Soliqlarning makroiqtisodiy mohiyati va roli - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	53.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zokirjon Xolmuhammedov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Aprel 2025

8 Sotish

Soliqlarning makroiqtisodiy mohiyati va roli

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
____________________________________________ INSTITUTI
“________________________________________” FAKULTET
“ ________________________________________ ” KAFEDRASI
“ ___________________________________________________
________________________________________ ” FANIDAN
KURS ISHI
МАVZU: Soliqlarning makroiqtisodiy mohiyati va roli
Bajardi: ______________________________
______________________________
Qabul qildi: ______________________________
___________________________

T A S D I Q L A Y M A N
_____________________________________________________
_____________________________________________________
KURS ISHIGA BERILGAN VAZIFA
MAVZU:_______________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Amaliy ko’rsatmalar:_____________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Ish reja:_______________________________________________________________
1.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
2.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
3.______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Qabul qildim:__________________guruh talabasi _____________________________
Rahbar:
_______________________________________________________ ___________________
(o’qituvchining ilmiy darajasi va F.I.SH) (imzo)
Muddati:”___________”___________________________202__ yil
2

________________________________________________________ fakulteti
____________________________________________________mutaxassisligi
___kurs____________guruh talabasi______________________________ning
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
_________________________________mavzusida bajargan kurs ishiga berilgan
T A Q R I Z
Kurs ishi rejasi____________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Kurs ishin mazmuni_____________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Grafik________________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Ma’lumoti:____________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
Xulosa________________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
“______”________________2024 yil
Taqrizchi______________________________________________________________________
(taqrizchining lavozimi, ismi va familiyasi) (imzo)
3

MAVZU: Soliqlarning makroiqtisodiy mohiyati va
roli
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….5
Asosiy qism
I BOB: SOLIQ TIZIMINING NAZARIY ASOSLARI VA
MAKROIQTISODIY MOHIYATI.
1.1 Soliq tushunchasi va uning iqtisodiy tabiatiga nazariy yondashuvlar 8
1.2 Soliqlarning makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’sir mexanizmlari 10
1.3 Soliq yukining iqtisodiy faollik, iste’mol va investitsiyalarga ta’siri 13
II BOB: SOLIQ TIZIMI VA UNING MAKROIQTISODIY
BARQARORLIKDAGI ROLI.
2.1 Soliq siyosati va byudjet muvozanati o‘rtasidagi bog‘liqlik 16
2.2 Soliqlarning iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya va bandlikka ta’siri 19
2.3 Soliq imtiyozlari va ularning iqtisodiy samaradorlikka ta’siri 22
III BOB: O‘ZBEKISTON IQTISODIYOTI SHAROITIDA SOLIQ
TIZIMINING RIVOJLANISH TENDENSIYALARI VA TAKLIFLAR.
3.1 O‘zbekiston soliq tizimining hozirgi holati va undagi islohotlar 25
3.2 Soliq tushumlarining YAIMdagi ulushi va ularning tahlili 28
3.3 Soliq siyosatini takomillashtirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar 29
Xulosa 31
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 34
Internet saytlar 35
4

К IRISH
Soliqlar har qanday davlatning iqtisodiy, moliyaviy va ijtimoiy hayotida
fundamental rol o‘ynaydigan moliyaviy instrumentlardan biridir. Ular davlat
hokimiyatining eng asosiy funksiyalaridan biri bo‘lib, jamiyatdagi iqtisodiy
resurslarni qayta taqsimlash, davlat byudjetini shakllantirish, iqtisodiy o‘sish va
barqarorlikni ta’minlash kabi vazifalarni bajarishda beqiyos ahamiyatga ega.
Ayniqsa, hozirgi davrda – iqtisodiyot tobora murakkablashib, globallashuv
kuchayib borayotgan sharoitda soliqlarning makroiqtisodiy jarayonlarga ta’siri
yanada dolzarb tus olmoqda. Chunki soliq siyosati orqali davlat nafaqat moliyaviy
manbalarni yig‘adi, balki iqtisodiyotda rag‘batlantirish va cheklash vositasi sifatida
faoliyat yuritadi. Shu nuqtai nazardan, soliqlarning makroiqtisodiy mohiyatini
chuqur tahlil qilish va uning real sektor, inflyatsiya, bandlik, iste’mol va
investitsiyalar kabi asosiy ko‘rsatkichlarga ta’sirini aniqlash nafaqat nazariy, balki
amaliy ahamiyatga ham egadir.
Soliq tizimi har bir davlatning siyosiy-iqtisodiy modelini aks ettiruvchi asosiy
elementlardan biridir. Soliq siyosati orqali davlat o‘zining iqtisodiy ustuvor
yo‘nalishlarini belgilaydi, daromadlarni taqsimlaydi, ijtimoiy tenglikni
ta’minlashga intiladi hamda makroiqtisodiy muvozanatga erishishga harakat qiladi.
Shu boisdan, soliqlarni faqat fiskal manba sifatida ko‘rish yetarli emas. Ularning
makroiqtisodiy mohiyatini tahlil qilish uchun chuqur iqtisodiy bilim va tizimli
yondashuv talab etiladi. Bu jarayonda klassik iqtisodchilar, keynsiylar,
monetaristlar va zamonaviy institutsional maktab vakillarining qarashlari muhim
nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi. Ularning har biri soliqlarning iqtisodiyotga
ta’siri, soliqlar orqali erishiladigan maqsadlar va foydalaniladigan vositalar
borasida o‘ziga xos yondashuvga ega. Masalan, klassik maktab soliqlarni minimal
darajada saqlash tarafdori bo‘lsa, keynsiylar soliqlarni iqtisodiy siklga qarshi
kurashish vositasi deb biladilar.
Soliq siyosatining samaradorligi mamlakatdagi makroiqtisodiy muhit,
moliyaviy resurslarning tarkibi, ishlab chiqarish salohiyati, ijtimoiy ehtiyojlar
darajasi, davlatning fiskal strategiyasi kabi bir qator omillar bilan bevosita bog‘liq.
5

Shuningdek, soliq tizimining qanday shakllantirilganligi – ya’ni soliq stavkalari,
soliqqa tortish bazasi, imtiyozlar va soliq boshqaruvi tizimi kabi jihatlar ham
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi. Soliq yukining
darajasi real sektorga bosim qilmasligi kerak, aks holda bu investitsion faollik,
ishlab chiqarish hajmi va bandlik darajasini pasaytirib yuboradi. Aksincha,
adolatli, shaffof va samarali soliq tizimi iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlaydi,
davlat xarajatlarini moliyalashtirishni osonlashtiradi va moliyaviy mustahkamlikni
ta’minlaydi.
O‘zbekiston Respublikasida mustaqillik yillaridan buyon soliq tizimi bir
necha bosqichli islohotlardan o‘tdi. Dastlabki yillarda soliq tizimi keskin va qattiq
fiskal yo‘nalishda bo‘lgan bo‘lsa, so‘nggi yillarda uning soddalashtirilishi,
rag‘batlantiruvchi xarakter kasb etishi va xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlashga
qaratilgan yo‘nalishda rivojlandi. Prezidentning soliq sohasidagi strategik
qarorlariga muvofiq, soliq stavkalari pasaytirildi, progressiv soliq stavkalariga
o‘tish bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda, soliq ma’muriyatchiligi
raqamlashtirilmoqda va ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda soliq
siyosatining roli kuchaymoqda. Bu esa, o‘z navbatida, soliq siyosatini nafaqat
fiskal vosita, balki iqtisodiy boshqaruvning muhim strategik quroli sifatida
ko‘rishga asos beradi.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, bugungi kunda soliq siyosatining
samaradorligi nafaqat davlat daromadlarining hajmi bilan, balki uning
iqtisodiyotga qanday ta’sir qilayotgani bilan ham o‘lchanadi. Iqtisodiy o‘sishni
rag‘batlantirish, yashirin iqtisodiyotni qisqartirish, tadbirkorlik faolligini oshirish,
investitsiya muhiti va bandlikni yaxshilash kabi omillar soliqlarning
makroiqtisodiy mohiyatini amalda ko‘rsatadigan mezonlar hisoblanadi. Aynan
shular asosida soliq siyosatining natijalari baholanadi va uni takomillashtirish
bo‘yicha choralar ishlab chiqiladi. Xalqaro tajribada ham soliqlar davlat
moliyasining ustuvor elementi sifatida qabul qilinadi va davlatlar iqtisodiy
barqarorlikka erishishda soliq tizimining moslashuvchanligini ta’minlashga alohida
e’tibor qaratadi.
6

Yuqoridagilardan kelib chiqib, ushbu kurs ishida soliqlarning nazariy asoslari,
ularning makroiqtisodiy muvozanatdagi roli, davlat tomonidan soliq vositasida
amalga oshiriladigan iqtisodiy ta’sir mexanizmlari, hamda O‘zbekiston
Respublikasi misolida soliq tizimining real amaliyoti chuqur tahlil qilinadi. Kurs
ishining asosiy maqsadi – soliq tushunchasi va uning makroiqtisodiy jihatdan
qamrovi haqida to‘liq tasavvur hosil qilish, turli nazariy yondashuvlar va xorijiy
amaliyotni tahlil asosida soliq siyosatining milliy iqtisodiyotdagi o‘rnini
baholashdan iborat. Shu bilan birga, mavjud soliq tizimini baholab, uni yanada
samarali va raqobatbardosh qilish bo‘yicha ilmiy asoslangan takliflar ishlab
chiqishga harakat qilinadi. Mazkur tadqiqot ishining dolzarbligi aynan shunda –
soliq siyosati orqali iqtisodiyotni barqarorlashtirish va ijtimoiy adolatga erishish
imkoniyatlarini aniqlashda yotadi.
7

I BOB: SOLIQ TIZIMINING NAZARIY ASOSLARI VA
MAKROIQTISODIY MOHIYATI.
1.1 Soliq tushunchasi va uning iqtisodiy tabiatiga nazariy yondashuvlar
Soliqlar har qanday davlatning iqtisodiy hayotida ajralmas element bo‘lib,
ularning tarixiy ildizlari jamiyat shakllanayotgan davrlarga borib taqaladi. Soliq
tushunchasi iqtisodiy, huquqiy va ijtimoiy jihatdan murakkab va ko‘p qirrali
mazmunga ega bo‘lib, uning mohiyatini chuqur anglash soliqlar orqali davlatning
iqtisodiy siyosatini qanday shakllantirishi va amalga oshirishi bilan bog‘liqdir.
Iqtisodiy adabiyotlarda soliq – bu jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan davlatga
ma’lum qonunchilik asosida va majburiy tarzda to‘lanadigan pul mablag‘lari, deb
tariflanadi. Bu mablag‘lar davlat byudjetini shakllantirish, ijtimoiy ehtiyojlarni
qondirish, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va taraqqiyotni moliyalashtirishda
asosiy manba hisoblanadi.
Soliqning iqtisodiy mohiyatini tushunishda bir nechta nazariy yondashuvlar
mavjud bo‘lib, har biri soliqning jamiyatdagi o‘rnini o‘ziga xos tarzda izohlaydi.
Dastlabki yondashuvlardan biri klassik iqtisodiy maktabga mansubdir. Adam Smit
o‘zining mashhur asarida soliqni “fuqarolarning davlatni saqlash uchun o‘z
imkoniyatlariga qarab adolatli tarzda to‘laydigan majburiy badali” sifatida
ko‘rsatgan. Uning fikricha, soliqlar odillik, aniqlik, qulaylik va samaradorlik
tamoyillariga asoslanishi lozim. Bu yondashuvda soliqning iqtisodiy tabiatiga faqat
moliyaviy nuqtai nazardan qaraladi – ya’ni davlat xarajatlarini qoplash vositasi
sifatida.
Keyingi rivojlanishda soliq tushunchasiga bo‘lgan qarashlar kengaydi.
Keynsiy yondashuv soliqlarni faqat daromad manbai emas, balki iqtisodiy faollikni
tartibga soluvchi vosita sifatida qaraydi. Jon Meynard Keyns fikricha, soliq
siyosati orqali davlat iqtisodiy siklga faol aralashishi mumkin: iqtisodiy pasayish
davrida soliqlarni kamaytirish orqali iste’mol va investitsiyalar rag‘batlantiriladi,
iqtisodiy qizib ketish davrida esa soliqlarni oshirish orqali ortiqcha talab
cheklanadi. Bu yondashuvda soliq fiskal siyosat vositasi sifatida iqtisodiy o‘sish,
8

bandlik va inflyatsiya kabi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga bevosita ta’sir
ko‘rsatuvchi qudratli instrument sifatida namoyon bo‘ladi.
Bundan tashqari, zamonaviy iqtisodiy maktablar soliqlarning redistributiv
(qayta taqsimlovchi) funksiyasiga alohida e’tibor qaratadi. Unga ko‘ra, soliqlar
orqali davlat jamiyatdagi daromadlar tengsizligini yumshatishi, ijtimoiy adolatni
ta’minlashi mumkin. Bu ayniqsa, progressiv soliq stavkalari va ijtimoiy
ehtiyojmand qatlamlarga ko‘mak dasturlari orqali amalga oshiriladi. Shunday qilib,
soliq siyosati nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy vazifalarni ham bajaruvchi
mexanizm sifatida ko‘riladi.
Boshqa nazariy yondashuvlar esa soliq yukining real sektor va tadbirkorlik
faolligiga ta’sirini tahlil qiladi. Erkin bozor iqtisodiyoti tarafdorlari – xususan,
monetaristlar, soliq yukining oshishi iqtisodiy rag‘batlarni kamaytirishini, xususiy
investitsiyalarga salbiy ta’sir ko‘rsatishini ta’kidlaydi. Milton Fridman va uning
izdoshlari fikricha, davlatning soliq orqali iqtisodiyotga haddan ortiq aralashuvi
samaradorlikni pasaytiradi, byurokratik xarajatlar ortishiga sabab bo‘ladi. Ularning
tavsiyasi shuki, soliq stavkalari imkon qadar past va soliq bazasi esa keng bo‘lishi
lozim. Bu yondashuvda iqtisodiy erkinlikni oshirish orqali o‘sishga erishish
ustuvor hisoblanadi.
Soliqning iqtisodiy tabiatini tushunishda yana bir muhim yondashuv –
institutsional yondashuvdir. Bu yondashuvga ko‘ra, soliq tizimi va uning
samaradorligi nafaqat iqtisodiy omillarga, balki siyosiy, huquqiy va madaniy
institutlarga ham bog‘liq. Ya’ni, soliq tushumlarining hajmi va ularning qay
darajada adolatli va samarali yig‘ilishi fuqarolarning davlatga nisbatan ishonchi,
soliqlardan bo‘yicha xabardorlik darajasi, korrupsiya va soya iqtisodiyotining
mavjudligi kabi omillar bilan belgilanadi. Institutsional nuqtai nazardan qaraganda,
eng mukammal soliq siyosati ham agar u shaffoflik, javobgarlik va qonun
ustuvorligi tamoyillariga asoslanmagan bo‘lsa, o‘z vazifasini to‘liq bajara olmaydi.
Soliqlarning iqtisodiy mohiyatini aniqlashda, ularning bajaradigan
funksiyalari ham muhim o‘rin tutadi. Soliqlarning fiskal funksiyasi – byudjetni
shakllantirish; tartibga soluvchi funksiyasi – iqtisodiy jarayonlarga ta’sir
9

ko‘rsatish; qayta taqsimlovchi funksiyasi – daromadlar va boyliklarni qayta
taqsimlash; va nazorat funksiyasi – iqtisodiy subyektlar faoliyatini monitoring
qilish orqali iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashdan iboratdir. Bu funksiyalar o‘zaro
uyg‘unlashgan holda ishlaganda, soliq tizimi iqtisodiy barqarorlikni saqlash va
ijtimoiy rivojlanishni ta’minlash vositasiga aylanadi.
Amaliy jihatdan, soliq siyosati mamlakatning rivojlanish darajasi, iqtisodiy
modeli va ustuvor maqsadlariga qarab turlicha shakllanadi. Rivojlangan
mamlakatlarda soliq tizimi odatda progressiv, ya’ni daromad ortishi bilan soliq
stavkasi oshadi, shu orqali ijtimoiy tenglikka erishish ko‘zda tutiladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda esa soliqlar ko‘proq fiskal barqarorlikni ta’minlash
va davlat investitsiyalarini moliyalashtirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. O‘zbekiston
misolida ham so‘nggi yillarda soliq siyosatida islohotlar bosqichma-bosqich
amalga oshirilib, oddiylashtirilgan, shaffof va rag‘batlantiruvchi tizim
shakllantirilmoqda.
Soliq tushunchasining iqtisodiy mohiyati to‘g‘risida yakuniy xulosani
shunday ifodalash mumkin: soliq bu davlat va jamiyat o‘rtasidagi iqtisodiy
aloqaning asosiy shakli bo‘lib, u nafaqat mablag‘ yig‘ish, balki iqtisodiy
jarayonlarni boshqarish, adolat va barqarorlikni ta’minlash vositasi hamdir.
Soliqlar orqali davlat makroiqtisodiy siyosat yuritadi, iqtisodiy o‘sishga ta’sir
ko‘rsatadi, bandlik va inflyatsiyani tartibga soladi, aholi farovonligiga zamin
yaratadi. Shu bois, soliq tizimi va siyosatini shakllantirishda nazariy asoslar bilan
bir qatorda real iqtisodiy shart-sharoitlarni ham chuqur hisobga olish zarurdir. Har
qanday davlat uchun samarali soliq siyosati — bu iqtisodiy o‘sishni
rag‘batlantiruvchi, adolatli taqsimotni ta’minlovchi va fiskal barqarorlikni saqlab
qoluvchi muvozanatli tizimdir.
1.2. Soliqlarning makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’sir mexanizmlari
Soliqlar nafaqat davlat byudjetining asosiy daromad manbai, balki
makroiqtisodiy barqarorlikni shakllantiruvchi kuchli iqtisodiy instrument sifatida
ham katta ahamiyatga ega. Ular orqali davlat iqtisodiyotga faol aralashadi,
resurslar taqsimotiga ta’sir ko‘rsatadi, iste’mol va investitsiya hajmiga bevosita
10

yoki bilvosita ta’sir qiladi. Shu jihatdan soliq siyosatining makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlarga ta’sir mexanizmlarini o‘rganish muhim ilmiy va amaliy ahamiyat
kasb etadi. Soliqlarning asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar – yalpi ichki
mahsulot (YAIM), inflyatsiya darajasi, bandlik, investitsiyalar hajmi, iste’mol
strukturasiga qanday mexanizm orqali ta’sir ko‘rsatishini aniqlash bu siyosatning
naqadar samarali yuritilayotganini baholash imkonini beradi.
Avvalo, soliqlarning YAIMga ta’siri haqida so‘z yuritish lozim. Soliqlar
iqtisodiyotdagi umumiy ishlab chiqarish hajmiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir
ko‘rsatadi, chunki ular xo‘jalik yurituvchi subyektlarning daromadlarini
qisqartiradi yoki ularning sarf-harajatlarini oshiradi. Masalan, daromad solig‘i
aholining sof daromadini kamaytiradi, bu esa o‘z navbatida iste’mol talabining
pasayishiga olib keladi. Korxonalar uchun joriy qilinadigan foyda solig‘i esa
investitsion qarorlarni kechiktirishga yoki hajmini kamaytirishga sabab bo‘ladi.
Natijada, umumiy ishlab chiqarish hajmi – YAIM o‘sishi sekinlashadi. Ayni
paytda, agar soliq siyosati iqtisodiy rag‘batlantirishga yo‘naltirilgan bo‘lsa –
masalan, investitsiyalar uchun soliq imtiyozlari taqdim etilsa, yangi ish o‘rinlari
yaratishga soliq yengilliklari berilsa – bu esa aksincha, YAIMning o‘sishini
rag‘batlantiradi. Demak, soliqlarning YAIMga ta’siri soliq yukining og‘irligi,
strukturasi va maqsadga yo‘naltirilganligiga qarab ijobiy yoki salbiy bo‘lishi
mumkin.
Keyingi muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkich bu inflyatsiyadir. Soliqlarning
inflyatsiyaga ta’siri asosan ikki kanalda – xarajatlar kanali va talab kanali orqali
amalga oshadi. Xarajatlar kanali orqali korxonalar soliqlarning oshirilishini o‘z
mahsulot narxlariga yuklaydi, natijada ishlab chiqarish tannarxi va yakuniy
iste’mol narxlari ortadi. Ayniqsa, qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS) va aksiz solig‘i
kabi bilvosita soliqlar inflyatsion bosimni kuchaytirishi mumkin. Ikkinchi yo‘l esa
– talabni cheklash orqali inflyatsiyani jilovlash. Soliqlar orqali aholining xarid
qobiliyatiga ta’sir qilish orqali davlat ortiqcha talabni kamaytiradi va shu orqali
inflyatsion bosimni pasaytiradi. Bu usul asosan monetar siyosat bilan uyg‘unlikda
olib borilganda samarali bo‘ladi. Shu bois soliq siyosatining inflyatsiyaga ta’sir
11

mexanizmlari murakkab va ko‘p omilli bo‘lib, ularni to‘g‘ri boshqarish davlat
iqtisodiy siyosatining eng nozik jihatlaridan biridir.
Bandlik darajasiga soliqlarning ta’siri bevosita va bilvosita yo‘llar orqali
amalga oshadi. Mehnatga solinadigan soliqlar, ayniqsa ijtimoiy soliq va jismoniy
shaxslar daromad solig‘i yuqori bo‘lsa, u ish beruvchilar uchun ishchi yollash
xarajatlarini oshiradi. Bu esa yangi ish o‘rinlari yaratishni cheklashi yoki norasmiy
bandlikning oshishiga olib kelishi mumkin. Shu bilan birga, ayrim soliq
yengilliklari – masalan, yangi ish o‘rinlari yaratgan korxonalarga soliq imtiyozlari,
yoshlar va ayollarni ishga olgan tadbirkorlarga beriladigan soliq chegirmalari –
bandlik darajasini oshirishga xizmat qilishi mumkin. Boshqacha aytganda, soliq
siyosati orqali davlat mehnat bozorida tartibga soluvchi rolni o‘ynaydi, ammo bu
rolni qanday amalga oshirish aniq tahlil va muvozanatli siyosatni talab etadi.
Investitsiyalar hajmi ham soliq siyosatidan sezilarli darajada ta’sirlanadi.
Yuqori soliq stavkalari xususiy investitsiyalarning qisqarishiga olib kelishi
mumkin, chunki kapital egalarining foyda olish motivatsiyasi kamayadi. Ayni
paytda, barqaror va prognoz qilinadigan soliq siyosati, soliq bazasining aniqligi,
imtiyozlarning adolatli va aniq taqsimlanishi investorlar ishonchini oshiradi.
Shuningdek, amortizatsiya siyosati, investitsion soliq kreditlari va kapitalga
solinadigan soliq stavkalarining pasaytirilishi investorlar uchun qulay muhit
yaratadi. Xalqaro tajribada ko‘plab mamlakatlar investitsiyalarni rag‘batlantirish
maqsadida soliq yengilliklarini keng qo‘llaydi. O‘zbekiston misolida ham so‘nggi
yillarda investitsiya muhitini yaxshilash uchun qator soliq islohotlari amalga
oshirildi, jumladan, yangi loyihalarga qo‘shilgan qiymat solig‘idan vaqtincha ozod
qilish, eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqaruvchilarga soliq imtiyozlari berish kabi
mexanizmlar investitsion faollikka ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Iste’mol darajasi esa asosan jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar va
bilvosita soliqlar orqali shakllanadi. Aholining sof daromadiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri
ta’sir qiluvchi soliq – bu daromad solig‘i. Agar uning stavkasi haddan tashqari
yuqori bo‘lsa, bu iste’mol imkoniyatlarini pasaytiradi, jamg‘armani kamaytiradi va
umumiy iqtisodiy faollikka salbiy ta’sir ko‘rsatadi. QQS kabi bilvosita soliqlar esa
12

har bir xarid qilish jarayonida narxlarni oshiradi, bu ham iste’mol strukturasini
o‘zgartirib yuborishi mumkin. Shu nuqtai nazardan, davlat soliq yukini aholi
farovonligiga ta’sir qilmaydigan darajada ushlab turishga intiladi. Ayniqsa, past
daromadli qatlam uchun progressiv soliq stavkalarining joriy etilishi, ijtimoiy
tovarlar va xizmatlarga solinadigan soliqlardan ozod qilish amaliyoti – bu sohaga
doir ijobiy tajribalardan biridir.
Yashirin iqtisodiyot hajmi ham soliq yukining og‘irligi va soliq siyosatining
murakkabligi bilan bevosita bog‘liq. Yuqori soliq stavkalari, ko‘p sonli soliq
turlari, murakkab hisobot va tekshiruv tizimi iqtisodiy subyektlarni norasmiy
sektorga chiqishga undaydi. Bu esa, o‘z navbatida, makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlarning ishonchliligini pasaytiradi, byudjet tushumlarini kamaytiradi va
iqtisodiyotdagi umumiy tartibsizlik darajasini oshiradi. Shu sababli, zamonaviy
soliq siyosati shaffoflik, soddalik, barqarorlik va raqamlashtirishga asoslanishi
lozim. O‘zbekiston tajribasida bu borada soliq ma’muriyatchiligini
optimallashtirish, “Soliq mobile” kabi raqamli platformalarni joriy etish orqali
soliq bazasini kengaytirish bo‘yicha muhim qadamlar tashlangan.
1.3 Soliq yukining iqtisodiy faollik, iste’mol va investitsiyalarga ta’siri
Soliq yukining iqtisodiy faollik, iste’mol va investitsiyalarga ta’siri masalasi
zamonaviy iqtisodiy siyosatning markazida turadi. Soliq yukining darajasi va
uning tarkibiy tuzilishi har bir iqtisodiy subyekt – ya’ni aholining oddiy
iste’molchisi, tadbirkor yoki yirik investor faoliyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bu
ta’sir murakkab iqtisodiy mexanizmlar orqali amalga oshadi va makroiqtisodiy
muvozanat, o‘sish sur’atlari hamda resurslardan samarali foydalanish
imkoniyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Soliq yukining haddan tashqari og‘ir bo‘lishi
iqtisodiy faollikni susaytiradi, iste’molni cheklaydi va investitsion muhitni salbiy
yo‘nalishda o‘zgartiradi. Aksincha, oqilona va mo‘tadil darajadagi soliq yuklari esa
iqtisodiy rag‘batlantiruvchi omilga aylanishi mumkin.
Avvalo, iqtisodiy faollikning o‘zi – bu ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, mehnat
bozori harakatchanligi, tadbirkorlik tashabbuslari, iste’mol va investitsiyalarning
umumiy holati bilan bog‘liq murakkab ko‘rsatkichdir. Soliq yukining ortishi
13

iqtisodiy subyektlarning qo‘lida qoladigan real daromadlar hajmini qisqartiradi, bu
esa ularning moliyaviy imkoniyatlarini cheklaydi. Jismoniy shaxslar kamroq xarid
qilishga majbur bo‘lishadi, korxonalar esa foyda kamaygani uchun kengayish yoki
modernizatsiyaga sarmoya kiritishni kechiktiradi. Ayniqsa, kichik va o‘rta biznes
sektori uchun soliq yukining o‘sishi qimmatga tushadi, chunki bu guruhdagi
subyektlar ko‘pincha resurslar jihatidan cheklangan va moliyaviy barqarorlikka
erishishda sezgir hisoblanadi. Shu sababli ko‘plab mamlakatlar KOB’larni
rag‘batlantirish uchun ularni yengillashtirilgan soliq rejimlariga o‘tkazadi.
Soliq yukining iste’molga ta’siri bevosita bo‘lib, u asosan aholi real daromadlari
bilan bog‘liq. Aholi daromadidan olinadigan soliqlar – xususan, jismoniy shaxslar
daromad solig‘i yuqori bo‘lsa, bu ularning sof qo‘lga tushadigan mablag‘ini
kamaytiradi. Bu esa o‘z navbatida, ularning kundalik iste’mol xarajatlarini
qisqartiradi. Ayniqsa, ijtimoiy ahamiyatga ega tovar va xizmatlarga qo‘llaniladigan
bilvosita soliqlar – qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS), aksizlar – past daromadli
qatlamlar uchun salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Chunki ularning iste’mol strukturasi
ko‘proq zaruriy ehtiyojlarga asoslangan bo‘ladi. Shunday sharoitda, davlatlar QQS
stavkalarini differensiallashtirish, ijtimoiy tovarlarga soliqdan ozod qilish yoki
subsidiyalash orqali iste’molga tushadigan soliq yukini yumshatishga intiladi.
Shuningdek, soliq yukining investitsiyalar hajmiga ta’siri ham o‘ziga xos
murakkabliklarga ega. Yuqori soliq yuklari investorlar uchun qo‘shimcha xarajat
va tavakkalchilik manbai bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, foydadan olinadigan soliq
stavkasi yuqori bo‘lsa, bu investorlarning daromad olish imkoniyatini kamaytiradi.
Natijada ular riskli investitsiyalardan qochishga, pul mablag‘larini boshqa
yo‘nalishlarga yo‘naltirishga yoki umuman investitsiya kiritmaslikka qaror
qilishlari mumkin. Bu esa iqtisodiy o‘sish sur’atlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu
boisdan, zamonaviy davlatlar soliq siyosatida investorlar uchun qulay sharoit
yaratishga alohida e’tibor qaratmoqda. Masalan, yangi ishlab chiqarish
quvvatlarini ishga tushirgan korxonalarga bir necha yilga soliq imtiyozlari berish,
yuqori texnologiyali loyihalarga soliq kreditlari ajratish, eksportchi kompaniyalarni
soliqdan ozod qilish kabi mexanizmlar bu yo‘nalishda keng qo‘llanilmoqda.
14

Soliq yukining iqtisodiy faollikka yana bir ta’sir yo‘li – bu “soya iqtisodiyoti”ga
olib keluvchi omil sifatida harakat qilishidir. Agar soliqlar haddan tashqari ko‘p
bo‘lsa, iqtisodiy subyektlar norasmiy faoliyat yuritishga, soliqdan qochish
yo‘llarini izlashga yoki umuman faoliyatini to‘xtatishga majbur bo‘lishadi. Bu esa
nafaqat rasmiy statistikaga salbiy ta’sir qiladi, balki real soliq tushumlarining
pasayishiga, byudjet kamomadining o‘sishiga va makroiqtisodiy barqarorlikning
buzilishiga olib keladi. Shu nuqtai nazardan, soliq yukining optimal darajasini
topish har bir mamlakat uchun eng dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bu
borada iqtisodchilar tomonidan ishlab chiqilgan mashhur “Laffer egri chizig‘i”
asos bo‘lib xizmat qiladi. Unga ko‘ra, soliq stavkasi ma’lum chegaragacha
oshirilganda byudjet tushumlari ortadi, lekin undan oshganda tushumlar kamayadi.
Bu esa soliq yukini haddan tashqari og‘irlashtirish salbiy oqibatlarga olib kelishini
anglatadi.
Soliq yukining ta’siri nafaqat uning miqdori, balki strukturasi bilan ham
belgilanadi. Agar soliq tizimi asosan iste’molga emas, balki daromadga va foydaga
yo‘naltirilgan bo‘lsa, u iste’molni cheklashdan ko‘ra ko‘proq jamg‘armani
qisqartirishga olib keladi. Aksincha, iste’molga qo‘llanadigan yuqori QQS yoki
aksizlar iste’molchi uchun moliyaviy bosimni kuchaytiradi, ayniqsa ijtimoiy
tengsizlikni kuchaytiradi. Shu boisdan, zamonaviy soliq siyosati – ijtimoiy adolat
va iqtisodiy rag‘batni muvozanatda ushlashga intiladi. Past daromadli qatlamlarga
solinadigan soliq yukining yumshatilishi, boy qatlamga progressiv stavkalarni
qo‘llash, yirik aktivlarga yoki ortiqcha iste’molga solinadigan soliqlar – bu adolatli
taqsimotga qaratilgan mexanizmlardir.
O‘zbekiston misolida ham bu jarayon dolzarb ahamiyat kasb etadi. So‘nggi
yillarda respublikada olib borilgan soliq islohotlari soliq yukining iqtisodiy
faollikka ta’sirini kamaytirish, raqobatbardosh va tadbirkorlikka yo‘naltirilgan
soliq muhiti yaratishga qaratilgan. Masalan, yagona soliq to‘lovining bekor qilinib,
o‘rniga foyda va QQS kabi klassik soliqlar joriy qilinishi, bir vaqtning o‘zida soliq
stavkalarining pasaytirilishi biznes subyektlarining soliqqa moslashishini
15

ta’minladi. Ayniqsa, soliq ma’muriyatchiligini soddalashtirish, raqamlashtirish va
soliq to‘lovchilar uchun ochiq axborot tizimlarini joriy qilish orqali soliq yukining
psixologik va tashkiliy bosimi kamaytirildi. Bu esa o‘z navbatida, rasmiy iqtisodiy
faollikning o‘sishiga xizmat qilmoqda.
Soliq yukining iqtisodiy faollik, iste’mol va investitsiyalarga ta’siri chuqur va
tizimli tahlilni talab qiluvchi jarayondir. Soliq yukining mo‘’tadil darajada bo‘lishi
iqtisodiy o‘sish uchun zarur muhitni ta’minlaydi, iste’molni rag‘batlantiradi va
investitsiyalarning oshishiga zamin yaratadi. Aksincha, soliq yukining og‘irligi esa
norasmiy iqtisodiyotni kengaytiradi, iste’molni cheklaydi va investitsiyaviy
faollikni pasaytiradi. Shu bois, har qanday davlatning soliq siyosati iqtisodiy
muvozanat, ijtimoiy adolat va rag‘batlantiruvchi mexanizmlarni o‘zida
uyg‘unlashtirgan bo‘lishi lozim. Aynan shundagina soliqlar iqtisodiy faollikni
bo‘g‘uvchi omil emas, balki rivojlanishni rag‘batlantiruvchi vositaga aylanishi
mumkin.
II BOB: SOLIQ TIZIMI VA UNING MAKROIQTISODIY
BARQARORLIKDAGI ROLI.
2.1. Soliq siyosati va byudjet muvozanati o‘rtasidagi bog‘liqlik
Soliq siyosati va byudjet muvozanati o‘rtasidagi bog‘liqlik zamonaviy davlat
moliyasining eng asosiy va murakkab elementlaridan biri hisoblanadi. Davlatning
moliyaviy barqarorligi va makroiqtisodiy muvozanatini ta’minlashda ushbu ikki
kategoriyaning o‘zaro aloqasi alohida ahamiyatga ega bo‘lib, ulardan biri
ikkinchisining samarali faoliyat yuritishini bevosita belgilaydi. Soliq siyosati – bu
davlat tomonidan soliqlarni belgilash, yig‘ish, imtiyozlar berish va ularning
taqsimoti bo‘yicha olib boriladigan strategik chora-tadbirlar tizimi bo‘lsa, byudjet
muvozanati – bu davlat daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi nisbatdir. Agar
daromadlar xarajatlarni qoplasa, byudjet muvozanatda bo‘ladi, aks holda esa
byudjet taqchilligi (defitsiti) yuzaga keladi. Shu bois soliq siyosati orqali byudjet
muvozanatini saqlash yoki uni qayta tiklash har bir mamlakat uchun ustuvor
vazifadir.
16

Soliq siyosatining byudjet muvozanatiga ta’siri bir necha asosiy kanallar
orqali amalga oshadi. Birinchidan, soliq siyosati orqali davlat daromadlarining
asosiy qismi shakllantiriladi. Aksariyat mamlakatlarda byudjet tushumlarining 70-
90 foizi aynan soliqlar hisobiga to‘planadi. Shu sababli, soliq stavkalari, soliq
bazasi, soliq imtiyozlari va undirish mexanizmlaridagi har qanday o‘zgarishlar
byudjet daromadlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Agar soliq siyosati sust yuritilsa,
daromadlar yetarli darajada to‘planmaydi va byudjet taqchilligi ortadi. Aksincha,
samarali va adolatli soliq siyosati davlatga barqaror va prognoz qilinadigan
daromad manbalarini ta’minlaydi.
Ikkinchidan, soliq siyosati fiskal intizomni shakllantirishda muhim rol
o‘ynaydi. Davlat o‘z soliq siyosati orqali xarajatlarni qoplash imkoniyatlarini
baholaydi va byudjet parametrlarini shunga moslashtiradi. Masalan, agar davlat
soliq tushumlari kamayishini bashorat qilsa, u xarajatlarni qisqartirish yoki boshqa
moliyalashtirish manbalarini izlashga majbur bo‘ladi. Bu jarayon esa byudjet
muvozanatini saqlab qolishga xizmat qiladi. Ayniqsa, inqiroz davrlarida yoki
iqtisodiy pasayish sharoitida soliq siyosati ancha ehtiyotkorlik bilan yuritilishi,
ortiqcha fiskal bosimdan qochilishi va ayni paytda daromadlarni yetarli darajada
saqlab turish imkonini berishi kerak.
Uchinchidan, soliq siyosati inflyatsiya va davlat qarziga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi, bu esa byudjet muvozanatining barqarorligini belgilaydi. Agar davlat
soliq tushumlari yetarli bo‘lmasa, u qarz olishga majbur bo‘ladi, bu esa davlat
qarzining ortishiga olib keladi. Uzoq muddatda esa bu holat byudjet muvozanatini
buzadi va iqtisodiy barqarorlikka xavf tug‘diradi. Shu sababli soliq siyosati orqali
davlat byudjet defitsitini chegaralash, qarzga bog‘liqlikni kamaytirish va ichki
resurslarni safarbar qilishga harakat qiladi. Ayniqsa, samarali soliq
ma’muriyatchiligi orqali soliq bazasini kengaytirish va yashirin iqtisodiyotdan
daromadlarni qonuniylashtirish orqali byudjetga qo‘shimcha mablag‘ jalb qilish
mumkin.
To‘rtinchidan, soliq siyosati davlat xarajatlarini moliyalashtirishda asosiy
vositadir. Har bir davlatning sog‘liqni saqlash, ta’lim, mudofaa, ijtimoiy ta’minot
17

kabi ijtimoiy xarajatlarini moliyalashtirish soliq tushumlari hisobiga amalga
oshiriladi. Agar soliq tushumlari yetarli bo‘lmasa, bu xizmatlar sifati pasayadi yoki
ularni moliyalashtirish uchun tashqi va ichki qarzlar jalb qilinadi. Shu jihatdan,
soliq siyosatining samaradorligi nafaqat byudjet muvozanati, balki ijtimoiy
barqarorlik uchun ham beqiyos ahamiyatga ega. Ayniqsa, aholining turmush
darajasi va davlat xizmatlariga bo‘lgan ishonchi bevosita ushbu omilga bog‘liq.
Soliq siyosati va byudjet muvozanati o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatishda
Laffer egri chizig‘i nazariyasi muhim ilmiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu
nazariyaga ko‘ra, soliq stavkalarining ortishi daromadni oshiradi, lekin ma’lum
nuqtadan keyin soliq stavkalari oshgani sayin daromad kamayadi. Ya’ni, optimal
soliq stavkasini topish – davlat uchun eng muhim vazifalardan biridir. Chunki
haddan ortiq yuqori soliq stavkalari soliqdan qochish, yashirin iqtisodiyotning
kengayishi va iqtisodiy faollikning pasayishiga olib keladi. Bu holatlar esa davlat
byudjeti uchun salbiy oqibatlar tug‘diradi. Shu sababli, soliq siyosatini ishlab
chiqishda soliq stavkalari va byudjet tushumlari o‘rtasidagi optimal nisbatni
hisobga olish muhimdir.
O‘zbekiston misolida, mustaqillikdan so‘nggi yillarda soliq siyosati va
byudjet muvozanati o‘rtasidagi bog‘liqlik borasida sezilarli o‘zgarishlar yuz berdi.
Dastlabki yillarda fiskal siyosat ko‘proq qisqa muddatli daromadlarni yig‘ishga
yo‘naltirilgan bo‘lsa, keyinchalik bu yondashuv asta-sekin barqarorlashtirish,
rag‘batlantirish va soddalashtirish tamoyillariga asoslangan siyosatga o‘zgardi.
Xususan, oxirgi yillarda olib borilgan islohotlar natijasida bir qator soliqlar bekor
qilindi yoki birlashtirildi, soliq stavkalari pasaytirildi, soliq ma’muriyatchiligi
soddalashtirildi. Bu esa byudjetga tushadigan daromadlar kamaymay, aksincha,
kengroq soliq bazasi hisobiga oshdi. Bu esa soliq yukini teng taqsimlash orqali
byudjet muvozanatini saqlab qolishning real misolidir.
Ayni paytda, byudjet muvozanatini saqlashda fiskal intizom ham muhim
ahamiyatga ega. Soliq siyosati ortidan keluvchi daromadlar qanchalik samarali
sarflansa, davlat xarajatlarining maqbulligi va samaradorligi shunchalik yuqori
bo‘ladi. Bunda davlat xarajatlarining tahliliy rejalashtirilganligi, ularning ijtimoiy
18

va iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlariga asoslanishi katta rol o‘ynaydi. Bu
jihatdan, davlat byudjeti faqat moliyaviy hujjat emas, balki strategik rejalashtirish
vositasi sifatida qaralmoqda. Soliq siyosati esa ana shu strategik rejalarning
iqtisodiy asosini ta’minlaydi.
Soliq siyosati va byudjet muvozanati bir-biri bilan uzviy bog‘liq, bir-birisiz
mavjud bo‘la olmaydigan iqtisodiy kategoriyalardir. Soliq siyosati orqali davlat
byudjet daromadlarini shakllantiradi, xarajatlarni moliyalashtiradi, makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlaydi va ijtimoiy vazifalarni bajaradi. Byudjet muvozanati esa
soliq siyosatining to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini amalda ko‘rsatib beruvchi indikator
sifatida xizmat qiladi. Shu bois, har qanday davlatning moliyaviy strategiyasi
ushbu ikki yo‘nalishni o‘zaro muvofiqlashtirgan, balanslangan va barqaror asosda
olib borilishi shart. Aks holda, haddan ortiq soliq yuklari yoki noaniq fiskal siyosat
byudjet defitsitining ortishiga, davlat qarzining ko‘payishiga va iqtisodiy
barqarorlikning izdan chiqishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli, zamonaviy
iqtisodiyotda soliq siyosati va byudjet muvozanati o‘rtasidagi uyg‘unlik har
qanday muvaffaqiyatli fiskal boshqaruvning negizini tashkil etadi.
2.2. Soliqlarning iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya va bandlikka ta’siri
Soliqlar iqtisodiyotning asosiy fiskal vositalaridan biri bo‘lib, ularning
iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya va bandlikka ta’siri kompleks va ko‘p qirrali jarayon
sifatida namoyon bo‘ladi. Soliqlar davlatga moliyaviy resurslar ta’minlash bilan
birga, iqtisodiy jarayonlarni tartibga solish, ijtimoiy adolatni ta’minlash hamda
iqtisodiy o‘zgarishlarni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli soliqlarning
o‘zgarishi va ularni boshqarishning samarali mexanizmlari iqtisodiy o‘sish
sur’atlarini, narxlar barqarorligini va ish bilan ta’minlanganlik darajasini sezilarli
darajada ta’sir qiladi.
Avvalo, soliqlarning iqtisodiy o‘sishga ta’siriga e’tibor qaratish lozim.
Iqtisodiy o‘sish – bu mamlakat iqtisodiyotining umumiy ishlab chiqarish
hajmining doimiy ko‘payishi bo‘lib, u aholi farovonligi va iqtisodiy rivojlanish
19

darajasining asosiy ko‘rsatkichidir. Soliq tizimining mazmuni, struktura va
darajalari iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiruvchi yoki to‘xtatuvchi omilga aylanadi.
Masalan, yuqori soliq stavkalari korxonalarning daromadlarini kamaytiradi,
investitsiya imkoniyatlarini cheklaydi va yangi ish o‘rinlarini yaratishni
sekinlashtiradi. Bu esa iqtisodiy faollikning pasayishiga olib keladi. Aksincha,
adolatli va samarali soliq tizimi investitsiyalarni jalb qiladi, korxonalar va
tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratadi. Shu bilan birga, soliq
imtiyozlari va investitsiyalarni rag‘batlantiruvchi chora-tadbirlar orqali iqtisodiy
o‘sish uchun zarur bo‘lgan infratuzilma va innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash
mumkin.
Shu o‘rinda soliq tizimidagi murakkablik va yuqori ma’muriy xarajatlar ham
iqtisodiy o‘sishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Soliq yukining teng taqsimlanmasligi va
noaniqlik investitsiya muhitini buzadi, biznes subyektlarini norasmiy iqtisodiyotga
ko‘chishga undaydi. Bu esa davlat byudjetining daromad bazasini toraytiradi va
o‘sish uchun zarur bo‘lgan moliyalashtirishni kamaytiradi. Shu bois soliq siyosati
va ma’muriy tizimini soddalashtirish, soliq bazasini kengaytirish va norasmiy
iqtisodiyotga qarshi samarali kurash iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda muhim
vositadir.
Keyingi muhim jihat – soliqlarning inflyatsiyaga ta’siri. Inflyatsiya – bu
umumiy narxlar darajasining barqaror ravishda oshishi bo‘lib, u iqtisodiy
barqarorlikni buzuvchi asosiy omillardandir. Soliq tizimi inflyatsiyani
boshqarishda ikki yo‘nalishda ta’sir ko‘rsatadi: birinchidan, soliqlar orqali davlat
ichki talabni tartibga soladi; ikkinchidan, soliqlarning o‘zgarishi narxlarga bevosita
ta’sir qiladi. Misol uchun, yuqori soliq stavkalari iste’molchilarning daromadlarini
kamaytirib, ichki talabni pasaytiradi va inflyatsiyani bostirishga yordam beradi.
Biroq, agar soliqlar haddan tashqari oshirilsa, bu ishlab chiqarish xarajatlarini
ko‘taradi va narxlarning oshishiga sabab bo‘ladi, ya’ni narxlar darajasi o‘z-o‘zidan
yuqorilashi inflyatsion bosimni kuchaytiradi. Ayniqsa, soliq soliqlari va
qo‘shimcha qiymat solig‘ining ko‘payishi mahsulotlarning narxini oshiradi va
natijada iste’molchi inflyatsiyasi yuzaga keladi.
20

Bundan tashqari, soliq tizimidagi o‘zgarishlar vaqtinchalik narx
o‘zgarishlarini keltirib chiqarishi mumkin. Misol uchun, soliqlarning ko‘tarilishi
yoki yangi soliqlar joriy qilinishi narxlarning oshishiga sabab bo‘lib, qisqa
muddatda inflyatsiyani kuchaytiradi. Shu bilan birga, davlat tomonidan soliqlar
yordamida inflyatsion bosimni kamaytirish choralari qo‘llanilishi mumkin, ayniqsa
iqtisodiyotda haddan tashqari issiqlik kuzatilgan paytlarda. Demak, soliq siyosati
inflyatsiyani boshqarishdagi muvozanatni saqlashda muhim vositadir.
Soliqlarning bandlikka ta’siri ham iqtisodiy siyosatning dolzarb
muammolaridan biridir. Bandlik deganda iqtisodiyotda ish bilan ta’minlangan
aholi ulushi tushuniladi, va u iqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy farovonlik
ko‘rsatkichidir. Soliq tizimi ish beruvchilar va xodimlarning ish haqi va
daromadlarini to‘g‘ri tartibga solishda muhim o‘rin tutadi. Yuqori ish haqi soliqlari
mehnat bozorida ish beruvchilarni ishchilarni kamroq yollashga undashi mumkin,
bu esa ishsizlik darajasini oshiradi. Shu bois soliq yukining mehnatga ta’sirini
optimallashtirish – ish bilan ta’minlashni oshirish uchun muhim vazifa hisoblanadi.
Bundan tashqari, soliq imtiyozlari va preferensiyalarining mehnat bozoridagi
motivatsion ta’siri mavjud. Misol uchun, daromad soliqlarining ma’lum bir
qismidan ozod qilish yoki kamaytirish ishchilarni mehnatga ko‘proq jalb qilishga
undashi mumkin. Aksincha, yuqori soliqlar ishga chiqish motivatsiyasini
pasaytiradi va norasmiy bandlikning ortishiga olib keladi. Shu sababli, soliq
tizimini shakllantirishda ish bilan ta’minlashni rag‘batlantiruvchi mexanizmlarga
e’tibor qaratish zarur.
Soliq siyosatining bandlikka ta’siri shuningdek, iqtisodiyotdagi investitsion
faollik bilan chambarchas bog‘liqdir. Investitsiyalar orqali yangi ish o‘rinlari
yaratiladi, korxonalar kengayadi va ishlab chiqarish hajmi ortadi. Agar soliq tizimi
investitsiyalarni rag‘batlantirsa, bu bandlikni oshirishga xizmat qiladi. Biroq,
ortiqcha soliq yuklari investitsiyalarni cheklab, iqtisodiy faollik va bandlikka
salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois soliq imtiyozlari va investitsiyalarni
rag‘batlantirish mexanizmlarini joriy qilish iqtisodiy o‘sish va bandlikni oshirish
uchun muhim strategiya hisoblanadi.
21

Soliqlar iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya va bandlik darajasini boshqarishda asosiy
vositalardan biri bo‘lib, ularning samarali va adolatli boshqarilishi mamlakat
iqtisodiyotining uzoq muddatli barqarorligini ta’minlaydi. Soliq siyosatida
iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiruvchi, inflyatsiyani nazorat qiluvchi va bandlikni
oshiruvchi chora-tadbirlar uyg‘unlashtirilishi kerak. Shu bilan birga, soliq yukini
me’yorida saqlash, soliq bazasini kengaytirish va ma’muriy jarayonlarni
soddalashtirish iqtisodiy rivojlanishning asosiy shartlaridan biridir. Mamlakatlar
uchun bu jarayon murakkab va dinamik bo‘lsa-da, uni izchil va ilmiy asoslangan
fiskal siyosat orqali boshqarish iqtisodiy salomatlik va ijtimoiy barqarorlikni
kafolatlaydi. Soliq tizimini modernizatsiya qilish, raqobatbardosh va investitsiyalar
uchun qulay sharoit yaratish esa jahon tajribasidan kelib chiqib amalga oshirilishi
lozim.
2.3. Soliq imtiyozlari va ularning iqtisodiy samaradorlikka ta’siri
Soliq imtiyozlari har qanday mamlakatning fiskal siyosatida muhim vosita
sifatida ishtirok etadi va ular orqali iqtisodiy faoliyatni rag‘batlantirish, strategik
sohalarni qo‘llab-quvvatlash hamda ijtimoiy adolatni ta’minlash maqsad qilinadi.
Soliq imtiyozlari deganda, ayrim toifadagi soliq to‘lovchilarga qonunchilikda
belgilangan umumiy soliq majburiyatlaridan istisno tarzida beriladigan yengilliklar
tushuniladi. Ular turli shakllarda – to‘liq yoki qisman ozod qilish, soliq stavkalarini
pasaytirish, soliq to‘lovlarini kechiktirish yoki investitsion chegirmalar tarzida
bo‘lishi mumkin. Soliq imtiyozlarining iqtisodiy samaradorligi esa ularning davlat
byudjetiga tushumlar, investitsiya hajmi, bandlik darajasi, iqtisodiy o‘sish va
xususiy sektor faolligiga qanday ta’sir qilishiga bog‘liq.
Soliq imtiyozlarining iqtisodiy o‘sishga ta’siri, eng avvalo, ularning
investitsion muhiti yaxshilanishiga xizmat qilishi bilan namoyon bo‘ladi.
Soliqlarning kamaytirilishi yoki ularni to‘lash bo‘yicha beriladigan yengilliklar
investorlar uchun qo‘shimcha rag‘bat bo‘lib, kapital jalb qilishni tezlashtiradi.
Ayniqsa, rivojlanayotgan davlatlarda soliq yengilliklari xorijiy investorlar uchun
22

muhim qaror omillaridan biri bo‘lib, iqtisodiyotga yangi texnologiyalar, ilg‘or
boshqaruv tajribalari va yuqori malakali ish kuchining kirib kelishiga sabab
bo‘ladi. Shuningdek, milliy korxonalar uchun ham soliq imtiyozlari kengayish,
modernizatsiya va eksport salohiyatini oshirish uchun zarur resurslarni taqdim
etadi.
Biroq soliq imtiyozlarining iqtisodiy samaradorligi faqat ularning mavjudligi
bilan emas, balki ularni berish mexanizmlari va shartlarining puxta ishlab
chiqilganligi bilan belgilanadi. Noaniq, izdan chiqqan yoki ortiqcha soliq
imtiyozlari fiskal siyosatning izdan chiqishiga, ya’ni byudjet tushumlarining
keskin kamayishiga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, noto‘g‘ri yo‘naltirilgan
imtiyozlar iqtisodiy resurslarning noto‘g‘ri taqsimlanishiga, raqobat muhitining
buzilishiga va samarasiz korxonalarning saqlanib qolishiga olib keladi. Shuning
uchun soliq imtiyozlarini joriy qilishda ularning iqtisodiy mantiqiyligi, sektorlararo
taqsimoti, vaqtinchaligi va samaradorlik ko‘rsatkichlari qat’iy tahlil qilinishi lozim.
Soliq imtiyozlari bandlik darajasiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Masalan,
mehnatga soliq yengilliklari (ya’ni ish haqi bilan bog‘liq soliq chegirmalari) ish
beruvchilar uchun qo‘shimcha ish o‘rinlari yaratish imkonini oshiradi. Ayniqsa
kichik va o‘rta biznes subyektlariga nisbatan soliq yengilliklari berilishi ularning
kengayishiga, yangi loyihalarni amalga oshirishga va ishsizlikni kamaytirishga
xizmat qiladi. Shuningdek, qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik va xizmat ko‘rsatish
sohalariga berilgan maqsadli soliq imtiyozlari aholining ijtimoiy zaif qatlamlarini
ish bilan ta’minlashda katta rol o‘ynaydi. Shu orqali davlat fiskal siyosatni faqat
moliyaviy boshqaruv vositasi sifatida emas, balki ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
vositasi sifatida ham qo‘llaydi.
Inflyatsiya va ichki talab muvozanatiga soliq imtiyozlarining ta’siri esa
ikkiyoqlama xarakterga ega. Bir tomondan, investitsion va ishlab chiqarish
faoliyatini qo‘llab-quvvatlovchi imtiyozlar ichki taklifni oshiradi va narxlar
barqarorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ikkinchi tomondan, haddan tashqari soliq
yengilliklari orqali ichki talabni sun’iy oshirish inflyatsion bosimga sabab bo‘lishi
23

mumkin. Ayniqsa, iste’mol soliq stavkalarining kamaytirilishi vaqtincha talabning
keskin oshishiga va narxlarning o‘zgaruvchanligiga olib keladi. Shuning uchun
soliq yengilliklari inflyatsion prognozlar, ishlab chiqarish imkoniyatlari va
iqtisodiy sikllarning turli bosqichlari bilan muvofiqlashtirilgan holda qo‘llanilishi
lozim.
Soliq imtiyozlarining samaradorligini baholashda fiskal xarajatlar tushunchasi
muhim ahamiyatga ega. Bu tushuncha imtiyozlar tufayli davlat byudjetiga olinmay
qolgan soliq tushumlarini anglatadi. Ya’ni, davlat ma’lum toifadagi to‘lovchilardan
soliq olmaydi, ammo bu o‘rniga ijtimoiy va iqtisodiy samaradorlik kutadi. Agar
ushbu kutilgan natijalar (masalan, yangi ish o‘rinlari, eksport hajmining ortishi,
texnologik yangilanishlar) yuzaga chiqmasa, bunday imtiyozlar iqtisodiy jihatdan
asossiz deb baholanadi. Shu sababli ko‘plab davlatlar soliq imtiyozlarining
samaradorligini monitoring qilish va baholash tizimlarini yo‘lga qo‘ygan. Bu
tizimlar orqali imtiyozlar va ularning iqtisodiyotga qo‘shgan ulushi tahlil qilinadi
va kerak bo‘lsa, ularni qayta ko‘rib chiqish choralari ko‘riladi.
Shuningdek, xalqaro tajribada soliq imtiyozlarining samaradorligini oshirish
bo‘yicha turli mexanizmlar ishlab chiqilgan. Masalan, vaqtinchalik (vaqt bilan
cheklangan) imtiyozlar berish, faqat strategik sohalar yoki kam rivojlangan
hududlarga taalluqli imtiyozlar joriy etish, foyda o‘rniga investitsiya asosida
beriladigan yengilliklar kabi yondashuvlar mavjud. Bu orqali soliq imtiyozlari
uzoq muddatli iqtisodiy barqarorlikni buzmagan holda maqsadli va samarali
qo‘llaniladi. Ayniqsa, OECD va Jahon banki tajribasida soliq yengilliklarini
noto‘g‘ri va ortiqcha qo‘llashning salbiy oqibatlari – fiskal nosog‘lomlik, soliq
bazasining qisqarishi va soliq adolatsizligi haqida ko‘plab tahlillar mavjud.
O‘zbekiston tajribasida ham mustaqillik yillaridan buyon soliq imtiyozlari
iqtisodiyotni modernizatsiyalash, investitsiyalarni jalb qilish, eksport salohiyatini
oshirish va ijtimoiy himoyani kuchaytirishda muhim vosita bo‘lib kelmoqda.
Jumladan, erkin iqtisodiy zonalarda, innovatsion texnoparklarda, agrosohada va
ijtimoiy ahamiyatga ega loyihalarda soliq yengilliklari keng qo‘llanilmoqda.
24

Ammo bu borada yuzaga kelayotgan muammolar ham mavjud, xususan, ayrim
holatlarda imtiyozlar aniq samaradorlik mezonlarisiz taqdim etilishi, fiskal
intizomga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu sababli O‘zbekiston soliq tizimida
imtiyozlarni audit qilish, ularni baholash va samaradorlikka asoslangan
yondashuvni kuchaytirish ustuvor yo‘nalishlardan biri sifatida belgilangan.
Soliq imtiyozlari iqtisodiy siyosatning kuchli vositasi bo‘lishi mumkin, biroq
ular aniq strategik maqsadlar, puxta hisob-kitoblar va nazorat mexanizmlari
asosida joriy etilgandagina iqtisodiy samaradorlikka olib keladi. Ularning noto‘g‘ri
qo‘llanilishi esa fiskal barqarorlikka, raqobat muhitiga va iqtisodiy faollikka salbiy
ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli, soliq imtiyozlarining samarali boshqaruvi
har qanday davlat fiskal siyosatining ajralmas va muhim tarkibiy qismidir.
III BOB: O‘ZBEKISTON IQTISODIYOTI SHAROITIDA SOLIQ
TIZIMINING RIVOJLANISH TENDENSIYALARI VA TAKLIFLAR.
3.1. O‘zbekiston soliq tizimining hozirgi holati va undagi islohotlar
O‘zbekiston soliq tizimi so‘nggi yillarda jadal islohotlar jarayonidan o‘tdi.
Ushbu islohotlar mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga, biznes muhitining
yaxshilanishiga va davlat byudjetining barqarorligiga xizmat qilmoqda. Soliq
tizimidagi islohotlarning asosiy maqsadi soliq to‘lovchilarga qulay sharoitlar
yaratish, soliq yukini adolatli taqsimlash va iqtisodiy faoliyatni rag‘batlantirishdan
iborat.
2024-yilda O‘zbekiston soliq tizimida bir qator muhim o‘zgarishlar amalga
oshirildi. Jumladan, soliq majburiyatlari bo‘yicha da’vo qilish muddati
qisqartirildi, ya’ni soliq organlari tadbirkorlik sub’ektlarini oxirgi 3 yil davomidagi
faoliyati yuzasidan tekshirishi mumkin bo‘ldi. Kameral tekshiruv o‘tkazish tartibi
ham o‘zgartirildi. Bundan tashqari, soliq to‘lovchilarga soliqlar va moliyaviy
sanksiyalar summalari bo‘yicha o‘tkazilgan soliq tekshiruvi, shuningdek, kameral
soliq tekshiruvi natijalariga ko‘ra qo‘shimcha hisoblangan soliqlar summalarini
bo‘lib-bo‘lib to‘lash imkoniyati berildi. Bu o‘zgarishlar tadbirkorlar uchun soliq
majburiyatlarini bajarishda qo‘shimcha qulayliklar yaratdi.
25

Soliq tizimidagi islohotlar natijasida davlat byudjetiga tushumlar sezilarli
darajada oshdi. 2024-yilda soliq tushumlari 20% ga oshib, jami 199,6 trln so‘mni
tashkil etdi. Foyda solig‘i 52,7 trln so‘m (+29,1%), QQS 39,6 trln so‘m (+16,4%),
JSHDS 35,4 trln so‘m (+18,3%) miqdorida o‘sish kuzatildi. Yer qa’ridan
foydalanish solig‘i 20,2 trln so‘m (+31,8%), aksiz solig‘i 17,8 trln so‘m (+17,4%)
ga yetdi. Bu o‘zgarishlar soliq tizimining samaradorligini oshirish va iqtisodiy
faollikni rag‘batlantirishga xizmat qildi.
Soliq tizimidagi islohotlar nafaqat davlat byudjetiga tushumlarni oshirish,
balki biznes muhitini yaxshilashga ham qaratilgan. 2024-yilda 64,5 ming kichik
biznes sub’ekti tiklandi, 134,8 ming yangi korxona tashkil etildi. "Avtokameral"
tizimi orqali 37,9 trln so‘mlik qayta hisob-kitoblar amalga oshirildi. Elektron
hisob-fakturalar (EHF) orqali tovar aylanmasi 17,3% ga o‘sdi, onlayn-KKT orqali
1 milliard so‘mdan ortiq chek berildi. Bu raqamlar soliq tizimining raqamlashtirish
jarayonida sezilarli yutuqlarga erishilganini ko‘rsatadi.
Soliq tizimidagi islohotlar davomida soliq imtiyozlari ham muhim o‘rin
tutmoqda. 2024-yilda IT eksportchilari uchun soliq imtiyozlari joriy etildi. 2025-yil
1-fevraldan 2030-yil 1-yanvarga qadar eksport xizmatlari hajmi 10 million AQSH
dollaridan ortiq bo‘lgan IT-park rezidentlariga axborot texnologiyalari sohasidagi
xizmatlarini (shu jumladan, royalti to‘lanadigan) ko‘rsatgan, O‘zbekiston
Respublikasi bilan ikki yoqlama soliqqa tortishning oldini olish to‘g‘risida bitim
tuzilmagan davlatlarning yuridik shaxslarini ushbu kalendar yili yakuniga qadar
foyda solig‘idan ozod etish belgilandi. Shuningdek, 2025-yil 1-fevraldan 2040-yil
1-yanvarga qadar jami daromadi tarkibida eksport hajmi 50 foizdan ortiq bo‘lgan
IT-park rezidentlarining ta’sischilari (ishtirokchilari) – O‘zbekiston
Respublikasining norezidentlari bo‘lgan jismoniy va yuridik shaxslarning
dividendlar tarzidagi daromadlariga O‘zbekiston Respublikasining rezidentlari
singari jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i hamda foyda solig‘ining 5
foiz stavkasi tatbiq etish belgilandi. Ushbu imtiyozlar soliq kodeksiga kiritilishi
lozim. IT-park rezidentlari uchun soliq imtiyozlari muddati 2040-yil 1-
yanvargacha uzaytirildi. Ushbu imtiyozlar quyidagi mezonlardan biriga to‘g‘ri
26

kelganda taqdim etiladi: kalendar yili davomida jami daromadi tarkibida IT-park
rezidentlari tomonidan amalga oshirishga ruxsat etilgan faoliyat turlari bo‘yicha
eksport hajmi 50 foizidan ortig‘ini tashkil etgan yuridik shaxslar; kalendar yili
davomida 18 yoshdan oshgan bitiruvchilarning 50 foizdan ortiq qismi IT-park
rezidenti bo‘lgan eksportchi korxonalarga ishga joylashgan IT-ta’lim xizmatlarini
ko‘rsatuvchi yuridik shaxslar. Ushbu o‘zgarishlar soliq kodeksiga kiritilishi lozim.
IT-park rezidentlari uchun imtiyozlar to‘g‘ri qo‘llanilishini ta’minlash hamda
ularning samaradorligini monitoringini ta’minlash maqsadida Raqamli
texnologiyalar vazirligi tomonidan mavjud platformalarda IT-park rezidentlarida
tahsil olgan bitiruvchilar reyestri yuritilishi tashkil etiladi. Ushbu platforma soliq
organlarining axborot tizimi bilan integratsiya qilinadi. Tadbirkorlik
sub’ektlarining shaxsiy kabinetida soliq hisobotini tuzishda ushbu ma’lumotlarni
onlayn ko‘rib borish imkoniyati yaratiladi.
Soliq tizimidagi islohotlar davomida soliq ma’murchiligi ham
takomillashtirildi. Kameral nazorat soliq nazorat shakli sifatida emas, balki soliq
tekshiruv turi sifatida kiritildi va uni qanday o‘tkazish tartibi ham aniq belgilab
berildi. Tekshiruv davomida tafovutlar yoki xatolar aniqlansa, soliq organi
tomonidan soliq to‘lovchiga uni mustaqil ravishda bartaraf etilishi yuzasidan
talabnoma yuboriladi. Unda aniqlangan xatolik va tafovutlar soliq va buxgalteriya
hisobi qonun hujjatlari asosida aniq va tushunarli tarzda aks ettiriladi. Tahlillarga
ko‘ra, hozirgi vaqtda 228 mingta kichik tadbirkorlarda buxgalter yo‘q, — deydi
Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputati Botirbek To‘razoda. — Oqibatda soliq
hisobotlarini kamchiliklar bilan topshirgan 32 mingga yaqin tadbirkorga moliyaviy
jarima solingan. Hisobotlarni kechiktirib topshirish bilan bog‘liq moliyaviy
sanktsiyalarni qo‘llash tartibi to‘liq bekor qilinyapti. Soliq idoralari qo‘llayotgan
ayrim jarimalar soni va miqdorining ortgani ham tadbirkorlarni xavotirga
solmoqda. O‘tgan yili kameral nazorati natijasida 336 ta korxonaga 51 milliard
so‘m moliyaviy jarima qo‘llangan bo‘lsa, joriy yilning 6 oyida 3 mingdan ziyod
tadbirkorlarga 900 milliard so‘mdan ortiq jarima belgilangan. Prezidentimizning
shu yil 7-sentyabrdagi “Soliq majburiyatlarini bajarishda tadbirkorlik sub’ektlariga
27

yanada qulay shart-sharoitlar yaratish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni bilan
2022-yil 1-yanvardan boshlab kameral soliq tekshiruvi natijalari bo‘yicha
aniqlangan huquqbuzarliklar uchun moliyaviy sanksiyalar qo‘llanilmaydi.
Tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan soliq hisobotini belgilangan muddatlarda
taqdim etmaganlik uchun moliyaviy sanksiyalar bekor qilindi.
Soliq tizimidagi islohotlar davomida soliq organlari bilan soliq
to‘lovchilarning o‘zaro aloqalari ham raqamlashtirildi. Soliq qo‘mitasining “Soliq”
mobil ilovasi orqali tadbirkorlar va fuqarolarga dunyoning istalgan nuqtasidan
xizmatlardan foydalanish imkoniyati yaratildi. Ilovadan birgina dekabr oyida 115
mln martadan ko‘p foydalanildi. Shuningdek, Soliq qo‘mitasiga 2024-yilda 54
mingdan ortiq murojaat kelib tushdi, shundan 85,2% elektron shaklda amalga
oshirildi. Bu ko‘rsatkichlar soliq tizimining raqamlashtirish jarayonida sezilarli
yutuqlarga erishilganini ko‘rsatadi.
3.2. Soliq tushumlarining YAIMdagi ulushi va ularning tahlili.
O‘zbekistonning soliq tizimi so‘nggi yillarda sezilarli darajada rivojlanib,
davlat byudjetiga tushumlar miqdori ortib bormoqda. 2024-yilda davlat byudjeti
tushumlari jami 199,6 trln so‘mni tashkil etdi. Bu o‘zgarishlar soliq siyosatidagi
islohotlar, raqamlashtirish va biznes muhitining yaxshilanishi bilan bog‘liq. Ushbu
o‘sish davlat byudjetining YAIMga nisbatan ulushini ham oshirdi.
2024-yilda O‘zbekistonning YAIMi 1 454 573,9 mlrd so‘mni tashkil etdi.
Soliq tushumlarining YAIMga nisbatan ulushi 18,9% ni tashkil etdi. Bu
ko‘rsatkich 2023-yilda 18,3% edi. YAIMdagi soliq tushumlarining ulushi ortishi,
soliq tizimining samaradorligini oshirish va iqtisodiy faollikni rag‘batlantirishga
xizmat qilmoqda.
Soliq tushumlarining YAIMga nisbatan ulushining o‘sishi bir qator omillar
bilan bog‘liq. Avvalo, iqtisodiy o‘sishning barqarorligi soliq bazasining
kengayishiga olib keldi. 2024-yilda O‘zbekistonning iqtisodiy o‘sishi 6,5% ni
tashkil etdi. Bu o‘zgarishlar soliq tushumlarining oshishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
28

Shuningdek, soliq siyosatidagi islohotlar ham soliq tushumlarining oshishiga
sabab bo‘ldi. Soliq imtiyozlarining qayta ko‘rib chiqilishi, soliq ma’murchiligining
soddalashtirilishi va raqamlashtirish jarayonlari soliq to‘lovchilarga qulaylik
yaratdi. 2024-yilda soliq organlari tomonidan 64,5 mingta kichik tadbirkorlik
sub’ektlari tiklandi va 134,8 mingta yangi tadbirkorlik sub’ektlari tashkil etildi. Bu
o‘zgarishlar soliq bazasining kengayishiga olib keldi.
Bundan tashqari, soliq tushumlarining YAIMga nisbatan ulushining o‘sishi
davlat byudjetining barqarorligini ta’minlashga yordam beradi. Davlat byudjeti
tushumlarining oshishi ijtimoiy soha, infratuzilma va boshqa muhim sohalarga
sarflanadigan mablag‘larning ko‘payishiga olib keladi. Bu esa o‘z navbatida
aholining turmush darajasining yaxshilanishiga xizmat qiladi.
Shu bilan birga, soliq tushumlarining YAIMga nisbatan ulushining oshishi
davlatning iqtisodiy siyosatini yanada takomillashtirish zaruratini ko‘rsatadi. Soliq
tizimining samaradorligini oshirish, soliq to‘lovchilarga qulay sharoitlar yaratish
va iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish bo‘yicha ishlarni davom ettirish lozim.
Xulosa qilib aytganda, 2024-yilda soliq tushumlarining YAIMga nisbatan
ulushi 18,9% ni tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich soliq siyosatidagi islohotlar, iqtisodiy
o‘sish va soliq ma’murchiligining takomillashuvi bilan bog‘liq. Davlat
byudjetining barqarorligini ta’minlash va ijtimoiy sohalarga sarflanadigan
mablag‘larni oshirish uchun soliq tizimini yanada takomillashtirish zarurati
mavjud.
3.3. Soliq siyosatini takomillashtirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar.
O‘zbekiston Respublikasining soliq siyosatini takomillashtirish mamlakat
iqtisodiyotining barqaror rivojlanishi, tadbirkorlik faoliyatining kengayishi va
ijtimoiy sohalarga ajratiladigan mablag‘larning oshishi uchun muhim ahamiyatga
ega. So‘nggi yillarda amalga oshirilgan islohotlar natijasida soliq tizimi sezilarli
29

darajada takomillashdi. Biroq, tizimda hali ham mavjud bo‘lgan muammolarni
bartaraf etish va uni yanada samarali qilish uchun bir qator takliflar mavjud.
Soliq siyosatini takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilarni o‘z
ichiga oladi:
Soliq yukini kamaytirish va soddalashtirish: Soliq tizimining
soddalashtirilishi va soliq yukining kamaytirilishi tadbirkorlar uchun qulay sharoit
yaratadi. Masalan, 2019-yildan boshlab jismoniy shaxslardan olinadigan daromad
solig‘i yagona stavkasi 12 foizga tushirildi. Bu o‘zgarish soliq to‘lovchilarning
soliq majburiyatlarini aniq va tushunarli qiladi. Shuningdek, soliq hisobotlarini
soddalashtirish va raqamlashtirish jarayonlarini davom ettirish zarur.
Soliq imtiyozlarini optimallashtirish: Soliq imtiyozlari iqtisodiyotning ayrim
sohalarini qo‘llab-quvvatlash uchun muhim vosita bo‘lishi mumkin. Biroq,
imtiyozlarning samaradorligini monitoring qilish tizimi mavjud emasligi sababli,
sog‘lom raqobatni ta’minlashga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli,
imtiyozlarning samaradorligini nazorat qilish va ularni faqat maqsadli sohalarda
qo‘llash zarur.
Soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish: Soliq organlari va tashkilotlar
o‘rtasida axborot almashish mexanizmlarining takomillashtirilishi soliq
to‘lovchilarga qulaylik yaratadi. Elektron soliqlar ma’muriyatchiligi va soliq
nazoratini amalga oshirish shakl va uslublarining takomillashtirilishi soliq
tizimining samaradorligini oshiradi. Shuningdek, soliq organlarining xodimlarini
moddiy rag‘batlantirish va ularning malakasini oshirish ham muhimdir.
Mahalliy soliqlar va yig‘imlarni optimallashtirish: Mahalliy soliqlar va
yig‘imlarning ma’muriyatchiligi mexanizmlarining samarasizligi oqibatida
ularning yig‘iluvchanlik darajasi yetarli emasligi kuzatilmoqda. Ko‘chmas mulk va
yer uchastkalarini to‘liq hisobga olish va qiymatini obyektiv aniqlashning mavjud
emasligi mahalliy byudjetlarning shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu
sababli, mahalliy soliqlar va yig‘imlarni optimallashtirish va ularning
yig‘iluvchanlik darajasini oshirish zarur.
30

Soliq qonunchiligini soddalashtirish: Soliq qonunchiligida mavjud bo‘lgan
ziddiyatlar va qarama-qarshiliklarni bartaraf etish soliq tizimining barqarorligini
ta’minlaydi. Normativ-huquqiy hujjatlardagi ziddiyatlarni bartaraf etish va soliq
qonunchiligini soddalashtirish soliq to‘lovchilarning huquq va qonuniy
manfaatlarini himoya qilishga xizmat qiladi.
Xorijiy investorlar uchun qulay sharoitlar yaratish: Xorijiy investorlar va
investitsiyalar uchun qulay rejimni saqlab qolish, ularni har tomonlama qo‘llab-
quvvatlash va ishonchli huquqiy himoyalash soliq tizimining samaradorligini
oshiradi. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun soliq siyosatini yanada
takomillashtirish zarur.
Soliq nazoratining shakl va mexanizmlarini takomillashtirish: Soliq
nazoratining shakl va mexanizmlarini takomillashtirish, shu jumladan, soliq solish
obyektlari hamda soliq to‘lovchilarni yanada to‘liq qamrab olish va hisobini
ta’minlaydigan zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy
etish hisobiga takomillashtirish soliq tizimining samaradorligini oshiradi. Transfer
narxlarni shakllantirish bilan bog‘liq operatsiyalarga soliq solish tartibini joriy
etish ham muhimdir.
O‘zbekiston Respublikasining soliq siyosatini takomillashtirish mamlakat
iqtisodiyotining barqaror rivojlanishi, tadbirkorlik faoliyatining kengayishi va
ijtimoiy sohalarga ajratiladigan mablag‘larning oshishi uchun muhim ahamiyatga
ega. Soliq siyosatini takomillashtirish bo‘yicha yuqorida keltirilgan takliflar
amalga oshirilsa, soliq tizimi yanada samarali va adolatli bo‘lishi mumkin.
XULOSA
Soliq siyosati har qanday davlatning makroiqtisodiy boshqaruv tizimida
markaziy o‘ringa ega bo‘lib, uning samarali tashkil etilishi jamiyatning iqtisodiy
barqarorligi, ijtimoiy adolatni ta'minlash, davlat xarajatlarini moliyalashtirish va
iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishda beqiyos ahamiyat kasb etadi. Ushbu kurs
ishida soliqlarning nazariy asoslari, ularning iqtisodiy faollik, iste'mol,
investitsiyalar, bandlik, inflyatsiya va yalpi ichki mahsulot (YAIM) kabi
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’siri atroflicha tahlil qilindi. Shuningdek,
31

O‘zbekiston Respublikasining soliq tizimi, uning hozirgi holati, islohotlar
yo‘nalishlari va uni takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqildi.
Soliq tushunchasining nazariy asoslariga tayanar ekanmiz, uning iqtisodiy
mohiyati — davlat va jamoat ehtiyojlarini moliyalashtirish bilan birga,
iqtisodiyotdagi resurslar taqsimotini tartibga solish, iste'mol va jamg‘armalarni
boshqarish orqali iqtisodiy sikllarni muvozanatlashtirishga xizmat qilishidadir.
Klassik, keynsiy va zamonaviy makroiqtisodiy yondashuvlar doirasida soliqlarning
o‘rni turlicha talqin qilinadi, biroq ularning barchasida soliqlarni samarali
boshqarish orqali iqtisodiy o‘sishni ta’minlash g‘oyasi ustuvor hisoblanadi.
Soliq yukining iqtisodiy faollikka ta’siri tahlil qilinganda, haddan tashqari
og‘ir soliq yuklari iste'mol, investitsiya va ishlab chiqarishni susaytirishi
mumkinligi, ayniqsa xususiy sektorning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi
aniqlanadi. Shu sababli soliq stavkalarini maqbul darajada ushlab turish, progressiv
soliq tizimlarini joriy etish yoki soddalashtirish zaruriyati yuzaga keladi. Ayniqsa,
O‘zbekiston sharoitida yengil sanoat, qishloq xo‘jaligi va IT sohasidagi subyektlar
uchun maqsadli soliq imtiyozlari joriy etilishi iqtisodiy faollikni oshirishda muhim
vositaga aylanishi mumkin.
Soliq siyosatining byudjet muvozanatiga ta’siri bevosita fiskal barqarorlik
masalalari bilan bog‘liq. Byudjet daromadlarining katta qismini soliqlar tashkil
qilgani sababli, ularning samarali yig‘ilishi nafaqat davlatning ijtimoiy
majburiyatlarini bajarish, balki makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash imkonini
beradi. Shu ma’noda, soliq tushumlarining YAIMdagi ulushi mamlakatning fiskal
salohiyatini baholashda asosiy ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. O‘zbekiston
bo‘yicha ushbu ko‘rsatkich 2024-yilda 18,9%ni tashkil etgan bo‘lib, bu MDH
davlatlari ichida o‘rtacha ko‘rsatkichga yaqin. Lekin bu daraja hali ham iqtisodiy
salohiyatdan to‘liq foydalanilmayotganidan dalolat beradi.
Davlat daromadlari va yalpi iqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi muvozanatni
ta’minlash uchun soliqlar nafaqat moliyaviy resurs sifatida, balki iqtisodiy
siyosatning faol vositasi sifatida ham ko‘rilishi lozim. Bu degani, soliq siyosati
32

orqali investitsiyalarni rag‘batlantirish, bandlikni oshirish, iste'molni qo‘llab-
quvvatlash va iqtisodiyotda innovatsion faollikni kuchaytirish imkoniyati mavjud.
Kurs ishida shuningdek, O‘zbekiston soliq tizimidagi hozirgi islohotlar tahlil
qilindi. Soliq kodeksining yangi tahrirda qabul qilinishi, soliq yukining
optimallashtirilishi, raqamli texnologiyalar asosida soliqlarni yig‘ish, imtiyozlar
tizimini maqbullashtirish, kamerallik nazoratini kuchaytirish kabi chora-tadbirlar
soliq siyosatining izchil takomillashib borayotganidan dalolat beradi. Ammo
mavjud islohotlar amalda qo‘llanilishida ayrim muammolar saqlanib qolmoqda,
xususan, ayrim tadbirkorlar uchun soliq yukining og‘irligi, hisobotlarning
murakkabligi, xodimlar malakasining yetishmasligi kabi masalalar hali
dolzarrligicha qolmoqda.
Shu boisdan, soliq siyosatini yanada takomillashtirish uchun quyidagi asosiy
takliflar muhim: birinchidan, kichik va o‘rta biznes subyektlari uchun yanada
soddalashtirilgan va rag‘batlantiruvchi soliq rejimlarini kengaytirish; ikkinchidan,
soliq imtiyozlarining samaradorligini baholash tizimini joriy etish va natijalar
asosida ularni qayta ko‘rib chiqish; uchinchidan, soliq ma’murchiligining
raqamlashtirilishini to‘liq yakunlash, bunda soliq to‘lovchilar uchun yagona
elektron platforma yaratish; to‘rtinchidan, mahalliy byudjetlarni mustahkamlash
maqsadida ko‘chmas mulk va yer solig‘ining obyektiv baholash tizimini ishlab
chiqish.
Bundan tashqari, soliqlarni taqsimlashda ijtimoiy adolat tamoyiliga qat’iy
rioya qilinishi lozim. Iste’molga solinadigan soliqlardan ko‘ra daromadga
asoslangan progressiv soliq tizimlarini rivojlantirish orqali davlat soliq siyosatining
ijtimoiy funksiyasi kuchaytiriladi. Bu, ayniqsa, aholining past daromadli
qatlamlarini himoya qilish va iqtisodiy tengsizlikni yumshatish jihatidan
muhimdir.
Xulosa qilib aytganda, soliqlar har qanday davlatda makroiqtisodiy
muvozanatni ta'minlaydigan asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Ular nafaqat davlat
byudjeti tushumlarini shakllantiradi, balki iqtisodiy rivojlanishning yo‘nalishlarini
33

belgilaydi. O‘zbekiston sharoitida soliq siyosatining takomillashtirilishi milliy
iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash, tadbirkorlik muhitini yaxshilash va xalq
farovonligini oshirish yo‘lida muhim omil bo‘lib qoladi. Yaxshi tashkil etilgan,
adolatli va samarali soliq siyosati mamlakatning uzoq muddatli barqaror
rivojlanishining kafolati hisoblanadi.
Kurs ishi yozish uchun tavsiya etiladigan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Axmedov D.Q., Ishmuxammedov A.E.,Jumaev Q.X., Jumaev Z.A
2. Makroiqtisodiyot. Darslik.- T.: TDIU, 2004, 240 b.
3. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник. М.:Дело и
Сервис, 2001.
4. Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика: Торговая политика.
Инфляция и безработица. Социалная политика. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
5. Гайгер А., Линвуд Т.Макроэкономическая теория и переходная экономика.
Пер. с англ. М.:ИНФРА-М, 1996.
6. Галперин В.М., Гребенников П.И., Леусский А.И., Тарасевич Л.С.
7. Макроэкономика: Учебник. СПб.:СПбГУЕФ,1997.
8. Дорнбуш Р.,Фишер С. Макроэкономика. М.:МГУ,1997.
9. Yo’ldoshev Z., Qosimov M.S. Makroiqtisodiyot asoslari. T.:
10. «O’qituvchi»,1994
11. Менкю Н.Г. Макроэкономика. М.:МГУ,1997.
34

12. Селишчев А.С. Макроэкономика: Откритая экономика. Причини
экономического роста. Динамика рынков. СПб.: ЗАО «Питер», 2005.
13. 19.Xodjaev R., Maxmudov B., Xadjaev X., Ergashev E, Egamberdiev R. Mikro
va makroiqtisodiyot.O’quv qo’llanma-T.:”ILM ZIYO” 2012, 324 b.
14. 20. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “2012 yil
Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” nomli
ma’ruzalarini o’rganish bo’yicha O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Iqtisodiyot.
– 2012, 282 b.
15. 21.Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror
rivojlanishi. Monografiya. – T. “Akademiya”, 2011, 92 b.
16. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligining rasmiy ma’lumotlari
Internet saytlari
1. www.gov.uz - O'zbekiston Respublikasi Hukumat portali.
2. www.lex.uz - O'zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi.
3. www.mineconomy.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va
kambag'allikni qisqartirish vazirligi sayti.
4. www.mf.uz - O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti.
5. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi sayti.
6. www. soliq.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo'mitasi sayti.
7. www.cbu.uz - O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki sayti.
8. www.webofscience.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
9. www.sciencedirect.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
10. www.wordbank.org – Jahon banki sayti.
11. www.scopus.com- Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
12. www.ebrd.org – Evropa tiklanish va taraqqiyot banki sayti.
13. www.imf.org – Xalqaro valyuta jamg'armasi sayti.
35

Soliqlarning makroiqtisodiy mohiyati va roli

Sotib olish