Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 165.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Февраль 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

80 Продаж

Somoniylar va Eronning mahalliy sulolalari orasidagi aloqalar tarixiga oid manbalar

Купить
Somoniylar va Eronning mahalliy sulolalari orasidagi aloqalar tarixiga oid manbalar Mundarija Kirish…………………………………………………………..…….……..3-4 I Bob Somoniylar davlati siyosiy tarixi, huquq va boshqaruv tizimi….5-16 1. 1 Somoniylar davlati va uning Erondagi mavqeyi……………..………...5-11 1.2 Somoniylar davlatida huquq va boshqaruv tizimi……………….…….11-14 1.3 Somoniylar va Eron rarixiga oid manbalar ……………………………14-16 II Bob Somoniylar ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy taraqqiyoti…………..16-26 2.1 Somoniylar davlatida iqtisodiy va ijtimoiy hayot……………………..16-22 2.2 Somoniylar davrida madaniy hayot………………………………..…..22-26 Xulosa………………………………………………………………….….27-28 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………….........................29 1 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Birinchi prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganlaridek “Mustaqillik yillari o‘z o‘tmishimizni, o‘z madaniyatimizni xolisona bilib olish davridir, bu jahon hamjamiyati, tarix oldidagi vazifamizni anglab olish davridir 1 ”Somoniylar davrida Movarounnahr mintaqasidan nafaqat harbiy, siyosiy, iqtisodiy jihatdan yuksaldi balki ilm-fan sohasida ham rivojlanish ro‘y berdi.Bu davr uyg‘onish davri yuz berdi va ko‘p ilm ahli yetishib chiqdi.Mamlakat birlashtirildi,kuchli armiya shakllandi. Me’morchilik san’ati va qurilish uslublari rivojlandi. Somoniylar o‘z davlatlari hududida joylashgan o‘lkalardan chiqqan zamonasining yetuk ma’rifiy va fan sohiblarini Buxoroga taklif etdilar. Movarounnahr va xurosonlik olimlar – Abdullo Ro‘dakiy, Abumansur Daqiqiy, Abulqosum Firdavsiy, Muso al-Xorazmiy, Abu Nars Farobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abulabbos al-Farg‘oniy, Abu Rayhon Beruniy, Muhammad Narshaxiy kabilar o‘zlarining buyuk ixtirolari va tadqiqotlari bilan nafaqat o‘z o‘lkalaridagina emas, balki butun mashriqu mag‘ribda mashhur bo‘ldilar. E’tiborli tomoni shundaki, bu olimlar qomusiy bilimlar sohiblari bo‘lishgan. Ular fanning turli sohalarida ijod etib, dunyo madaniyati va fanining rivojlanishiga o‘zlarining salmoqli hissalarini qo‘shdilar. Ular ixtiro etgan kashfiyotlar faqatgina ularning nomlariga boqiyliq baxsh etmay, balki butun xalqimizning obro‘-e’tiborini dunyoga taratdi.Somoniylar davlati o‘z davri eng taraqqiy mamlakatlaridan biri bo‘lib mamlakat hukumdorlari olib borgan islohotlar. Kurs ishining obyekti va predmeti. Somoniylar davlati harbiy qudrati, boshqaruv tizimi,ijtimoiy hayot,ilm-fanning rivoji,buyuk olimlarning yetishib chiqganligi va dunyo svilizatsiyasiga qo‘shgan hissasini ko‘rsatishdan iborat. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Somoniylar sarhadlarining kengayishi,iqtisodiy,ijtimoiy,siyosiy,madaniy taraqqiyot, ilm-faning rivojlanishi va bu hududdan yetishib chiqqan olimlarning ilm-fanda erishgan yutuqlarini ko‘rsatish, mamlakatning boshqaruv tizimi nimalarga bo‘linganligi, qay tartibda __________________________________________________________________________________________ 2 1 Каримов И.А Истиклол ва маьнавият.-Т. :Ў збекистон,1994. – Б.24 boshqarilganligini , mamlakatda joriy qilingan lavozimlar , devonliklar tashkil topishi va ulardagi joriy qilingan lavozimlarni ko ‘ rsatib berishdan iborat . Ishning yangiligi va ahamiyati. Bu mavzu Somoniylar davlati tashkil topishi,boshqaruv tizimi,ilm fan-sohasidagi rivojlanishi,uyg‘onish davri,dunyo ilm-fani rivojida Somoniylar davlati tutgan o‘rni, bu yerdan yetishib chiqqan allomalarning ilm-fanga qo‘shgan hissasi. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikki bob, to‘rt paragrap , xulosa, foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 3 I BOB . Somoniylar davlati siyosiy tarixi, huquq va boshqaruv tizimi. 1.1. Somoniylar davlatining siyosiy tarixi. VIII asr oxiri- I X asr boshida xalifalikni larzaga keltishgan og ‘ ir siy o siy vaziyat abbosiylarning Movarounnahr va Xurosonda olib borayotgan siyosatini o‘zgartirishga majbur etdi. IX-XII asrlarda O‘zbekiston hududida turli boshqaruv usullari va ma’muriy tizimiga ega bo‘lgan turli sulolalar boshqargan bir qancha davlatlar xukm surdi. Xalifalikka qarshi kuchayib borayotgan qo‘zg‘olonlar xalifalarning maxalliy zodagonlarga bog‘liqligini kuchaytirib yubordi va viloyatlarni boshqarishda maxalliy zodagonlarning roli ortti. Shu jarayon oqibatid Xurosonda toxiriylar xonadoni xukmron mavqeni egallay boshladi. Sijiston (Seiston) xokimi Abulmuxammad Talxa ibn Abullox qo‘lida xizmat qilgan Rozik shu xonadon boshlig‘i bo‘lib, uning Musxab, Xusayn va Toxir ismli o‘g‘illari bo‘lgan. Ular birgalikda Xirot viloyatidagi Bo‘shanj shaxrini boshqarganlar. Xorun ar Rashid (786-809) vafotidan so‘ng uning o‘g‘li Amin xalifa bo‘ldi. Bu vaqtda Xurosonda noiblik qilayotgan Abdullox (keyinchalik Maxmun laqabini olgan) toxir qo‘shinlari yordamida taxtni akasidan tortib oladi. Maxmun xalifa bo‘lgach, 813 y toxirni sipoxsalor, 821 yil esa Xuroson noibi etib tayinlaydi. Toxir vafotidan so‘ng Xurosonni Talxa (828-844) boshqardilar. Abdullox o‘zini xalifalikdan mustaqil deb e’lon qildi va Marv (keyinchalik Nishodur) davlat poytaxti bo‘ldi. Toxiriylar davlatiga ko‘ra tabariston, Jurjon, Ray, Kimron, Xuroson, Seyiston, Movarounnaxrning Janubiy qismi kirgan. Garchi, xalifa Maxmunga o‘z xizmatlari evaziga Somonxudot nabiralari Movarounnaxr viloyatlarini (Nux-Samarqand, Axmad farg‘ona:, Yaxyo-Choch, Istaravshan, Ilyos- Hirot) boshqarish xuququini qyolga kiritgan bo‘lsalarda, Toxiriylar davlatiga qaram edilar 1 . IX asr o‘rtalarida quyi tabaqadan bo‘lgan Safforiylar mavqe y i kuchaydi. Yaxqub ibn Lays va uning Amr, Toxir, Ali ismli ukalari bilan birgalikda 861 yil Sijistonni, 867 yil Hirot va Bushanjni, 869 yil Kirmon va Forsni qo‘lga kiritdilar. ______________________________________________________________________________________________________________________ 1 Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Т.: Шарк,2000, – Б.94 4 Xurosonda eng yuqori mavqega erishgan safforiylarga xalifa Muxtamid (870-892) Yaqubni Balx va toxariston xokimi etib tayinlash to‘g‘risida yerlik jo‘natdi. 873 bil Yoqqub tohiriylar xukumdori Muxammad ibn toxir qo‘shinlarini mag‘lubiyatga uchratib, toxiriylar davlatiga barxam berdi. Toxiriylar sulolasi vakillari quydagilardan iborat: toxir ibn Xusayn 821-822. Talxa ibn toxir 822-828. Abdullox ibn toxir 830-844. Toxir II ibn Abdullox 844-862. Muxammad ibn toxir 862-873.Toxir ibn Xusayn Xuroson noibi bo‘lgan vaqtda Nishopur davlat markazi edi. Shu vaqtda Xuroson noibligiga quydagi viloyatlar kirgan: Movarounnaxr, Xorazm, Seyiston, Kuxiston, Kirmon, Kumis, tabariston, Jurjon. Xar bir viloyat o‘z navbatida bir qancha ma’muriy birliklarga bo‘lingan. Jumladan, movarounnaxrda 300000 qishloq mavjud bo‘lib, ular 30 dan ortiq ma’muriy birlikka bo‘lingan. Xar bir ma’muriy birlikda qozi, pochta ishlari boshlig‘i, xiroj yig‘uvchi va boshqa amaldorlar bo‘lib, ular viloyatlar noiblariga bo‘ysungan. Nishopurda davlatning asosiy xarbiy tayanchi bo‘lgan xarbiy kuchlarning shadiyak deb nomlangan davlatning eng asosiy siyosatlaridan biri islomlashtirish siyosati bo‘lgan.Toxiriylar davlatida jamiyat bir qancha ijtimoiy toifa va qatlamlarga ajralgan edi. Ular mulk, martabasi va mansablariga ko‘rabir-birlaridan farqlanganlar. Raiyat orasida kashovarz, kishtukorkunanda. Chorakor, barzikor singari ijtimoiy qatlamlar bo‘lgan. Yirik va mayda yer egalari dexqon deb yuritilgan. Ijaraga berilgan yerlar muzoraxa deb atalgan. Davlat tomonidan makka safariga-xajga borayotganlarga aloxida g‘amxo‘rlik qilganlar. Bunday kishilar raboh yoki ibni sabil deb atalgan. Ilgari yirik zadogonlar xisoblangan va bu vaqtda kelib kambag‘allashib qolgan kishilar «axli buyutot» deb yuritilgan. Xalifaning buyruq va farmonlarini bajaruvchilar, unga tobe xukmdorlar soxibi xaros deb atalgan.Toxiriylar davlati boshqaruvida xuquqiy munosabatlar asosan islom dini qonun-qoidalari va ko‘rsatmalariga tayangan xolda olib borilgan. Davlatni xuquqiy jixatdan mustaxkamlashga ko‘p xarakat qilgan xukmdor Abdullox edi. U barcha soxa va jarayonlarni o‘zining maxsus odamlari orqali nazorat qilar va xar qanday qonun buzilishlari uchun javobgar amaldor va mansabdorlarni shafqatsiz jazolardi. Uning buyrug‘iga ko‘ra qonunshunoslar suvdan foydalanish, sun’iy sug‘orishdagi 5 turli baxslarni hal etish, sug‘orish tizimi xaqida «kitob al kuniy» qonunlar to‘plami ham yaratilgan va bu narsa toxiriylarda xuquqiy munosabatlar va qonunlarning amal qilinishiga katta e’tibor brilganligini ko‘rsatadi. Somoniylar davlatining asoschisi Somon qishlog‘i oqsoqoli (Balx yoki Termiz yaqinida) Somonxudot avlodlari asos solgan. Xalifa Ma’mun ularning xizmatlari evaziga movarounnaxrning viloyatlari xokimligini topshirgan edi. 839-840 yy Nux ibn Asad Isfijobni bosib oldi. So‘g‘dning bir qismi va Farg‘ona xokimligini qo‘lga kiritdi. Somoniylar davlatining yuzaga kelishida Axmad ham katta xizmat qildi, uning Nasr, Yaxqub, Asad, Ismoil, Isxoq va Xomid kabi o‘g‘illari bor edi. 842 yil Nux ibn Asad vafot etgach, Samarqand uning ukalari Axmad va Yaxyo xukmi ostiga o‘tdi, keyinchalik xokimlikni Nasr (865-892) davom ettirdi. 856 yil Yaxyo ibn Asad vafotidan so‘ng, Choch va Istaravshan xokimligi Axmadning ikkinchi o‘g‘li Yaxqub qo‘liga o‘tdi. Keyinchalik bunday tashabbus Ismoil ibn Axmad qo‘liga o‘tdi va 874 y Buxoro xokimi bo‘ldi. Movarounnaxrni birlashtirish tarafdori bo‘lgan Nasr ibn Axmad bir qancha hududlarni o‘z xokimligiga qo‘shib oldi va natijada 875 yil xalifa Muxtamiddan Movarounnaxrni boshqarish uchun yerlik olishga erishdi. Ismoil esa akasiga buysunishni istamadi va 888 y u bilan to‘qnashdi va faqatgina Nasr vafotidan so‘ng (892) Movarounnaxrning yagona xukmdori bo‘lib qoldi. Uning kuchayishidan xavfsiragan xalifa 898 yil Movarounnaxr xokimligidan Ismoilni tushirib, o‘rniga safforiylardan Amr ibn Lays tayinlangani xaqida yerlik yubordi va bu ikki o‘rtada urush kelib chiqishiga olib keldi. 899 va 900 yy to‘qnashuvlarda Ismoil g‘alabaga erishib, Xurosonni ham o‘ziga qo‘shib oldi va shu tariqa yirik davlatga aylangan Somoniylar davlati X asr oxirigacha xukm surdi.Ismoil Somoniy “Toki men tirik ekanman,Buxoro viloyatinidevori men bo‘laman” , deb aytgan ekan. IX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Movarounnahr va Xurosonda Somoniylar sulolasi paydo bo‘ladi. Bu sulolaga Somon qishlog‘i (manbalarda – Balx yaqinida, Samarqand atroflarida, Termiz yaqinida) oqsoqoli Somonxudotning avlodlari asos soladilar. Yirik yer egasi bo‘lgan Somonxudot Ma’mun Xuroson noibligi davrida uning xizmatiga o‘tib tez orada e’tiborga to‘shadi. 6 Somonxudotning o‘g‘li Asad hamda nabiralari ham Ma’mun saroyida xizmat qilishgan. Shaxsan Ma’munning buyrug‘i bilan Xuroson noibi Asadning o‘g‘illarini 820 yilda turli viloyatlarga noib etib tayinlaydi. Xususan, Nuh Samarqandni, Ahmad Farg‘onani, Yahyo Shosh va Ustrushonani, Ilyos Hirotni boshqara boshlaydilar. Dastavval, Asadning katta o‘g‘li Nuh ukalari mulklarini birlashtirib, xalifalikdan mustaqil davlat barpo etish harakatini boshladi. Chunki Nuhning nomidan tanganlar zarb etilgani ma’lum. Nuh vafotidan so‘ng ukasi Ahmad uning ishlarini davom ettirib asta-sekin Mavorounnahrni Somoniylar sulolasi boshchiligida birlashtirishga kirishadi. Tohiriylar Ahmadning bu harakatlariga qarshilik ko‘rsata olmadilar. 865 yilda Ahmad vafot etgach ko‘pchilik Somoniylar tomonidan sulola boshlig‘i sifatida Ahmadning o‘g‘li Nasrni tan olinadi 1 .873 yilda Buxoro shahri va uning atroflarini Toxiriylarning so‘nggi vakili Muhammad ibn Tohir bosib oldi va hududlarga soliqlar soldi. Bundan g‘azablangan xalq Muhammadga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tardilar. 874 yilda Muhammad ibn Tohir Xorazm shaharlarini talayotgan bir paytda Buxoro zodagonlari Nasrdan Buxoroga noib yuborishni iltimos qiladilar. Nasr Buxoroga Ismoil ibn Ahmadni hokim qilib jo‘natadi. Nasr Ismoilni o‘z noibi deb hisoblar edi. Ismoil ibn Ahmad Buxoroda o‘z hokimiyatini mustahkamlab olgach, Samarqandga yuboriladigan soliqni yubormay qo‘ydi hamda akasiga tobe’ bo‘lishni istamadi. Natijada 886 yilda aka- ukalar o‘rtasida birinchi to‘qnashuv bo‘lib, Ismoil yengildi va u vaqtincha Buxoro noibligidan tushirildi. 888 yildagi ikkinchi jangda Ismoil Nasr qo‘shinlarini tor- mor etishga muvaffaq bo‘ldi. 892 yilda Nasr vafot etgach Ismoil Movarounnahrning yagona hukmdori bo‘lib qoldi.Poytaxt Samarqanddan Buxoroga ko‘chirildi. Ismoil Somoniy 893 yilda ko‘chmanchilarga qarshi qo‘shin tortib dastlab Tarozni, keyin esa Ustrushonani egallashga muvaffaq bo‘ldi. Bag‘dod xalifasi al-Mutadis (892-902 yy.) Ismoilning qudrati oshib ketayotganidan sarosimaga tushib 898 yilda Movarounnahr noibligidan Ismoilni tushirib uning ___________________________________________________________________________________- 1 Сагдуллаев А ва бошкалар. Ўзбекистон тарихи. – Т.:1997. – Б.140 7 o‘rniga safforiy Amr ibn Laysni hokim etib tayinlash haqida yorliq jo‘natadi. Mavorounnahr noibligi to‘g‘risidagi yorliqni olgach Amr ibn Lays Ismoilga qarshi qo‘shin tortdi. 900 yilda Balx atroflarida Ismoil Safforiylar qo‘shinlarini tor-mor etdi. Manbalar ma’lumotlariga ko‘ra Ismoilni nafaqat Buxorodan, balki Xorazm va Farg‘onadan ham kelgan harbiy kuchlar qo‘llab-quvvatlagan edilar. Narshaxiyning ma’lumot berishicha, Ismoil bu jangda Buxoro hunarmandlari va oddiy xalqning qo‘liga qurol berib o‘z ozodligini saqlab qolishga chaqirgan. Keng xalq ommasining qo‘llab-quvvatlashi natijasida Ismoil Somoniy arab bosqinidan keyin birinchi bo‘lib o‘zaro janjallarga botgan, bosqinchilar tomonidan talangan o‘lkani qudratli va mustaqil davlatga aylantirishga erishdi. Shu tariqa Ismoil Movarounnahr va Xuroson, Eronning qator sharqiy va shimoliy viloyatlarini o‘z ichiga oluvchi yirik davlatga asos soldi va bu hududlarda Arab xalifaligi hukmronligiga barham berildi 1 . Shunday qilib, Farg‘ona, Isfijob (Sayram), Shosh, Samarqand, Buxoro Xorazm, Chag‘aniyon, Xuttalon, Kesh, Xuroson, Seyiston, G‘azna kabi qator viloyatlar Somoniylarga bo‘ysundirildi. Ularning hammasi ham mutlaqo tobe’ bo‘lmasada, Somoniylar xokimiyatini tan olishga majbur bo‘lgan edilar. Ismoil Somoniy yirik yer egasi bo‘lib, mahalliy zodagonlar va savdogarlarga tayanib davlatni idora qilgan. Lekin Ismoil ham, boshqa Somoniylar ham ichki ijtimoiy ziddiyatlarni yo‘qota olmadilar. Natijada dehqonlarning yer egalariga qarshi chiqishlari bo‘lib turgan. Bundan tashqari ayrim chekka viloyatlar hokimlari markazlashtirish siyosatiga qarshilik qilib turganlar. 907 yilda Ismoil Somoniy vafot etib taxtni uning o‘g‘li Ahmad ibn Ismoil egalladi. Ahmad uzoq vaqt hukmronlik qilmadi (907-914 yy.). Uning davrida davlatni idora etishda arab tilini ayta tiklanishi ko‘pgina mahalliy zodagonlar va turk g‘ulomlarining q noroziligini uyg‘otdi Natijada u 914 yilda turk g‘ulomlari tomonidan o‘ldirilib, taxtga uning 8 yoshli o‘g‘li Nasr ibn Ahmad o‘tirdi va u balog‘atga yetguncha davlat ishlarini vazir Abdullo Jayhoniy boshqarib turdi.914 yil oxirida Samarqandda yana _______________________________________________________ 1 Сагдуллаев А ва бошкалар. Ў збекистон тарихи. – Т.:1997 . – Б. 89 8 qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Davlatning janubiy hududlarida bo‘lgan Husayn ibn Ali Marvoziy rahbarligidagi qo‘zg‘olon ayniqsa keskin tus oldi. Bu qo‘zg‘olon karmatlar g‘oyasi bayrog‘i ostida bo‘lib o‘tdi. Bu qo‘zg‘olon 918 yilda bostirilib Marvoziy asir olindi. Ko‘p o‘tmay Nasrning qarindoshi Ahmad ibn Nuh hokimiyatga qarshi bosh ko‘tardi. 922 yilda esa Ilyos ibn Ishoh qo‘zg‘olon ko‘tardi. Tinmay davom etgan qo‘zg‘olon va isyonlar Somoniylar davlatining qudratiga ta’sir ko‘rsatib, u asta-sekinlik bilan inqirozga yuz tuta boshladi. Ta’kidlash lozimki, Nasr ibn Ahmad hukmronligi davrida Somoniylar davlati hududlarida karmatlar harakati ancha keskin tus oldi. Karmatlar islomni yoyilishiga, yer egaligi munosabatlarini kuchayishiga qarshi chiqdilar va ilgarigi an’analarni, qishloq jamoalarini qayta tiklashni yoqlab chiqqan edilar. Shuning uchun ham bu harakatni keng xalq ommasi qo‘llab quvvatladi. 943 yilda taxtga o‘tirgan Nasrning o‘g‘li Nuh karmatlarga qarshi shafqatsiz kurash olib bordi. Ularning mol-mulklarini musodara qildi.Nuh hukmronligi davrida Somoniylar davlatining inqirozi yaqqol ko‘zga tashlana boshladi. Bo‘shab qolgan xazinani to‘ldirish maqsadida Nuh soliqlar miqdorini ko‘paytirdi. Bu xalq noroziligini yanada oshirdi. Xalq noroziligidan foydalangan Nuhning amakisi Ibrohim ibn Ahmad Xuroson noibi Abu Ali Chag‘oniy yordamida vaqtincha Buxoro taxtini egallab olishga muvaffaq bo‘ldi. Abu Ali Chag‘oniy Xurosonga qaytgach Nuh yana Buxoro taxtiga qaytdi va isyonkor qarindoshlarini qattiq jazoladi. Lekin Somoniylarning Abu Ali Chag‘oniy bilan kurashi keyingi yillarda ham davom etdi.Soliqlarning yil sayin ko‘payib borishi, zodagonlarning o‘zaro janjallari, noiblarning markazga bo‘ysunmay qo‘yishi va saroyda bo‘layotgan taxt uchun kurashlar ayniqsa Amir Mansur ibn Nuh II (976-997 yy.) hukmronligi davrida keskin tuskurashlar Somoniylar davlatini juda zaiflashtirib yubordi.Bu kuras oldi. Ichki nizolar oqibatida Nuh II Yettisuv va Qoshg‘arda vujudga kelgan Qoraxoniylar davlatining Mavarounnahrga qilgan yurishlariga keskin qarshilik qilolmadi. Somoniylar davlatidagi beqarorlikdan foydalangan Qoraxoniy Horun Bug‘roxon 990 yilda G‘arb tomon qo‘shin tortdi va ikki yil davomida Somoniylarga qarashli bir qancha viloyatlarni bosib oldi. 9 Shundan so‘ng Somoniylar davlati o‘zini tiklay olmadi. 13-15 yil davomida Somoniylar hukmdorlari asosan Qoraxoniylar va qisman Saljuqiylar bilan kurash olib borib nihoyatda holdan toydilar. Somoniylarning so‘nggi hukmdori Abu Ibrohim Muntasir 1005 yilda o‘ldiriladi hamda Mavarounnahr va Xurosondagi Somoniylarga tegishli bo‘lgan hududlar Qoraxoniylar va G‘aznaviylar tomonidan bo‘lib olinadi. 10 1 . 2 . Somoniylar davlati Huquq va boshqaruvi. Somoniylar Movarounnahr va Xurosonda mustaqil davlat tuzish uchun avvalambor, kuchli markazlashgan hokimiyat tuzish kerakligini yaxshi tushunishgan. Bu ayniqsa Ismoil Somoniy davrida kunning dolzarb masalasiga aylangan edi. Yirik yer egasi bo‘lgan Ismoil birinchi navbatda mahalliy zodagonlar va savdogarlarning manfaatlarini ko‘zlab ish tutdi. Davlatning iqtisodiy kuch qudratini oshirish, qishloq xo‘jaligini, hunarmandchilikni va savdoni rivojlanishi uchun keng shart-sharoitlar tug‘dirib berish lozim edi. Shu maqsadda Ismoil katta va yaxshi qurollangan, saralangan qurolli kuchlarni tashkil qilishga kirishdi. U ayniqsa, turk g‘ulomlaridan iborat qismlarni tuzishga katta e’tibor berdi. Natijada Somoniylar davlati tez orada musulmon Sharqidagi markazlashgan kuchli davlatga aylandi 1 . Mamlakatning qudratini mustahkamlash maqsadida Ismoil Somoniy bir qancha islohatlar o‘tkazdi. Mana shunday islohatlardan biri davlatni boshqarish ma’muriyatini joriy qilish bo‘ldi. Bu ma’muriyat dargoh – amir saroyi va devon – davlat idorasi, vazirliklardan iborat bo‘lgan.Davlatni boshqaruvchi oliy hukmdor amir unvoniga ega edi. Ismoil Somoniy o‘z davrida markazlashgan davlat boshqaruvi tizimini joriy etgan edi. Somoniylar davlati majmuini mustahkamlashda Nuh II Somoniyning ma’rifatli vazirlari Abuabdullo Muhammad Jayhoniy va Abufazl Muhammad Balamiylarning Somoniylar hukmronligi davrida bosh vazir lavozimiga asosan shu ikki sulola vakillari tayinlangan. Davlat majmui dargoh (amir saroyi) va devonga (vazirliklar, davlat idorasi) bo‘lingan. Saroyda siyosiy hokimiyat sohibi xoras qo‘l ostida bo‘lib, u oliy hukmdor farmonlari ijrosini nazorat qilgan.xizmatlari katta bo‘lgan. Dargoh hamda boshqa muhim davlat idoralarining xavfsizligini amalga oshirish xizmatini bosh hojib va uning xodimlari olib borgan. Saroyda sharbatdorlar, dasturxonchilar, tashtadorlar, ot boqarlar, xo‘jalik bekalari kabi turli xizmatchilar bo‘lgan. Saroydagi barcha xo‘jalik ishlarini vakil boshqargan. Vakil saroydagi eng e’tiborli kishilardan biri hisoblangan. Narshaxiyning ma’lumot berishicha, Nasr II Somoniy davrida Buxoro ___________________________________________________________ 1 Каримов Ш, Шамсутдинов Р. Ватан тарихи.–Т.:Ўкитувчи.1997. –Б.65. 11 registonida davlatdagi 10 ta devonga atab maxsus 10 ta bino qurilgan. Davlatda quyidagi devonlar faoliyat ko‘rsatgan: Devoni vazir (bosh vazir devoni). Bu devonga qolgan barcha devonlar bo‘ysungan. Bosh vazir devoni barcha ma’muriy, siyosiy, xo‘jalik va harbiy mahkamalarni nazorat qilgan. Devoni mustaufi (moliyaviy ishlar devoni). Bu devon davlatning barcha moliyaviy ishlarini bajargan va nazorat qilgan. Devon xazinador tomonidan boshqarilib, uning ixtiyorida hisobchilar, munshiy va kotiblar, daftardorlar bo‘lgan. Devoni amid al-mulk, yoki al-rasail (rasmiy hujjatlar devoni). Bu devon davlat ahamiyatiga molik bo‘lgan barcha hujjatlarni tuzish va ishlab chiqish bilan shug‘ullangan. Shuningdek, bu devon chet davlatlar bilan bo‘lgan diplomatik munosabatlarni ham nazorat qilgan. Devoni sohib-ash-shurot (harbiy ishlar devoni). Bu devon davlatning butun harbiy ishlarini nazorat qilgan, jumladan, amirning shaxsiy qo‘shinini (gvardiyasini) boshqargan. Ushbu devonboshining maxsus yordamchisi – ariz bo‘lgan. U mahkama va uning boshlig‘i amir qo‘shini xazinasi bilan shug‘ullangan. Qo‘shinga bir yilda to‘rt marta maosh to‘langan. Bu devon harbiy intizomni ta’minlab turgan. Devoni sohib al-borid (xat-xabarlar nazoratchisi devoni). Ushbu devon markazda qabul qilingan muhim qarorlar, hujjatlar, xabarnomalarni viloyat va shaharlarga yetkazish bilan shug‘ullangan. Bu devonning viloyatlardagi boshlig‘i faqat markazga bo‘ysungan. Bu devon xodimlari viloyat va shaharlarda bo‘lib turadigan, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahamiyatga ega bo‘lgan voqealarni markazga yetkazib turgan. Shuningdek bu devon davlat elchilari, viloyat va shaharlar hokimlari ustidan maxfiy nazorat o‘tkazgan. Devoni muxtasib (bozorlar va ko‘chalar, shariat qonun qoidalariga rioya qilishni nazorat qiluvchi devon). Bu devon xizmatchilari qiladigan asosiy ish shahar va qishloqlarda, ko‘cha va bozorlarda tartib-intizomni, tosh-tarozini nazorat qilganlar. Aholi tomonidan shariat qonun-qoidalariga rioya qilishning nazorati ham 12 shu devon zimmasida bo‘lgan. Ushbu devonboshi o‘z mirg‘azab (xodim) lari bilan barcha shaharlarda faoliyat ko‘rsatgan. Devoni mamlakai xos (davlat ish boqaruvchisi devoni). Bu devon saroy ta’minoti bilan bog‘liq sarf-xarajatlarni nazorat qilgan. Muhim davlat ishlari va ayniqsa, xazina kirim-chiqimini nazorat qilish ham shu devon zimmasida bo‘lgan. Devoni vakf (vakf yerlari devoni). Machitlar, madrasalar, umuman diniy muassasalar ixtiyorida bo‘lgan yer-suv, mol-mulk kabilarni boshqargan. Devoni qozi az-ziyo (qozilik ishlari devoni). Bu devonni davlatning bosh qozisi boshqargan. Devon barcha viloyatlar va shaharlardagi qozilar faoliyatini nazorat qilib turgan. Yuqorida sanab o‘tilgan devonlarning barchasi (soxib al-borid devonidan boshqa) mahalliy hokimlar va oliy markaziy hokimiyatga bo‘ysungan. Ta’kidlash lozimki, Somoniylar davrida mahalliy boshqaruv tizimi ham samarali faoliyat yuritgan. Viloyatlar boshqaruvchilari – hokim , shaharlar boshqaruvchilari esa – rais deb yuritilgan. Viloyatlar hokimlari ko‘p hollarda hukmron sulola vakillaridan va katta ta’sirga ega bo‘lgan yirik zodagonlardan tayinlangan. Somoniylar davrida amaldorlarni davlat xizmatiga qabul qilishda ma’lum bir talablar: davlat tili hisoblangan arab tilini mukammal bilish, islomiy huquq-fiqh meyorlaridan to‘liq xabardorlik, tarix, adabiyot kabi ilmlardan boxabarlik, hisob-kitob ishlarida bilimdonlik va boshqalar mavjud bo‘lib, bu markaziy va mahalliy davlat boshqaruvi samaradorligini oshirishga xizmat qilardi. Davlat boshqaruvida harbiy- ma’muriy amaldorlarning mavqelari nihoyatda katta edi. Shuningdek, X asrda musulmon ruhoniylari ham katta obro‘ga ega edilar. Movarounnahrda asosan islom dinining xanifiylik mazhabi tarqalgan bo‘lib, dindorlar boshlig‘i ustod (keyinchalik shayx-ul-islom ) Somoniylar davlatida katta mavqega ega bo‘lgan.Somoniylar davlatida sud ishlari shariat qonun-qoidalariga asoslangan bo‘lib, ular qozilik devoni tomonidan boshqarilgan. Sud jarayonidagi ishlar qozikalon, qozilar, mufti, raislar tomonidan amalga oshirilgan. Viloyat va shahar qozilari qozikalonga bo‘ysungan.Davlatda har bir viloyatlar va shaharlar hukmdorlari ko‘ngillilaridan iborat qo‘shin saqlagan. 13 Ko‘ngillilar odatda ozod va boy dehqonlarning o‘g‘illaridan iborat bo‘lgan. Ko‘ngillilar harbiy holat vujudga kelgan vaqtda albatta yig‘ilgan. Ular viloyat va davlat daromadi hisobiga saqlangan. Davlat hududlari viloyat qo‘shinlari va g‘oziylarning qismlari bilan qo‘riqlangan. 1.3 Somoniylar va Eron rarixiga oid manbalar Ushbu aloqalar asosan siyosiy, madaniy va ijtimoiy sohalarda rivojlangan. Quyida ba'zi manbalarni keltiraman: 1. «Tarixi Tabari» (Tarikh al-Tabari) — Abu Ja'far al-Tabari tomonidan yozilgan bu asar musulmon tarixining asosiy manbalaridan biridir. U Somoniylar va Eronning mahalliy sulolalari, ayniqsa Buyuk Seljuklar va Buvayhidlar bilan aloqalarini yoritadi. 2. «Tarixi Samoniy» (Tarikh-i Samanid) — Somoniylar sulolasining tarixini yoritadigan asosiy manba. U o'z ichiga Somoniylarning o'rta asrlar Eroni va Markaziy Osiyo bilan aloqalarini, shuningdek, mahalliy sulolalar bilan qarama-qarashlarini kiritadi. Bu asar Avesto va Islom tarixining muhim jihatlarini ko'rib chiqadi. 3. «Muqaddimah» (Introduction to History) — Ibn Xaldunning mashhur asari bo'lib, unda turli madaniyatlar va sulolalar o'rtasidagi munosabatlar, jumladan Somoniylar va Eronning mahalliy sulolalari haqida keng fikrlar mavjud. 4. «Al-Kamil fi al-Tarikh» — Ibn al-Atir tomonidan yozilgan, o'rtadagi asrlar tarixini yoritgan asar. Bu kitobda Somoniylar va Eronning mahalliy sulolalari o'rtasidagi siyosiy munosabatlar, urushlar va ittifoqlar batafsil ko'rsatilgan. 5. Somoniylar va Eronning mahalliy sulolalari haqida ilmiy maqolalar — Ko'plab zamonaviy tarixchilar va arxivshunoslar tomonidan yozilgan 14 maqolalar va tadqiqotlar, masalan, Somoniylar va Buvayhidlar, Buyuk Seljuklar bilan aloqalar haqida. II Bob Somoniylar ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy taraqqiyoti. 2.1. Iqtisodiy va ijtimoiy hayot. Somoniylar davrida kuchli va mustaqil davlatning paydo bo‘lishi dehqonchilik, hunarmandchilikning rivojlanishi, shaharlarning taraqqiyoti – o‘z navbatida ichki va tashqi savdoni yanada o‘zviylashuviga va taraqqiyotiga olib keldi. Avvalo, shahar va qishloqlar o‘rtasidagi savdo kengaydi. Ikkinchi tomonidan, shahar va qishloqlarni qo‘shni ko‘chmanchi xalqlar va boshqa davlatlar bilan aloqasi rivojlandi.Yozma manbalarda qayd qilinishicha, bozorlar katta-kichik shaharlarda va hatto qishloqlarda ham bo‘lgan. Ayniqsa karvon yo‘llari bo‘yida joylashgan shaharlarda bir nechtadan bozorlar bo‘lgan. Buxoro, Xo‘jand, Nasaf, Kesh, Termiz, Hirot, Marv, Nishopur shaharlaridagi bozorlar katta va gavjum bo‘lgan. Istaxriyning ma’lumot berishicha, Samarqandda Movarounnahrning bosh bozori joylashgan bo‘lib, bu yerga ko‘pgina shaharlardan savdogarlar kelgan. Movarounnahrda tayyorlangan mahsulotlarning katta qismi Samarqandga keltirilgan va undan keyin boshqa o‘lkalarga tarqatilgan. Ichki va tashqi savdoda ayrim kichik shaharlarning ham o‘rni katta bo‘lgan 1 .Bu borada Poykand shahri muhim ahamiyat kasb etadi. Manbalarda qayd etilishicha, bu shaharda Somoniylardan oldin ham savdogarlar Xorazm, Kaspiy bo‘yidagi o‘lkalar va Xitoy bilan oldi-sotti ishlari olib borishgan. Shahar raislari savdogarlar uchun barcha sharoitlar yaratib berishga harakat qilganlar. Shaharda o‘nlab karvonsaroylar mavjud bo‘lgan, ular bozorga yaqin joyda joylashgan. Savdo rastalari karvonsaroyning o‘zida ham bo‘lgan. Karvonsaroylar yo‘llarda ham qurilgan. Bozorlarda sotiladigan mahsulotlar avvalo, mahalliy aholining ehtiyojini qondirishga qaratilgan. Hunarmandlar o‘z mollarini sotib, oziq-ovqat mahsulotlarini xarid qilganlar, o‘z navbatida hunarmandchilik mahsulotlariga dehqonlarning talabi katta bo‘lgan. IX-X asrlarda O‘rta Osiyoning iqtisodiy 15 hayotida savdo-sotiq katta ahamiyatga ega edi. Bu borada ko‘chmanchilar bilan chegaradosh bo‘lgan shaharlarning ahamiyati katta bo‘lgan. Ko‘chmanchilar _______________________________________________________ 1 Азамат Зи ё . Ў збек давлатчилиги тарихи . –Т. : Шарк , 2000 . Б – 78 shaharlarga kelib dehqonchilik va hunarmandchilik mahsulotlarini xarid qilganlar, teri va boshqa chorvachilik mahsulotlarini sotganlar.O‘rta Osiyolik savdogarlar o‘z mollarini arab xalifaligi tarkibiga kirgan davlatlarga, Kavkazga, Xazar va Bulg‘oriyaga, Xitoy va Hindistonga olib borib sotganlar. O‘rta Osiyodan Xitoy bilan O‘rta yer dengizini birlashtiruvchi va Janubi-Sharqiy Yevropaga olib boruvchi karvon yo‘llari o‘tgan. Ayniqsa, O‘rta yer dengizi bilan bog‘lovchi karvon yo‘li ancha gavjum bo‘lgan. Bu yo‘l Bag‘dod, Hamadon, Nishopur, Marv, Amul, Buxoro, Nasaf, Kesh, Samarqand, Ustrushona, Choch, Balasog‘un orqali Xitoyga olib borgan. Xitoyga O‘rta Osiyodan otlar va shisha buyumlar olib borilgan. Xitoydan esa turli-tuman ipak gazlamalar keltirilgan. Xazar, Bulg‘or va Rus yerlariga O‘rta Osiyodan quruq mevalar, turli-tuman gazlamalar, guruch va kumush chiqarilgan. O‘z navbatida Janubi-Sharqiy Yevropadan O‘rta Osiyoga mo‘yna, mis, teri, qoramol, qo‘llar keltirilgan 1 . Somoniylar davrida yerlar qaytadan taqsim qilindi. Yer egalarining yangi guruhi tashkil topdi. Ularning ko‘pi sipohiylardan chiqqan edi. Masalan, Alpteginning Xurosonda va Movarounnahrda 500 qishlog‘i bo‘lib, biror shahar yo‘q ediki, unda uning qasri yo bog‘i, yoxud karvonsaroyi bo‘lmasa. Uning tasaruffida minglab otlar va chorva mollari bo‘lgan.Somoniylar davrida qudratli markazlashgan davlatning vujudga kelishi natijasida Movaraunnahr va Xurosonda ma’lum barqarorlik qaror topdi. Bu holat mamlakat iqtisodiy hayotiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo tez sur’atlar bilan rivojlana boshladi. Movaraunnahr va Xuroson bu vaqtda Sharqning iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan o‘lkalaridan hisoblangan. Tarixchilar va geograflar bu borada juda yaxshi ta’riflar yozib qoldirganlar. Ular, bu yerlar juda serhosil, tabiiy boyliklarga boy, unda ko‘plab qishloq va shaharlar borligini aholi uchun kerakli hamma narsalar mavjudligini zo‘r ehtiros bilan bitganlar. Xuroson va ayniqsa, Movaraunnahr dehqonchilik o‘lkalari qatoriga 16 kirgan. Bu yerlarda dehqonchilik asosan sun’iy sug‘orishga asoslangan. Ko‘plab soy va daryolardan chiqarilgan katta-kichik kanalar mavjud bo‘lgan.Buxoro ____________________________________________________________ 1 Ахмедов Б. Тарихдан сабоклар. – Т.: Ўқ итувчи,1994 . – Б. 38 vohasida Shopurkon, Shohrud, Karmana, Poykand, Samarqand vohasida Barj (Darg‘om), Barmsish, Buzmadisoy, Ishtixon kabi kanallar shahar va qishloqlarni suv bilan ta’minlagan. Bundan tashqari bunday kanallar Xorazm, Qashqadaryo, Farg‘ona va Shoshda ham bo‘lgan. Manbalarga qaraganda Shosh aholisi xalifa Mutasimga (833-842) murojaat qilib vohada suv yetishmasligi tufayli kanal qurilishiga yordam so‘ragan. Sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilikdan tashqari lalmikor dehqonchilik ham yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Dalalarda bug‘doyning turli navlari, arpa, sholi va boshqa boshoqli ekinlar ekilgan. Qishloq xo‘jaligida paxta yetishtirishga alohida ahamiyat berilgan. Paxta, ayniqsa, Zarafshon, Qashqadaryo va Marv vohasida ko‘p ekilgan. Bog‘dorchilik ham yaxshi rivojlangan. Bog‘larda olma, shaftoli, nok, behi, anor, anjir, yong‘oq kabi turli mevalar yetishtirilgan.Uzum yetishtirish yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Ayniqsa, Samarqand, Marv, Hirotda yetishtirilgan uzumlar juda qadrlangan. Umuman Xuroson va Movaraunnahrning mevalari o‘zining turli navlari va yuqori sifatliligi bilan butun Sharqda dong taratgan. Juda ko‘p quruq mevalar Yevropaning turli shaharlariga jo‘natilgan.Umuman, Somoniylar davrida Xuroson va Movaraunnahr qishloq xo‘jaligining turli tarmoqlari xususan, dehqonchilik yaxshi rivojlangan. Somoniylar davrida dehqonchilik bilan bir qatorda hunarmandchilik ham keng sur’atlar bilan tarqalgan. Shahar aholisining ko‘p qismi hunarmandchilikning turli sohalari bilan mashhur bo‘lishgan. Manbalarda qayd qilinishicha Movaraunnahrda, ayniqsa to‘qimachilik yaxshi taraqqiy qilgan. Bu yerlarda ipak va jundan tayyorlangan turli-tuman gazlamalar o‘zining yuqori sifatliligi, bejirim va nafis naqshlari bilan ajralib turgan. Buxoroning Zandana, Samarqanddagi Vedar va Surxondaryodagi Darzangi to‘qimachilarining mahsulotlari faqatgina Movaraunnahr va Xurosondagina emas, balki Iroq, Е ron va Hindistonda ham ma’lum bo‘lgan. Xususan, Narshahiyning yozishicha, Zandanada tayyorlangan 17 gazlamalarga Sharq bozorida ehtiyoj juda katta bo‘lgan. Ibn Xavqal va Muqaddasiyning qayd etishicha, Vedarda tayyorlangan yuqori sifatli gazlamalar aholining yuqori tabaqalari orasida juda qadrlangan. Bu gazlamalardan asosan amirlar, vazirlar, turli amaldorlar, qozilar o‘zlariga liboslar tiktirganlar. Vedar gazlamasi hatto Xuroson parchasi ham deb atalgan. Gazlamalarning turli navlari bundan tashqari Keshda, Nasafda, Dabusiyada va ko‘pgina boshqa shaharlarda ham tayyorlangan. Kulolchilik ham Somoniylar davrida o‘z taraqqiyotining eng yuqori bosqichlariga ko‘tarilgan. Kulolchilik charxini yanada mukammallanishi natijasida idishlarni bezashda sirlardan foydalanishni kashf etilishi bu borada katta yutuq bo‘ldi. Natijada idishlarni turlari ham shakllari ham ko‘paydi. Ularning sifati keskin darajada oshdi. Idishlar turli rangdagi sirlar bilan bezatila boshlandi. Manbalarda qayd qilinishicha, ayniqsa, Samarqand, Binket va Marv kulollari tayyorlagan idishlar o‘zining bejirim shakli, yuqori sifati, ajoyib va nafis naqshlari bilan ajralib turgan. Е pigrafik naqsh bilan bezatilgan turli-tuman idishlar ayniqsa, diqqatga molikdir. Shu davrga oid shaharlarda olib borilgan arxeologik izlanishlarga qaraganda, kulollar shaharlarda mahalla-mahalla bo‘lib yashaganlar. Mana shunday mahallalar Samarqandda, Marvda, A х sikatda, Termizda ochib o‘rganilgan.Bu davrda shishasozlik ham keng rivojlangan. O‘rta Osiyo shishasozlari turli shakldagi katta-kichik shisha idishlarni tayyorlaganlar. Idishlar asosan ko‘kimtir va shaffof rangdagi shishalardan tayyorlangan. Ularning ma’lum qismi naqshlar bilan bezatilgan. Shishasozlarning ustaxonalari Niso, Marv, Termiz, Poykant kabi shaharlarda ochib o‘rganilagan. O‘rta Osiyo shishasozlarining mahsulotiga boshqa o‘lkalardan ehtiyoj katta bo‘lgan. Somoniylar davrida metallurgiya sohasida ham katta yutuqlar qo‘lga kiritilgan. Yozma manbalar va olib borilgan arxeologik qazish ishlarga qaraganda bu davrda kon sanoati taraqqiyotida katta o‘zgarishlar ro‘y bergan. Bu davrda Badaxshonda kumush, oltin, billur, lojuvard kabi qimmatbaho metall va toshlar qazib olish davom etgan. Ustrushonaning Mink tumanida katta miqdorda temir rudasi, Butamda oltin, kumush, mis va boshqa metallar, Tuzkon ko‘lida tuz, Farg‘onadagi Nokad degan joydan oltin, kumush, Isfara yaqinida toshko‘mir qazib olingan. 18 Farg‘onada neft ham borligi yozma manbalarda qayd qilingan.O‘rta Osiyoda somoniylar davrida qog‘oz ishlab chiqarish ham yaxshi rivojlangan. Qog‘oz ishlab chiqarish bo‘yicha eng yirik markaz Samarqand bo‘lib, undagi qog‘ozlarning mahsuloti faqat О ‘rta Osiyo yoki Sharqda emas, balki Yevropada ham mashhur bo‘lgan. Samarqand qog‘ozining olti navi manbalarda qayd qilingan.Yuqorida qayd qilingan hunarmandchilik turlaridan tashqari somoniylar davrida O‘rta Osiyoda toshtaroshlik, zargarlik, duradgorlik kabi sohalar ancha rivoj topgan. Somoniylar davrida kuchli va mustaqil davlatnig paydo bo‘lishi dehqonchilik, hunarmandchilikning rivojlanishi, shaharlarning taraqqiyoti o‘z navbatida ichki va tashqi savdoni yanada uzviylashuviga va taraqqiyotiga olib keldi. Avvalo, shahar va qishloqlar o‘rtasidagi savdo kengaydi. Ikkinchi tomondan shahar va qishloqlarni qo‘shni ko‘chmanchi xalqlar va boshqa davlatlar bilan aloqasi rivojlandi. Yozma manbalarda qayd qilinishicha, bozorlar katta-kichik shaharlarda va hatto qishloqlarda bo‘lgan. Ayniqsa, karvon yo‘llari bo‘ylab joylashgan, shaharlarda bir nechtadan bozorlar bo‘lgan. Buxoro, Xo‘jand, Nasaf, Kesh, Termiz, Hirot, Marv, Nishopur shaharlaridagi bozorlar katta va juda gavjum bo‘lgan. Istahriyning yozishicha, Samarqandda Movarounnahrning bosh bozorlari joylashgan. Bu yerga hamma yerdan savdogarlar kelgan. Movarounnahrda tayyorlangan mahsulotlarning katta qismi Samarqandga keltirilgan va undan keyin boshqa o‘lkalarga tarqalgan. Ichki va tashqi savdoda ayrim kichik shaharlarning ham o‘rni katta bo‘lgan. Bu borada Poykand shahri muhim ahamiyat kasb etadi. Manbalarda yozishlishicha bu shaharda somoniylardan oldin ham savdogarlar Xorazm, Kaspiy bo‘yidagi o‘lkalar va Xitoy bilan oldi-sotti ishlari olib borishgan. Shahar hokimlari savdogarlar uchun hamma shart-sharoitlarni tug‘dirib berishga harakat qilganlar 1 . Shaharda o‘nlab karvon saroylar mavjud bo‘lgan, ular bozorga yaqin joylarda joylashgan. Savdo rastalari karvonsaroyning o‘zida ham bo‘lgan. Karvon saroylar yo‘llarda ham qurilgan.Bozorlarda sotiladigan mollar avvalo mahalliy aholining ehtiyojini qondirishga qaratilgan. Hunarmandlar o‘z mollarini sotib oziq-ovqat mollarini xarid qilishgan, o‘z navbatida dehqonlar hunarmandchilik mollarini xarid 1 1 Азамат Зиё. Ў збек давлатчилиги тарихи.-Т.: Шарк, 2000 . – Б.68 19 qilishgan.IX-X asrlarda O‘rta Osiyoning iqtisodiy hayotida savdo-sotiq katta ahamiyatga ega edi. Bu borada ko‘chmanchilar bilan chegaradosh bo‘lgan shaharlarning ahamiyati katta bo‘lgan. Ko‘chmanchilar shaharlarga kelib, dehqonchilik va hunarmandchilik mahsulotlarini xarid qilganlar, teri va boshqa chorvachilik mahsulotlarini sotganlar.O‘rta Osiyolik savdogarlar o‘z mollarini arab xalifaligi tarkibiga kirgan davlatlarga, Kavkazga, Xazar va Bulg‘oriyaga, Xitoy va Hindistonga olib borib sotganlar. O‘rta Osiyodan Xitoy bilan O‘rta Yer dengizini birlashtiruvchi va Janubi-Sharqiy Yevropaga olib boruvchi karvon yo‘llari o‘tgan. Ayniqsa, O‘rta Yer dengizi bilan bog‘lovchi karvon yo‘li ancha gavjum bo‘lgan. Bu yo‘l Bag‘dod, Hamadon, Nishopur, Marv, Amul, Buxoro, Nasaf, Kesh, Samarqand, Ustrushona, Choch, Bolasog‘un orqali Xitoyga olib borgan. Xitoyga O‘rta Osiyodan otlar va shisha buyumlar olib borilgan. Xitoydan esa turli-tuman ipak gazlamalar keltirilgan. Xazar, Bulg‘or va Rus yerlariga O‘rta Osiyodan quruq mevalar, turli-tuman gazlamalar, guruch va kumush chiqarilgan. O‘z navbatida janubi-sharqiy Yevropadan O‘rta Osiyoga mo‘yna, mis, teri, qoramol, qullar keltirilgan. Janubi-sharqiy Yevropa bilan bo‘lgan savdo aloqalarida xorazmlik savdogarlarning o‘rni katta bo‘lgan. Janubi-Sharqiy Yevropa bilan bo‘lgan savdo aloqalarida xorazmlik savdogarlarning o‘rni katta bo‘lgan. 20 2.2 Madaniy hayot. IX-X asrlarda madaniy hayot ham o‘zining yuqori darajasiga ko‘tarildi. Avvalo, me’morchilik san’ati va qurilish uslublari rivojlandi. Turar-joylar, yirik binolar, amirlar saroylari ham xom g‘ishtdan qurila boshlandi. Ma’muriy binolar, yirik boylar va amaldorlarning uylari ustunlar va o‘yma naqshlar bilan bezatilgan. Somoniylar davrida Movarounnahr va Xuroson me’morchilik san’atining yuqori taraqqiyotidan yorqin dalolat beruvchi yodgorlik bu Buxorodagi Ismoil Somoniy maqbarasidir. Maqbara o‘ta oddiylik va mahobatli shaklga xos bo‘lib u 892-943 yillar orasida qurilgan va o‘zining bag‘oyat chiroyli qilib ishlangan tashqi ko‘rinishi bilan ajralib turadi. Ushbu maqbara o‘rta asrlar me’morchilik san’atining noyob durdonalaridan biri hisoblanadi. Somoniylar davri me’morchiligining yana bir noyob durdonasi Kattaqo‘rg‘ondan 60 km janubdagi Tim qishlog‘ida joylashgan Arab ota maqbarasidir. Bu maqbara Ismoil Somoniy maqbarasi bilan o‘xshashlik topadi. Bu o‘xshashlik maqbaraning umumiy ko‘rinishida, inshootning tuzilishida, umumiy bezatilishida o‘z ifodasini topgan. Shu bilan birga Arab ota maqbarasi misolida Somoniylar davridagi me’morchilik taraqqiyoti va rivojlanish yo‘llarini ko‘ramiz. Somoniylar davri me’morchiligining nodir namunalarini shuningdek, Karki (Turkmaniston) yaqinidagi Alambardor, O‘zun (Surxondaryo) yaqinidagi Xo‘ja Naxshron, Karmanadagi Mir Said Bahrom maqbaralarida ham uchratish mumkin.IX-X asr me’morchiligining rivojlanish yo‘llarining saqlanib qolganligini ko‘plab masjidlar misolida ham ko‘zitishimiz mumkin. Bu davrga oid masjidlar to‘g‘risida so‘z yuritilganda Buxorodagi Mag‘oki Attoron, Poykand masjidi, Termizdagi Chorustun, Shaxristondagi Childuxtaron masjidlarini qayd qilish mumkin. Bu yodgorliklar O‘rta Osiyoda diniy me’morchilikning rivojlanish yo‘llarini ko‘zatish imkonini beradi. Narshaxiyning ma’lumot berishicha, amir Nasr ibn Ahmad Buxoro registonida o‘zi uchun katta saroy qurdirgan va uning 21 qurilishida katta mablag‘ sarflagan. Bu saroy g‘oyatda go‘zal bo‘lgan. Saroyning oldida esa devonlar uchun binolar qurilgan. Amir va hokimlar saroyi Nishopur, Marv, Samarqand va boshqa shaharlarda ham bo‘lgan. Bu saroylar o‘zlarining kattaligi va go‘zalligi bilan ajralib turgan. Ko‘p hollarda bunday saroylar xushmanzara joylarda, bog‘lar ichida bunyod etilgan.O‘rta Osiyo xalqlarining asrlar davomida erishgan madaniy yutuqlari va bilimlari IX-X asrlarda yashagan va ijod qilgan olimlarga katta ilmiy poydevor vazifasini o‘tadi. Agarda bu ilmiy poydevor yuqori darajada bo‘lmaganda edi, Somoniylar davridagi ilmiy taraqqiyot haqida gapirish qiyin bo‘lar edi 1 . Buxoro, Marv, Samarqand, Nishopur, Balx, Binkent, Kesh, Nasaf, Termez, Xo‘jand, Urganch kabi shaharlar bu davr ichida yirik madaniyat va fan markazlariga aylandilar. Somoniylar o‘z davlatlari hududida joylashgan o‘lkalardan chiqqan zamonasining yetuk ma’rifiy va fan sohiblarini Buxoroga taklif etdilar. Ular amir saroylarida o‘tkaziladigan ilmiy munozaralar va adabiyot uchrashuvlariga taklif qilinib turdilar. O‘z bilimlarini yanada chuqurlashtirish maqsadida amir kutubxonalarida saqlanadigan qo‘lyozmalarni o‘rgandilar.Somoniylar davrida O‘rta Osiyoning qo‘shni davlatlar va xalqlar bilan madaniy va savdo aloqlari yanada kengaydi va o‘zviylashdi. Movarounnahr va xurosonlik olimlar – Abdullo Ro‘dakiy, Abumansur Daqiqiy, Abulqosum Firdavsiy, Muso al-Xorazmiy, Abu Nars Farobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abulabbos al-Farg‘oniy, Abu Rayhon Beruniy, Muhammad Narshaxiy kabilar o‘zlarining buyuk ixtirolari va tadqiqotlari bilan nafaqat o‘z o‘lkalaridagina emas, balki butun mashriqu mag‘ribda mashhur bo‘ldilar. E’tiborli tomoni shundaki, bu olimlar qomusiy bilimlar sohiblari bo‘lishgan. Ular fanning turli sohalarida ijod etib, dunyo madaniyati va fanining rivojlanishiga o‘zlarining salmoqli hissalarini qo‘shdilar. Ular ixtiro etgan kashfiyotlar faqatgina ularning nomlariga boqiylik baxsh etmay, balki butun xalqimizning obro‘-e’tiborini dunyoga taratdi. Bu davrga oid moddiy topilmalar, me’moriy yodgorliklar xalqimizning yuksak madaniyatidan, nozik dididan, chuqur bilimidan va ijodiy parvozidan guvohlik berib kelmoqda. IX-XII asrlarda mamlakama’naviy xayotining asosi islom mafkurasi edi. Somoniylar islom 22 mafkurasining rivojiga katta ahamiyat berdilar. Buxoro Sharqda islom dinining eng nufuzli markaziga aylandi. Masjid, madrasa va xonaqolar qurish uchun maxsus joylar ajratildi. Arab tili va utning imlosi joriy 1Ахмедов Б. Тарихдан сабоклар.-Т.: Ўқитувчи,1994. – Б.85 . etildi.Movarounnahrda ko‘p o‘tmay hatto ona tilidan ko‘ra arab tili va yozuvini yaxshiroq bilgan bilimdonlar paydo bo‘ldi. Mahalliy bilimdonlar o‘z vatanida quvg‘in ostiga olinib, kupgina tolibi ilmlar xalifalikning markaziy shaharlari Damashq, Kohira, Bog‘dod, Kufa va Basraga borib bilim olishga va arab tilida ijod qilishga majbur bo‘ladilar. Davlatni boshharishda abbosiylar ma’muriyati ko‘plab bilimdon siymolarga muhtoj edi, chunki arablar orasida shu davrda davlat ishiga yaroqli bo‘lgan bilimdonlar hali oz, borlari ham zaif edi.Eng mashhur madaniyat markazi shu davrda Bag‘dod shahri edi. Bag‘dodda «Bayt ul hikma» (donishmaidlar uyi) tashkil etilgan edi. “Baytul xikma”da Ahmad Farg‘oniy, Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Ahmad ibi Abdulloh Marvaziylar ta’lim olganlar. IX-X asrlarda O‘rta Osiyoda fan ilmiy asoslarga ega edi. Uning ildizlari O‘rta Osiyo, ayniq, Xorazm, shuningdek Bobil, Eron, Hindostonning antik dunyosiga va kadimgi madaniyatiga borib taqalar edi. IX-XII asrlarda arab tilida asarlar yozgan eng mashhur olimlar Ahmad Farg‘oniy, Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Abusalx Masihiy, Abulhayr Xammar, Abunosir Arron va boshqalar edi.1998 yil Ahmad Farg‘oniyning 1220 yilligi nishonlandi. Ahmad Farg‘oniy astronom, matematik, geograf edi. Bag‘dod yaqinda Raqoq nomli mavzsda rasadxona qurilishiga boshchilik qilib, astronomiya maktabini tashkil etadi. Uning «Astronomiya asosi», «Samoviy harakatlar», «Yulduzlar haqidagi fan» nomli asarlari mashhurdir.Muhammad ibn Muso Xorazmiy mashhur matematik, astronom, geograf, tarixchi edi. Vatandoshimiz algebra faniga asos soldi. Uning «Al-jabr», «Zij», «Quyosh soati haqida risola», «Sur’at ul-arz», «Usturlob holati haqida risola» kabi asarlari Sharq va G‘arb mamlakatlarida ilmiy fikrlarning rivojiga samarali ta’sir ko‘rsatdi.Abu Nasr Farobiy Sharq falsafasining ulug mugafakkiri bo‘lib, kadimga dunyo falsafiy merosini saqlashda va rivojlashirishda katta hissa 23 qushdi. U 160 dan ortiq asar yozgan, ulardan «Aristotilning «Metofizika» asari maqsadlari haqida», «Musiqi kitobi», «Baxt-saodatga», «Siyosat al-madoniya» shular jumlasidandir. Abu Ali ibn Sino ikki sohaga- meditsina va falsafaga qiziqdi va bu sohalarda katga yutuqlarni qo‘lga kiritdi. («Al-qonun fit-tab», «Kitob ush-shifo», «Donishnoma», «Risolat at-tayr»). XVII asrga qadar Yevropada tibbiyot tajribasi va fani Ibn Sino g‘oyalari ta’siri ostida bo‘lgan.Xorazm madaniyati xorazmlik ulug‘ olim Abu Rayhon Beruniyning nomi bugan bog‘langan. Abu Rayhon Beruniy 150 dan ortiq ilmiy asar yozgan bo‘lib, «O‘tmish avlodlardan qolgan yodgorlmklar», «Hindiston», «Meteorologiya» kabi yirik asarlari shular jumlasidandir. Beruniy ilm-fanning hamma sohalarini yaxish bilgan qomusiya olim edi. U astronomiya, geologiya, gidrostatika, geografiya, tarix fanlarga katga hissa qushdi 1 .XI-XII asrlarda ijtimoiy fandar ham anchagina taraqqiy etdi. Masalan, shoir Abu Abdullo Rudakiyning drozaik asarlari, Abulqosim Firdavsiyning «Shohnoma»si, Gardiziyning «Zayn-ul- bahor» («Go‘zal xabarlar») asari, Majididin Almoning «Tarixi mulki Turkiston» («Turkiston tarixi»), nizo-mulmulkning «Siyosatnoma»si, Yusuf Xos Xojibniig «Qutadg‘u bilik» asarlari shu davrga oid bo‘lib, undan tashkari shu davrlarda Zamaxshariy, Mahmud Qoshg‘ariy, Amak Buxoriya, So‘zani Samarqandiy kabilar ham ijod etdilar.Bu davr O‘rta Osiyoda me’morchilik san’ati ham gurkirab rivojlandi. Buxoroda Dehgaron, Masjidi kalon, Namozgoh, Mag‘oki Attoriy masjidlari, Surxondaryodagi Jarquton minorasi, Ko‘hna Urganchda Faxriddin Roziy) maqbarasi, Marvdagi Sulton Sanjar maqbarasi, Talxojanbobo masjidi va boshqa yodgorlikgar me’morchilik sana’tining yorqin namunalari hisoblanadi.IX- XII asrda dunyoviy fanlar bilan birga diniy bilimlar ham keng rivojlandi. IsmoilBuxoriy, Iso Termiziy, Burxonuddik Marg‘iloniy, Abu Xafs kabir Buxoriy kabi ulamolar islom ta’limotining rivojiga ulkan hissa qo‘shlilar. Islom dini ta’limotaning ravnak va targibotini kengayishida Buxoro shahri markaziy o‘rin egalladi. Tasavvusf ta’limoti rivojlanib O‘rga Osiyoda uning turli xil yo‘naliishari (XII asrda Turkisgoida Yassaviy, XIV asr oxirida Xorazmda Kubroviya, XIV asrda Buxoroda Naqshbandiy) paydo bo‘ldi va tarqaldi. 24 ___________________________________________________________________________ 1 Ахмедов Б. Тарихдан сабоклар.-Т.: Ўқ итувчи,1994 . – Б. 85 . Xulosa Somoniylar davlati Markaziy Osiyoda tashkil tobdi va ulkan mamlakatga aylandi. Mamlakat har jihatdan iqtisodiy, siyosiy, madaniy, harbiy jihatdan taraqqiy etdi. O‘zbekiston, Tojikiston, Qirg‘iziston, Turkmaniston, Qozog‘istonning bir qism Afg‘oniston, Pokistonning bir qismi, Eron va boshqa mamlakatlar hududlari Somoniylar davlati tarkibiga kirgan va bu mamlakatning Poytaxti Buxoro Ismoil Somoniy davrida Samarqand poytaxtga aylantirildi. Somoniylar davrida amaldorlarni davlat xizmatiga qabul qilishda ma’lum bir talablar: davlat tili hisoblangan arab tilini mukammal bilish, islomiy huquq-fiqx meyorlaridan to‘liq xabardorlik, tarix, adabiyot kabi ilmlardan boxabarlik, hisob- kitob ishlarida bilimdonlik va boshqalar mavjud bo‘lib, bu markaziy va mahalliy davlat boshqaruvi samaradorligini oshirishga xizmat qilardi. Somoniylar davrida kuchli va mustaqil davlatning paydo bo‘lishi dehqonchilik, hunarmandchilikning rivojlanishi, shaharlarning taraqqiyoti – o‘z navbatida ichki va tashqi savdoni yanada o‘zviylashuviga va taraqqiyotiga olib keldi. Avvalo, shahar va qishloqlar o‘rtasidagi savdo kengaydi. Ikkinchi tomonidan, shahar va qishloqlarni qo‘shni ko‘chmanchi xalqlar va boshqa davlatlar bilan aloqasi rivojlandi. Somoniylar Movarounnahr va Xurosonda mustaqil davlat tuzish uchun avvalambor, kuchli markazlashgan hokimiyat tuzish kerakligini yaxshi tushunishgan. Bu ayniqsa Ismoil Somoniy davrida kunning dolzarb masalasiga aylangan edi. Yirik yer egasi bo‘lgan Ismoil birinchi navbatda mahalliy zodagonlar va savdogarlarning manfaatlarini ko‘zlab ish tutdi. Davlatning iqtisodiy kuch qudratini oshirish, qishloq xo‘jaligini, hunarmandchilikni va savdoni rivojlanishi uchun keng shart- sharoitlar tug‘dirib berish lozim edi. Shu maqsadda Ismoil katta va yaxshi qurollangan, saralangan qurolli kuchlarni tashkil qilishga kirishdi. U ayniqsa, turk 25 g‘ulomlaridan iborat qismlarni tuzishga katta e’tibor berdi. Natijada Somoniylar davlati tez orada musulmon Sharqidagi markazlashgan kuchli davlatga aylandi. Yozma manbalarda qayd qilinishicha, bozorlar katta-kichik shaharlarda va hatto qishloqlarda ham bo‘lgan. Ayniqsa karvon yo‘llari bo‘yida joylashgan shaharlarda bir nechtadan bozorlar bo‘lgan. Buxoro, Xo‘jand, Nasaf, Kesh, Termiz, Hirot, Marv, Nishopur shaharlaridagi bozorlar katta va gavjum bo‘lgan. Istaxriyning ma’lumot berishicha, Samarqandda Movarounnahrning bosh bozori joylashgan bo‘lib, bu yerga ko‘pgina shaharlardan savdogarlar kelgan. Somoniylar davlati savdo aloqalari rivojlanishi, davlat boshqaruvi, iqtisodiy jihatdan va albatta ilm-fan sohasida rivojlandi ko‘plab mashhur allomalar yetishib chiqdi va ular dunyo ilm-faniga ilkan hissa qo‘shishdi. 26 Foydalanilgan adabiyotlar Rahbariy adabiyotlar 1. Каримов И.А Истиклол ва маьнавият.-Т.: Ў збекистон, 1994. – Б. 250 Asosiy adabiyotlar 1. Азамат Зиё. Ўзбек да в латчилиги тарихи. – Т.:Шарк, 2000. – Б. 311 2. Сагдуллаев А. ва бошкалар. Ўзбекистон тарихи. –Т.:1997 . – Б. 310 3. Каримов Ш., Шамсутдинов Р. Ватан тарихи. –Т.:Ўқитувчи,1997.– Б. 287 4. Ахмедов Б. Тарихдан сабоклар. – Т.: Ўқ итувчи,1994 . – Б.455 5. Наршахий. Бухоро тарихи.–Т.: Мерос,1991. – Б.342. 6. Херман Вамбери. Бухоро ёхуд Мовроуннаҳр тарихи.– Т.: Ғафур Ғулом, 1990. – Б.64. Internet ma’lumotlari 1.Arxiv.uz 2.Openscience.uz 3.Staff.tiiame.uz 4.Wikipedia 5.Ziyonet.uz 27

Somoniylar va Eronning mahalliy sulolalari orasidagi aloqalar tarixiga oid manbalar 

Купить