisodiy barqarorlikka xavf tug‘diradi. Shu sababli soliq siyosati orqali davlat byudjet defitsitini chegaralash, qarzga bog‘liqlikni kamaytirish va ichki resurslarni safarbar qilishga harakat qiladi. Ayniqsa, samarali soliq ma’muriyatchiligi orqali soliq bazasini kengaytirish va yashirin iqtisodiyotdan daromadlarni qonuniylashtirish orqali byudjetga qo‘shimcha mablag‘ jalb qilish mumkin. To‘rtinchidan, soliq siyosati davlat xarajatlarini moliyalashtirishda asosiy vositadir. Har bir davlatning sog‘liqni saqlash, ta’lim, mudofaa, ijtimoiy ta’minot 17 belgilaydi. O‘zbekiston sharoitida soliq siyosatining takomillashtirilishi milliy iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash, tadbirkorlik muhitini yaxshilash va xalq farovonligini oshirish yo‘lida muhim omil bo‘lib qoladi. Yaxshi tashkil etilgan, adolatli va samarali soliq siyosati mamlakatning uzoq muddatli barqaror rivojlanishining kafolati hisoblanadi. Kurs ishi yozish uchun tavsiya etiladigan adabiyotlar Asosiy adabiyotlar 1. Axmedov D.Q., Ishmuxammedov A.E.,Jumaev Q.X., Jumaev Z.A 2. Makroiqtisodiyot. Darslik.- T.: TDIU, 2004, 240 b. 3. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник. М.:Дело и Сервис, 2001. 4. Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика: Торговая политика. Инфляция и безработица. Социалная политика. СПб.: ЗАО «Питер», 2005. 5. Гайгер А., Линвуд Т.Макроэкономическая теория и переходная экономика. Пер. с англ. М.:ИНФРА-М, 1996. 6. Галперин В.М., Гребенников П.И., Леусский А.И., Тарасевич Л.С. 7. Макроэкономика: Учебник. СПб.:СПбГУЕФ,1997. 8. Дорнбуш Р.,Фишер С. Макроэкономика. М.:МГУ,1997. 9. Yo’ldoshev Z., Qosimov M.S. Makroiqtisodiyot asoslari. T.: 10. «O’qituvchi»,1994 11. Менкю Н.Г. Макроэкономика. М.:МГУ,1997. 34 Ammo bu borada yuzaga kelayotgan muammolar ham mavjud, xususan, ayrim holatlarda imtiyozlar aniq samaradorlik mezonlarisiz taqdim etilishi, fiskal intizomga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu sababli O‘zbekiston soliq tizimida imtiyozlarni audit qilish, ularni baholash va samaradorlikka asoslangan yondashuvni kuchaytirish ustuvor yo‘nalishlardan biri sifatida belgilangan. Soliq imtiyozlari iqtisodiy siyosatning kuchli vositasi bo‘lishi mumkin, biroq ular aniq strategik maqsadlar, puxta hisob-kitoblar va nazorat mexanizmlari asosida joriy etilgandagina iqtisodiy samaradorlikka olib keladi. Ularning noto‘g‘ri qo‘llanilishi esa fiskal barqarorlikka, raqobat muhitiga va iqtisodiy faollikka salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli, soliq imtiyozlarining samarali boshqaruvi har qanday davlat fiskal siyosatining ajralmas va muhim tarkibiy qismidir. III BOB: O‘ZBEKISTON IQTISODIYOTI SHAROITIDA SOLIQ TIZIMINING RIVOJLANISH TENDENSIYALARI VA TAKLIFLAR. 3.1. O‘zbekiston soliq tizimining hozirgi holati va undagi islohotlar O‘zbekiston soliq tizimi so‘nggi yillarda jadal islohotlar jarayonidan o‘tdi. Ushbu islohotlar mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga, biznes muhitining yaxshilanishiga va davlat byudjetining barqarorligiga xizmat qilmoqda. Soliq tizimidagi islohotlarning asosiy maqsadi soliq to‘lovchilarga qulay sharoitlar yaratish, soliq yukini adolatli taqsimlash va iqtisodiy faoliyatni rag‘batlantirishdan iborat. 2024-yilda O‘zbekiston soliq tizimida bir qator muhim o‘zgarishlar amalga oshirildi. Jumladan, soliq majburiyatlari bo‘yicha da’vo qilish muddati qisqartirildi, ya’ni soliq organlari tadbirkorlik sub’ektlarini oxirgi 3 yil davomidagi faoliyati yuzasidan tekshirishi mumkin bo‘ldi. Kameral tekshiruv o‘tkazish tartibi ham o‘zgartirildi. Bundan tashqari, soliq to‘lovchilarga soliqlar va moliyaviy sanksiyalar summalari bo‘yicha o‘tkazilgan soliq tekshiruvi, shuningdek, kameral soliq tekshiruvi natijalariga ko‘ra qo‘shimcha hisoblangan soliqlar summalarini bo‘lib-bo‘lib to‘lash imkoniyati berildi. Bu o‘zgarishlar tadbirkorlar uchun soliq majburiyatlarini bajarishda qo‘shimcha qulayliklar yaratdi. 25 darajasining asosiy ko‘rsatkichidir. Soliq tizimining mazmuni, struktura va darajalari iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiruvchi yoki to‘xtatuvchi omilga aylanadi. Masalan, yuqori soliq stavkalari korxonalarning daromadlarini kamaytiradi, investitsiya imkoniyatlarini cheklaydi va yangi ish o‘rinlarini yaratishni sekinlashtiradi. Bu esa iqtisodiy faollikning pasayishiga olib keladi. Aksincha, adolatli va samarali soliq tizimi investitsiyalarni jalb qiladi, korxonalar va tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratadi. Shu bilan birga, soliq imtiyozlari va investitsiyalarni rag‘batlantiruvchi chora-tadbirlar orqali iqtisodiy o‘sish uchun zarur bo‘lgan infratuzilma va innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash mumkin. Shu o‘rinda soliq tizimidagi murakkablik va yuqori ma’muriy xarajatlar ham iqtisodiy o‘sishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Soliq yukining teng taqsimlanmasligi va noaniqlik investitsiya muhitini buzadi, biznes subyektlarini norasmiy iqtisodiyotga ko‘chishga undaydi. Bu esa davlat byudjetining daromad bazasini toraytiradi va o‘sish uchun zarur bo‘lgan moliyalashtirishni kamaytiradi. Shu bois soliq siyosati va ma’muriy tizimini soddalashtirish, soliq bazasini kengaytirish va norasmiy iqtisodiyotga qarshi samarali kurash iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda muhim vositadir. Keyingi muhim jihat – soliqlarning inflyatsiyaga ta’siri. Inflyatsiya – bu umumiy narxlar darajasining barqaror ravishda oshishi bo‘lib, u iqtisodiy barqarorlikni buzuvchi asosiy omillardandir. Soliq tizimi inflyatsiyani boshqarishda ikki yo‘nalishda ta’sir ko‘rsatadi: birinchidan, soliqlar orqali davlat ichki talabni tartibga soladi; ikkinchidan, soliqlarning o‘zgarishi narxlarga bevosita ta’sir qiladi. Misol uchun, yuqori soliq stavkalari iste’molchilarning daromadlarini kamaytirib, ichki talabni pasaytiradi va inflyatsiyani bostirishga yordam beradi. Biroq, agar soliqlar haddan tashqari oshirilsa, bu ishlab chiqarish xarajatlarini ko‘taradi va narxlarning oshishiga sabab bo‘ladi, ya’ni narxlar darajasi o‘z-o‘zidan yuqorilashi inflyatsion bosimni kuchaytiradi. Ayniqsa, soliq soliqlari va qo‘shimcha qiymat solig‘ining ko‘payishi mahsulotlarning narxini oshiradi va natijada iste’molchi inflyatsiyasi yuzaga keladi. 20 har bir xarid qilish jarayonida narxlarni oshiradi, bu ham iste’mol strukturasini o‘zgartirib yuborishi mumkin. Shu nuqtai nazardan, davlat soliq yukini aholi farovonligiga ta’sir qilmaydigan darajada ushlab turishga intiladi. Ayniqsa, past daromadli qatlam uchun progressiv soliq stavkalarining joriy etilishi, ijtimoiy tovarlar va xizmatlarga solinadigan soliqlardan ozod qilish amaliyoti – bu sohaga doir ijobiy tajribalardan biridir. Yashirin iqtisodiyot hajmi ham soliq yukining og‘irligi va soliq siyosatining murakkabligi bilan bevosita bog‘liq. Yuqori soliq stavkalari, ko‘p sonli soliq turlari, murakkab hisobot va tekshiruv tizimi iqtisodiy subyektlarni norasmiy sektorga chiqishga undaydi. Bu esa, o‘z navbatida, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning ishonchliligini pasaytiradi, byudjet tushumlarini kamaytiradi va iqtisodiyotdagi umumiy tartibsizlik darajasini oshiradi. Shu sababli, zamonaviy soliq siyosati shaffoflik, soddalik, barqarorlik va raqamlashtirishga asoslanishi lozim. O‘zbekiston tajribasida bu borada soliq ma’muriyatchiligini optimallashtirish, “Soliq mobile” kabi raqamli platformalarni joriy etish orqali soliq bazasini kengaytirish bo‘yicha muhim qadamlar tashlangan. 1.3 Soliq yukining iqtisodiy faollik, iste’mol va investitsiyalarga ta’siri Soliq yukining iqtisodiy faollik, iste’mol va investitsiyalarga ta’siri masalasi zamonaviy iqtisodiy siyosatning markazida turadi. Soliq yukining darajasi va uning tarkibiy tuzilishi har bir iqtisodiy subyekt – ya’ni aholining oddiy iste’molchisi, tadbirkor yoki yirik investor faoliyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bu ta’sir murakkab iqtisodiy mexanizmlar orqali amalga oshadi va makroiqtisodiy muvozanat, o‘sish sur’atlari hamda resurslardan samarali foydalanish imkoniyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Soliq yukining haddan tashqari og‘ir bo‘lishi iqtisodiy faollikni susaytiradi, iste’molni cheklaydi va investitsion muhitni salbiy yo‘nalishda o‘zgartiradi. Aksincha, oqilona va mo‘tadil darajadagi soliq yuklari esa iqtisodiy rag‘batlantiruvchi omilga aylanishi mumkin. Avvalo, iqtisodiy faollikning o‘zi – bu ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, mehnat bozori harakatchanligi, tadbirkorlik tashabbuslari, iste’mol va investitsiyalarning umumiy holati bilan bog‘liq murakkab ko‘rsatkichdir. Soliq yukining ortishi 13 Shuningdek, soliq tizimining qanday shakllantirilganligi – ya’ni soliq stavkalari, soliqqa tortish bazasi, imtiyozlar va soliq boshqaruvi tizimi kabi jihatlar ham makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi. Soliq yukining darajasi real sektorga bosim qilmasligi kerak, aks holda bu investitsion faollik, ishlab chiqarish hajmi va bandlik darajasini pasaytirib yuboradi. Aksincha, adolatli, shaffof va samarali soliq tizimi iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlaydi, davlat xarajatlarini moliyalashtirishni osonlashtiradi va moliyaviy mustahkamlikni ta’minlaydi. O‘zbekiston Respublikasida mustaqillik yillaridan buyon soliq tizimi bir necha bosqichli islohotlardan o‘tdi. Dastlabki yillarda soliq tizimi keskin va qattiq fiskal yo‘nalishda bo‘lgan bo‘lsa, so‘nggi yillarda uning soddalashtirilishi, rag‘batlantiruvchi xarakter kasb etishi va xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan yo‘nalishda rivojlandi. Prezidentning soliq sohasidagi strategik qarorlariga muvofiq, soliq stavkalari pasaytirildi, progressiv soliq stavkalariga o‘tish bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda, soliq ma’muriyatchiligi raqamlashtirilmoqda va ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda soliq siyosatining roli kuchaymoqda. Bu esa, o‘z navbatida, soliq siyosatini nafaqat fiskal vosita, balki iqtisodiy boshqaruvning muhim strategik quroli sifatida ko‘rishga asos beradi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, bugungi kunda soliq siyosatining samaradorligi nafaqat davlat daromadlarining hajmi bilan, balki uning iqtisodiyotga qanday ta’sir qilayotgani bilan ham o‘lchanadi. Iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, yashirin iqtisodiyotni qisqartirish, tadbirkorlik faolligini oshirish, investitsiya muhiti va bandlikni yaxshilash kabi omillar soliqlarning makroiqtisodiy mohiyatini amalda ko‘rsatadigan mezonlar hisoblanadi. Aynan shular asosida soliq siyosatining natijalari baholanadi va uni takomillashtirish bo‘yicha choralar ishlab chiqiladi. Xalqaro tajribada ham soliqlar davlat moliyasining ustuvor elementi sifatida qabul qilinadi va davlatlar iqtisodiy barqarorlikka erishishda soliq tizimining moslashuvchanligini ta’minlashga alohida e’tibor qaratadi. 6 12. Селишчев А.С. Макроэкономика: Откритая экономика. Причини экономического роста. Динамика рынков. СПб.: ЗАО «Питер», 2005. 13. 19.Xodjaev R., Maxmudov B., Xadjaev X., Ergashev E, Egamberdiev R. Mikro va makroiqtisodiyot.O’quv qo’llanma-T.:”ILM ZIYO” 2012, 324 b. 14. 20. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” nomli ma’ruzalarini o’rganish bo’yicha O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Iqtisodiyot. – 2012, 282 b. 15. 21.Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror rivojlanishi. Monografiya. – T. “Akademiya”, 2011, 92 b. 16. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligining rasmiy ma’lumotlari Internet saytlari 1. www.gov.uz - O'zbekiston Respublikasi Hukumat portali. 2. www.lex.uz - O'zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi. 3. www.mineconomy.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va kambag'allikni qisqartirish vazirligi sayti. 4. www.mf.uz - O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti. 5. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi sayti. 6. www. soliq.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo'mitasi sayti. 7. www.cbu.uz - O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki sayti. 8. www.webofscience.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi. 9. www.sciencedirect.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi. 10. www.wordbank.org – Jahon banki sayti. 11. www.scopus.com- Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi. 12. www.ebrd.org – Evropa tiklanish va taraqqiyot banki sayti. 13. www.imf.org – Xalqaro valyuta jamg'armasi sayti. 35 Soliqlar iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya va bandlik darajasini boshqarishda asosiy vositalardan biri bo‘lib, ularning samarali va adolatli boshqarilishi mamlakat iqtisodiyotining uzoq muddatli barqarorligini ta’minlaydi. Soliq siyosatida iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiruvchi, inflyatsiyani nazorat qiluvchi va bandlikni oshiruvchi chora-tadbirlar uyg‘unlashtirilishi kerak. Shu bilan birga, soliq yukini me’yorida saqlash, soliq bazasini kengaytirish va ma’muriy jarayonlarni soddalashtirish iqtisodiy rivojlanishning asosiy shartlaridan biridir. Mamlakatlar uchun bu jarayon murakkab va dinamik bo‘lsa-da, uni izchil va ilmiy asoslangan fiskal siyosat orqali boshqarish iqtisodiy salomatlik va ijtimoiy barqarorlikni kafolatlaydi. Soliq tizimini modernizatsiya qilish, raqobatbardosh va investitsiyalar uchun qulay sharoit yaratish esa jahon tajribasidan kelib chiqib amalga oshirilishi lozim. 2.3. Soliq imtiyozlari va ularning iqtisodiy samaradorlikka ta’siri Soliq imtiyozlari har qanday mamlakatning fiskal siyosatida muhim vosita sifatida ishtirok etadi va ular orqali iqtisodiy faoliyatni rag‘batlantirish, strategik sohalarni qo‘llab-quvvatlash hamda ijtimoiy adolatni ta’minlash maqsad qilinadi. Soliq imtiyozlari deganda, ayrim toifadagi soliq to‘lovchilarga qonunchilikda belgilangan umumiy soliq majburiyatlaridan istisno tarzida beriladigan yengilliklar tushuniladi. Ular turli shakllarda – to‘liq yoki qisman ozod qilish, soliq stavkalarini pasaytirish, soliq to‘lovlarini kechiktirish yoki investitsion chegirmalar tarzida bo‘lishi mumkin. Soliq imtiyozlarining iqtisodiy samaradorligi esa ularning davlat byudjetiga tushumlar, investitsiya hajmi, bandlik darajasi, iqtisodiy o‘sish va xususiy sektor faolligiga qanday ta’sir qilishiga bog‘liq. Soliq imtiyozlarining iqtisodiy o‘sishga ta’siri, eng avvalo, ularning investitsion muhiti yaxshilanishiga xizmat qilishi bilan namoyon bo‘ladi. Soliqlarning kamaytirilishi yoki ularni to‘lash bo‘yicha beriladigan yengilliklar investorlar uchun qo‘shimcha rag‘bat bo‘lib, kapital jalb qilishni tezlashtiradi. Ayniqsa, rivojlanayotgan davlatlarda soliq yengilliklari xorijiy investorlar uchun 22 T A S D I Q L A Y M A N _____________________________________________________ _____________________________________________________ KURS ISHIGA BERILGAN VAZIFA MAVZU:_______________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ Amaliy ko’rsatmalar:_____________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ Ish reja:_______________________________________________________________ 1.______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ 2.______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ 3.______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ _______________________________________________________________________ Qabul qildim:__________________guruh talabasi _____________________________ Rahbar: _______________________________________________________ ___________________ (o’qituvchining ilmiy darajasi va F.I.SH) (imzo) Muddati:”___________”___________________________202__ yil 2 mexanizmlari murakkab va ko‘p omilli bo‘lib, ularni to‘g‘ri boshqarish davlat iqtisodiy siyosatining eng nozik jihatlaridan biridir. Bandlik darajasiga soliqlarning ta’siri bevosita va bilvosita yo‘llar orqali amalga oshadi. Mehnatga solinadigan soliqlar, ayniqsa ijtimoiy soliq va jismoniy shaxslar daromad solig‘i yuqori bo‘lsa, u ish beruvchilar uchun ishchi yollash xarajatlarini oshiradi. Bu esa yangi ish o‘rinlari yaratishni cheklashi yoki norasmiy bandlikning oshishiga olib kelishi mumkin. Shu bilan birga, ayrim soliq yengilliklari – masalan, yangi ish o‘rinlari yaratgan korxonalarga soliq imtiyozlari, yoshlar va ayollarni ishga olgan tadbirkorlarga beriladigan soliq chegirmalari – bandlik darajasini oshirishga xizmat qilishi mumkin. Boshqacha aytganda, soliq siyosati orqali davlat mehnat bozorida tartibga soluvchi rolni o‘ynaydi, ammo bu rolni qanday amalga oshirish aniq tahlil va muvozanatli siyosatni talab etadi. Investitsiyalar hajmi ham soliq siyosatidan sezilarli darajada ta’sirlanadi. Yuqori soliq stavkalari xususiy investitsiyalarning qisqarishiga olib kelishi mumkin, chunki kapital egalarining foyda olish motivatsiyasi kamayadi. Ayni paytda, barqaror va prognoz qilinadigan soliq siyosati, soliq bazasining aniqligi, imtiyozlarning adolatli va aniq taqsimlanishi investorlar ishonchini oshiradi. Shuningdek, amortizatsiya siyosati, investitsion soliq kreditlari va kapitalga solinadigan soliq stavkalarining pasaytirilishi investorlar uchun qulay muhit yaratadi. Xalqaro tajribada ko‘plab mamlakatlar investitsiyalarni rag‘batlantirish maqsadida soliq yengilliklarini keng qo‘llaydi. O‘zbekiston misolida ham so‘nggi yillarda investitsiya muhitini yaxshilash uchun qator soliq islohotlari amalga oshirildi, jumladan, yangi loyihalarga qo‘shilgan qiymat solig‘idan vaqtincha ozod qilish, eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqaruvchilarga soliq imtiyozlari berish kabi mexanizmlar investitsion faollikka ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Iste’mol darajasi esa asosan jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar va bilvosita soliqlar orqali shakllanadi. Aholining sof daromadiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qiluvchi soliq – bu daromad solig‘i. Agar uning stavkasi haddan tashqari yuqori bo‘lsa, bu iste’mol imkoniyatlarini pasaytiradi, jamg‘armani kamaytiradi va umumiy iqtisodiy faollikka salbiy ta’sir ko‘rsatadi. QQS kabi bilvosita soliqlar esa 12 ________________________________________________________ fakulteti ____________________________________________________mutaxassisligi ___kurs____________guruh talabasi______________________________ning ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ _________________________________mavzusida bajargan kurs ishiga berilgan T A Q R I Z Kurs ishi rejasi____________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ Kurs ishin mazmuni_____________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ Grafik________________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ Ma’lumoti:____________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ Xulosa________________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ ________________________________________________________________ “______”________________2024 yil Taqrizchi______________________________________________________________________ (taqrizchining lavozimi, ismi va familiyasi) (imzo) 3 Soliq tizimidagi islohotlar natijasida davlat byudjetiga tushumlar sezilarli darajada oshdi. 2024-yilda soliq tushumlari 20% ga oshib, jami 199,6 trln so‘mni tashkil etdi. Foyda solig‘i 52,7 trln so‘m (+29,1%), QQS 39,6 trln so‘m (+16,4%), JSHDS 35,4 trln so‘m (+18,3%) miqdorida o‘sish kuzatildi. Yer qa’ridan foydalanish solig‘i 20,2 trln so‘m (+31,8%), aksiz solig‘i 17,8 trln so‘m (+17,4%) ga yetdi. Bu o‘zgarishlar soliq tizimining samaradorligini oshirish va iqtisodiy faollikni rag‘batlantirishga xizmat qildi. Soliq tizimidagi islohotlar nafaqat davlat byudjetiga tushumlarni oshirish, balki biznes muhitini yaxshilashga ham qaratilgan. 2024-yilda 64,5 ming kichik biznes sub’ekti tiklandi, 134,8 ming yangi korxona tashkil etildi. "Avtokameral" tizimi orqali 37,9 trln so‘mlik qayta hisob-kitoblar amalga oshirildi. Elektron hisob-fakturalar (EHF) orqali tovar aylanmasi 17,3% ga o‘sdi, onlayn-KKT orqali 1 milliard so‘mdan ortiq chek berildi. Bu raqamlar soliq tizimining raqamlashtirish jarayonida sezilarli yutuqlarga erishilganini ko‘rsatadi. Soliq tizimidagi islohotlar davomida soliq imtiyozlari ham muhim o‘rin tutmoqda. 2024-yilda IT eksportchilari uchun soliq imtiyozlari joriy etildi. 2025-yil 1-fevraldan 2030-yil 1-yanvarga qadar eksport xizmatlari hajmi 10 million AQSH dollaridan ortiq bo‘lgan IT-park rezidentlariga axborot texnologiyalari sohasidagi xizmatlarini (shu jumladan, royalti to‘lanadigan) ko‘rsatgan, O‘zbekiston Respublikasi bilan ikki yoqlama soliqqa tortishning oldini olish to‘g‘risida bitim tuzilmagan davlatlarning yuridik shaxslarini ushbu kalendar yili yakuniga qadar foyda solig‘idan ozod etish belgilandi. Shuningdek, 2025-yil 1-fevraldan 2040-yil 1-yanvarga qadar jami daromadi tarkibida eksport hajmi 50 foizdan ortiq bo‘lgan IT-park rezidentlarining ta’sischilari (ishtirokchilari) – O‘zbekiston Respublikasining norezidentlari bo‘lgan jismoniy va yuridik shaxslarning dividendlar tarzidagi daromadlariga O‘zbekiston Respublikasining rezidentlari singari jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i hamda foyda solig‘ining 5 foiz stavkasi tatbiq etish belgilandi. Ushbu imtiyozlar soliq kodeksiga kiritilishi lozim. IT-park rezidentlari uchun soliq imtiyozlari muddati 2040-yil 1- yanvargacha uzaytirildi. Ushbu imtiyozlar quyidagi mezonlardan biriga to‘g‘ri 26 bandlik va inflyatsiya kabi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi qudratli instrument sifatida namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari, zamonaviy iqtisodiy maktablar soliqlarning redistributiv (qayta taqsimlovchi) funksiyasiga alohida e’tibor qaratadi. Unga ko‘ra, soliqlar orqali davlat jamiyatdagi daromadlar tengsizligini yumshatishi, ijtimoiy adolatni ta’minlashi mumkin. Bu ayniqsa, progressiv soliq stavkalari va ijtimoiy ehtiyojmand qatlamlarga ko‘mak dasturlari orqali amalga oshiriladi. Shunday qilib, soliq siyosati nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy vazifalarni ham bajaruvchi mexanizm sifatida ko‘riladi. Boshqa nazariy yondashuvlar esa soliq yukining real sektor va tadbirkorlik faolligiga ta’sirini tahlil qiladi. Erkin bozor iqtisodiyoti tarafdorlari – xususan, monetaristlar, soliq yukining oshishi iqtisodiy rag‘batlarni kamaytirishini, xususiy investitsiyalarga salbiy ta’sir ko‘rsatishini ta’kidlaydi. Milton Fridman va uning izdoshlari fikricha, davlatning soliq orqali iqtisodiyotga haddan ortiq aralashuvi samaradorlikni pasaytiradi, byurokratik xarajatlar ortishiga sabab bo‘ladi. Ularning tavsiyasi shuki, soliq stavkalari imkon qadar past va soliq bazasi esa keng bo‘lishi lozim. Bu yondashuvda iqtisodiy erkinlikni oshirish orqali o‘sishga erishish ustuvor hisoblanadi. Soliqning iqtisodiy tabiatini tushunishda yana bir muhim yondashuv – institutsional yondashuvdir. Bu yondashuvga ko‘ra, soliq tizimi va uning samaradorligi nafaqat iqtisodiy omillarga, balki siyosiy, huquqiy va madaniy institutlarga ham bog‘liq. Ya’ni, soliq tushumlarining hajmi va ularning qay darajada adolatli va samarali yig‘ilishi fuqarolarning davlatga nisbatan ishonchi, soliqlardan bo‘yicha xabardorlik darajasi, korrupsiya va soya iqtisodiyotining mavjudligi kabi omillar bilan belgilanadi. Institutsional nuqtai nazardan qaraganda, eng mukammal soliq siyosati ham agar u shaffoflik, javobgarlik va qonun ustuvorligi tamoyillariga asoslanmagan bo‘lsa, o‘z vazifasini to‘liq bajara olmaydi. Soliqlarning iqtisodiy mohiyatini aniqlashda, ularning bajaradigan funksiyalari ham muhim o‘rin tutadi. Soliqlarning fiskal funksiyasi – byudjetni shakllantirish; tartibga soluvchi funksiyasi – iqtisodiy jarayonlarga ta’sir 9 Shuningdek, soliq siyosatidagi islohotlar ham soliq tushumlarining oshishiga sabab bo‘ldi. Soliq imtiyozlarining qayta ko‘rib chiqilishi, soliq ma’murchiligining soddalashtirilishi va raqamlashtirish jarayonlari soliq to‘lovchilarga qulaylik yaratdi. 2024-yilda soliq organlari tomonidan 64,5 mingta kichik tadbirkorlik sub’ektlari tiklandi va 134,8 mingta yangi tadbirkorlik sub’ektlari tashkil etildi. Bu o‘zgarishlar soliq bazasining kengayishiga olib keldi. Bundan tashqari, soliq tushumlarining YAIMga nisbatan ulushining o‘sishi davlat byudjetining barqarorligini ta’minlashga yordam beradi. Davlat byudjeti tushumlarining oshishi ijtimoiy soha, infratuzilma va boshqa muhim sohalarga sarflanadigan mablag‘larning ko‘payishiga olib keladi. Bu esa o‘z navbatida aholining turmush darajasining yaxshilanishiga xizmat qiladi. Shu bilan birga, soliq tushumlarining YAIMga nisbatan ulushining oshishi davlatning iqtisodiy siyosatini yanada takomillashtirish zaruratini ko‘rsatadi. Soliq tizimining samaradorligini oshirish, soliq to‘lovchilarga qulay sharoitlar yaratish va iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish bo‘yicha ishlarni davom ettirish lozim. Xulosa qilib aytganda, 2024-yilda soliq tushumlarining YAIMga nisbatan ulushi 18,9% ni tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich soliq siyosatidagi islohotlar, iqtisodiy o‘sish va soliq ma’murchiligining takomillashuvi bilan bog‘liq. Davlat byudjetining barqarorligini ta’minlash va ijtimoiy sohalarga sarflanadigan mablag‘larni oshirish uchun soliq tizimini yanada takomillashtirish zarurati mavjud. 3.3. Soliq siyosatini takomillashtirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar. O‘zbekiston Respublikasining soliq siyosatini takomillashtirish mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishi, tadbirkorlik faoliyatining kengayishi va ijtimoiy sohalarga ajratiladigan mablag‘larning oshishi uchun muhim ahamiyatga ega. So‘nggi yillarda amalga oshirilgan islohotlar natijasida soliq tizimi sezilarli 29 ta’minladi. Ayniqsa, soliq ma’muriyatchiligini soddalashtirish, raqamlashtirish va soliq to‘lovchilar uchun ochiq axborot tizimlarini joriy qilish orqali soliq yukining psixologik va tashkiliy bosimi kamaytirildi. Bu esa o‘z navbatida, rasmiy iqtisodiy faollikning o‘sishiga xizmat qilmoqda. Soliq yukining iqtisodiy faollik, iste’mol va investitsiyalarga ta’siri chuqur va tizimli tahlilni talab qiluvchi jarayondir. Soliq yukining mo‘’tadil darajada bo‘lishi iqtisodiy o‘sish uchun zarur muhitni ta’minlaydi, iste’molni rag‘batlantiradi va investitsiyalarning oshishiga zamin yaratadi. Aksincha, soliq yukining og‘irligi esa norasmiy iqtisodiyotni kengaytiradi, iste’molni cheklaydi va investitsiyaviy faollikni pasaytiradi. Shu bois, har qanday davlatning soliq siyosati iqtisodiy muvozanat, ijtimoiy adolat va rag‘batlantiruvchi mexanizmlarni o‘zida uyg‘unlashtirgan bo‘lishi lozim. Aynan shundagina soliqlar iqtisodiy faollikni bo‘g‘uvchi omil emas, balki rivojlanishni rag‘batlantiruvchi vositaga aylanishi mumkin. II BOB: SOLIQ TIZIMI VA UNING MAKROIQTISODIY BARQARORLIKDAGI ROLI. 2.1. Soliq siyosati va byudjet muvozanati o‘rtasidagi bog‘liqlik Soliq siyosati va byudjet muvozanati o‘rtasidagi bog‘liqlik zamonaviy davlat moliyasining eng asosiy va murakkab elementlaridan biri hisoblanadi. Davlatning moliyaviy barqarorligi va makroiqtisodiy muvozanatini ta’minlashda ushbu ikki kategoriyaning o‘zaro aloqasi alohida ahamiyatga ega bo‘lib, ulardan biri ikkinchisining samarali faoliyat yuritishini bevosita belgilaydi. Soliq siyosati – bu davlat tomonidan soliqlarni belgilash, yig‘ish, imtiyozlar berish va ularning taqsimoti bo‘yicha olib boriladigan strategik chora-tadbirlar tizimi bo‘lsa, byudjet muvozanati – bu davlat daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi nisbatdir. Agar daromadlar xarajatlarni qoplasa, byudjet muvozanatda bo‘ladi, aks holda esa byudjet taqchilligi (defitsiti) yuzaga keladi. Shu bois soliq siyosati orqali byudjet muvozanatini saqlash yoki uni qayta tiklash har bir mamlakat uchun ustuvor vazifadir. 16 orqali investitsiyalarni rag‘batlantirish, bandlikni oshirish, iste'molni qo‘llab- quvvatlash va iqtisodiyotda innovatsion faollikni kuchaytirish imkoniyati mavjud. Kurs ishida shuningdek, O‘zbekiston soliq tizimidagi hozirgi islohotlar tahlil qilindi. Soliq kodeksining yangi tahrirda qabul qilinishi, soliq yukining optimallashtirilishi, raqamli texnologiyalar asosida soliqlarni yig‘ish, imtiyozlar tizimini maqbullashtirish, kamerallik nazoratini kuchaytirish kabi chora-tadbirlar soliq siyosatining izchil takomillashib borayotganidan dalolat beradi. Ammo mavjud islohotlar amalda qo‘llanilishida ayrim muammolar saqlanib qolmoqda, xususan, ayrim tadbirkorlar uchun soliq yukining og‘irligi, hisobotlarning murakkabligi, xodimlar malakasining yetishmasligi kabi masalalar hali dolzarrligicha qolmoqda. Shu boisdan, soliq siyosatini yanada takomillashtirish uchun quyidagi asosiy takliflar muhim: birinchidan, kichik va o‘rta biznes subyektlari uchun yanada soddalashtirilgan va rag‘batlantiruvchi soliq rejimlarini kengaytirish; ikkinchidan, soliq imtiyozlarining samaradorligini baholash tizimini joriy etish va natijalar asosida ularni qayta ko‘rib chiqish; uchinchidan, soliq ma’murchiligining raqamlashtirilishini to‘liq yakunlash, bunda soliq to‘lovchilar uchun yagona elektron platforma yaratish; to‘rtinchidan, mahalliy byudjetlarni mustahkamlash maqsadida ko‘chmas mulk va yer solig‘ining obyektiv baholash tizimini ishlab chiqish. Bundan tashqari, soliqlarni taqsimlashda ijtimoiy adolat tamoyiliga qat’iy rioya qilinishi lozim. Iste’molga solinadigan soliqlardan ko‘ra daromadga asoslangan progressiv soliq tizimlarini rivojlantirish orqali davlat soliq siyosatining ijtimoiy funksiyasi kuchaytiriladi. Bu, ayniqsa, aholining past daromadli qatlamlarini himoya qilish va iqtisodiy tengsizlikni yumshatish jihatidan muhimdir. Xulosa qilib aytganda, soliqlar har qanday davlatda makroiqtisodiy muvozanatni ta'minlaydigan asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Ular nafaqat davlat byudjeti tushumlarini shakllantiradi, balki iqtisodiy rivojlanishning yo‘nalishlarini 33 yanada qulay shart-sharoitlar yaratish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni bilan 2022-yil 1-yanvardan boshlab kameral soliq tekshiruvi natijalari bo‘yicha aniqlangan huquqbuzarliklar uchun moliyaviy sanksiyalar qo‘llanilmaydi. Tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan soliq hisobotini belgilangan muddatlarda taqdim etmaganlik uchun moliyaviy sanksiyalar bekor qilindi. Soliq tizimidagi islohotlar davomida soliq organlari bilan soliq to‘lovchilarning o‘zaro aloqalari ham raqamlashtirildi. Soliq qo‘mitasining “Soliq” mobil ilovasi orqali tadbirkorlar va fuqarolarga dunyoning istalgan nuqtasidan xizmatlardan foydalanish imkoniyati yaratildi. Ilovadan birgina dekabr oyida 115 mln martadan ko‘p foydalanildi. Shuningdek, Soliq qo‘mitasiga 2024-yilda 54 mingdan ortiq murojaat kelib tushdi, shundan 85,2% elektron shaklda amalga oshirildi. Bu ko‘rsatkichlar soliq tizimining raqamlashtirish jarayonida sezilarli yutuqlarga erishilganini ko‘rsatadi. 3.2. Soliq tushumlarining YAIMdagi ulushi va ularning tahlili. O‘zbekistonning soliq tizimi so‘nggi yillarda sezilarli darajada rivojlanib, davlat byudjetiga tushumlar miqdori ortib bormoqda. 2024-yilda davlat byudjeti tushumlari jami 199,6 trln so‘mni tashkil etdi. Bu o‘zgarishlar soliq siyosatidagi islohotlar, raqamlashtirish va biznes muhitining yaxshilanishi bilan bog‘liq. Ushbu o‘sish davlat byudjetining YAIMga nisbatan ulushini ham oshirdi. 2024-yilda O‘zbekistonning YAIMi 1 454 573,9 mlrd so‘mni tashkil etdi. Soliq tushumlarining YAIMga nisbatan ulushi 18,9% ni tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich 2023-yilda 18,3% edi. YAIMdagi soliq tushumlarining ulushi ortishi, soliq tizimining samaradorligini oshirish va iqtisodiy faollikni rag‘batlantirishga xizmat qilmoqda. Soliq tushumlarining YAIMga nisbatan ulushining o‘sishi bir qator omillar bilan bog‘liq. Avvalo, iqtisodiy o‘sishning barqarorligi soliq bazasining kengayishiga olib keldi. 2024-yilda O‘zbekistonning iqtisodiy o‘sishi 6,5% ni tashkil etdi. Bu o‘zgarishlar soliq tushumlarining oshishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. 28 I BOB: SOLIQ TIZIMINING NAZARIY ASOSLARI VA MAKROIQTISODIY MOHIYATI. 1.1 Soliq tushunchasi va uning iqtisodiy tabiatiga nazariy yondashuvlar Soliqlar har qanday davlatning iqtisodiy hayotida ajralmas element bo‘lib, ularning tarixiy ildizlari jamiyat shakllanayotgan davrlarga borib taqaladi. Soliq tushunchasi iqtisodiy, huquqiy va ijtimoiy jihatdan murakkab va ko‘p qirrali mazmunga ega bo‘lib, uning mohiyatini chuqur anglash soliqlar orqali davlatning iqtisodiy siyosatini qanday shakllantirishi va amalga oshirishi bilan bog‘liqdir. Iqtisodiy adabiyotlarda soliq – bu jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan davlatga ma’lum qonunchilik asosida va majburiy tarzda to‘lanadigan pul mablag‘lari, deb tariflanadi. Bu mablag‘lar davlat byudjetini shakllantirish, ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va taraqqiyotni moliyalashtirishda asosiy manba hisoblanadi. Soliqning iqtisodiy mohiyatini tushunishda bir nechta nazariy yondashuvlar mavjud bo‘lib, har biri soliqning jamiyatdagi o‘rnini o‘ziga xos tarzda izohlaydi. Dastlabki yondashuvlardan biri klassik iqtisodiy maktabga mansubdir. Adam Smit o‘zining mashhur asarida soliqni “fuqarolarning davlatni saqlash uchun o‘z imkoniyatlariga qarab adolatli tarzda to‘laydigan majburiy badali” sifatida ko‘rsatgan. Uning fikricha, soliqlar odillik, aniqlik, qulaylik va samaradorlik tamoyillariga asoslanishi lozim. Bu yondashuvda soliqning iqtisodiy tabiatiga faqat moliyaviy nuqtai nazardan qaraladi – ya’ni davlat xarajatlarini qoplash vositasi sifatida. Keyingi rivojlanishda soliq tushunchasiga bo‘lgan qarashlar kengaydi. Keynsiy yondashuv soliqlarni faqat daromad manbai emas, balki iqtisodiy faollikni tartibga soluvchi vosita sifatida qaraydi. Jon Meynard Keyns fikricha, soliq siyosati orqali davlat iqtisodiy siklga faol aralashishi mumkin: iqtisodiy pasayish davrida soliqlarni kamaytirish orqali iste’mol va investitsiyalar rag‘batlantiriladi, iqtisodiy qizib ketish davrida esa soliqlarni oshirish orqali ortiqcha talab cheklanadi. Bu yondashuvda soliq fiskal siyosat vositasi sifatida iqtisodiy o‘sish, 8 darajada takomillashdi. Biroq, tizimda hali ham mavjud bo‘lgan muammolarni bartaraf etish va uni yanada samarali qilish uchun bir qator takliflar mavjud. Soliq siyosatini takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Soliq yukini kamaytirish va soddalashtirish: Soliq tizimining soddalashtirilishi va soliq yukining kamaytirilishi tadbirkorlar uchun qulay sharoit yaratadi. Masalan, 2019-yildan boshlab jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i yagona stavkasi 12 foizga tushirildi. Bu o‘zgarish soliq to‘lovchilarning soliq majburiyatlarini aniq va tushunarli qiladi. Shuningdek, soliq hisobotlarini soddalashtirish va raqamlashtirish jarayonlarini davom ettirish zarur. Soliq imtiyozlarini optimallashtirish: Soliq imtiyozlari iqtisodiyotning ayrim sohalarini qo‘llab-quvvatlash uchun muhim vosita bo‘lishi mumkin. Biroq, imtiyozlarning samaradorligini monitoring qilish tizimi mavjud emasligi sababli, sog‘lom raqobatni ta’minlashga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli, imtiyozlarning samaradorligini nazorat qilish va ularni faqat maqsadli sohalarda qo‘llash zarur. Soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish: Soliq organlari va tashkilotlar o‘rtasida axborot almashish mexanizmlarining takomillashtirilishi soliq to‘lovchilarga qulaylik yaratadi. Elektron soliqlar ma’muriyatchiligi va soliq nazoratini amalga oshirish shakl va uslublarining takomillashtirilishi soliq tizimining samaradorligini oshiradi. Shuningdek, soliq organlarining xodimlarini moddiy rag‘batlantirish va ularning malakasini oshirish ham muhimdir. Mahalliy soliqlar va yig‘imlarni optimallashtirish: Mahalliy soliqlar va yig‘imlarning ma’muriyatchiligi mexanizmlarining samarasizligi oqibatida ularning yig‘iluvchanlik darajasi yetarli emasligi kuzatilmoqda. Ko‘chmas mulk va yer uchastkalarini to‘liq hisobga olish va qiymatini obyektiv aniqlashning mavjud emasligi mahalliy byudjetlarning shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, mahalliy soliqlar va yig‘imlarni optimallashtirish va ularning yig‘iluvchanlik darajasini oshirish zarur. 30 Bundan tashqari, soliq tizimidagi o‘zgarishlar vaqtinchalik narx o‘zgarishlarini keltirib chiqarishi mumkin. Misol uchun, soliqlarning ko‘tarilishi yoki yangi soliqlar joriy qilinishi narxlarning oshishiga sabab bo‘lib, qisqa muddatda inflyatsiyani kuchaytiradi. Shu bilan birga, davlat tomonidan soliqlar yordamida inflyatsion bosimni kamaytirish choralari qo‘llanilishi mumkin, ayniqsa iqtisodiyotda haddan tashqari issiqlik kuzatilgan paytlarda. Demak, soliq siyosati inflyatsiyani boshqarishdagi muvozanatni saqlashda muhim vositadir. Soliqlarning bandlikka ta’siri ham iqtisodiy siyosatning dolzarb muammolaridan biridir. Bandlik deganda iqtisodiyotda ish bilan ta’minlangan aholi ulushi tushuniladi, va u iqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy farovonlik ko‘rsatkichidir. Soliq tizimi ish beruvchilar va xodimlarning ish haqi va daromadlarini to‘g‘ri tartibga solishda muhim o‘rin tutadi. Yuqori ish haqi soliqlari mehnat bozorida ish beruvchilarni ishchilarni kamroq yollashga undashi mumkin, bu esa ishsizlik darajasini oshiradi. Shu bois soliq yukining mehnatga ta’sirini optimallashtirish – ish bilan ta’minlashni oshirish uchun muhim vazifa hisoblanadi. Bundan tashqari, soliq imtiyozlari va preferensiyalarining mehnat bozoridagi motivatsion ta’siri mavjud. Misol uchun, daromad soliqlarining ma’lum bir qismidan ozod qilish yoki kamaytirish ishchilarni mehnatga ko‘proq jalb qilishga undashi mumkin. Aksincha, yuqori soliqlar ishga chiqish motivatsiyasini pasaytiradi va norasmiy bandlikning ortishiga olib keladi. Shu sababli, soliq tizimini shakllantirishda ish bilan ta’minlashni rag‘batlantiruvchi mexanizmlarga e’tibor qaratish zarur. Soliq siyosatining bandlikka ta’siri shuningdek, iqtisodiyotdagi investitsion faollik bilan chambarchas bog‘liqdir. Investitsiyalar orqali yangi ish o‘rinlari yaratiladi, korxonalar kengayadi va ishlab chiqarish hajmi ortadi. Agar soliq tizimi investitsiyalarni rag‘batlantirsa, bu bandlikni oshirishga xizmat qiladi. Biroq, ortiqcha soliq yuklari investitsiyalarni cheklab, iqtisodiy faollik va bandlikka salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois soliq imtiyozlari va investitsiyalarni rag‘batlantirish mexanizmlarini joriy qilish iqtisodiy o‘sish va bandlikni oshirish uchun muhim strategiya hisoblanadi. 21 Yuqoridagilardan kelib chiqib, ushbu kurs ishida soliqlarning nazariy asoslari, ularning makroiqtisodiy muvozanatdagi roli, davlat tomonidan soliq vositasida amalga oshiriladigan iqtisodiy ta’sir mexanizmlari, hamda O‘zbekiston Respublikasi misolida soliq tizimining real amaliyoti chuqur tahlil qilinadi. Kurs ishining asosiy maqsadi – soliq tushunchasi va uning makroiqtisodiy jihatdan qamrovi haqida to‘liq tasavvur hosil qilish, turli nazariy yondashuvlar va xorijiy amaliyotni tahlil asosida soliq siyosatining milliy iqtisodiyotdagi o‘rnini baholashdan iborat. Shu bilan birga, mavjud soliq tizimini baholab, uni yanada samarali va raqobatbardosh qilish bo‘yicha ilmiy asoslangan takliflar ishlab chiqishga harakat qilinadi. Mazkur tadqiqot ishining dolzarbligi aynan shunda – soliq siyosati orqali iqtisodiyotni barqarorlashtirish va ijtimoiy adolatga erishish imkoniyatlarini aniqlashda yotadi. 7 yoki bilvosita ta’sir qiladi. Shu jihatdan soliq siyosatining makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’sir mexanizmlarini o‘rganish muhim ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Soliqlarning asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar – yalpi ichki mahsulot (YAIM), inflyatsiya darajasi, bandlik, investitsiyalar hajmi, iste’mol strukturasiga qanday mexanizm orqali ta’sir ko‘rsatishini aniqlash bu siyosatning naqadar samarali yuritilayotganini baholash imkonini beradi. Avvalo, soliqlarning YAIMga ta’siri haqida so‘z yuritish lozim. Soliqlar iqtisodiyotdagi umumiy ishlab chiqarish hajmiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi, chunki ular xo‘jalik yurituvchi subyektlarning daromadlarini qisqartiradi yoki ularning sarf-harajatlarini oshiradi. Masalan, daromad solig‘i aholining sof daromadini kamaytiradi, bu esa o‘z navbatida iste’mol talabining pasayishiga olib keladi. Korxonalar uchun joriy qilinadigan foyda solig‘i esa investitsion qarorlarni kechiktirishga yoki hajmini kamaytirishga sabab bo‘ladi. Natijada, umumiy ishlab chiqarish hajmi – YAIM o‘sishi sekinlashadi. Ayni paytda, agar soliq siyosati iqtisodiy rag‘batlantirishga yo‘naltirilgan bo‘lsa – masalan, investitsiyalar uchun soliq imtiyozlari taqdim etilsa, yangi ish o‘rinlari yaratishga soliq yengilliklari berilsa – bu esa aksincha, YAIMning o‘sishini rag‘batlantiradi. Demak, soliqlarning YAIMga ta’siri soliq yukining og‘irligi, strukturasi va maqsadga yo‘naltirilganligiga qarab ijobiy yoki salbiy bo‘lishi mumkin. Keyingi muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkich bu inflyatsiyadir. Soliqlarning inflyatsiyaga ta’siri asosan ikki kanalda – xarajatlar kanali va talab kanali orqali amalga oshadi. Xarajatlar kanali orqali korxonalar soliqlarning oshirilishini o‘z mahsulot narxlariga yuklaydi, natijada ishlab chiqarish tannarxi va yakuniy iste’mol narxlari ortadi. Ayniqsa, qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS) va aksiz solig‘i kabi bilvosita soliqlar inflyatsion bosimni kuchaytirishi mumkin. Ikkinchi yo‘l esa – talabni cheklash orqali inflyatsiyani jilovlash. Soliqlar orqali aholining xarid qobiliyatiga ta’sir qilish orqali davlat ortiqcha talabni kamaytiradi va shu orqali inflyatsion bosimni pasaytiradi. Bu usul asosan monetar siyosat bilan uyg‘unlikda olib borilganda samarali bo‘ladi. Shu bois soliq siyosatining inflyatsiyaga ta’sir 11 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI ____________________________________________ INSTITUTI “________________________________________” FAKULTET “ ________________________________________ ” KAFEDRASI “ ___________________________________________________ ________________________________________ ” FANIDAN KURS ISHI МАVZU: Soliqlarning makroiqtisodiy mohiyati va roli Bajardi: ______________________________ ______________________________ Qabul qildi: ______________________________ ___________________________ kabi ijtimoiy xarajatlarini moliyalashtirish soliq tushumlari hisobiga amalga oshiriladi. Agar soliq tushumlari yetarli bo‘lmasa, bu xizmatlar sifati pasayadi yoki ularni moliyalashtirish uchun tashqi va ichki qarzlar jalb qilinadi. Shu jihatdan, soliq siyosatining samaradorligi nafaqat byudjet muvozanati, balki ijtimoiy barqarorlik uchun ham beqiyos ahamiyatga ega. Ayniqsa, aholining turmush darajasi va davlat xizmatlariga bo‘lgan ishonchi bevosita ushbu omilga bog‘liq. Soliq siyosati va byudjet muvozanati o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatishda Laffer egri chizig‘i nazariyasi muhim ilmiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu nazariyaga ko‘ra, soliq stavkalarining ortishi daromadni oshiradi, lekin ma’lum nuqtadan keyin soliq stavkalari oshgani sayin daromad kamayadi. Ya’ni, optimal soliq stavkasini topish – davlat uchun eng muhim vazifalardan biridir. Chunki haddan ortiq yuqori soliq stavkalari soliqdan qochish, yashirin iqtisodiyotning kengayishi va iqtisodiy faollikning pasayishiga olib keladi. Bu holatlar esa davlat byudjeti uchun salbiy oqibatlar tug‘diradi. Shu sababli, soliq siyosatini ishlab chiqishda soliq stavkalari va byudjet tushumlari o‘rtasidagi optimal nisbatni hisobga olish muhimdir. O‘zbekiston misolida, mustaqillikdan so‘nggi yillarda soliq siyosati va byudjet muvozanati o‘rtasidagi bog‘liqlik borasida sezilarli o‘zgarishlar yuz berdi. Dastlabki yillarda fiskal siyosat ko‘proq qisqa muddatli daromadlarni yig‘ishga yo‘naltirilgan bo‘lsa, keyinchalik bu yondashuv asta-sekin barqarorlashtirish, rag‘batlantirish va soddalashtirish tamoyillariga asoslangan siyosatga o‘zgardi. Xususan, oxirgi yillarda olib borilgan islohotlar natijasida bir qator soliqlar bekor qilindi yoki birlashtirildi, soliq stavkalari pasaytirildi, soliq ma’muriyatchiligi soddalashtirildi. Bu esa byudjetga tushadigan daromadlar kamaymay, aksincha, kengroq soliq bazasi hisobiga oshdi. Bu esa soliq yukini teng taqsimlash orqali byudjet muvozanatini saqlab qolishning real misolidir. Ayni paytda, byudjet muvozanatini saqlashda fiskal intizom ham muhim ahamiyatga ega. Soliq siyosati ortidan keluvchi daromadlar qanchalik samarali sarflansa, davlat xarajatlarining maqbulligi va samaradorligi shunchalik yuqori bo‘ladi. Bunda davlat xarajatlarining tahliliy rejalashtirilganligi, ularning ijtimoiy 18 va iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlariga asoslanishi katta rol o‘ynaydi. Bu jihatdan, davlat byudjeti faqat moliyaviy hujjat emas, balki strategik rejalashtirish vositasi sifatida qaralmoqda. Soliq siyosati esa ana shu strategik rejalarning iqtisodiy asosini ta’minlaydi. Soliq siyosati va byudjet muvozanati bir-biri bilan uzviy bog‘liq, bir-birisiz mavjud bo‘la olmaydigan iqtisodiy kategoriyalardir. Soliq siyosati orqali davlat byudjet daromadlarini shakllantiradi, xarajatlarni moliyalashtiradi, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi va ijtimoiy vazifalarni bajaradi. Byudjet muvozanati esa soliq siyosatining to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini amalda ko‘rsatib beruvchi indikator sifatida xizmat qiladi. Shu bois, har qanday davlatning moliyaviy strategiyasi ushbu ikki yo‘nalishni o‘zaro muvofiqlashtirgan, balanslangan va barqaror asosda olib borilishi shart. Aks holda, haddan ortiq soliq yuklari yoki noaniq fiskal siyosat byudjet defitsitining ortishiga, davlat qarzining ko‘payishiga va iqtisodiy barqarorlikning izdan chiqishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli, zamonaviy iqtisodiyotda soliq siyosati va byudjet muvozanati o‘rtasidagi uyg‘unlik har qanday muvaffaqiyatli fiskal boshqaruvning negizini tashkil etadi. 2.2. Soliqlarning iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya va bandlikka ta’siri Soliqlar iqtisodiyotning asosiy fiskal vositalaridan biri bo‘lib, ularning iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya va bandlikka ta’siri kompleks va ko‘p qirrali jarayon sifatida namoyon bo‘ladi. Soliqlar davlatga moliyaviy resurslar ta’minlash bilan birga, iqtisodiy jarayonlarni tartibga solish, ijtimoiy adolatni ta’minlash hamda iqtisodiy o‘zgarishlarni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli soliqlarning o‘zgarishi va ularni boshqarishning samarali mexanizmlari iqtisodiy o‘sish sur’atlarini, narxlar barqarorligini va ish bilan ta’minlanganlik darajasini sezilarli darajada ta’sir qiladi. Avvalo, soliqlarning iqtisodiy o‘sishga ta’siriga e’tibor qaratish lozim. Iqtisodiy o‘sish – bu mamlakat iqtisodiyotining umumiy ishlab chiqarish hajmining doimiy ko‘payishi bo‘lib, u aholi farovonligi va iqtisodiy rivojlanish 19 Soliq qonunchiligini soddalashtirish: Soliq qonunchiligida mavjud bo‘lgan ziddiyatlar va qarama-qarshiliklarni bartaraf etish soliq tizimining barqarorligini ta’minlaydi. Normativ-huquqiy hujjatlardagi ziddiyatlarni bartaraf etish va soliq qonunchiligini soddalashtirish soliq to‘lovchilarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga xizmat qiladi. Xorijiy investorlar uchun qulay sharoitlar yaratish: Xorijiy investorlar va investitsiyalar uchun qulay rejimni saqlab qolish, ularni har tomonlama qo‘llab- quvvatlash va ishonchli huquqiy himoyalash soliq tizimining samaradorligini oshiradi. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun soliq siyosatini yanada takomillashtirish zarur. Soliq nazoratining shakl va mexanizmlarini takomillashtirish: Soliq nazoratining shakl va mexanizmlarini takomillashtirish, shu jumladan, soliq solish obyektlari hamda soliq to‘lovchilarni yanada to‘liq qamrab olish va hisobini ta’minlaydigan zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish hisobiga takomillashtirish soliq tizimining samaradorligini oshiradi. Transfer narxlarni shakllantirish bilan bog‘liq operatsiyalarga soliq solish tartibini joriy etish ham muhimdir. O‘zbekiston Respublikasining soliq siyosatini takomillashtirish mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishi, tadbirkorlik faoliyatining kengayishi va ijtimoiy sohalarga ajratiladigan mablag‘larning oshishi uchun muhim ahamiyatga ega. Soliq siyosatini takomillashtirish bo‘yicha yuqorida keltirilgan takliflar amalga oshirilsa, soliq tizimi yanada samarali va adolatli bo‘lishi mumkin. XULOSA Soliq siyosati har qanday davlatning makroiqtisodiy boshqaruv tizimida markaziy o‘ringa ega bo‘lib, uning samarali tashkil etilishi jamiyatning iqtisodiy barqarorligi, ijtimoiy adolatni ta'minlash, davlat xarajatlarini moliyalashtirish va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishda beqiyos ahamiyat kasb etadi. Ushbu kurs ishida soliqlarning nazariy asoslari, ularning iqtisodiy faollik, iste'mol, investitsiyalar, bandlik, inflyatsiya va yalpi ichki mahsulot (YAIM) kabi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’siri atroflicha tahlil qilindi. Shuningdek, 31 mumkin. Ayniqsa, iste’mol soliq stavkalarining kamaytirilishi vaqtincha talabning keskin oshishiga va narxlarning o‘zgaruvchanligiga olib keladi. Shuning uchun soliq yengilliklari inflyatsion prognozlar, ishlab chiqarish imkoniyatlari va iqtisodiy sikllarning turli bosqichlari bilan muvofiqlashtirilgan holda qo‘llanilishi lozim. Soliq imtiyozlarining samaradorligini baholashda fiskal xarajatlar tushunchasi muhim ahamiyatga ega. Bu tushuncha imtiyozlar tufayli davlat byudjetiga olinmay qolgan soliq tushumlarini anglatadi. Ya’ni, davlat ma’lum toifadagi to‘lovchilardan soliq olmaydi, ammo bu o‘rniga ijtimoiy va iqtisodiy samaradorlik kutadi. Agar ushbu kutilgan natijalar (masalan, yangi ish o‘rinlari, eksport hajmining ortishi, texnologik yangilanishlar) yuzaga chiqmasa, bunday imtiyozlar iqtisodiy jihatdan asossiz deb baholanadi. Shu sababli ko‘plab davlatlar soliq imtiyozlarining samaradorligini monitoring qilish va baholash tizimlarini yo‘lga qo‘ygan. Bu tizimlar orqali imtiyozlar va ularning iqtisodiyotga qo‘shgan ulushi tahlil qilinadi va kerak bo‘lsa, ularni qayta ko‘rib chiqish choralari ko‘riladi. Shuningdek, xalqaro tajribada soliq imtiyozlarining samaradorligini oshirish bo‘yicha turli mexanizmlar ishlab chiqilgan. Masalan, vaqtinchalik (vaqt bilan cheklangan) imtiyozlar berish, faqat strategik sohalar yoki kam rivojlangan hududlarga taalluqli imtiyozlar joriy etish, foyda o‘rniga investitsiya asosida beriladigan yengilliklar kabi yondashuvlar mavjud. Bu orqali soliq imtiyozlari uzoq muddatli iqtisodiy barqarorlikni buzmagan holda maqsadli va samarali qo‘llaniladi. Ayniqsa, OECD va Jahon banki tajribasida soliq yengilliklarini noto‘g‘ri va ortiqcha qo‘llashning salbiy oqibatlari – fiskal nosog‘lomlik, soliq bazasining qisqarishi va soliq adolatsizligi haqida ko‘plab tahlillar mavjud. O‘zbekiston tajribasida ham mustaqillik yillaridan buyon soliq imtiyozlari iqtisodiyotni modernizatsiyalash, investitsiyalarni jalb qilish, eksport salohiyatini oshirish va ijtimoiy himoyani kuchaytirishda muhim vosita bo‘lib kelmoqda. Jumladan, erkin iqtisodiy zonalarda, innovatsion texnoparklarda, agrosohada va ijtimoiy ahamiyatga ega loyihalarda soliq yengilliklari keng qo‘llanilmoqda. 24 ko‘rsatish; qayta taqsimlovchi funksiyasi – daromadlar va boyliklarni qayta taqsimlash; va nazorat funksiyasi – iqtisodiy subyektlar faoliyatini monitoring qilish orqali iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashdan iboratdir. Bu funksiyalar o‘zaro uyg‘unlashgan holda ishlaganda, soliq tizimi iqtisodiy barqarorlikni saqlash va ijtimoiy rivojlanishni ta’minlash vositasiga aylanadi. Amaliy jihatdan, soliq siyosati mamlakatning rivojlanish darajasi, iqtisodiy modeli va ustuvor maqsadlariga qarab turlicha shakllanadi. Rivojlangan mamlakatlarda soliq tizimi odatda progressiv, ya’ni daromad ortishi bilan soliq stavkasi oshadi, shu orqali ijtimoiy tenglikka erishish ko‘zda tutiladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda esa soliqlar ko‘proq fiskal barqarorlikni ta’minlash va davlat investitsiyalarini moliyalashtirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. O‘zbekiston misolida ham so‘nggi yillarda soliq siyosatida islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirilib, oddiylashtirilgan, shaffof va rag‘batlantiruvchi tizim shakllantirilmoqda. Soliq tushunchasining iqtisodiy mohiyati to‘g‘risida yakuniy xulosani shunday ifodalash mumkin: soliq bu davlat va jamiyat o‘rtasidagi iqtisodiy aloqaning asosiy shakli bo‘lib, u nafaqat mablag‘ yig‘ish, balki iqtisodiy jarayonlarni boshqarish, adolat va barqarorlikni ta’minlash vositasi hamdir. Soliqlar orqali davlat makroiqtisodiy siyosat yuritadi, iqtisodiy o‘sishga ta’sir ko‘rsatadi, bandlik va inflyatsiyani tartibga soladi, aholi farovonligiga zamin yaratadi. Shu bois, soliq tizimi va siyosatini shakllantirishda nazariy asoslar bilan bir qatorda real iqtisodiy shart-sharoitlarni ham chuqur hisobga olish zarurdir. Har qanday davlat uchun samarali soliq siyosati — bu iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiruvchi, adolatli taqsimotni ta’minlovchi va fiskal barqarorlikni saqlab qoluvchi muvozanatli tizimdir. 1.2. Soliqlarning makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’sir mexanizmlari Soliqlar nafaqat davlat byudjetining asosiy daromad manbai, balki makroiqtisodiy barqarorlikni shakllantiruvchi kuchli iqtisodiy instrument sifatida ham katta ahamiyatga ega. Ular orqali davlat iqtisodiyotga faol aralashadi, resurslar taqsimotiga ta’sir ko‘rsatadi, iste’mol va investitsiya hajmiga bevosita 10 MAVZU: Soliqlarning makroiqtisodiy mohiyati va roli MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….5 Asosiy qism I BOB: SOLIQ TIZIMINING NAZARIY ASOSLARI VA MAKROIQTISODIY MOHIYATI. 1.1 Soliq tushunchasi va uning iqtisodiy tabiatiga nazariy yondashuvlar 8 1.2 Soliqlarning makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’sir mexanizmlari 10 1.3 Soliq yukining iqtisodiy faollik, iste’mol va investitsiyalarga ta’siri 13 II BOB: SOLIQ TIZIMI VA UNING MAKROIQTISODIY BARQARORLIKDAGI ROLI. 2.1 Soliq siyosati va byudjet muvozanati o‘rtasidagi bog‘liqlik 16 2.2 Soliqlarning iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya va bandlikka ta’siri 19 2.3 Soliq imtiyozlari va ularning iqtisodiy samaradorlikka ta’siri 22 III BOB: O‘ZBEKISTON IQTISODIYOTI SHAROITIDA SOLIQ TIZIMINING RIVOJLANISH TENDENSIYALARI VA TAKLIFLAR. 3.1 O‘zbekiston soliq tizimining hozirgi holati va undagi islohotlar 25 3.2 Soliq tushumlarining YAIMdagi ulushi va ularning tahlili 28 3.3 Soliq siyosatini takomillashtirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar 29 Xulosa 31 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 34 Internet saytlar 35 4 kelganda taqdim etiladi: kalendar yili davomida jami daromadi tarkibida IT-park rezidentlari tomonidan amalga oshirishga ruxsat etilgan faoliyat turlari bo‘yicha eksport hajmi 50 foizidan ortig‘ini tashkil etgan yuridik shaxslar; kalendar yili davomida 18 yoshdan oshgan bitiruvchilarning 50 foizdan ortiq qismi IT-park rezidenti bo‘lgan eksportchi korxonalarga ishga joylashgan IT-ta’lim xizmatlarini ko‘rsatuvchi yuridik shaxslar. Ushbu o‘zgarishlar soliq kodeksiga kiritilishi lozim. IT-park rezidentlari uchun imtiyozlar to‘g‘ri qo‘llanilishini ta’minlash hamda ularning samaradorligini monitoringini ta’minlash maqsadida Raqamli texnologiyalar vazirligi tomonidan mavjud platformalarda IT-park rezidentlarida tahsil olgan bitiruvchilar reyestri yuritilishi tashkil etiladi. Ushbu platforma soliq organlarining axborot tizimi bilan integratsiya qilinadi. Tadbirkorlik sub’ektlarining shaxsiy kabinetida soliq hisobotini tuzishda ushbu ma’lumotlarni onlayn ko‘rib borish imkoniyati yaratiladi. Soliq tizimidagi islohotlar davomida soliq ma’murchiligi ham takomillashtirildi. Kameral nazorat soliq nazorat shakli sifatida emas, balki soliq tekshiruv turi sifatida kiritildi va uni qanday o‘tkazish tartibi ham aniq belgilab berildi. Tekshiruv davomida tafovutlar yoki xatolar aniqlansa, soliq organi tomonidan soliq to‘lovchiga uni mustaqil ravishda bartaraf etilishi yuzasidan talabnoma yuboriladi. Unda aniqlangan xatolik va tafovutlar soliq va buxgalteriya hisobi qonun hujjatlari asosida aniq va tushunarli tarzda aks ettiriladi. Tahlillarga ko‘ra, hozirgi vaqtda 228 mingta kichik tadbirkorlarda buxgalter yo‘q, — deydi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputati Botirbek To‘razoda. — Oqibatda soliq hisobotlarini kamchiliklar bilan topshirgan 32 mingga yaqin tadbirkorga moliyaviy jarima solingan. Hisobotlarni kechiktirib topshirish bilan bog‘liq moliyaviy sanktsiyalarni qo‘llash tartibi to‘liq bekor qilinyapti. Soliq idoralari qo‘llayotgan ayrim jarimalar soni va miqdorining ortgani ham tadbirkorlarni xavotirga solmoqda. O‘tgan yili kameral nazorati natijasida 336 ta korxonaga 51 milliard so‘m moliyaviy jarima qo‘llangan bo‘lsa, joriy yilning 6 oyida 3 mingdan ziyod tadbirkorlarga 900 milliard so‘mdan ortiq jarima belgilangan. Prezidentimizning shu yil 7-sentyabrdagi “Soliq majburiyatlarini bajarishda tadbirkorlik sub’ektlariga 27 К IRISH Soliqlar har qanday davlatning iqtisodiy, moliyaviy va ijtimoiy hayotida fundamental rol o‘ynaydigan moliyaviy instrumentlardan biridir. Ular davlat hokimiyatining eng asosiy funksiyalaridan biri bo‘lib, jamiyatdagi iqtisodiy resurslarni qayta taqsimlash, davlat byudjetini shakllantirish, iqtisodiy o‘sish va barqarorlikni ta’minlash kabi vazifalarni bajarishda beqiyos ahamiyatga ega. Ayniqsa, hozirgi davrda – iqtisodiyot tobora murakkablashib, globallashuv kuchayib borayotgan sharoitda soliqlarning makroiqtisodiy jarayonlarga ta’siri yanada dolzarb tus olmoqda. Chunki soliq siyosati orqali davlat nafaqat moliyaviy manbalarni yig‘adi, balki iqtisodiyotda rag‘batlantirish va cheklash vositasi sifatida faoliyat yuritadi. Shu nuqtai nazardan, soliqlarning makroiqtisodiy mohiyatini chuqur tahlil qilish va uning real sektor, inflyatsiya, bandlik, iste’mol va investitsiyalar kabi asosiy ko‘rsatkichlarga ta’sirini aniqlash nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatga ham egadir. Soliq tizimi har bir davlatning siyosiy-iqtisodiy modelini aks ettiruvchi asosiy elementlardan biridir. Soliq siyosati orqali davlat o‘zining iqtisodiy ustuvor yo‘nalishlarini belgilaydi, daromadlarni taqsimlaydi, ijtimoiy tenglikni ta’minlashga intiladi hamda makroiqtisodiy muvozanatga erishishga harakat qiladi. Shu boisdan, soliqlarni faqat fiskal manba sifatida ko‘rish yetarli emas. Ularning makroiqtisodiy mohiyatini tahlil qilish uchun chuqur iqtisodiy bilim va tizimli yondashuv talab etiladi. Bu jarayonda klassik iqtisodchilar, keynsiylar, monetaristlar va zamonaviy institutsional maktab vakillarining qarashlari muhim nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi. Ularning har biri soliqlarning iqtisodiyotga ta’siri, soliqlar orqali erishiladigan maqsadlar va foydalaniladigan vositalar borasida o‘ziga xos yondashuvga ega. Masalan, klassik maktab soliqlarni minimal darajada saqlash tarafdori bo‘lsa, keynsiylar soliqlarni iqtisodiy siklga qarshi kurashish vositasi deb biladilar. Soliq siyosatining samaradorligi mamlakatdagi makroiqtisodiy muhit, moliyaviy resurslarning tarkibi, ishlab chiqarish salohiyati, ijtimoiy ehtiyojlar darajasi, davlatning fiskal strategiyasi kabi bir qator omillar bilan bevosita bog‘liq. 5 muhim qaror omillaridan biri bo‘lib, iqtisodiyotga yangi texnologiyalar, ilg‘or boshqaruv tajribalari va yuqori malakali ish kuchining kirib kelishiga sabab bo‘ladi. Shuningdek, milliy korxonalar uchun ham soliq imtiyozlari kengayish, modernizatsiya va eksport salohiyatini oshirish uchun zarur resurslarni taqdim etadi. Biroq soliq imtiyozlarining iqtisodiy samaradorligi faqat ularning mavjudligi bilan emas, balki ularni berish mexanizmlari va shartlarining puxta ishlab chiqilganligi bilan belgilanadi. Noaniq, izdan chiqqan yoki ortiqcha soliq imtiyozlari fiskal siyosatning izdan chiqishiga, ya’ni byudjet tushumlarining keskin kamayishiga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, noto‘g‘ri yo‘naltirilgan imtiyozlar iqtisodiy resurslarning noto‘g‘ri taqsimlanishiga, raqobat muhitining buzilishiga va samarasiz korxonalarning saqlanib qolishiga olib keladi. Shuning uchun soliq imtiyozlarini joriy qilishda ularning iqtisodiy mantiqiyligi, sektorlararo taqsimoti, vaqtinchaligi va samaradorlik ko‘rsatkichlari qat’iy tahlil qilinishi lozim. Soliq imtiyozlari bandlik darajasiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, mehnatga soliq yengilliklari (ya’ni ish haqi bilan bog‘liq soliq chegirmalari) ish beruvchilar uchun qo‘shimcha ish o‘rinlari yaratish imkonini oshiradi. Ayniqsa kichik va o‘rta biznes subyektlariga nisbatan soliq yengilliklari berilishi ularning kengayishiga, yangi loyihalarni amalga oshirishga va ishsizlikni kamaytirishga xizmat qiladi. Shuningdek, qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik va xizmat ko‘rsatish sohalariga berilgan maqsadli soliq imtiyozlari aholining ijtimoiy zaif qatlamlarini ish bilan ta’minlashda katta rol o‘ynaydi. Shu orqali davlat fiskal siyosatni faqat moliyaviy boshqaruv vositasi sifatida emas, balki ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish vositasi sifatida ham qo‘llaydi. Inflyatsiya va ichki talab muvozanatiga soliq imtiyozlarining ta’siri esa ikkiyoqlama xarakterga ega. Bir tomondan, investitsion va ishlab chiqarish faoliyatini qo‘llab-quvvatlovchi imtiyozlar ichki taklifni oshiradi va narxlar barqarorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ikkinchi tomondan, haddan tashqari soliq yengilliklari orqali ichki talabni sun’iy oshirish inflyatsion bosimga sabab bo‘lishi 23 Soliq yukining iqtisodiy faollikka yana bir ta’sir yo‘li – bu “soya iqtisodiyoti”ga olib keluvchi omil sifatida harakat qilishidir. Agar soliqlar haddan tashqari ko‘p bo‘lsa, iqtisodiy subyektlar norasmiy faoliyat yuritishga, soliqdan qochish yo‘llarini izlashga yoki umuman faoliyatini to‘xtatishga majbur bo‘lishadi. Bu esa nafaqat rasmiy statistikaga salbiy ta’sir qiladi, balki real soliq tushumlarining pasayishiga, byudjet kamomadining o‘sishiga va makroiqtisodiy barqarorlikning buzilishiga olib keladi. Shu nuqtai nazardan, soliq yukining optimal darajasini topish har bir mamlakat uchun eng dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bu borada iqtisodchilar tomonidan ishlab chiqilgan mashhur “Laffer egri chizig‘i” asos bo‘lib xizmat qiladi. Unga ko‘ra, soliq stavkasi ma’lum chegaragacha oshirilganda byudjet tushumlari ortadi, lekin undan oshganda tushumlar kamayadi. Bu esa soliq yukini haddan tashqari og‘irlashtirish salbiy oqibatlarga olib kelishini anglatadi. Soliq yukining ta’siri nafaqat uning miqdori, balki strukturasi bilan ham belgilanadi. Agar soliq tizimi asosan iste’molga emas, balki daromadga va foydaga yo‘naltirilgan bo‘lsa, u iste’molni cheklashdan ko‘ra ko‘proq jamg‘armani qisqartirishga olib keladi. Aksincha, iste’molga qo‘llanadigan yuqori QQS yoki aksizlar iste’molchi uchun moliyaviy bosimni kuchaytiradi, ayniqsa ijtimoiy tengsizlikni kuchaytiradi. Shu boisdan, zamonaviy soliq siyosati – ijtimoiy adolat va iqtisodiy rag‘batni muvozanatda ushlashga intiladi. Past daromadli qatlamlarga solinadigan soliq yukining yumshatilishi, boy qatlamga progressiv stavkalarni qo‘llash, yirik aktivlarga yoki ortiqcha iste’molga solinadigan soliqlar – bu adolatli taqsimotga qaratilgan mexanizmlardir. O‘zbekiston misolida ham bu jarayon dolzarb ahamiyat kasb etadi. So‘nggi yillarda respublikada olib borilgan soliq islohotlari soliq yukining iqtisodiy faollikka ta’sirini kamaytirish, raqobatbardosh va tadbirkorlikka yo‘naltirilgan soliq muhiti yaratishga qaratilgan. Masalan, yagona soliq to‘lovining bekor qilinib, o‘rniga foyda va QQS kabi klassik soliqlar joriy qilinishi, bir vaqtning o‘zida soliq stavkalarining pasaytirilishi biznes subyektlarining soliqqa moslashishini 15 O‘zbekiston Respublikasining soliq tizimi, uning hozirgi holati, islohotlar yo‘nalishlari va uni takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqildi. Soliq tushunchasining nazariy asoslariga tayanar ekanmiz, uning iqtisodiy mohiyati — davlat va jamoat ehtiyojlarini moliyalashtirish bilan birga, iqtisodiyotdagi resurslar taqsimotini tartibga solish, iste'mol va jamg‘armalarni boshqarish orqali iqtisodiy sikllarni muvozanatlashtirishga xizmat qilishidadir. Klassik, keynsiy va zamonaviy makroiqtisodiy yondashuvlar doirasida soliqlarning o‘rni turlicha talqin qilinadi, biroq ularning barchasida soliqlarni samarali boshqarish orqali iqtisodiy o‘sishni ta’minlash g‘oyasi ustuvor hisoblanadi. Soliq yukining iqtisodiy faollikka ta’siri tahlil qilinganda, haddan tashqari og‘ir soliq yuklari iste'mol, investitsiya va ishlab chiqarishni susaytirishi mumkinligi, ayniqsa xususiy sektorning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi aniqlanadi. Shu sababli soliq stavkalarini maqbul darajada ushlab turish, progressiv soliq tizimlarini joriy etish yoki soddalashtirish zaruriyati yuzaga keladi. Ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida yengil sanoat, qishloq xo‘jaligi va IT sohasidagi subyektlar uchun maqsadli soliq imtiyozlari joriy etilishi iqtisodiy faollikni oshirishda muhim vositaga aylanishi mumkin. Soliq siyosatining byudjet muvozanatiga ta’siri bevosita fiskal barqarorlik masalalari bilan bog‘liq. Byudjet daromadlarining katta qismini soliqlar tashkil qilgani sababli, ularning samarali yig‘ilishi nafaqat davlatning ijtimoiy majburiyatlarini bajarish, balki makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash imkonini beradi. Shu ma’noda, soliq tushumlarining YAIMdagi ulushi mamlakatning fiskal salohiyatini baholashda asosiy ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. O‘zbekiston bo‘yicha ushbu ko‘rsatkich 2024-yilda 18,9%ni tashkil etgan bo‘lib, bu MDH davlatlari ichida o‘rtacha ko‘rsatkichga yaqin. Lekin bu daraja hali ham iqtisodiy salohiyatdan to‘liq foydalanilmayotganidan dalolat beradi. Davlat daromadlari va yalpi iqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash uchun soliqlar nafaqat moliyaviy resurs sifatida, balki iqtisodiy siyosatning faol vositasi sifatida ham ko‘rilishi lozim. Bu degani, soliq siyosati 32 iqtisodiy subyektlarning qo‘lida qoladigan real daromadlar hajmini qisqartiradi, bu esa ularning moliyaviy imkoniyatlarini cheklaydi. Jismoniy shaxslar kamroq xarid qilishga majbur bo‘lishadi, korxonalar esa foyda kamaygani uchun kengayish yoki modernizatsiyaga sarmoya kiritishni kechiktiradi. Ayniqsa, kichik va o‘rta biznes sektori uchun soliq yukining o‘sishi qimmatga tushadi, chunki bu guruhdagi subyektlar ko‘pincha resurslar jihatidan cheklangan va moliyaviy barqarorlikka erishishda sezgir hisoblanadi. Shu sababli ko‘plab mamlakatlar KOB’larni rag‘batlantirish uchun ularni yengillashtirilgan soliq rejimlariga o‘tkazadi. Soliq yukining iste’molga ta’siri bevosita bo‘lib, u asosan aholi real daromadlari bilan bog‘liq. Aholi daromadidan olinadigan soliqlar – xususan, jismoniy shaxslar daromad solig‘i yuqori bo‘lsa, bu ularning sof qo‘lga tushadigan mablag‘ini kamaytiradi. Bu esa o‘z navbatida, ularning kundalik iste’mol xarajatlarini qisqartiradi. Ayniqsa, ijtimoiy ahamiyatga ega tovar va xizmatlarga qo‘llaniladigan bilvosita soliqlar – qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS), aksizlar – past daromadli qatlamlar uchun salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Chunki ularning iste’mol strukturasi ko‘proq zaruriy ehtiyojlarga asoslangan bo‘ladi. Shunday sharoitda, davlatlar QQS stavkalarini differensiallashtirish, ijtimoiy tovarlarga soliqdan ozod qilish yoki subsidiyalash orqali iste’molga tushadigan soliq yukini yumshatishga intiladi. Shuningdek, soliq yukining investitsiyalar hajmiga ta’siri ham o‘ziga xos murakkabliklarga ega. Yuqori soliq yuklari investorlar uchun qo‘shimcha xarajat va tavakkalchilik manbai bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, foydadan olinadigan soliq stavkasi yuqori bo‘lsa, bu investorlarning daromad olish imkoniyatini kamaytiradi. Natijada ular riskli investitsiyalardan qochishga, pul mablag‘larini boshqa yo‘nalishlarga yo‘naltirishga yoki umuman investitsiya kiritmaslikka qaror qilishlari mumkin. Bu esa iqtisodiy o‘sish sur’atlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu boisdan, zamonaviy davlatlar soliq siyosatida investorlar uchun qulay sharoit yaratishga alohida e’tibor qaratmoqda. Masalan, yangi ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirgan korxonalarga bir necha yilga soliq imtiyozlari berish, yuqori texnologiyali loyihalarga soliq kreditlari ajratish, eksportchi kompaniyalarni soliqdan ozod qilish kabi mexanizmlar bu yo‘nalishda keng qo‘llanilmoqda. 14

Soliqlarning makroiqtisodiy mohiyati va roli

Купить