Soliqlarning makroiqtisodiy mohiyati va roli - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	125.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Azizbek Muhiddinov

Ro'yxatga olish sanasi 04 Iyun 2025

0 Sotish

Soliqlarning makroiqtisodiy mohiyati va roli

Sotib olish

Mavzu: Asosiy makroiqtisodiyot modellarining qiyosiy tahlili
I Kirish
1BOB Asosiy makroiqtisodiyot modellarining qiyosiy tahlili
1.1 Makroiqtisodiy tahlil usullari va tamoyillari
1.2 Resurslar, tovarlar (va xizmatlar), daromadlarning makroiqtisodiy doiraviy
aylanishi
1.3 Makroiqtisodiy modellar tushunchasi va ko’rinishlari
II Xulosa
III Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Makroiqtisodiy modellar asosida xar doim mikroiqtisodiy darajada qabul qilinadigan
qarorlar tursa, firmalar va uy xo’jaliklari nuqtai nazaridan maqbul bo’lgan ko’plab
modellarda ularninghatti-harakatlarini aniqlovchi qarorlar yaqqol ko’rinishda bo’lmaydi,
balki ko’zda tutiladi.Bizning non bozori modelimiz bunga misol bo’lib xizmat qiladi. Nonga
bo’lgan talab asosida uy xo’jaliklarining sotib oladigan nonlari miqdori haqidagi qarorlar
yotsa, non taklifi nonvoyxonalarning non ishlab chiqarish hajmlari to’g’risidagi qarorlari
bilan aniqlanadi. Uy xo’jaliklari qarorni naflilikni maksimallashtirishdan kelib chiqqan holda,
nonvoyxonalar esa foydani maksimallashtirishdan kelib chiqqan holda qabul qilishlari ko’zda
tutiladi. Shu bilan birga, bu mikroiqtisodiy qarorlar modelda o’zidan o’zi qatnashmaydi: ular
uning “foni”ni tashkil etadi. Xuddi shunday firmalar va uy xo’jaliklari tomonidan qabul
qilinadigan ular nuqtai nazaridan maqbul hisoblangan qarorlar faqat yopinchiqli ko’rinishda
va butun makroiqtisodiyotda qatnashadi.
Iqtisodchilar modellar nomini olgan soddalashtirilgan nazariyalarni qo’llab iqtisodiyot
haqidagi qarashlarni tuzishga urinadilar. Modellarda ko’pincha matematik ko’rinishda turli
iqtisodiy o’zgaruvchilar o’rtasidagi nisbat ifodalanadi. Modellarni qo’llash ahamiyatli
bo’lmagan qismlarga e’tibor bermaslik va ahamiyatli iqtisodiy bog’liqliklarni aniqlashga
imkon berganligi uchun ham maqsadga muvofiqdir.
Davlat korxonalar va uy xo’jaliklarini soliqqa tortish bilan birga korxonalarga
subsidiyalar berish, aholiga transfert to’lash orqali ularning ishlab chiqarish imkoniyatlari va
xaridga qodir talablariga ta’sir etadi. Ayni paytda davlat resurslar bozoridan hamda tovarlar
va xizmatlar bozorida sotib oluvchi sifatida ishtirok etadi. Davlat o’z ishtiroki bilan
firmalarning ishlab chiqarish hajmlari va uy xo’jaliklarining tovarlar va xizmatlar xarid qilish
miqdolari to’g’risidagi qarorlari o’zaro mos kelmagan hollarda ro’y beradigan iqtisodiy
tebranishlarni tartibga solib turadi. Ochiq iqtisodiyot sharoitida doiraviy oqimlar modeli
yanada murakkablashadi. Endi unda to’rtinchi makroiqtisodiy sub’ekt- tashqi dunyo ham
paydo bo’ladi. Chet el investitsiyalarinig kiritilishi va xorijga investitsiya qilish, eksport va
import operatsiyalari shu jumladan moliyaviy bozor orqali jamg’armalarning
investitsiyalarga oqib o’tishi va moliyaviy mablag’larning qayta taqsimlanishini e’tiborga
olsak ko’rib o’tilgan model mukammal emasligiga iqror bo’lamiz. Ammo shu ko’rinishda

ham bu model makroiqtisodiy jarayonlarni yaxlit holda tasavvur qilishga imkon beradi.
Doiraviy oqimlar modelidan chiqariladigan xulosa shuki, davlat, firmalar, uy xo’jaliklari va
tashqi dunyoning yalpi xarajatlari yalpi ishlab chiqarish hajmiga teng bo’lishi resurslar,
tovarlar va xizmatlar oqimlari (ya’ni real oqim) bilan daromadlar va xarajatlar oqimlari
( ya’ni pul oqimlari) o’zaro teng bo’lishining asosiy shartidir Yalpi xarajatlar hajmining
oshishi ishlab chiqarish hajmlari va ish bilan bandlilik darajasining o’sishiga olib keladi . Bu
esa o’z navbatida yalpi daromadlarning oshishiga sabab bo’ladi. Kattaroq hajmdagi yalpi
daromadlar unga mos hajmdagi yalpi xarajatlarni belgilab beradi. Sabab oqibat
bog’lanishlari o’rin almashishi tufayli doiraviy oqimlar modeli doiraviy aylanish ko’rinishini
oladi. Iqtisodiyot barqaror rivojlanib borishi uchun yalpi xarajatlar to’xtovsiz o’sib borishi
shart. Bu vazifa byudjet-soliq siyosati vositalari bo’lgan soliqlarni hamda davlat
xarajatlarini o’zgartirish hamda pul-kredit siyosati vositalari yordamida mul massasini
o’zgartirish orqali bajariladi.

1BOB Asosiy makroiqtisodiyot modellarining qiyosiy tahlili
Makroiqtisodiy tahlil usullari va tamoyillari
Makroiqtisodiyot o’z tahlilida mikroiqtisodiyot qanday usullar va tamoyillarni qo’llasa
shulardan foydalanadi. Iqtisodiy tahlilning shunday umumiy usullari va tamoyillariga
abstraktlashtirish (iqtisodiy jarayonlar va voqeliklarni tadqiq qilish va tushuntirish uchun
modellardan foydalanish); deduktsiya va induktsiya usllarini muvofiqlashtirish; normativ va
pozitiv tahlilni muvofiqlashtirish; ispolzovanie printsipa «boshqa teng sharoitlarda »
tamoyilidan foydalanish , iqtisodiy agentlarning oqilona hulq-atvori haqidagi farazlar va
boshqalar taalluqli.
Makroiqtisodiy tahlilning xususiyati shundan iboratki, uning muhim tamoyili bo’lib
agregatlash, ya’ni umumlashtirish qatnashadi . Iqtisodiy bog’liqliklar va qonuniyatlarni butun
iqtisodiyot darajasida o’rganish, agar ularni umumlashtirib yoki agregatlar sifatida
qaralsagina mumkin bo’ladi. Makroiqtisodiy tahlil umumlashtirishni talab etadi.
Umumlashtirish alohida qismlarni bitta qilib birlashtirish, yig’ishni o’zida aks
ettiradi.Umumlashtirish doimo abstraktlashtirishga, ya’ni iqtisodiy jarayonlar va
voqeliklarning ahamiyatli bo’lmagan holatlaridan voz kechish hamda eng ahamiyatli, zarur
o’zig xos belgilarini, qonuniyatlarini ajratishga asoslanadi. Umumlashtirish makroiqtisodiy
agentlarni, makroiqtisodiy bozorlarni, makroiqtisodiy o’zaro bog’liqliklarni, makroiqtisodiy
ko’rsatkichlarni ajratadi.
Iqtisodiy agentlar hulq-atvorining eng o’ziga xos belgilarini aniqlashga asoslangan
umumlashtirish, to’rtta makroiqtisodiy agentlarni ajratib ko’rsatish imkoniyatini ta’minlaydi:
1) uy xo’jaliklari ,
2) firmalar,
3) davlat ,
4) xorijiy soha .
1 . Uy xo’jaliklari ( households ) – bu mustaqil, oqilona harakat qiluvchi makro iqtisod iy
agent bo’lib , uning iqtisodiy faoliyatini maqsadi naflilikni maksimallashtirish hisoblanadi.U
iqtisodiyotda yuzaga keladigan vaziyatlarda: a) iqtisodiy resurslar ( mehnat , er , kapital va
tadbirkorlik qobiliyati ) egasi . Iqtisodiy resurslarni sotib, uy xo’jaliklari daromad oladilar,
ularning katta qismini iste’molga (iste’mol xarajatlari) sarflaydilar va shu sababdan b) tovar

va xizmatlarning asosiy xaridori . Uy xo’jaliklari daromadning qolgan qismini jamg’aradilar
va shuning uchun v) asosiy jamg’aruvchi yoki qarz beruvchi, ya’ni iqtisodiyotda kredit
mablag’larini taklifini ta’minlovchi sifatida qatnashadi .
2)Firm alar ( businessfirms ) - bu mustaqil, oqilona harakat qiluvchi makro iqtisod iy agent
bo’lib , uning iqtisodiy faoliyatini maqsadi foydani maksimallashtirish hisoblanadi. Firm alar
a) i q tisodiy resurslarning xaridori, ular yordamida ishlab chiqarish jarayoni ta’minlanadi va
shuning uchun b) iqtisodiyotdagi tovar va xizmatlarning asosiy ishlab chiqaruvchisi
hisoblanadilar . Ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarni sotishdan olingan tushumni firmalar
omilli daromadlar ko’rinishida uy xo’jaliklariga to’laydilar . Ishlab chiqarish jarayonini
kengaytirish, kapital zahirasi qo’shimcha o’sishini ta’minlash va kapital eskirishini tiklash
uchun firmalarga investitsion tovarlar (birinchi navbatda uskunalar) zarur , shu sababdan
firm alar v) investor lar , ya’ni investitsion tovar va xizmatlarni xaridorlari hisoblanadilar .
Firmalar o’z investitsion xarajatlarini moliyalashtirish uchun odatda qarz mablag’larini
ishlatganligi sababli ular iqtisodiyotdagi asosiy qarz oluvchi, ya’ni kredit mablag’lariga talab
bildiruvchi bo’lib qatnashadi .
3) Davlat ( government ) – bu iqtisodiy jarayonlarni borishiga ta’sir ko’rsatish,
iqtisodiyotni tartibga solishda siyosiy va yuridik huquqga ega bo’lgan davlat muassasalari va
tashkilotlari yig’indisidir . Davlat - bumustaqil , oqilona harakat qiluvchimakroiqtisodiy agent ,
osnovnayazada uning asosiy vazifasi – bozor zaifliklarini yo’q qilish ( marketfailures ) va
jamiyat farovonligini maksimallashtirish – va shuning uchun a ) ijtimoiy ne’matlarni ishlab
chiqaruvchisi ; b ) davlat sohasini amal qilishini ta’minlash uchun tovar va xizmatlarni xaridori
hamda o’zining ko’p sonli funktsiyalarini bajaruvchisi; v ) milliy daromadni (soliqlar va
transfertlar tizimi orqali)qayta taqsimlovchisi ; g ) davlat byudjetining holatiga qarab – moliya
bozorida qarz beruvchi yoki qarz oluvchisi sifatida qatnashadi . Bundan tashqari, davlat d)
bozor iqtisodiyotini amal qilishini tartibga soluvchisi va tashkilotchisi sifatida qatnashadi .
U iqtisodiyotni amal qilishining institutsional asoslarini yaratadi va ta’minlaydi
( zakonodatelnaya qonuniy asos , havfsizlik tizimi , sug’urta tizimi , soliq tizimi va boshqalar ),
ya’ni « o’yin qoidalarini igri » ishlab chiqadi ; pul emissiyasi bo’yicha yakka o’z huquqqa ega
bo’lganligi uchun mamlakatda pul taklifini ta’minlaydi va nazorat qiladi ; makroiqtisodiy
siyosatni o’tkazadi va bu siyosat quyidagilarga bo’linadi :

 iqtisodiy o’sishni ta’minlovchi tuzilmaviy
 iqtisodiyotning davriy tebranishlarini yumshatish va resurslarning to’liq bandligini,
narxlarning barqaror darajasi hamda tashqi iqtisodiy muvozanatni ta’minlashga yo’naltirilgan
kon’yunktur ali ( barqarorlashtiruvchi ). Barqarorlashtirish siyosatining asosiy turlari bo’lib a)
fiskal ( yoki byudjet- soliq ) siyosati ; b) monetar ( yokipul -kredit) siyosati v) tashqi iqtisodiy
siyosat ; g) daromadlar siyosati .
Xususiy va davlat sektor lariyopiq iqtisodiyotni tashkil etadi .
4) Xorijiy sektor ( foreignsector ) – jahonning barcha qolgan mamlakatlarini birlashtiradi
va mustaqil oqilona harakat qiluvchi makroiqtisodiy agent hisoblanadi , va u ushbu mamlakat
bilan quyidagilar orqali o’zaro hatti-harakatlarni amalga oshiradi :
a) xalqaro savdo ( tovar va xizmatlar eksport i va import i )
b) kapitallarni ko’chishi ( kapital eksport i va import i , ya’ni moliyaviy aktivlar ).
Bozorlarni umumlashtirish ularning xar birini amal qilish qonuniyatlarini aniqlash
maqsadida, aynan esa xar bir bozorda talab va taklif hamda uning muvozanat shartlarini
shakllanish xususiyatlarini tadqiq qilish; talab va taklif nisbati asosida muvozanatli narx va
muvozanatli miqdorni aniqlash; xar bir bozorda muvozanatni o’zgarish oqibatlarini tahlili
uchun amalga oshiriladi
Bozorlarni umumlashtirishto’rtta makroiqtisodiy bozorni ajratish imkonini beradi :
1) tovar va xizmatlar bozori ( haqiqiy bozor ),
2) moliya bozori ( moliyaviy aktivlar bozori ),
3) iqtisodiy resuslar bozori ,
4) valyut a bozori .
1) tovar va xizmatlarning umumlashtirilgan bozorini ( goodsmarket ) olish uchun biz
i q tisodiyot tomonidan ishlab chi q ariladigan turli-tuman tovarlardan abstraktlashimiz va bu
bozor amal qi li shining eng muhim qonuniyatlarini, ya’ni tovar va xizmatlarga talab va
taklifni shakllanish qonuniyatlarini ajratishimiz lozim . Talab va taklifning nisbati tovar va
xizmatlarning muvozanatli narx darajasi miqdorini hamda ularni ishlab chiqarishning
muvozanatli hajmini olish imkoniyatini beradi . Tovar va xizmatlar bozorini shuningdek
haqiqiy bozor deb ham yuritiladi ( realmarket ), chunki u erda haqiqiy aktivlar (haqiqiy
qimmatliklar) sotiladi va sotib olinadi .

2) Moliya bozori ( qarz mablag’lari bozori ) ( financialassetsmarket ) – bu moliyaviy
aktivlar (pullar, aktsiyalar va obligatsiyalar)sotiladigan va sotib olinadigan bozordir. Bu
bozor ikkiqismga bo’linadi:
a) pul bozori (money market) yoki pul ko’rinishidagi moliyaviy aktivlar bozori;
b) qimmatli qog’ozlar bozori (bonds market) yoki pul ko’rinishida bo’lmagan moliyaviy
aktivlar bozori. Pul bozorida olish va sotish jarayonlari yuz bermaydi (pulni pulga sotib olish
ma’nosizdir), biroq pul bozori amal qilishi, pulga bo’lgan talab hamda taklifni shakllanishi
qonuniyatlarini tadqiq qilish makroiqtisodiy tahlil uchun juda muhimdir. Pul bozorini, uning
muvozanat shartlarini o’rganish «pul narxi» (kredit narxi) sifatida qatnashuvchi muvozanatli
foiz stavkasini va pul massasining muvozanatli miqdorini olish, shuningdek pul bozorida
muvozanatni o’zgarish oqibatlari va uni tovar hamda xizmatlar bozoriga ta’sirini ko’rib
chiqish imkoniyatini beradi. Pul bozorida asosiy vositachilar bo’lib pul omonatlarini qabul
qiluvchi va kreditlar beruvchi banklar hisoblanadilar. Qimmatli qog’ozlar bozorida aktsiyalar
va obligatsiyalar sotiladi hamda sotib olinadi. Qimmatli qog’ozlarning xaridorlari bo’lib,
birinchi navbatda o’z jamg’armalarini daromad olish (aktsiyalar bo’yicha dividendlar va
obligatsiyalar bo’yicha foizlar) maqsadida sarflovchi uy xo’jaliklari hisoblanadilar.
Aktsiyalarni sotuvchilari (emitentlari) sifatida firmalar, obligatsiyalarni sotuvchilari sifatida
firmalar va davlat qatnashadilar. Firmalar o’z investitsion xarajatlarini moliyalashtirish va
ishlab chiqarish hajmini kengaytirish uchun mablag’lar olish maqsadida aktsiya va
obligatsiyalarni chiqaradilar, davlat esa davlat byudjeti taqchilligini moliyalashtirish uchun
obligatsiyalar chiqaradi.
3)Makroiqtisodiy modellarda resurslar bozori mehnat bozori bilan ifoda etilgan, chunki
uning amal qilish (mehnatga talab va mehnat taklifini shakllanishi) qonuniyatlari
makroiqtisodiy jarayonlarni, ayniqsa qisqa muddatli davrda tushuntirish imkoniyatini beradi.
Mehnat bozorini o’rganishda biz turli mehnat ko’rinishlaridan, malaka va mutaxassis
tayyorlash darajasidagi farqlardan abstraktlashimiz lozim. Uzoq muddatli makroiqtisodiy
modellarda shuningdek kapital bozori ham tadqiq qilinadi. Mehnat bozori muvozanati
iqtisodiyotda muozanatli mehnat miqdorini va muvozanatli «mehnat narxi» - ish haqi
stavkasini aniqlash imkoniyatini beradi. Mehnat bozorida muvozanat bo’lmagan holat tahlili
ishsizlik sabablari va shakllarini aniqlashga imkon beradi.

4) Valyuta bozori (foreign exchange market) – bu turli mamlakatlar milliy pul birliklari
(valyutalar) bir biri bilan ayirboshlanadigan (dollarni ienaga, evroni funtga va shu kabi)
bozor. Bir milliy valyutani boshqasiga ayirboshlash natijasida ayirboshlash (valyuta)kursi
(exchange rate).shakllanadi.

1.2. Resurslar, tovarlar (va xizmatlar), daromadlarning makroiqtisodiy doiraviy
aylanishi
Tovarlar aylanmasida iqtisodiyot ikki sektorga bo’linadi: uy xo’jaliklari va firmalar. Uy
xo’jaliklari o’z resurslarini (ishchi kuchi, kapital va erni) firmalarga sotib daromad oladilar va
bu daromadlarini firmalardan tovarlar va xizmatlar olishga ishlatadilar. Firmalar o’zlarining
tovar va xizmatlarini sotib undan tushgan daromadni uy xo’jaliklaridan resurslarni sotib
olishga ishlatadilar.
Quyida keltirilgan 1-chizmadan ko’rinib turibdiki, xaqiqatdan ham nima iste’mol qilish
kerak, demak, nima ishlab chiqarish kerak, degan masalani uy xo’jaliklari hal qiladi. Uy
xo’jaliklarining bunday qarori, firmalarning ishlab chiqarish rejalarini tuzish uchun asos
bo’lishi kerak. Firmalar, o’z navbatida, noyob resurslardan foydalanish qarorlarini bir-biri
bilan muvofiqlashtirishi lozim. Nihoyat, uy xo’jaliklari iste’mol qilish uchun rejalashtirgan
ne’matlarni olishlari kerak, ya’ni ular iste’mol qilish bo’yicha qarorlarini bir-biri bilan
moslashtirishi kerak bo’ladi.
Bozor tizimida muvofiqlashtirish masalalarini ikkita bozor hal qiladi: ishlab chiqarish
resurslari bozori va iste’mol ne’matlari bozori.
Talab va taklif modeli tadbirkorlar sektori bilan uy xo’jaliklari sektori o’rtasidagi o’zaro
munosabatlarni tushuntirishga xizmat qiladi. Agar bu ikki sektor tovarlar bozorida oldi-sotdi
bo’yicha o’zaro munosabatda bo’lsa, talab va taklif modeli tovar narxini va sotiladigan tovar
hajmini aniqlaydi. Agar ular resurslar bozorida oldi-sotdi bo’yicha o’zaro munosabatda
bo’lsalar model sotiladigan resurslar narxini va miqdorini aniqlaydi.
Pul daromadlari (ish haqi,
renta, foiz, foyda)
Ресурслар бозориResurslarga
xarajatlar
Resurslar Yer, mehnat
va kapital

1 chizma. Sof bozor iqtisodiyoti sharoiti “resurslar - mahsulotlar” va “daromadlar –
xarajatlar”ning doiraviy aylanishi modeli.
Har bir bozor o’zining ikkita qaror qabul qiluvchi sub’ektiga ega: sotuvchilar va
xaridorlar. Bozorda qabul qilinadigan qarorlarning muvofiqligi har bir ne’matning muvozanat
narxi va muvozanat miqdori bilan ta’minlanadi. Narx talab va taklif munosabatlari natijasi
sifatida, uy xo’jaliklari va firmalar tomonidan qabul qilinadigan qarorlarni muvofiqlashtirish
uchun muhim axborot bo’lib hisoblanadi. Bunday axborot bir vaqtning o’zida jamiyatdagi
noyob ne’matlarni taqsimlash muammosini echish uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Masalan, non narxining oshishi - xaridorlar uchun nonni iste’mol qilishni cheklash to’g’risida
signal bo’lsa, firmalar uchun nonni ishlab chiqarishni oshirish va non bozoridagi
muvozanatni tiklash to’g’risida muhim axborot bo’lib xizmat qiladi.
Narxlar noyob resurslarni ratsional taqsimlashni ta’minlaydi, ne’matlarni ratsional
iste’mol qilishga, xarajatlarni kamaytirishga undaydi. Narx er, kapital va resurslar egalarining
daromadini aniqlaydi. Bozor tizimida muvofiqlashtirish masalasini bozor hal qiladi.
Muvofiqlashtirish masalasi bilan bog’liq xarajatlarga transaktsion xarajatlar deyiladi.
Bozor muvofiqlashtirishdan tashqari ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar qarorlarini
vaqt bo’yicha tartiblashtiradi. Bu kelajakdagi ne’matlar (fyuchers) bozorining vujudga kelishi
bilan bog’liqdir. Kelajakdagi ne’matlarning oldi-sotdisi, ularning narxlari to’g’risida Uy xo’jaliklari
Firmalar
Tovarlar va xizmatlar bozori
Daromadlar
Istemol xarajatlariTovarlar va
xizmatlarTovarlar va
xizmatlar

tasavvurga ega bo’lishga, ularning kelajakda nisbatan noyobligi to’g’risida axborot beradi.
Iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar bunday narx axborotlariga ko’ra, o’zlarining joriy
xo’jalik rejalarini qayta ko’rib chiqadilar va o’zlarining iqtisodiy harakatlarini tartibga
soladilar.
Har qanday iqtisodiy tizimda tovarlar va xizmatlarni takror ishlab chiqarish umumiy
jarayonini resurslar, tovar va xizmatlar, daromadlar hamda xarajatlarning doiraviy oqimi
modeli ko’rinishida tasavvur qilish mumkin. Bu sodda model makroiqtisodiy tahlil asosini
tashkil etadi. Faqat xususiy mulkka tayangan ( ya’ni davlat ishtiroki mavjud bo’lmagan)
yopiq iqtisodiyotda bunday doiraviy oqimi firmalar va uy xo’jaliklari o’rtasida amalga
oshiriladi (1-chizma).
Uy xo’jaliklari ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan barcha iqtisodiy resurslarni resurslar
bozoriga etkazib beradilar, korxonalar esa bu resurslarni sotib olib turli xil mahsulotlarga,
xizmatlarga aylantiradilar, so’ngra esa ularni tayyor mahsulotlar va xizmatlar bozoriga
etkazib beradilar. Ayni paytda “resurslar - tovarlar va xizmatlar” oqimiga qarama qarshi
yo’nalishda “daromadlar - xarajatlar”ning ham doiraviy oqimi amalga oshiriladi. Ya’ni, uy
xo’jaliklari o’zlari etkazib bergan iqtisodiy resurslar evaziga daromad oladi hamda ularni
tovarlar va xizmatlar iste’mol qilish uchun sarflaydilar yoki aksincha korxonalar resurslar
uchun sarf-xarajatlar qiladilar hamda tayyor mahsulotlarni sotish evaziga daromad oladilar.

2-chizma. “Resurslar-tovarlar va xizmatlar” hamda “daromadlar – xarajatlar”ning davlat
aralashuvi mavjud iqtisodiyotdagi doiraviy aylanishi modeli.
Resurslar hamda tovarlar va xizmatlar oqimi jami taklifni, daromadlar va xarajatlar
oqimi jami talabni ko’rsatadi. Davlat ishtiroki mavjud bo’lmagan yopiq iqtisodiyotda yalpi
talab va yalpi taklifning o’zaro teng bo’lishi firmalarnining yalpi sotuvi, yoki yalpi ishlab
chiqarishi hajmi uy xo’jaliklarining yalpi daromadlari, yoki yalpi daromadlariga teng bo’lishi
shaklida namoyon bo’ladi. Bu ko’rsatkichlar o’rtasidagi tenglikning buzilishi ishlab
chiqarishning pasayishi, inflyatsiya va ishsizlik darajalarining ko’tarilib ketishiga sabab
bo’ladi. Davlat aralashuvi mavjud bo’lgan iqtisodiyotda bu model ancha murakkab ko’rinish
oladi.
Bunda:
1-Er, mehnat, kapital. 9-Iste’mol xarajatlari.
2-Resurslar. 10-Sotishdan tushgan daromad.
3-Tovar va xizmatlar. 11-Resurs xarajatlari.
4-Tovar va xizmatlar. 12-Soliqlar.
5-Resurslar. 13-Soliqlar.Ресурслар бозори
Уй х ўжалиги
Корхоналар
Товар ва хизматлар бозори Давлат 12
3 45
6 7 8
1011
12 1314
1516

6-Tovar va xizmatlar 14-Xarajatlar.
7-Trans fer tlar. 15-Xarajatlar.
8-Pul daromadlar (ish haqi, renta,
foiz, foyda) 16-Subsidiyalar.
Bunday iqtisodiyotda r esurslar - tovarlar va xizmatlar, daromadlar -xarajatlarning
uzluksiz harakati ham bozor mexanizmlari orqali, ham davlat aralashuvi bilan ta’minlanadi.
Bunda hukumat ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning harakatini bevosita
boshqarmaydi, balki resurslar va tovarlar bozorlarida qatnashish orqali ularning iqtisodiy
faoliyatiga qulay sharoitlar yaratadi. Davlat korxonalar va uy xo’jaliklarini soliqqa tortish
bilan birga korxonalarga subsidiyalar berish, aholiga transfert to’lash orqali ularning ishlab
chiqarish imkoniyatlari va xaridga qodir talablariga ta’sir etadi. Ayni paytda davlat resurslar
bozoridan hamda tovarlar va xizmatlar bozorida sotib oluvchi sifatida ishtirok etadi. Davlat
o’z ishtiroki bilan firmalarning ishlab chiqarish hajmlari va uy xo’jaliklarining tovarlar va
xizmatlar xarid qilish miqdolari to’g’risidagi qarorlari o’zaro mos kelmagan hollarda ro’y
beradigan iqtisodiy tebranishlarni tartibga solib turadi. Ochiq iqtisodiyot sharoitida doiraviy
oqimlar modeli yanada murakkablashadi. Endi unda to’rtinchi makroiqtisodiy sub’ekt- tashqi
dunyo ham paydo bo’ladi. Chet el investitsiyalarinig kiritilishi va xorijga investitsiya qilish,
eksport va import operatsiyalari shu jumladan moliyaviy bozor orqali jamg’armalarning
investitsiyalarga oqib o’tishi va moliyaviy mablag’larning qayta taqsimlanishini e’tiborga
olsak ko’rib o’tilgan model mukammal emasligiga iqror bo’lamiz. Ammo shu ko’rinishda
ham bu model makroiqtisodiy jarayonlarni yaxlit holda tasavvur qilishga imkon beradi.
Doiraviy oqimlar modelidan chiqariladigan xulosa shuki, davlat, firmalar, uy xo’jaliklari va
tashqi dunyoning yalpi xarajatlari yalpi ishlab chiqarish hajmiga teng bo’lishi resurslar,
tovarlar va xizmatlar oqimlari (ya’ni real oqim) bilan daromadlar va xarajatlar oqimlari
( ya’ni pul oqimlari) o’zaro teng bo’lishining asosiy shartidir Yalpi xarajatlar hajmining
oshishi ishlab chiqarish hajmlari va ish bilan bandlilik darajasining o’sishiga olib keladi . Bu
esa o’z navbatida yalpi daromadlarning oshishiga sabab bo’ladi. Kattaroq hajmdagi yalpi
daromadlar unga mos hajmdagi yalpi xarajatlarni belgilab beradi. Sabab oqibat
bog’lanishlari o’rin almashishi tufayli doiraviy oqimlar modeli doiraviy aylanish ko’rinishini
oladi. Iqtisodiyot barqaror rivojlanib borishi uchun yalpi xarajatlar to’xtovsiz o’sib borishi

shart. Bu vazifa byudjet-soliq siyosati vositalari bo’lgan soliqlarni hamda davlat
xarajatlarini o’zgartirish hamda pul-kredit siyosati vositalari yordamida mul massasini
o’zgartirish orqali bajariladi.

1.3 Makroiqtisodiy modellar tushunchasi va ko’rinishlari
Makroiqtisodchilar tomonidan o’rganiladigan butun iqtisodiyotda yuz beradigan
voqeliklar va jarayonlar oxir-oqibatda ko’plab uy xo’jaliklari hamda ko’plab firmalar o’zaro
hatti-harakatlari natijasida yig’ilganligi sababli, mikro va makroiqtisodiyot bir-biri bilan
chambarchas bog’liq. Butun iqtisodiyotni o’rganishda biz alohida iqtisodiy agentlarning
qarorlarini e’tiborga olishimiz lozim. Masalan, yalpi iste’mol omillarini aniqlash uchun
oilaning bugun qancha sarflashi, kelajak uchun qancha olib qo’yishi haqidagi qarorini tahlil
qilishi kerak. Investitsiyalarning umumiy hajmini belgilovchi omillarni aniqlash uchun
firmalarning yangi korxonalarni qurish haqidagi qarori to’g’risida ma’lumotga ega bo’lish
zarur. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar alohida shaxslar yoki korxonalar qarorlari natijasida
yig’iladigan o’zgaruvchilarning oddiy yig’indisi bo’lganligi uchun, makroiqtisodiyotning
asoslari mikrodarajada qo’yiladi.
Makroiqtisodiy modellar asosida xar doim mikroiqtisodiy darajada qabul qilinadigan
qarorlar tursa, firmalar va uy xo’jaliklari nuqtai nazaridan maqbul bo’lgan ko’plab
modellarda ularninghatti-harakatlarini aniqlovchi qarorlar yaqqol ko’rinishda bo’lmaydi,
balki ko’zda tutiladi.Bizning non bozori modelimiz bunga misol bo’lib xizmat qiladi. Nonga
bo’lgan talab asosida uy xo’jaliklarining sotib oladigan nonlari miqdori haqidagi qarorlar
yotsa, non taklifi nonvoyxonalarning non ishlab chiqarish hajmlari to’g’risidagi qarorlari
bilan aniqlanadi. Uy xo’jaliklari qarorni naflilikni maksimallashtirishdan kelib chiqqan holda,
nonvoyxonalar esa foydani maksimallashtirishdan kelib chiqqan holda qabul qilishlari ko’zda
tutiladi. Shu bilan birga, bu mikroiqtisodiy qarorlar modelda o’zidan o’zi qatnashmaydi: ular
uning “foni”ni tashkil etadi. Xuddi shunday firmalar va uy xo’jaliklari tomonidan qabul
qilinadigan ular nuqtai nazaridan maqbul hisoblangan qarorlar faqat yopinchiqli ko’rinishda
va butun makroiqtisodiyotda qatnashadi.
Iqtisodchilar modellar nomini olgan soddalashtirilgan nazariyalarni qo’llab iqtisodiyot
haqidagi qarashlarni tuzishga urinadilar. Modellarda ko’pincha matematik ko’rinishda turli
iqtisodiy o’zgaruvchilar o’rtasidagi nisbat ifodalanadi. Modellarni qo’llash ahamiyatli
bo’lmagan qismlarga e’tibor bermaslik va ahamiyatli iqtisodiy bog’liqliklarni aniqlashga
imkon berganligi uchun ham maqsadga muvofiqdir.

Modellarda ikki xil: ekzogen (tashqi) va endogen (ichki) o’zgaruvchilar qo’llaniladi.
Ekzogen o’zgaruvchilar tashqaridan kiritiladi-bu dastlabki ma’lumotlar; endogen
o’zgaruvchilar model “ichida” shakllanadi- ular uni hal etishning natijasi hisoblanadi.
Boshqacha aytadigan bo’lsak, ekzogen o’zgaruvchilarning miqdori modelni qurish
boshlanguncha beriladi, endogen o’zgaruvchilarning miqdori esa model bo’yicha hisob-
kitoblar qilish jarayonida aniqlanadi. 3-rasmda ko’rsatilganidek, modelning maqsadi ekzogen
o’zgaruvchilar endogen o’zgaruvchilarga qanday ta’sir qilishini aniqlash hisoblanadi.
3-rasm. Model nimani ko’rsatadi.
Model iqtisodiy ko’rsatkichlar o’rtasidagi asosiy bog’liqliklarni soddalashtirilgan
nazariy asoslanishi hisoblanadi Ekzogen o’zgaruvchilar - bu tashqaridan kiritiladigan
o’zgaruvchilar. Endogen o’zgaruvchilar – bu ushbu model bilan tushuntiriladigan
o’zgaruvchilar. Model ekzogen o’zgaruvchilardan birining o’zgarishi endogen
o’zgaruvchilarga qanday ta’sir etishini ko’rsatadi.
Masalan, non bozori modeli qanday qurilishini ko’rib chiqamiz. Iqtisodchi nonga
bo’lgan talab hajmi Q d
non narxi P
b va yalpi daromad Yga bog’liq deb faraz qiladi. Bu
bog’liqlik quyidagi tenglama bilan ifodalanadi:
Q d
= D(P
b , Y)
Xuddi shunday iqtisodchi nonvoyxonalartomonidan taklif qilinadigan nonlar miqdori Q s
nonning narxi P
b va nonni ishlab chiqarishda foydalanilayotgan unning narxi P
f ga bog’liq
deb faraz qiladi:
Q s
= S(P
b , P
f )
Nihoyat, iqtisodchi talab va taklif muvozanati ta’minlanishi uchun nonning narxi
shunday o’zgarashini faraz qiladi:
Q d
= Q sМодель Экзоген ўзгарувчилар Эндоген ўзгарувчилар

Bu uchta tenglama non bozori modelini tashkil etadi.
Non bozori modeli talab va taklifning 1-3 rasmda ko’rsatilgan diagrammasi bilan
namoyon etiladi. Talab egri chizig’i yalpi daromadning doimiy darajasida nonga bo’lgan
talab bilan non narxi o’rtasidagi nisbatni ko’rsatadi. Talab egri chizig’i pastga yo’naltirilgan,
chunki non narxi qanchalik yuqori bo’lsa, iste’molchilar shunchalik ko’p darajada boshqa
oziq –ovqatlarni iste’mol qila boshlaydilar va shunchalik kam non sotib oladilar. Taklif egri
chizig’i nonning taklif qilinayotgan miqdori va unning doimiy narxida non narxi o’rtasidagi
nisbatni ko’rsatadi.Taklif egri chizig’i yuqoriga yo’naltirilgan, chunki nonning narxi
qanchalik yuqori bo’lsa, nonvoyxonalar shunchalik ko’proq miqdorda non ishlab chiqaradi.
Ikki egri chiziqning kesishish nuqtasi bozor muvozanati holatiga mos keladi, bunda nonga
muvozonatli narx o’rnatiladi va taklif qilinayotgan non miqdori talabga mos keladi.
Modelda bir ekzogen o’zgaruvchining o’zgarishi ikkala endogen o’zgaruvchilarga
qanday ta’sir etishini ko’rsatadi. Masalan, yalpi daromad oshganda 1-4 rasmda
ko’rsatilganidek nonga talab oshadi. Xuddi shunday, 1-5 rasmda ko’rsatilganidek un narxi
oshganida non taklifi kamayadi. Modelda ushbu holatda non narxining muvozanatli darajasi
oshishi, non miqdorining muvozanatli darajasi kamayishi ko’rsatiladi. Shunday qilib, model
yalpi daromadning yoki un narxining o’zgarishi non bozoriga qanday ta’sir etishi mumkinligi
yaqqol namoyon etadi.

4- rasm. Talab va taklif egri chiziqlari.
Non bozori modelida ikkita ekzogen va ikkita endogen o’zgaruvchilar bor. Un narxi va
yalpi daromad-ekzogen o’zgaruvchilar. Modelda ularni tushuntirish maqsad qilib
qo’yilmagan, ular oldindan berilgan (ular boshqa model bilan tushuntirilishi mumkin )
sifatida qabul qilinadi. Bu modelda endogen o’zgaruvchilar bo’lib non narxi va sotilgan
non miqdori hisoblandi. Ushbu model bu o’zgaruvchilarni tushuntirishi tan olingan.
S
5- rasm. Talabning oshishi.
Yalpi daromadning oshishi nonga bo’lgan talabning ortishiga olib keladi-ushbu narxda
iste’molchilar endi nonni ko’proq olishga intiladilar. Bu talab egri chizig’ining o’ngga –Нон нархи

yuqoriga siljishi bilan aks ettirilgan. Nonning narxi taklif yana talab bilan
muvozanatlashmagunga qadar ko’tarilib boradi. Non narxining muvozanatli darajasi va
taklifi oshib boradi.
6- rasm. Taklifning qisqarishi.
Un narxi ko’tarilganda non taklifi pasayadi – nonning xar qanday ushbu narxida uning
savdosi kam foydali bo’lib qoladi va ishlab chiqarish qisqaradi. Bu taklif egri chizig’ini
chapga-yuqoriga siljishi bilan aks ettirilgan. Talab va taklif egri chiziqlari kesishishining
yangi nuqtasi paydo bo’ladi. Non narxining muvozanatli darajasi ko’tariladi, miqdorning
muvozanatli miqdori esa kamayadi.
Barcha modellarda bo’lgani kabi non bozori modelida ba’zi soddalashtiruvchi farazlar
qabul qilingan. Modelda masalan, barcha nonvoyxonalar turli joylarda joylashganligi
e’tiborga olinmagan. Xar bir iste’molchiga qaysidir nonvoyxona boshqalariga qaraganda
qulayroq, shuning uchun ham nonvoyxonalar o’z narxlarini o’rnatishda ba’zi imkoniyatlargaNon narxi

egalar. Modelda nonga yagona narx ko’zda tutilgan bo’lsada, haqiqatda xar bir
nonvoyxonada narx turlicha bo’lishi mumkin.
Modelning haqiqatga bunday muvofiq kelmasligiga qanday munosabatda bo’lish kerak?
Nonga bo’lgan talab va taklifning oddiy modelini qo’llashdan voz kechish kerakmi? Biz
nonga turli narxlarni kiritish imkonini beruvchi murakkabroq modelni yaratishimiz lozimmi?
Bu savollarning javoblari biz tomondan qo’yilgan maqsadlarga bog’liq. Agar, bir tomondan
bizning maqsadimiz unning narxi sotilayotgan nonning o’rtacha narxi va miqdoriga qanday
ta’sir ko’rsatishi mumkinligini tushuntirish hisoblansa, unda narxlarning farq qilishi, ehtimol,
unchalik katta ahamiyatga ega emas. Non bozorining oddiy modeli bu savolga javob berishga
to’liq qodir. Boshqa tomondan, agar bizning oldimizda nima uchun uchta nonvoyxona
bo’lgan shaharda bitta nonvoyxona bo’lgan shahardagiga qaraganda nonning narxi
pastroqligini tushuntirish masalasi turgan bo’lsa, oddiy model kam naf berar edi.

II Xulosa
Har bir bozor o’zining ikkita qaror qabul qiluvchi sub’ektiga ega: sotuvchilar va
xaridorlar. Bozorda qabul qilinadigan qarorlarning muvofiqligi har bir ne’matning muvozanat
narxi va muvozanat miqdori bilan ta’minlanadi. Narx talab va taklif munosabatlari natijasi
sifatida, uy xo’jaliklari va firmalar tomonidan qabul qilinadigan qarorlarni muvofiqlashtirish
uchun muhim axborot bo’lib hisoblanadi. Bunday axborot bir vaqtning o’zida jamiyatdagi
noyob ne’matlarni taqsimlash muammosini echish uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Masalan, non narxining oshishi - xaridorlar uchun nonni iste’mol qilishni cheklash to’g’risida
signal bo’lsa, firmalar uchun nonni ishlab chiqarishni oshirish va non bozoridagi
muvozanatni tiklash to’g’risida muhim axborot bo’lib xizmat qiladi.
Narxlar noyob resurslarni ratsional taqsimlashni ta’minlaydi, ne’matlarni ratsional
iste’mol qilishga, xarajatlarni kamaytirishga undaydi. Narx er, kapital va resurslar egalarining
daromadini aniqlaydi. Bozor tizimida muvofiqlashtirish masalasini bozor hal qiladi.
Muvofiqlashtirish masalasi bilan bog’liq xarajatlarga transaktsion xarajatlar deyiladi.
Bozor muvofiqlashtirishdan tashqari ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar qarorlarini
vaqt bo’yicha tartiblashtiradi. Bu kelajakdagi ne’matlar (fyuchers) bozorining vujudga kelishi
bilan bog’liqdir. Kelajakdagi ne’matlarning oldi-sotdisi, ularning narxlari to’g’risida
tasavvurga ega bo’lishga, ularning kelajakda nisbatan noyobligi to’g’risida axborot beradi.
Iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar bunday narx axborotlariga ko’ra, o’zlarining joriy
xo’jalik rejalarini qayta ko’rib chiqadilar va o’zlarining iqtisodiy harakatlarini tartibga
soladilar.
Har qanday iqtisodiy tizimda tovarlar va xizmatlarni takror ishlab chiqarish umumiy
jarayonini resurslar, tovar va xizmatlar, daromadlar hamda xarajatlarning doiraviy oqimi
modeli ko’rinishida tasavvur qilish mumkin. Bu sodda model makroiqtisodiy tahlil asosini
tashkil etadi. Faqat xususiy mulkka tayangan ( ya’ni davlat ishtiroki mavjud bo’lmagan)
yopiq iqtisodiyotda bunday doiraviy oqimi firmalar va uy xo’jaliklari o’rtasida amalga
oshiriladi (1-chizma).
Uy xo’jaliklari ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan barcha iqtisodiy resurslarni resurslar
bozoriga etkazib beradilar, korxonalar esa bu resurslarni sotib olib turli xil mahsulotlarga,
xizmatlarga aylantiradilar, so’ngra esa ularni tayyor mahsulotlar va xizmatlar bozoriga

etkazib beradilar. Ayni paytda “resurslar - tovarlar va xizmatlar” oqimiga qarama qarshi
yo’nalishda “daromadlar - xarajatlar”ning ham doiraviy oqimi amalga oshiriladi. Ya’ni, uy
xo’jaliklari o’zlari etkazib bergan iqtisodiy resurslar evaziga daromad oladi hamda ularni
tovarlar va xizmatlar iste’mol qilish uchun sarflaydilar yoki aksincha korxonalar resurslar
uchun sarf-xarajatlar qiladilar hamda tayyor mahsulotlarni sotish evaziga daromad oladilar.

III FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Asosiy adabiyotlar
1. Campbell R. McConnel, Stanley L. Brue, Sean M. Flynn. Microeconomics:
Principles, Problems and Policies. -19 th
ed. – New York. The McGraw-Hill
Companies, Inc., 2012. P. 604.
2. Pindyck, Robert S. Microeconomics. – Copyright 2013, Macmillan
Publishing Company, a division of Macmillan, Inc.
3. N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 8 th edition. Harvard University.
(NY.: Worth Publishers, 2013). 605 p.
4. Абель Э., Бернаке Б. Макроэкономика. 5-е изд.-СПб.:Питер, 2009- 544 с.
5. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика. Учебник. М.: «Дело и
Сервис», 2005. -464 с.
6. Аддреу Мас-Колелл и др. Микроэкономическая теория. Учебник. –
М.: Дело и Сервис, 2016. - 630 с.
7. Axmedov D.Q., Ishmuxamedov A.E., Jumaev Q.X., Djumaev Z.A.
Makroiqtisodiyot. T.: «O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasining Adabiyot
jamg‘armasi nashriyoti», 2004. -240 b.
8. Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика; Учебник для вузов.
СПб.: Питер, 2009. -350 с.
9. Djumaev Z.A. “Makroiqtisodiyot” fanidan O‘quv-uslubiy majmua.-
Toshkent: Iqtisodiyot.-2010 y. – 598 b.
10. Ishmuhamedov A.E., Djumayev Z.A, Jumayev Q. X. Makroiqtisodiyot:
O'quv qo'llanma. T.: O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg'armasi
nashriyoti, 2005. -192 b.
11. Камаев В.Д. Микроэкономика. Макроэкономика. Учебник. –М.:
КНОРУС.-2016.-384 с.
12. Мэнкью Н.Г. Принципы макроэкономики. СПб.: Питер, 2009. -544 с.
13. Носова С.С. Микроэкономика. Макроэкономика. Учебник. - М. :
КНОРУС, 2013. - 472 с.
14. Самуэльсон, Пол Э., Нордхаус, Вильям Д. Макроэкономика. М.:
ООО «И.Д. Вильямс», 2009. -592 с.
15. Тарануха Ю.В. Микроэкономика. Учебник. – М.: Дело и Сервис,
2011. - 580 с.
16. Salimov B.T., Muxitdinova U.S., Mustafakulov Sh.I., Salimov B.B.
Mikroiqtisodiyot. Darslik. –T.: TDIU, 2005. - 230 b.
17. Salimov B.T., Mustafakulov Sh.I., Yuldashev G’.T., Sultanov B.T.
Mikroiqtisodiyot. Masalalar to’plami. –T.: TDIU, 2018. - 210 b.
18. Ғуломов С.С., Алимов Р.Х., Салимов Б.Т., Ходиев Б.Ю.,

Ишназаров.А.И. Микроиқтисодиёт. Дарслик – T.: “ШАРҚ” нашриёти, 2001.
- 320 б.

Qo‘shimcha adabiyotlar
76 b. 1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2017. –
2. O‘zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi, 2014 y. / www.lex.uz
3. O‘zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 dekabrdagi “Banklar va bank

faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni. / www.lex.uz
4. O‘zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 dekabrdagi
“Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi Qonuni. / www.lex.uz
5. O‘zbekiston Respublikasining “Chet ellik investorlar
huquqlarining kafolatlari va himoya qilish choralari to‘g‘risida”gi qonuni. /
www.lex.uz
6. O‘zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati to‘g‘risida”gi
7. Qonuni (yangi tahriri)., 09.12.2014 y. //NORMA tizimi

Sotib olish