Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 246.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 02 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Telzor Uchun

Дата регистрации 21 Апрель 2025

11 Продаж

Somoniylar davrida Movarounnahrda ijtimoiy-iqtisodiy hayot

Купить
MAVZU: SOMONIYLAR DAVRIDA MOVAROUNNAHRDA IJTIMOIY- IQTISODIY HAYOT. MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………….…………...3 I. BOB. MOVAROUNNAHRDA ARABLAR DAVRIDA SIYOSIY VAZIYAT 1.1. Arab xalifaligining inqiroz ……………………………………….…..…….….6 1.2. Movarounnahrda alohida davlatlarning vujudga kelishi ………. ………….......9 II.BOB. SOMONIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI. 2.1. Somoniylar davlatining rivojlanishi va movarounnahrdagi holat ……….. …..12 2.2. Ismoil somoniy – somoniylarning yirik davlat arbobi …..…………………...16 III.BOB. SOMONIYLAR DAVLATINING TUGATILISHI. DAVLATDAGI TURLI MUNOSABAT VA TIZIMLAR. 3.1. Somoniylarda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar ………………….…...………18 3.2. Davlatning huquqiy tizimi va boshqaruvi. Somoniylar davrida Movarounnahrdagi hayot …………………………………………... ……………..20 3.3. Somoniylar davlatining qulashi …..………………………..............................25 XULOSA ………………………………………………………………...……….29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI ……………..….....…….30 ILOVA ………………………………………………………………………...….31 KIRISH O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, o‘zbek davlatchiligi tarixiga katta e'tibor qaratila boshlandi. “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 27-iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori o‘zbek davlatchiligi tarixida muhim iz qoldirdi. O`zbekiston respublikasining birinchi Prezidenti I.A. Karimovning bir guruh tarixchi olimlar bilan uchrashuvidagi tarix fani borasida bildirgan fikrlari o‘zbek xalqi va uning davlatchiligi tarixi konsepsiyasining yaratilishiga g‘oyaviy asos bo‘lib xizmat qildi. Unda “ilmiy nuqtai nazarga tayangan davlatchilik tarixini yaratish” asosiy maqsad sifatida belgilangan. O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov “o`zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab bo`lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko`tarilishi zarur. Tarixni yoritishda biryoqlamalikka, sub е ktiv fikrlarga yo`l qo`ymaslik zarur, faqat bahs, munozara, tahlil m е vasi bo`lgan xulosalargina bizga to`g`ri yo`l ko`rsatadi” - deb takidlaydi. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimov Respublikamiz mustaqil taraqqiyot yo'lining ijodkori va rahnamosi sifatida tarix fani, uning bugungi ahvoli va istiqbolini chuqur tahlil etib, bu yo'nalishda tarixchi olimlar oldiga qator vazifalarni qo‘ydilar. Ushbu vazifalardan eng muhimi-yangi jamiyatimizni isloh qilish va yangilash jarayonini boshqaradigan va ta’minlaydigan, hozirgi davr talabi asosida yangicha fikrlaydigan yoshlami tarbiyalash, muhimi, ular ongiga milliy istiqlol,Vatanga sadoqat va yurtparvarlik g'oyalarini yanada chuqurroq singdirish va teran anglatishdan iboratdir. Olimlar e’tirof etganlaridek, O'zbekiston tarixi nihoyatda boy va rang- barangdir. O'lkamiz hududlari eng qadimgi davrlardan boshlab jahon sivilizatsiyasi o'choqlaridan biri hisoblanib, bu yerda dunyo sivilizatsiyasidagi mahalliy xalqlarga xos tarixiy-madaniy jarayonlar bo'lib o'tgan. O'lkamiz hududlaridan dunyo sivilizatsiyasi tarixiy taraqqiyotida o'chmas iz qoldirgan olimu fuzalolar, davlat arbobiyu, sarkardalar yetishib chiqqanlarki, biz ular bilan xaqli ravishda faxrlansak arziydi. Hukumat tashabbusi bilan vatanimiz tarixi 3 chuqur o`rganila boshlandi. Shu jumladan vatanimiz davlatchiligi tarixidagi arablar istilosi davri, arablarga qarshi milliy xalq qo`zg`alonlari haqida ham izlanishlar olib borildi. Lekin afsuski bu davrning vatanimiz tarixidagi o`rni tog`risida ma’lumotlar kam uchraydi.Arab xalifaligining Movarounnahr va Xurosonda yuritgan siyosati ko`plab noroziliklarga sabab bo`ldi. Arablar bosqini natijasida Movarounnahr va Xuroson hududlarida aholi islom dinini qabul qildi. Bu esa keyinchalik u yerda yashayotgan xalqlar hayotida katta o`zgarishlarga olib keldi desak mubolag`a bo`lmaydi. Keyinchalik bu kabi xalq chiqishlari arab xalifaligini zaiflashtirdi va uning tarkibidan bir qator yangi mustaqil davlatlar ajralib chiqdi. Xususan, somoniylar davlati ham ana shu davrdagi movvarounnahr hududdidagi eng yirik davklatlardan biri bo`ldi. Mavzuning dolzarbligi : Somoniylar davlati o`zbek davlatchiligi tarixida chuqur iz qoldirgan. Bu butun Movarounnahr va qisman Xuroson va Eron hududlarini qamrab olgan va O`zbek davlatchiligi tarixida katta o`rin tutganiga hech qanday shak-shubha yo`q. Biroq Somoniylar davlati haqida ma’lumotlar deyarli yo`q hisobi. Mustaqillikkka erishganimizdan keyin ham bu tarixiy voqeaga hali ham jiddiy etibor berilmayapti. Natijada esa Somoniylar davlati haqida ma’lumotlar o`ta darajada kam. Bu mavzu bugungi kunda ilmiy tadqiq qilish kerak bo`lgan mavzulardan biridir. Somoniylar davlati chuqur tadqiqotlarga muhtoj. Ana shu jihatlar tufayli ham bu mavzuning dolzarbligini tushunish mumkin. Mavzuning maqsadi va vazifasi : Ushbu kurs ishining maqsadi Somoniylar davlatining vatanimiz tarixidagi o ` rnini yanada kengroq ochib berish . Bu davlat haqida ma’lumotlar juda kam. shu tufayli Somoniylar davlatiga doir ma’lumotlar bazasini kengaytirish va uni ilmiy nuqtai nazardan o`rganib mohiyatini yanada oydinlashtirish. Bu mavzuga oid mavjud ma’lumotlardagi noaniqlik va xatolarga oydinlik kiritish. Hamda ularning movarounnahrga o`tkazgan ta`sirini yanada aniqroq aniqlash. Mavzuni o ` rganilganlik darajasi : Bu davlat tarixi bugungi kungacha olimlar , tarixshunoslar tomonidan chuqur tadqiq qilinmagan . Shuningdek bugungi 4 vaqtda ham bu qo`zg`alon haqida hech bir shaklda ilmiy yoki amaliy izlanishlar olib borilmayapti. Sobiq Sovet davlati davrida ham Somoniylar davlatiga doir hech qanday ilmiy izlanishlar olib borilmagan. Olib borilgan bo`lsa ham ko`zga ko`rinadigan darajasda emas yoki oxirigachga yetmagan. Ayrim ilmiy tadqiqotlar esa boshlanmasdanoq tugatilgan. Lekin mustaqillikkka erishganimizdan keyin ham bu tarixiy voqeaga hali ham jiddiy e’tibor berilmayapti. Natijada esa Somoniylar davlati haqida ma’lumotlar o`ta darajada kam. Keyinchalik B. Eshov, Shamsuddinov, Murtazayeva kabi olimlar o`z asarlarida qisman ma’lumotlar keltirib o`tdilar. Davriy chegarasi : Kurs ishining davriy chegarasi IX asr ikkinchi yarmi X asr ikkinchi yarmi arab xalifaligining Movarounnahr va Xurosonda olib borgan siyosatining qulashi va yangi kichik davlatlarning paydo bo ` lishi tarixini o ` rganib tahlil qilishdan iborat . Ishning hajmi : Ushbu kurs ishi kirish , uch bob , uch bo ` lim , xulosa , foydalanilgan adabiyotlar ro ` yxati va ilovadan tashqari 33 varaqdan iborat . 5 I. BOB. MOVAROUNNAHRDA ARABLAR DAVRIDA SIYOSIY VAZIYAT 1.1. Arab xalifaligining inqirozi. А rablar O`rta Osiyoni bosib olgach bu hududdagi hamma shahar va aholi joylarida o`z qo`shinlarini joylashtirdilar. Bu harbiy kuchlar o`z vaqtida mahalliy aholi ustidan nazorat qilib turardi. А rab xalifaligi tasarrufiga o`tgan Movaraunnahr hududida ko`pgina yirik yer egalari - dehqonlarning mavqei avvalgi holaticha saqlanib qoldi. Ular siyosiy jihatdan xalifa va uning noibiga bo`ysunar edilar. Butun VIII asr davomida arab zodagonlarining dehqonlar bilan til topishuv hollari kuchayadi va aynan mana shu davrda yirik dehqon urug` aymoqlari qo`li ostidagi yer-mulklarning yuqori arab harbiy mulkdoriga o`tishi ruy beradi. А rab qo`shini tarkibiga mahalliy aholi ichidan ko`plab erkaklar majburan safarbar qilindi. Harbiy harakatlar natijasida aholining bir qismi halok bo`ldi, bir qismi asirga olindi. Barcha shahar va qishloqlarda o`z harbiy garnizonlarini joylashtirgan arablar, shu harbiy kuchlarga tayanib aholidan turli soliqlar undirishar, ularni turli jamoa ishlariga safarbar qilishar edi. Istilochilar Movarounnahrning hunarmandchilik va savdo shaharlari, obod viloyatlariga bostirib kirib, ularni taladilar va kata o'ljalarga ega bo`ldilar. O`lkani bosib olish chog‘ida dehqonchilik vohalari oyoq osti qilinib, shahar va qishloqar vayron etildi. Suv inshootlari buzib tashlandi. Ko'pgina joylarda qurg‘oqchilik yuz bera boshladi. Shaharlardan katta miqdorda qimmatbaho o‘ljalar, Buxoro, Poykand va So‘g‘d hukmdorlaridan esa katta miqdorda tovon olindi. Ba’zi istilochi zodagonlar dehqonchilik vohalaridagi eng unumdor yer maydonlari va suv inshootlarini egallab ola boshladilar. Arab oilalari qishloq va shaharlarga kelib o‘nasha boshladilar. Ariq qazish, ko‘prik qurish, binolarni ta’mirlash va boshqa jamoa ishlarida aholidan bepul foydalanar edilar. Shu bilan birga mahalliy aholi arab zodagonlari va qo'shinini ot-ulov, kiyim-kechak, oziq-ovqat, qullar va boshqa narsalar bilan ta’minlab turishi kerak edi. Iqtisodiy hayotni o‘z qo`llaridan chiqarmaslik maqsadida arablar bu yerda sosoniylar tartibidagi soliq tizimini joriy qildilar. Bu tizimga yer solig‘i-hiroj (hosilning o‘ndan bir yoki o‘ndan ikki 6 qismi miqdorida) chorva, hunarmandchilik, savdo-sotiqdan zakot (qirqdan bir miqdorda) hamda islomni qabul qilmagan shaxslardan olinadigan jizya solig'i ham qo‘shildi. Arablar o‘z hukmronligi siyosiy negizini mustahkamlash va uning barqarorligini ta’minlashda islom dinini keng yoyishga va targ‘ib qilishga katta e’tibor berdilar. O‘rta Osiyo aholisi ichida e’tiqod qilayotan zardushtiylik, moniylik, buddizm, nasroniy va boshqa dinlar soxta deb e’lon qilindi. Ayniqsa zardushtiylikka qarshi keskin kurash olib borildi. Bosib olingan yerlarda bu dinning barcha ibodatxonalari yo‘q qilindi. Uning o‘rniga masjidlar barpo qilina boshlandi. Zardushtiy adabiyotlar, xususan diniy kitoblar, so‘g‘d tilidagi nomalar, xalq adabiyoti yo‘q qilinib yuborildi.“Qutayba ibn Muslim Xorazm xattotlarini qatl ettirdi va dinpeshvolarini qirib tashlab, ularning kitob va qo`lyozmalarini yoqib yuborgandan кеу in Xorazmliklar savodsiz bo'lib qoldilar, ulaming faqat yodda saqlab qolgan xotiralarigina qoldi, ammo vaqt o'tishi bilan bu unutilib, faqat o‘zlari uchun mos bo`lgan xotiralargina saqlanib qoldi”-deb yozadi Beruniy. 1 Xalifalik tomonidan Movarounnahrning bosib olinishi oqibatida mahalliy xalqning urf-odati, dini va e’tiqodi, madaniyati poymol etildi. Mahalliy sug‘d yozuvida bitilgan diniy va ma’rifiy kitoblarni, ilmiy asarlarni va qimmatli hujjatlarni hamda sanamlarni gulxanlarda yoqib, yo‘q qilib tashlaydilar. Quvadagi budda ibodatxonasi haykallarning parchalab tashlangani, Afrosiyob saroy devorlariga solingan suratlardagi odam rasmlarining ko‘zlari o‘yilib, bo‘yinlariga qilich bilan chizib yuborilganligi bunga yaqqol misoldir. 2 Arablarning O'rta Osiyo hududlaridagi deyarli bir yarim asrlik hukmronlik davri bu hududning erksevar xalqlarining o'z eli, Vatanining mustaqilligi yo'lidagi jo'shqin kurashini, intilishini so'ndiraolmadi. Darhaqiqat, IX asr boshlariga kelib Arab xalifaligida yuzaga kelgan bo'hronli vaziyat, siyosiy tanglik, Xuroson va Movarounnahrda kecha-yotgan ziddiyatli jarayonlar, eng muhimi, bu hududda yuz bergan Rofe ibn Lays qo'zg'oloni (806-810) mazkur o'lka xalqlari uchun xalifalik tobeligidan qutilish, yurt mustaqilligini qo'lga kiritish 1 Beruniy. Saylanma asarlar. T.:, 1957. B.48 2 O`zbekiston tarixi. Darslik.7-sinf.T:.2013. B.38 7 yo'lida qulay imkoniyatlarni vujudga keltirgandi. Xususan, mashhur xalifa Xorun ar-Rashid (786-809) vafotidan so'ng xalifalik taxtini egallash uchun uning o'g'illari - Amin va Ma'mun o'rtasida keskin kurash boshlangan edi. Bir necha yilga cho'zilgan bu siyosiy mojaro nafaqat xalifalik markazini tang ahvolga solib qolmasdan, balki unga tobe bo'lgan hududlardagi voqealar rivojiga ham sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Ma'mun katta qo'shin tuzib, unga Xurosonlik Tohir ibn Husaynni boshliq etib tayinladi. Ray yaqinidagi jangda Tohir ibn Husayn al Amin qo'shinini yengadi va Bag'dodga yurish boshlaydi. Tohir 813-yilda yana g'olib kelib Bag'dodni ham qo'lga kiritadi. Ma'mun halifalik taxtiga ko'tariladi. Lekin 819-yilga qadar Bag'dodga bormay, Marvdan turib hokimiyatni boshqaradi. Uning buyrug'i bilan Tohir ibn Husayn Iroq hokimiyati va Bag'dod harbiy garnizoni boshlig'i bo'ladi (819-yilga qadar). Ma'mun Marvdaligida yoq olimlar guruhini o'z atrofiga to'plagan edi. U 819-yilda Bag'dodga borgach, «Bayt-ul hikma» (fanlar akademiyasi)ga asos soladi. Demak, bu fan maskanining negizini avvalo, Turkistonlik olimlar tashkil etganlar. 8 1.2. Movarounnahrda alohida davlatlarning vujudga kelishi. Ma'mun halifalik oldidagi katta xizmatlari evaziga Tohir ibn Husaynni 821- yilda Xurosonga noib etib tayinlaydi. Shu tariqa, Tohiriylar davlati vujudga kelib, 873-yilga qadar davom etadi. Uning poytaxti avval Marv, keyinroq Nishopur bo'ladi. Dastlab Movarounnahrniitg ko'pgina viloyatlari ham uning ta-sarrufida bo'lgan. Buning boisi shuki, ikkala o'lkaning noiblik markazi Xurosonning Nishopur shahri bo'lgan. Tohir ibn Husayn boshqaruv jilovini qo'lga kiritgach, undan yurt mustaqilligini, uning ravnaqi va qudratini oshirish yo'lida foydalanishga qat'iyan yo'l tutadi. Tohir ibn Husayn o'z davlatining mustaqilligini tiklash maqsadida 822-yilda xalifa nomini xutba namozidan chiqarib tashlashga amr qiladi. Biroq tez orada uning sirli o'limi bu borada katta ishlar qilinishiga imkon bermaydi. Uning vorislari Talha (822-828), Abul Abbos Abdulloh (830- 844), Tohir ibn Abdulloh (844-862), Muhammad ibn Tohir (862-873) davrlarida Tohiriylar davlatining mustaqilligi bir qadar ta'minlandi. Tohiriylar ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayotni, mulkiy munosabatlarni rivojlantirish, qishloq xo'jaligini tartibga keltirish, suv resurslaridan foydalanishni yaxshilash, suv inshootlari barpo etish, shuningdek, fuqarolardan olinadigan soliqlarni mo'tadillashtirishga ahamiyat beradilar. Poytaxt Marvdan Nishopurga ko'chiriladi. Jumladan, Abdulloh ibn Tohirning chiqargan bir farmonida "dehqonlarni ranjitmaslik", buningsiz xazinaga yetarli miqdorda soliq tushmasligi alohida uqtirilgandi. Biroq shunga qaramay, Tohiriy hukmdorlar amalda dehqonlarni emas , balki ko'proq yirik mulkdorlar, savdogadarning manfaatlarini himoya qilardilar. Shu bois, Tohiriylar davrida oddiy aholi, ayniqsa, dehqonlar og'ir asoratda yashash, haddan ziyod soliq-o'lponlar to'lashga majbur etilgandi. Birgina 844-yilda ulardan olingan soliq miqdori 48 mln. dirxamni tashkil etgan. Bu o'sha davr sharoiti uchun juda ko'p cdi. Shuning uchun ham, mamlakatning Seyiston va boshqa viloyatlarida dehqon g'alayonlari yuzaga kelib, kuchayib borgan. Xurosonning sharqiy hududlarida yuzaga kelgan g'oziyiar harakati va dehqonchilik vohalaridagi g'alayonlar qo'shilib, keng miqyoslar kasb etib bordi. Bu harakatlarning yetakchilariga aylangan, asli kelib chiqishlari hunarmand-misgar bo'lgan aka-uka Yoqub va Amir ibn Layslar 873-yilda Nishopurni egallab, Tohiriylar sulolasini ag'darib tashlashga muvaffaq bo'ladiiar. 9 Buning natijasida Yoqub ibn Lays asos solgan Safforiylar (misgarlar) sufolasi hokimiyatga keladi. Biroq yangi hukmdor Yoqub ibn Lays shaxsiy hayotda qanchalik oddiy turmush tarziga amal qilib yashamasin, o'z armiyasining jan- govarligini kuchaytirish, askarlarni maosh bilan ta'minlashga urin-masin, mehnatkash xalqning og'ir soliqlar to'lashi, boshqa to'lovlar va majburiyatlarni o'tashi awalgidek o'zgarmay qola berdi. Bu hoi oxir-oqibatda safforiylar sulolasi hukmronligining ijtimoiy- iqtisodiy ildizlarini qaqshatib, uni halokatga mahkum etmay qolmadi. Movarounnahrda Somoniylar davlatining yuzaga kelishi jarayoni ham IX asr boshlariga to'g'ri keladi. Bunda ham xalifa Ma'mun o'ziga sodiqlik bilan xizmat qilgan balxlik mahalliy hukmdorlardan Somonxudot1 avlodlari (uning nabiralari)ga Movarounnahr hududlarini boshqarish huquqini topshiradi. Chunonchi, Nuh Samarqandga, Ahmad Farg'onaga, Yahyo Shosh va Ustrushonaga hokimlik qiladilar. Yozma manbalarda Somoniylar sulolasining turli vakillari, ular hukm surgan davrdagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy ahvol haqida batafsil ma'lumotlar mavjud. Lekin Somoniylar sulolasining kelib chiqishi haqidagi ma'lumotlar juda ham kam va bir-biriga ziddir. Shuning uchun bu masala shu paytgacha hali aniq yechimini topmagan. Somoniylarning asl kelib chiqishi noma'lum bo'lsa ham, ko'pchilik mutaxassislar orasida ularning kelib chiqishi fors va Sosoniylar sulolasi bilan bog'liq degan xato fikr hukm surib kelmoqda. Bu esa boshqa mutaxassis bo'lmagan olimlarning tadqiqotlarida va deyarli barcha ensiklopedik nashrlarda o'z ifodasini topgan. Tojikistonda esa Somoniylarning hukmronlik davri "tojik davlatchiligi" deb ta'riflanadi va Tojikiston Respublikasining davlat ramzlarida ham aks etdirilgan. Dushanbeda Ismoil Somoniyning bahaybat haykali o'rnatilgan, pul birligi "somoniy" deb ataladi va h.k. "Tarixiy Tojikiston" deganda ham tojik olimlari Somoniylar davlatining hududlarini nazarda tutadilar va bu Tojikiston Respublikasining davlat ramzlarida ham o'z ifodasini topgan. 2000-yilda muomalaga kiritilgan Tojikiston milliy pul birligi "somoniy" deb nomlangan. Somoniylaning nomini abadiylas htirish davlat miqyosida olib boriladi. Ismoil Somoniy nomi ko'chalarga, aholi turar joylariga, geografik mavzelarga berildi. Ismoil Somoniy yodgorliklari va boshqalar Dushanbeda Ismoil Somoniyning bahaybat haykali, shuningdek, Ko'lob, Isfara, 10 Tursunzoda va Qo'rg'on-Tepa shaharlarida ham uning haykallari o'rnatildi, va h.k. Bularga qarab, tarixiy mazkur shaxsning yangi qiyofasining vujudga kelgani va mustahkamlanganini ko'rish mumkin."Tarixiy Tojikiston" deganda ham tojik olimlari Somoniylar davlatining hududlarini nazarda tutadilar. Buxoro va Samarqand shaharlariga bo'lgan da'volar ham shunga asoslangan. E.Rahmon o'zining barcha nutqlarida albatta Somoniylarni eslab o'tadi va ularning "tojik xalqiga" qilgan "xizmatlari" ni aytib o'tadi. Uning ilmiy asoslanmagan fikriga ko'ra, Somoniylar xizmatlaridani biri shundan iborat ediki, arablarning kirib kelishi va islom dinining tarqalishiga qaramasdan ularning hukmronligi davrida "tojik tili" (ya'ni fors va doriy) davlat tili sifatida saqlanib qoldi." Bu so'zlardan kelib chiqadiki, "tojik tili", ya'ni fors tili Markaziy Osiyoda arablar istilosiga qadar ham ishlatilgan, bu ham u yoqda tursin, hatto davlat tili bo'lgan. 3 3 Somoniylarning kelib chiqishi. O`Zmu. 11 II.BOB. SOMONIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI. 2.1. Somoniylar davlatining rivojlanishi va movarounnahrdagi holat. Movarounnahr mintaqasining Somoniylar davridagi tarixi haqida birinchilardan bo‘lib Muhammad Narshaxiy batafsil ma'lumot beradi. 4 Somoniylar o‘z davlatida juda yaxshi yo’lga qo’yilgan hukmronlik tizimini o’rnatdilar. 5 IX asrdan boshlab Movarounnahrning Samarqand, Farg’ona, Shosh (Toshkent) va Ustrushona viloyatlarida So moniylar xonadonining vakillari noib edi. Yurtga avval Nuh, so’ngra Ahmad boshchilik qiladi. Ular hatto o’z nomlaridan misdan chaqalar zarb etadilar. Ahmad vafotidan (865) keyin uning o’g’li Nasr I (865-892-yilda Samarqand hokimi; 875-yili Movarounnahr amiri) Samarqandni markazga aylantiradi. Buxoro vohasi, Naxshab (Qashqadaryo), Chag’onrud (Surxondaryo) vodiylaridan tashqari Movarounnahrning barcha viloyatlarini birlashtirish va uni Xurosondan ajratib olish choralarini ko’radi. Tohiriylar davlatining barham topishi bilan mustaqil bo’lish uchun qulay sharoit paydo bo’ladi. Chunki safforiylar Movarounnaxrga hukmronlik qilishni uddasidan chiqa olmaydilar. Buxoro zodagonlarining iltimosiga binoan, Samarqand hukmdori Nasr ibn Ahmad Buxoroga noib qilib ukasi Ismoilni (874) yuboradi (Ismoil Somoniy). Shunday qilib, IX asrning oxirgi choragida Movarounnaxr Somoniylar tasarrufiga o’tgan. Somoniylarning tobora kuchayib borishi Arab xalifaligini xavotirga solgan. Shu boisdan xalifa Safforiylar bilan Somoniylarni to’qnashtirib, Xuroson va Movarounnahrda o’z ta’sirini qayta tiklashga harakat qiladi. Natijada 900-yilda ular o’rtasida boshlanib ketgan urush Ismoilning g’alabasi bilan tugaydi. Butun Xuroson Somoniylar qo’l ostiga o’tadi. Xalifa Ismoilga hukmdorlik yorlig’ini yuborishga majbur bo’ladi. Somoniylar o’z tasarrufidagi ulkan mamlakatni boshqarishda dastavval ixcham davlat ma’muriyatini tashkil etdilar. Ma’muriyat podsho saroyi va devonlar (markaziy hokimiyat)dan iborat edi. Narshaxiyning ma’lumoti bo’yicha, Somoniylar hokimiyati, asosan, unga devon boshqaruvida idora etilardi. Ular orasida vazir 4 . Muhammad Narshaxiyning “Buxoro tarixi” kitobi. 5 Nizomulmulk, «Siyosatnoma» (Siyar ul-muluk) 12 devoni bosh boshqaruv mahkamasi bo’lib, davlatning ma’muriy, siyosiy va xo’jalik tartiboti uning bevosita nazorati ostida tutib turilardi. Barcha devon boshliqlari vazirga tobe edi. Nasr II ibn Axmad (914-943) davrida Buxoroning Registon maydonida 943-yil Dor ul-mulk saroyi (vazirlar mahkamasi) va uning qarshisida devonlar uchun maxsus saroy qurilgan. Mahkama xizmatchilari arab va fors tillarini puxta egallagan , Qur’on tafsiri va shariatning asosiy qoidalarini yaxshi biladigan, turli fanlardan yetarlicha xabardor bo’lgan savodli aslzodalardan tanlab olingan. Viloyat devonlari mahalliy hokimga, ayni vaqtda markaziy mahkamaning tegishli devoniga bo’ysunardi. Viloyat hokimlari ba’zan vazir deb yuritilardi. Ular sulolaviy xonadonga tegishli amirzodalar yoki sobiq mahalliy hukmdorlar hamda zodagon dehqonlardan tayin etilardi. Bo’lardan tashqari har bir shaharda rais (shahar boshlig’i) hamda muxtasib (nazoratchi) bo’lardi. Ularni hokimning o’zi mahal liy aslzoda yoki ko’pincha oliy tabaqa ruhoniylarning nufuzli vakillaridan tayinlar edi. Mansabdorlar maoshiga davlat yillik daromadining deyarli yarmi sarflanardi. Yurtimiz tarixida ajralmas sahifa sifatida e'tirof etiladigan Somoniylar davri shunisi bilan ajralib turadiki, bu davrda o‘lkada tinchlik siyosati hukmron bo‘lgan va ilm-fan, madaniyat gullab yashnagan. Ushbu davrda o‘lkamizdan mashhur mutafakkir olim Ibn Sino, islom ilmlarida katta shuhrat qozongan ilohiyotchi olim Abu Mansur Moturidiy kabi o‘nlab allomalar yashab ijod qilgan. Shuningdek, ushbu davrda o‘lkamizda islomiy ilmlar taraqqiy etgan va ko‘plab ilm markazlari, jumladan “Dor al-juzjoniya”, “Dor al-iyodiya”, “Buxoro fiqh maktabi” kabi maktablar faoliyat olib borgan. Ushbu davr yana shunisi bilan ajralib turadiki, bu davrda o‘lkada millatlararo o‘zaro totuvlik, e'tiqodiy xurlik va diniy bag‘rikenglik barqaror bo‘lgan. Somoniylar qariyb bir yarim asr davomida Movarounnahrda mustahkam imperiya sifatida hukmronlik qilganlar. Somoniylar davlatida IX asrning oxirlarida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy sohalarda muhim o‘zgarishlar yuz bergani va bir necha yillar davomida tinch siyosat va sharoitlar hukmron bo‘lib turgani Movarounnahrning asosiy ilmiy markazlaridan hisoblangan Samarqand shahrida ilmiy jarayonlarning jonlanishiga zamin yaratdi. Samarqandning buyuk 13 ipak yo‘lida joylashgani tijorat, san'at va ilm markazlaridan biriga aylanishiga sabab bo‘lgan. Shuni alohida ta'kidlash mumkinki, somoniylar davrida Samarqandda nafaqat islom dinining, balki boshqa dinlarning ham ta'lim markazlari faoliyat olib borgan. Movarounnaxrda islom ruhoniylarining obro’si oshib, poytaxt Buxoro Sharqda islom dinining eng nufuzli markazlaridan biriga aylandi. Shaharlarda ko’plab ibodatxonalar, jumladan jome masjid, xonaqoh (g’aribxona)lar bino qilindi. Xuddi shu davrda musulmon Sharqidagi ilk madrasalardan biri (Farjak) Buxoro shahrida qad ko’tardi. Mad rasa shaharning Darvozai Mansur mahallasida amir hammomining yonida joylashgan edi. Ayrim manbalarda yozilishicha, Somoniylarning ajdodlari islomdan oldin butun Movarounnahr hukmdorlari bo'lganlar. Bu ma'lumot shunga ishora qiladiki, Somoniylar o'zlarini turk xoqonlarining avlodlari deb hisoblaganlar. Chunki islomga qadar butun Movarounnahr hukmdorlari faqat turk xoqonlari bo'lishi mumkin edi. Bu ma'lumotni aniq tasdiqlovchi dalil ham topildi. Buyuk Britaniyadagi Oksford universitetining numizmatik fondida amir Mansur ibn Nuh tomonidan 969-yilda Buxoroda zarb etilgan kumush dirham saqlanadi. Uning old tarafida arabcha yozuvlar, orqa tarafida esa o'ng tomonga qarab turgan hukmdor surati tasvirlangan. Uning yuz tuzilishi, qulog'idagi ziragi va boshidan orqasiga osilib turgan kokili uning qadimgi turk hukmdori ekanligidan dalolat berib turibdi. Taxmin qilinishicha, bu suratda Somoniylarning islomdan oldingi ajdodlaridan biri, ehtimol, Somonxudot yoki turk xoqoni Eltegin tasvirlangan. Turk xoqonligi Toxaristonni ishg'ol qilgandan keyin (618-yil) Farg'onadagi Bahrom Chubin avlodlarining ba'zilari Balx shahriga kelib, ilgari bobolariga tegishli bo'lgan mulk yerlarini o'zlariga qaytarib olganlar. Ulardan biri Barmak ismli kohin bo'lib, Balxda Navbahor ibodatxonasiga asos solgan. Uning avlodlari Navbahor ibodatxonasida kohinlik ishini davom etdirib, ular ham Barmak deb atalganlar. Arablar Navbahor ibodatxonasini xarobaga aylantirgandan keyin Barmak islom dinini qabul qildi va uning avlodlari Barmakiylar arablarning 14 ma'muriyatida xizmat qildilar. Shunday qilib, Barmakiylar va Somoniylar oilalari o'zaro qarindosh bo'lganlar va Bahrom Chubinning avlodlari hisoblanganlar. Arablar O'rta Osiyoga bostirib kelganda, Somon-xudot Farg'onadan Balxga, u yerdan esa Marv shahriga kelib, bu yerda islom dinini qabul qilgan va Xuroson voliysi al-Ma'munning Marvdagi saroyida xizmat qilgan. 819-820 yilda Bag'dodga ketishdan oldin al-Ma'mun yaxshi xizmatlari uchun uning 4 ta nabirasini Movarounnahr shaharlariga hokim etib tayinlashni buyurgan. 6 6 www.Fayllar.org 15 2.2. Ismoil somoniy – somoniylarning yirik davlat arbobi. Ismoil Somoniy o rta asrlarning qobiliyatli, serg ayrat va nihoyatda zukkoʻ ʻ davlat arbobi edi. U Movarounnahrni birlashtirgach, mustahkam feodal davlatni tuzishga intildi. U o z Vatanida barqaror tinchlikni ta minlab, uni ʻ ʼ mustahkamlashda hukmronlik qobiliyatining hamma nozik xususiyatlarini ishga soldi. Abu Ibrohim Ismoil ibn Ahmad (Somoniy- Somoniylar davlati hukmdori (892-907). Somoniylar sulolasining asoschisi. Tohiriylar davlatining barham topishi bilan vaziyat tubdan o zgarib, istiqlol uchun qulay sharoit paydo bo ladi. ʻ ʻ O z holiga tashlab qo yilgan Buxoro ahli hatto safForiylarga tobe bo lishni ʻ ʻ ʻ xohlamaydi. Shahar zodagonlari somoniylarga murojaat qilib, Samarqandga Nasr huzuriga elchilar yuboradilar, undan Buxoroni o z qo l ostiga olishni va ʻ ʻ somoniylar xonadonidan bir kishini Buxoroga hokim qilib yuborishni so raydilar. ʻ Nasr bu taklifni mamnuniyat bilan qabul qilib, ukasi Ismoilni ( 874 ) Buxoroga noib qilib yuboradi (874 -892). Buxoro noibi Ismoil akasi Nasrga itoat qilishni istamaydi. O ziga berilgan ʻ viloyatni mumkin qadar iqtisodiy jihatdan mustaqil idora qilishga intiladi. Samarqandga Nasrning xazinasiga yuboriladigan har yilgi soliqlarni turli bahonalar bilan to xtatib qo yadi. Natijada aka-uka o rtasida adovat paydo ʻ ʻ ʻ bo ladi. U ʻ 888-yildagi jangga olib keladi. Jangda Nasr qo shinlari tormor ʻ keltiriladi. Nasr yana 4 yil hukmdori qilib o ldi. ʻ 892 -yildan boshlab Ismoil butun Movarounnahrni birlashtirib, uning yagona hukmdori bo lib oladi. Avvalo katta qo shin to plab, ko chmanchilar ʻ ʻ ʻ ʻ dashtiga askar tortdi. 893-yilda Taraz shahrini fath etib, dashtliklarga qaqshatqich zarba berdi. Bu somoniylar davrida ko chmanchilarga qarshi ʻ qilingan oxirgi katta yurish bo ldi. Natijada dashtlik qabilalarning Movarounnahr ʻ viloyatlariga bo lgan uzluksiz bosqinlari barham topib, o troq aholi endilikda ʻ ʻ vohalar atrofi bo ylab yuzlab kilometrga cho zilgan mudofaa devorlari-yu, son- ʻ ʻ sanoqsiz qal’alarni bino qilish va ularni muttasil ta mirlab turishdek og ir va ʼ ʻ mashaqqatli mehnatdan va tashvishdan forig bo ldi. ʻ ʻ 16 Xuddi shu davrdan boshlab, 300 km dan oshiqroq masofada Buxoro vohasining atrofini o rab turgan qadimiy mudofaa inshootiʻ Kampirak devorining har yilgi odatiy hashari to xtalib, u qarovsiz qoldirilgan. ʻ Narshaxiyning yozishicha Amir Ismoil o zining kuchli qo shinlarini nazarda tutib, ʻ ʻ "Toki men tirik ekanman, Buxoro viloyatining devori men bo laman, ʻ - deb aytgan ekan. Movarounnahr aholisining mustaqillikka erishib, bu diyorda somoniylar davlatining tobora kuchayib borishi shubhasiz sharqiy viloyatlardan muttasil undirib olinadigan katta boyliklardan mahrum bo lgan Arab xalifaligini, bir ʻ tomondan, nihoyatda ranjitsa, ikkinchi tomondan cho chitar ham edi. Shu boisdan ʻ xalifalik safforiylar bilan somoniylarni to qnashtirishga va bu ikki davlatni har ʻ ikkisini ham zaiflashtirib, bu boy viloyatlarda, ma lum darajada, o z ta sirini ʼ ʻ ʼ qayta tiklashga harakat qiladi. 900-yilda ular o rtasida boshlanib ketgan urush ʻ Ismoilning g alabasi bilan tugaydi. ʻ Butun Xuroson somoniylar qo l ostiga o tadi. Noilojlikdan xalifa ʻ ʻ Ismoilning bunday ulkan davlatini tan olishga va unga hukmdorlik yorlig ini ʻ yuborishga majbur bo ladi. Shunday qilib, IX asr oxirlarida Movarounnahr Arab ʻ xalifaligi istibdodidan abadiy xalos bo ldi. Ismoil Somoniy butun Movarounnahrni ʻ o z qo li ostida kuchli bir davlat qilib birlashtirdi. Xurosonda tashkil topgan ʻ ʻ Safforiylar davlatiga barham berdi va uni o z davlatiga qo shib oldi. Natijada ʻ ʻ poytaxti Buxoro shahri bo lgan zamonasining eng yirik mustaqil feodal davlati ʻ tashkil topdi. Ismoil Somoniy to 907 -yil hukmdori qilib o ldi. Bu davlatni ʻ somoniylar xonadonidan bo lgan hukmdorlar ʻ — amirlar X asr oxirlarigacha idora qiladilar. 17 III.BOB. SOMONIYLAR DAVLATINING TUGATILISHI. DAVLATDAGI TURLI MUNOSABAT VA TIZIMLAR. 3.1. Somoniylarda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar. Somoniylar davrida ham ko'pchilik dehqonlar ommasi turli xil soliq va to'lovlardan tashqari davlat tomonidan ko'pJab majburiyatlarni o'tashga ham jalb etilgan. Suv inshootlarini tozalash, ta'mirlash, to'g'onlar, ko'priklar, yo'llar qurish shular jumlasidan edi. Bu og'ir mehnat ishlariga jalb qilingan xodimlar haftalab, o'n kunlab, ba'zan esa oylab o'z hisobidan ishlab berishga majbur edilar. Qishloqlarda esa yersiz dehqonlarning ko'pchiligini kadivarlar, ya'ni yollanib ishlovchi korandalar tashkil etardi. Korandalar IX-X asrlarda «sherik» yoki «barzikor», Xurosonda esa «akkor» deb atalgan. Bu davrda yirik mulkdorlar kadivarlardan ko'ra barzigorlarga yerlarini ijaraga berib ishlatishni o'zlari uchun afzal bilganlar. X asrlarda xo jalikning barcha sohalari rivojlana boshladi.ʻ Jumladan, konchilik nihoyat darajada taraqqiy etdi. Temir, mis, qo rqoshin, oltin, ʻ kumush, feruza va boshqa qimmatbaho toshlar qazib olindi. Xatto Farg onada ʻ toshko mir va neft topib ishlatilgan. Bu davrda mamlakatda bir tomondan ʻ dehqonchilik ikkinchi tomondan hunarmandchilikning rivojlanishi ichki va tashqi savdoning kuchayishiga olib keldi. X asrda tashqi savdo muomalasida sarroflik cheklaridan keng foydalanilgan. Ichki bozorda “fals” deb atalgan mis chaqa , savdo sotiqda esa kumush tanga-dirhamlar ishlatilgan. Somoniylar “ismoiliy”, “muhammadiy”, “qitrifiy” nomlari bnlan bir necha kumush dirhamlar chiqarganlar. Somoniylar davlati yer egaligiga asoslanganligi tufayli undagi mulkiy bo linish ham turli xil shakllarga ega bo lgan. Somoniylar davrida katta ʻ ʻ yer egalari - dehqonlarning nufuzi ortdi. Ko'pincha bir dehqon qo'lida katta yer maydonlari, butun bir viloyat bo'lgan. Ziroat bilan shug'ullanuvchi ziroatkor kadivar deyilgan. Yirik yer egasi yerida ishlaydigan ijarachi barzigar deb atalgan. Xo'jalikda qul mehnatidan ham foydalanilgan. Somoniylar davlati aholisining asosiy qismini ziroatchilar tashkil etgan. Keyingi o'rinda hunarmandlar va savdogarlar turgan. 18 Somoniylar davlati yer egaligiga asoslanganligi tufayli undagi mulkiy bo'linish ham turli xil shakllarga ega bo'lgan. Bular quyidagilardir: 1. «Mulki sultoniy» - sulton (amir)ga tegishli yerlar. Undan tushadigan daromadlar davlat xazinasiga tushardi. Bu juda katta yer-mulklarni, shu jumladan, ko'p sonli dehqonlar mulklarini ham o'z ichiga olgan. 2. Mulk yerlari - xususiy mulk yerlari. U asosan hukmron sulola vakillari hamda yuqori tabaqa namoyandalari ixtiyoridagi mulklar edi. 3. Vaqf yerlari. Bu machit, madrasa va boshqa diniy muassasalar tasarrufiga berilgan yerlar. Ulardan keladigan barcha daromadlar musulmon ruhoniylari manfaati uchun sarf qilinardi. Olinadigan soliqqa qarab yerlar 2 ga bo'lingan: 1. «Mulki xiroj» - xiroj yerlar, ya'ni soliq olinadigan yerlar. Dehqonlar yashagan yerlar, ya'ni «mulki sultoniy» va «mulklar» shu toifaga kirgan. Bu yerlarda ishlovchilar hosilning uchdan birini davlatga soliq tariqasicla topshirardilar. 2. Soliq to'lashdan qisman yoki butunlay ozod etilgan yerlar. Bunday yerlar oliy musulmon ruhoniylari hamda payg'ambar avlodidan bo'lgan sayidlar mulki hisoblangan. Somoniylar davlati mustaqillikka erishuvi oqibatida uning xo'jalik hayotida ham chuqur o'zgarishlar yuz berdi. Mamlakat xo'jalik hayotida «iqto» mulklarining o'rni katta edi. Bu mulk egalari «muqto» yoki «iqtodor» deb yuritilgan. Iqtodorlar bu mulklami davlat oldidagi alohida xizmatlari uchun yer va suv shaklida olganlar. Iqto shaklida hatto viloyatlar, vohalar, shahar va tumanlar hadya qilingan. Somoniylar davrida xo'jalikning barcha sohalari rivoj topdi. 19 3.2.Davlatning huquqiy tizimi va boshqaruvi. Somoniylar davrida Movarounnahrdagi hayot. 839-840-yillaxda Nuh ibn Asad Isfijob viloyatini bosib oldi va uni mustahkamladi. U So‘g‘dning bir qismi va Farg'onaga hokim bo'lib oldi. Lekin somoniylar daviatini bunyod etishda Ahmadning hissasi ko‘proq bo'ldi. Uning Nasr, Ya’qub, Yahyo, Asad, Ismoil, Is’hoq va Homid istnfi o‘g‘illari bor edi. Nuh it» Asad 842-yili vafot etgach, Samarqandni ukalari Ahmad va Yahyo boshqardi; keyin hokimlik Nasr (865-892) qo‘liga o‘tdi. 859-yiIda Yahyo ibn Asad vafot etgach, Choch v* Ustrushona Ahmadning ikkinchi o‘g ii Ya’qubga nasib etdi. Keyin tashabbus Ismoil ibn Ahmad ao‘liea o 'td i Buxoroda tohiriylar mavoei susl edi. 874-yilda Husayn ibn Tohir Xorazm shaharlarini talayotgan bir paytda Buxoro zodagonlari iltimosi bilan Nasr Buxoroga Ismoil ibn Ahmad (849-892)ni hokim qilib jo‘natadi. Nasr Movaraunnahrda markazlashgan davlat tuzishga kirishdi. Xalq bu ishda unga xayrxoh edi. 875-yilda u Shovga (Turkiston yaqinida)ni qo'lga kiritdi. Xalifa Mu’tamiddan Movaraunnahmi boshqarish uchun yorliq olishga muvaffaq bo‘ldi. Bu paytda Buxoroda kuchayib kelgan Ismoil akasiga tobc’ bo'lishni istamadi. 888-yili ikki o'rtadagi jangda Nasr yengildi. 892-yilda Nasr vafot etgach, Ismoil Movaratmnahrning yagona hukmdori bo'lib qoldi (892-907). 893-yilda Tarozni so'ng Ustrushonani qo'lga kiritdi. Vlustahkamlanib borayotgan Somoniylar davlatini zaiflashtirish maqsadida Arab xalifasi 898 yilda Movarounnahr hokimligidan Ismoilni tushirib uning o'rniga safforiylar suiolasidan Amr ibn Laysni hokim etib tayinlash haqida yorliq jo ‘natadi. Ismoil 899 va 900-yillardagi .harbiy to'qnashuvlarda Amr ibn Lays boshliq safforiylar qo'shinlarini tor-mor keltirdi. Xaiifa Ismoil ibn Ahmadni hokim sifatida tan olishga majbur bo'ldi. Shunday qilib, Xorazm, Isfijob, Chag'oniyon va Xutlalondan tashqari (ularning hokimlari somoniylarga tobe’ edilar), ulkan hudud (Movarounnahr va Xuroson) somoniylar tomonidan bo‘ysundirilgan edi. Ular bu ycrda 100 yilcha hukmronlik qildilar. 992-yili Qoraxoniylar xoni Bug'roxon Buxoroni egalladi. Xurosonda Abu Ali Simjuriy va Balxda Foyiq amirga qarshi 20 isyon ko‘tardi. Nuh II yordam so'rab G'azna hokimi Sabukteginga murojaat etadi. Sabuktegin 20.000 nafarli qo'shin bilan kelib, Simjo'riy va Foyiq kuchlarini tor- mor keltiradi. Sabuktegin bu xizmati uchun xalifadan “Nasir-ud-din va ad-davla” (dinu davlat homiysi), uning o ‘g ‘li Mansur esa “Sayf- ud-davla (davlat shamshiri)’1 laqabini oladi. 997-yili Nuh II ham, Sabuktegin ham vafot etadi. Nuh II ning o‘g'li Mansur ibn Nuh (997-999)ga qarshi Nishopur hokimlari Bektuzin va Foyiq isyon ko‘tardilar. Amirning Mansurga e’tiqodi zo‘rligini nazarda tutib, isyoachilar amirning ko‘ziga mil tortadilar. Mansur ibn Nuh vafotidan so ‘ng uning ukasi Abdulmalik II ibn Nuh Buxoro taxtiga o‘ltirdi. Mahmud intiqom bahonasida Bektuzin va Foyiqqa qarshi qo‘shin tortib butun Xurosonni bosib oidi. Abdulmalik ibn Nuh qo‘lida faqat Movaraunnahr qoldi. 7 Somoniylar qo shinlariʻ muntazam va mahalliy hokimlar qo lidagi ixtiyoriy yo llangan lashkardan tashkil ʻ ʻ topgan edi. Somoniylarda sud ishlari shariat qonun-qoidalariga asoslangan edi. Sud ishlari qozilik devoni tomonidan boshqarilgan. Sud jarayoni qozikalon, qozilar, mufti, raislar tarafidan amalga oshirilgan. Og ir jinoyat qilganlar o limga yoki uzoq muddat qamoq jazosiga mahkum ʻ ʻ etilgan. Davlat xizmatchilari (amaldorlar) boy dehqonlar (yirik yer egalari)dan tayinlangan. Bunda ular yuqori tabaqadan bo lishlaridan qat'i nazar, ʻ bilimdon , ma’rifatli kishilar bo lishlari shart edi. Amaldorlar arab va fors tillarini, shariat ʻ qoidalari (qonunlari)ni yaxshi bilishlari talab qilingan. Shuningdek , ular dunyoviy bilimlardan ham yaxshi xabardor bo lishlari ko zda tutilgan. ʻ ʻ 8 Somoniylar davlati ikki ulkan mamlakatni - Movarounnahr va Xurosonni o'z ichiga olgan edi. Movarounnahrga Amudaryo shimolidagi yerlar kirgan. Shulardan Buxoro, Samarqand, So'g'di Istaravshon, Choch, Eloq, Farg'ona, Kesh, Nasaf viloyatlari siyosiy va madaniy, iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan edi. Daryolarning yuqori oqimi viloyatlaridan Chag'oniyon, Xuttalon, Qubodiyon, Ahorun, Shumon, Vashgird, Rashtt, Kumed, Badaxshon, Karon, Shikinon, Vaxon, Ro'shon qisman 7 Murtazayeva R.H. O`zbekiston tarixi. T:. 2005. 8 www.hozir.org.uz 21 somoniylarga tobe edilar. Xuroson Amudaryoning janubida joylashgan Balx, G'uzg'onon, Garjiston, Marv, Hirot viloyatlarini o'z ichiga olardi. Somoniylar xalifalikdagidek hukmronlik tizimini o'rnatdilar. Somoniylar Movarounnahr va Xurosonda mustaqil davlat tuzish uchun avvalambor, kuchli markazlashgari hokimiyat tuzish kerakligini yaxshi tushunishgan. Bu, ayniqsa Ismoil Somoniy hukmronligi davrida dolzarb masalaga aylandi. Chunki Ismoil Somoniy Movarounnahr va Xurosonni birlashtirishga va yagona markazlashgan davlat tuzishga muvaffaq bo'ldi. Endi bu davlatni idora qilish lozim edi. Shuning uchun u bir qancha islohotlar o'tkazdi. Mana shunday islohotlardan biri davlatni boshqarish ma'muriyatirii joriy qilish bo'ldi. Bu islohotga binoan davlatni idora qilish saroyi (dargoh) va 10 ta devon (harbiy-fuqaro mahkamalari) tashkil etildi. Ismoil Somoniy davlatning majmuyini tashkil etishda Somoniylar Eroni va Arab xalifaligida qabul qilingan tajribalardan foydalandi va uni zamon talabiga qarab mukammallashtirdi. Hokimiyatning eng yuqori pog'onasida somoniylar turib, ular amir unvoni bilan davlatni idora qilganlar. Davlat majmuyini mustahkamlashda Nasr II Somoniyning ma'rifatli vazirlari Abu Abdullo Muhammad Jayhoniy va Abu-Fazl Muhammad Balamiylarning xizmatlari katta bo'lgan. Umuman, somoniylar hukmdorligi davrida vazirlik mansabiga asosan shu ikki sulola vakillari tayinlanganlar. Davlat majmuyini dargoh va devonlarga bo'linishi ma'lum darajada rasmiy bo'lgan. Chunki saroyning nufuzli kishilari ko'p hollarda devonlarning ishlariga aralashib turganlar. Saroyda siyosiy hokimiyat «Sohibi xoras» qo'li ostida bo'lgan. Sohibi xoras amir farmonlarining bajarilishini nazorat qilgan. Saroyda sharbatdorlar, dasturxonchilar, tashtadorlar, otboqarlar, xo'jalik bekalari kabi turli xizmatchilar bo'lgan. Saroydagi hamma xo'jalik ishlarini «vakil» boshqargan. Vakil saroydagi eng e'tiborli kishilardan biri hisoblangan. Narshahiyning yozishicha, Nasr II Somoniy hukmronligi davrida 10 ta devonga Buxoro Registonida 10 ta maxsus bino qurilgan.Devonlar orasida vazir yoki «xo'ja buzurg» devoni alohida o'rin tutgan. Bu devonga boshqa hamma devonlar bo'ysungan. U hamma -ma'muriy, siyosiy va xo'jalik mahkamalarini nazorat 22 qilgan. Davlatni idora etishda «mustaufi devon» ham muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Bu devon davlatning butun moliya ishlarini boshqargan va nazorat qilgan. Devon xazinador tomonidan boshqarilgan. «Devon amir al-mulk» yoki «al-rasoil» davlat ahamiyatiga molik bo'lgan rasmiy hujjatlarni tuzish bilan shug'ullangan. Bundan tashqari bu devon chet davlatlar bilan bo'ladigan munosabatlarni ham boshqargan. Somoniylar davlati tepasida amir turgan. Amirlikning ma’muriy tizimi quyidagicha bo lgan: dargoh (amir saroyi) va devonʻ (davlat idorasi). Saroydagi eng ulug mansabdor – xojibi buzurg (ulug xojib) ʻ ʻ bo lib, unga saroy ahliga ko z-quloq bo lib turish vazifasi yuklatilgan edi. Undan ʻ ʻ ʻ keyin sohibi haros (saroy soqchilari boshlig i) turgan. Amiri haros oliy hukmdor ʻ farmonlarini ijro etgan. Dargohning xo jalik ishlari bilan vakil shug ullangan. ʻ ʻ Davlat boshqaruvi Buxoro Registoni atrofida joylashgan unta devon qo lida ʻ bo lgan. Devoni vazir yoki xojayi kalon barcha ma’muriy, siyosiy na xo jalik ʻ ʻ muassasalarini nazorat qilgan. Vazir barcha harbiy kuchlarni ham boshqargan. Somoniylar davrida quyidagi devonlar bo lgan: ʻ 1. Devoni mustavfiy – moliyaviy ishlar devoni , uni xazinachi boshqargan. 2. Devoni amid – elchilik va muhim davlat ishlarini boshqargan. U devoni rasoyil, devoni insho ham deyilgan. 3. Devoni sohibushrot – sipohiylarni va shox saroyini moddiy jihatdan ta’minlagan yiliga to rt marta lashkar sipohiylariga maosh berilgan. ʻ 4. Devoni sohibbarid – davlat elchilari va viloyat hokimlari ustidan maxfiy nazorat ishlarini boshqargan. 5. Devoni muxtasib – bozorlarda tarozu va narh-navoni , keyinchalik aholi tomonidan shariat qonun-qoidalariga rioya qilinishini nazorat qilib turuvchi muassasa. 6. Devoni mushrif (nazorat qiluvchi) – xazina kirim-chiqimi va boshqa muhim davlat ishlarini nazorat qilgan. 7. Devoni qozi. 8. Devoni ziyo. 9. Devoni mamlakati xos (davlat mulklarini boshqargan). 23 10. Devoni vaqf mavjud bo lgan.ʻ Barcha devonlarning viloyat va shaharlarda bo limlari bo lib, hokimlarga ʻ ʻ bo ysungan. Faqat devoni barid muassasalari markaziy davlatga bo ysungan. ʻ ʻ Shaharlar maxsus raislar tomonidan boshqarilgan. Amaldorlar orasida ruhoniylarning nufuzi yuqori bo lib, ular Shayxulislomga itoat qilganlar. ʻ 9 9 www.elib.buxdu.uz 24 3.3. Somoniylar davlatining qulashi . 907-yilda Ismoil vafot etgach taxtni o‘g‘li Ahmad ibn Ismoil egalladi (907 – 914-yillar). Ahmad xukimronligi davrida bir qancha qo‘zg‘olonlar bo‘lib o‘tdi. Xususan, amakisi Issoq ibn Ahmad Samarqandda, Ray va Seyiston xokimlari isyon ko‘tardilar. Bu isyonlar shavqatsizlik bilan bostirildi. Ahmad uzoq vaqt hukmronlik qilmadi. Davlatni idora etishda arab tilini qayta tiklanishi ko‘pgina mahalliy zodagon va Turk rulomlarining noroziligini uyg‘otdi. 914-yilda u Turk rulomlari tomonidan o‘ldirildi. Taxtga Ahmadning 8 yoshli ug‘li Nasr ibn Ahmad (914 - 943 yillar) o‘tirdi. Saroyning ruxsati bilan davlat ishlarini vazir Abdullo Jayhoniy boshqardi. 914-yilning oxirida Samarqandda yana qo‘zg‘olon kutarildi. Davlatning janubiy xududlarida bo‘lgan Husayn ibn Ali Marvoziy rahbarligidagi qo‘zg‘olon ayniqsa keskin tus oldi. Qo‘zg‘olon karmatlar g‘oyasi bayrog‘i ostida bo‘lib o‘tdi. Bu qo‘zg‘olon 918-yilda bostirildi. Marvoziy asir olindi. Ko‘p o‘tmay Marvoziy raxbarligidagi qo‘zg‘olon bostirilgach Ahmad ibn Nuh hokimiyatga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tardi. 922-yilda esa Ilyos ibn Issoq qo‘zg‘olon ko‘tardi. Tinmay davom etgan qo‘zg‘olon va isyonlar Somoniylar davlatining qudratiga katta ta’sir ko‘rsatdi va u asta-sekin tanazzulga yuz tutdi. Nasr hukmronligi davrida Somoniylar davlati hududlarida karmatlar harakati ancha keskin tus oldi. Karmatlar islomni yoyilishga, feodal munosabatlarni kuchayishiga qarshi chiqdilar va oldingi an’analarni, qishloq jamoalarini qayta tiklashni yoqlab chiqdilar.. Shuning uchun bu harakatga keng xalq ommasi qo‘shildi. Karmatlar g‘oyasini amaldorlarning bir qiyemi va hatto Nasrning o‘zi ham qabul qildi. Nasrning bu qadami reaksion musulmon ruhoniylarning va turk g‘ulomlarini noroziligini qo‘zg‘atdi. Natijada Nasr taxtdan voz kechishga majbur bo‘ldi. Taxtga Nasrning o‘g‘li Nuh o‘tirdi (943-954yillar). Nuh karmatlarga qarshi shavqatsiz kurash olib bordi. Ularning mol-mulklari musodara qilindi. Nuh hatto o‘z otasi Nasrni zanjir-band qilib, qal’aga qamab qo‘yishga buyruq berdi. Nuh xukmronligi davrida Somoniylar davlatini inqirozi ko‘zga yaqqol tashlana boshladi. Bo‘shab qolgan xazinani to‘ldirish maqsadida Nuh soliqlar mikdorini kupaytirdi. Bu xalq noroziligini yanada oshirdi. Xalq 25 noroziligidan foydalangai Nuhning amakisi Ibrohim ibn Ahmad Xuroson noibi Abu Ali Charoniy yordamida vaqtincha Buxoro taxtini egallab olishga muvaffaq bo‘ldi. Abu Ali Charoniy Xurosonga qaytgach Nuh yana Buxoro taxtiga qaytdi va isyonkor qarindoshlarini. qattiq jazoladi. Lekin Somoniylarning Abu Ali Charoniy bilan kurashi Abdumalik hukmronligi davrida (954 – 961-yillar) ham davom etdi. Abdumalik zamonida turk lashkarboshilarini davlat ishlariga aralashishi ancha kuchaydi. Xususan turk lashkarboshisi Alp Tegin «buyuk Xojib» lavozimiga ko‘tarilgan. Abdumalik vafotidan keyin Somoniylar taxti uchun kurash yanada keskin tus oldi. Alp Teginning qat’iy xarakati bilan taxtga o‘tirgan Abdumalikning o‘g‘li bor yo‘g‘i 6 kun hukmdorlik qilgan. Taxtga Mansur ibn Nuh (961 – 976-yillar) o‘tirgan. Soliqlarning yil sayin ko‘payib borishi, feodallarning o‘zaro janjallari, noiblarning markazga bo‘ysunmay qo‘yishi va saroydagi bo‘layotgan taxt uchun kurashlar somoniylar davlatini juda zaiflashtirib yubordi; Bu kurashlar ayniqsa, Amir Mansur ibn Nuh II (976 – 997-yillar) xukmronligi davrida keskin tus oldi. Ichki nizolar oqibatida Nuh II Yettisuv va Qashg‘arda vujudga kelgan Qoraxoniylar davlatining Movarounnahrga qilgan yurishlariga keskin qarshilik qilolmadi. Somoniylar davlatidagi siyosiy beqarorlikdan foydalangan Qoraxoniy Horun Burroxon 990-yili g`arb tomon qo‘shin tortdi va ikki yil davomida somoniylarga qarashli bir qancha viloyatlarni o‘z davlati tarkibiga qo‘shib oldi. Talas, Iloq va Shoshda aytarli hech qanday qarshiliksiz o‘z hukmronligini o‘rnatgan Dorun Burroxon 992-yili Somoniylar poytaxti Buxoro tomon qo‘shin tortdi. Bu jangda Nuh II qo‘shinlari tor mor etildi. Somoniylar amiri Nuh II Buxoroni tashlab, Amudaryodan kechib o‘tdi va Amul shahrida yana Qorahoniylarga qapshi qo‘shin to‘play boshladi. Qoraxoniy Bug‘roxon Buxoroni hech qarshiliksiz egalladi. Lekin bu yerda u mevalarni ko‘p iste’mol qilish oqibatida kasal bo‘ldi va orqaga qaytishga jazm qildi. Dorun Burroxonni orqaga qaytishiga yana bir sabab, axolini unta qarshi bo‘lganligidadir. Shuning uchun u Movarounnahrni bu vaqtda o‘z qo‘li ostida ushlab qolishga ko‘zi yetmagan. Xorun Bug‘roxon Nuhning o‘g‘li Abdulazizni o‘z qoshiga chaqirib, taxtni unga 26 topshirgan. Vaholanki, agar u Movarounnahrni o‘z qo‘li ostida saqlab qolishga ko‘zi yetganda, Buxoroga o‘z noibini tayinlar edi. Ibn al-Asirning yozishicha , Xorun Bug‘roxon Buxoroni tashlab chiqib ketganidan so‘ng uning qo‘shini yo‘l yo‘lakay, aholiga hujum qilib katta ziyon yetkazgan. Orqaga qaytgan Qorahoniylar qo‘shiniga o‘g‘uz-turkman qabilalari ham hujum qilib, ularning ko‘p mol-mulklarini tortib olganlar va o‘ldirganlar. Xorun Bug‘roxon Buxoroni tashlab chiqib ketganidan xabar topgan amir Nuh II 992- yilni 12-avgustida poytaxtga qaytgan va chekinayotgan Qoraxoniylar qo‘shiniga zarba berish yo‘llarini izlagan. Samarkand aholisi ham Qoraxoniylar qo‘shiniga hujum qilib turganlar. Sog‘lig‘i yomonlashgan Xorun Bug‘roxon Samarqanddan vataniga yo‘l oldi va Quchqorboshi degan joyda vafot etdi (992-y.). 997-yili Nuh II vafot etdi. Taxtga o‘tirgan Mansur ibn Nuh o‘z amaldorlari bilan kelishishga harakat qildi. Ammo bu xarakat yaxshi natija bermadi. Somoniylar saroyidagi eng nufuzli amaldorlardan hisoblangan Abu Ali Muhammad Isfijobiy amirga qarshi isyon ko‘tardi. Isfijobiyni iltimosiga binoan Qoraxoniy hukmdori Elik Nasr somoniylarga qarshi qo‘shin tortdi. Lekin Elik Nasr Isfijobiyni o‘zini amir qilib Uzgandga jo‘natdi. Bu paytga kelib somoniylar saroyida o‘zaro kelishmovchiliklar yanada kuchaydi. 999-yili Mansur taxtdan tushirildi, va ko‘zi ko‘r kilindi. Taxtga Mansurning ukasi Abdumalik ibn Nuhni utqazishdi. Mahmud G‘aznaviy 999-yilning may oyida Mansur uchun o‘ch olish shiori ostida Movarounnahrga qarshi qo‘shin tortdi. U Somoniylar qo‘shinini tor- mor qilib katta o‘ljalar bilan G‘aznaga qaytdi. Yuzaga kelgan bu vaziyatdan Elik Nasr ham foydalanishga harakat qildi. Negaki, bu jang oqibatida Xuroson Mahmud G‘aznaviy qo‘liga o‘tgan edi. Shu yilning dekabr oyida Elik Nasr somoniylar sulolasini tugatish maqsadida Buxoroga ko‘shin tortdi. Somoniylar Buxoro aholisi yordamida Qoraxoniylarni shaharga kirgizmaslikka harakat qildilar. Lekin aholining ko‘p qismi Somoniylarni: qo‘llab-quvvatlamadi va Elik Nasr Buxoroni 999-yilning 23-oktyabrida aytarli qarshilksiz bosib oldi. Elik Nasr Buxoroga Jafar Teginni tayinlab o‘zi Urganchga kaytdi. Yuqoridagi voqealardan so‘ng Nuh II ning o‘g‘li Abu Ibrohim Ismoil (Muntasir laqabi bilan) bir qancha 27 muddat samoniylar davlatini tiklash uchun Qoraxoniylarga qarshi goho yutuqli goho muvoffaqiyatsiz urushlar olib bordi. Bu kurashlarda unga goho Saljuxiylar , goho G‘aznaviylar xukmdorlari ham yordam berib turdilar. Lekin Qoraxoniylar qo‘shini bilan to‘rtinchi marta yirik to‘qnashuvdan so‘ng u jangda yengiladi va 1005-yil boshlarida o‘ldiriladi. Shu tariqa Samoniylar xukmronligi Mavaraunnahr va Xurasandi tugatilib ularga qarashli o‘lkalarni Qoraxoniylar va G‘aznaviylar bo‘lib olishdi. 28 Xulosa Somoniy hukmdorlar va umuman Somoniylar davlati o‘rta asrlar mulkchilik zamonining yirik davlatini boshqarishda hukmdor xonadon Sharqning qadimiy davlat boshqaruvi an’analariga suyanib, muntazam harbiy qism va kuchli harbiy qo‘shinlarga ega bo‘lgan markazlashgan boshqaruv mahkamasini tashkil qila olgan davlatdir. somoniylar davlatida ko`plab viloyat va o`lkalarning turli madaniyatlarga mansub bo`lgan xalqlari ham yashar edilar. Somoniylar davlatida islom davlat dini sifatida tan olinib, islom huquqi huquqiy tizimda hukmron mavqeni egallagan. Poytaxt Buxoro sharqda islom dinining eng nufuzli markazlaridan biriga aylandi. . Somoniylar davlati asosan ismoil Somoniy davrida o`zining eng gullagan va oltin davrini boshidan kechirdi. Ismoilning o`limidan so`ng esa davlat asta sekin tushkunlikka yuz tuta boshladi. Somoniy hukmdorlar Movarounnahr va Xurosonda arab xalifaligidan keyin eng kata kuchga va ta`sirga ega bo`lgan davlatni vujudga keltira oldilar. Somoniylar davlatida islomdagi huquqiy munosabatlarni mahalliy xalq urf- odatlariga moslashtirishga yordam beruvchi asarlar yaratilgan. Ulardan qozilik mahkamalari yordamchi qo'llanma tarzida foydalanganlar. Somoniylar davlati asosan ismoil Somoniy davrida o`zining eng gullagan va oltin davrini boshidan kechirdi. Ismoilning o`limidan so`ng esa davlat asta sekin tushkunlikka yuz tuta boshladi. O`zaro ichki kurashlar shuningdek bir qancha moliyaviy muammolarning vujudga kelishi va boshqa o`zaro adovatlarning yetilib borishi fonida bu davlat asta sekin inqirozga va tushkunlikka yuz tuta boshladi. Keyinchalik esa bu davlat Qoraxoniylar davlati tomonidan tugatidi. O‘rta asrlarning bu yirik davlati o‘zining boshqaruv tizimi jihatidan shubhasiz O‘rta Osiyoda yirik mulkdorlar davlatchiligining shakllanishi va taraqqiyoti tarixini o‘rganishda hamda hamda O`zbek davlatchiligining taraqqiyotining muhim bosqichida muhim o`rinni egallaydi va uning bizga bergan tajribasi keying davrlarda alohida ahamiyat kasb etadi. Muxtasar qilib aytganda, Movarounnahr va Xurosonda tashkil topgan Somoniylar davlati shubhasiz O`zbek davlatchiligi tarixidagi eng muhim davrda faoliyat ko`rsatgan va davlatchilik taraqqiyotiga kata hissa qo`sha olgan davlatlardan biridir. 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBAALAR RO`YXATI. Rahbariy adabiyotlar: 1.Karimov I. А . Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998.ʼ ʼ Umumiy va maxsus adabiyotlar: 1.Q. Usmonov, M. Sodiqov, S. Burhanova.O ‘zbekiston tarixi. T:.- 2005. 2.Murtazayeva R.H. O`zbekiston tarixi. T:. 2005. 3.O`zbekiston tarixi. Darslik.7-sinf.T:. 2013. 4. B.Eshov. “O zbekiston davlatchiligi va Boshqaruvi tarixi. T:. 2012. ʼ 5. . Somoniylarning kelib chiqishi. O`Zmu. 6. Muhammad Narshaxiyning “Buxoro tarixi” kitobi 7. Nizomulmulk, «Siyosatnoma» (Siyar ul-muluk) Qo`shimcha va internet manbaalari: 1. www.Fayllar.org 2. www.Hozir.org 4. www.elib.buxdu.uz 5. www.wikiwand.com 30 1-ILOVA Ismoil Somoniy maqbarasi. Buxoro. 2-Ilova 31 Somoniylar davlati hududi. 3-Ilova 32 Somoniylar hukmdori – Ismoil Somoniy 33

Somoniylar davrida Movarounnahrda ijtimoiy-iqtisodiy hayot

Купить