Son so’z turkumi va uni o’qitish metodikasi - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	33000UZS
Hajmi	392.5KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	18 Aprel 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Moxira Xasanova

Ro'yxatga olish sanasi 06 Yanvar 2025

16 Sotish

Son so’z turkumi va uni o’qitish metodikasi

Sotib olish

SON SO`Z TURKUMI VA UNI O`QITISH METODIKASI
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………….. 3
I BOB. SON HAQIDA MA`LUMOT ………………………………
1.1 Sonning leksik, grammatik xususiyatlari………………………………5
1.2 Bir sonning o`ziga xos xususiyatlari…………………………………..8
II BOB. MIQDORNI BUTUN VAQISMLARGA
AJRATIBIFODALASHGA KO`RA TURLARI ………………………17
2.1 Sonning ma`no turlari………………………………………………….17
2.2 Sonning tuzilishga ko`ra turlari………………………………………..22
XULOSA…………………………………………………………………..30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………..31

1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Til inson tafakkuri va jamiyat taraqqiyotining
asosiy vositasi sifatida hayotda beqiyos ahamiyatga ega. O‘zbek tili davlat tili
sifatida nafaqat milliy merosimiz, balki kelgusi avlodlar uchun ham bilim va
savodxonlikni shakllantirish vositasi hisoblanadi. Ayniqsa, boshlang‘ich ta limdaʼ
o‘zbek tilining tovush tizimini, jumladan undosh tovushlarni o‘rgatish, tilni
egallashning asosiy bosqichlaridan biri bo‘lib, o‘quvchilarni kelajakda murakkab
grammatik qoidalarni o‘zlashtirishga tayyorlaydi.
Bugungi kunda O‘zbekistonning ta lim tizimida yangilanayotgan davlat
ʼ
ta lim standartlari va dasturlarida boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga savod
ʼ
o‘rgatishga alohida e tibor qaratilmoqda. Boshlang‘ich sinfda savod o‘rgatishning
ʼ
muhim bosqichlaridan biri undosh tovushlar va harflar bilan tanishtirishdan
iboratdir. Til o‘rganishning ushbu qismi bolaning fikrlash qobiliyati, nutq
madaniyati va yozma muloqot ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun muhim
poydevor yaratadi.
Shu bilan birga, XXI asrda ta lim jarayoni yangi usul va texnologiyalarni
ʼ
qo‘llashni talab qilmoqda. Masofaviy ta lim, interaktiv dars usullari va multimedia
ʼ
vositalarining keng qo‘llanilishi boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun qiziqarli va
samarali muhit yaratib, undosh tovush va harflarni yanada oson o‘zlashtirishga
imkon beradi. Ammo shuni ta kidlash lozimki, o‘quvchilarning yoshiga mos
ʼ
yondashuvlarni ishlab chiqish va o‘quv materiallarini to‘g‘ri tanlash hali ham
pedagogika sohasidagi dolzarb muammolardan biri bo‘lib qolmoqda.
Tilshunoslikning bir yo‘nalishi sifatida fonetika undosh tovushlarning hosil
bo‘lishi, talaffuzdagi o‘ziga xosliklari va boshqa lingvistik xususiyatlarini
o‘rganadi. Ammo lingvistik nazariyani boshlang‘ich ta lim darajasiga
ʼ
moslashtirish muhim vazifa hisoblanadi. O‘quvchilarning yoshiga mos til
materiallarini tanlash, didaktik tamoyillarni hisobga olgan holda darslarni
rejalashtirish va interaktiv metodlardan foydalanish orqali samarali ta lim jarayoni
ʼ
yaratiladi. Undosh tovushlarni talaffuz qilish qoidalari va ularning grafik
ko‘rinishini o‘rgatish – savodxonlikni rivojlantirishning birinchi qadami bo‘lib, bu
2

keyinchalik o‘quvchilarning o‘qish va yozish ko‘nikmalarini chuqurlashtirish
uchun zamin yaratadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yosh
xususiyatlari.Bolalar boshlang‘ich sinf davrida o‘zlarining o‘qishga bo‘lgan
qiziqishlari va yangi narsalarni o‘zlashtirish qobiliyatlari bilan ajralib turadi.
Ushbu yosh davrda ularning eslab qolish, o‘rganish va tushunish jarayonlari o‘ta
sezgir bo‘ladi. Shuning uchun undosh tovush va harflarni o‘rgatishda
o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda o‘qitish metodikasini
ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega. Shu jarayonda ijodiy yondashuvlar, o‘yin
metodlari, ko‘rgazmali vositalar va amaliy mashg‘ulotlar katta rol o‘ynaydi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari . Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi
boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga undosh tovush va harflarni samarali o‘rgatishning
nazariy va amaliy asoslarini ishlab chiqish va ularning o‘quv jarayonidagi o‘rnini
aniqlashdan iborat.
Vazifalar:
1. Undosh tovushlarning lingvistik xususiyatlarini o‘rganish va ularning
ta limdagi ahamiyatini yoritish.ʼ
2. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun undosh tovushlarni o‘rgatish
jarayonini tahlil qilish.
3. O‘qitishning samaradorligini oshirish uchun innovatsion va interaktiv
metodlarni qo‘llash.
4. Amaliy mashg‘ulot va dars ishlanmalari uchun takliflarni ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti va predmeti
Tadqiqotning obyekti – boshlang‘ich sinflarda undosh tovush va harflarni
o‘rganish bilan bog‘liq dars jarayonlari.
Tadqiqotning predmeti – undosh tovushlarni o‘rgatishda qo‘llaniladigan
metod va vositalarning o‘quvchilarning bilim olish jarayoniga ta’siri. Mavzuning
ilmiy va amaliy ahamiyati. Ushbu kurs ishi boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun
undosh tovush va harflarni o‘rgatishda samarali metodik yondashuvlarni ishlab
chiqishga hissa qo‘shadi. Ilmiy jihatdan bu ish undosh tovushlarni o‘rgatish
masalasiga lingvistik va metodik yondashuvni uyg‘unlashtirish imkoniyatini
3

beradi. Amaliy jihatdan esa o‘qituvchilarga qo‘llaniladigan dars usullari, interaktiv
mashqlar va ko‘rgazmali materiallar bo‘yicha takliflarni taqdim etadi.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yhatidan iborat.
4

I BOB. SON HAQIDA MA`LUMOT
1.1Sonning leksik, grammatik xususiyatlari
O’quvchilarda so’z turkumlarini bilish ko’nikmasi ularning belgilari
yig’indisini egallashlari asosida shakllantiriladi. Masalan, gul, guldor, gulladi
so’zlarining qaysi so’z turkumiga kirishini bilish uchun II sinf o’quvchisi
quyidagicha fikr yuritadi: nima? – gul, bu so’z narsani bildiryapti, ko’plikda
qo’llanadi – gullar, bu ot; guldor so’zi qanday? so’rog’iga javob bo’lyapti,
narsaning belgisini bildiryapti, bu – sifat; gulladi so’zi nima qildi? so’rog’iga
javob bo’lyapti, narsaning holatini bildiryapti, bo’lishsiz shaklda qo’llanadi –
gullamadi, bu – fe’l. So’z turkumlarini o’rganishdagi asosiy vazifa
o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirish, lug’atini yangi ot, sifat, son,
fe’llar bilan boyitish, o’quvchilar shu vaqtgacha foydalanib kelayotgan so’zlarning
ma’nosini aniq tushunishiga erishish, bog’lanishli nutqda u yoki bu so’zdan o’rinli
foydalanish malakasini o’stirish hisoblanadi. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal
qilish uchun so’z turkumlarini o’rganish jarayonida sinonim, antonimlar (terminlar
berilmaydi) ustida muntazam ish olib boriladi, o’quvchilar ko’p ma’noli so’zlar,
larning o’z va ko’chma ma’noda ishlatilishi bilan tanishtiriladi. Bunda ta’limni
o’quvchilarnipg shaxsiy tajribalari, bevosita ko’rganlari, radiodan eshitganlari,
kitobdan bilib olganlari bilan bog’lash muhim ahamiyatga ega. O’quvchilarda
kuzatish, muhim narsalarni sezish ko’nikmalarini shakllantirish, atrof-muhit
haqidagi bilimlarini boyitish bilan bir vaqtda ularning nutqini o’stirish vazifasi
ham amalga oshiriladi. Sonni o’rganish tizimi ham son haqidagi materialni leksik
va grammatik
tomondan sinfdan-sinfga o’tgan sayin boyitib, murakkablashtirib borishni nazarda
tutadi. Boshlang’ich ta`limda son uch yo’nalishda o’rganiladi:
1. Sonlarning talaffuzi va ma`nosi ustida ishlash.
2. Sonning grammatik shakllari ustida ishlash.3. Sonlarning imlosi ustida ishlash.
Son boshlang’ich sinflarda quyidagi izchillikda o’rganiladi:
– 2-sinfda nechta?, qancha? so’roqlariga javob bo’lib, shaxs va narsaning
sanog’ini, nechanchi? so’rog’iga javob bo’lib, shaxs va narsaning tartibini
5

bildirishi;
– 3-sinfda “Son – so’z turkumi” tushunchasi kiritiladi. O’quvchilarda son
predmetning miqdorini bildirishini otga bog’lanib kelishi yordamida aniqlash
ko’nikmasi o’stiriladi. Bularni o’rganishda sonning leksik xususiyatlariga
asoslaniladi. Sonning leksik ma`nosi uni ot bilan bog’liq holda o’rganishni taqozo
etadi.
– 4-sinfda sanoq va tartib sonlar, tartib sonlarning harf, rim va arab raqamlari
bilan yozilishi, qo’sh undoshli sonlarning, grammatik shakllangan sonlarning
(ikkov,
o’ntacha, beshtadan) imlosi, sonlarning gramm, kilogramm, metr, litr, so’m, tiyin
so’zlari bilan qo’llanishi va shu so’z bilan bitta so’roqqa javob bo’lishi
o’rganiladi.
Oldingi sonlarning otga bog’lanishi, so’roqlar yordamida sonni o’zi bog’langan
so’z.
Rivojlangan davlatlar darsni to‘g‘ri tashkil qilish o‘quvchilarning bilim
salohiyatining oshishi hamda ularning darsga qiziquvchanligini oshirishi
mumkinligini ta’kidlashadi. Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo‘yiladigan
muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt
ichida yuksak natijalarga erishishdir. 1
Yoshlarning ijtimoiy tarmoqlarga bog‘lanib
qolayotgan bir davrda ularni darsga qiziqtirish juda mushkul, shuning uchun
an’anaviy metodlar bilan bir qatorda interfaol metodlarni qo‘llash ham maqsadga
muvofiq bo‘ladi. Dars jarayonida interfaol metodlardan foydalanish
o‘quvchilarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini, mustaqil va tanqidiy fikrlash
qobiliyatlarini, tengdo shlari bilan ishlash, o‘z fikrlarini boshqalarga yetkazib
berish, o‘z fikrlarini himoya qilish, boshqalarning fikrlariga munosabat bildirish,
fikrlarini isbotlash va eng muhim jihatlaridan yana biri murakkab vaziyatlardan
chiqib ketish kabilar ni o‘rganish adi. Bugungi kunda yoshlar bilim bilan bir
qatorda hayotiy ko‘niklarni ham o‘zlashtirishlari kerak. O‘qituvchining qanday
metodlardan foydalanishi ya’ni darsni to‘g‘ri ts hkil qilish eng muhim omil
1
Ro‘ziyeva. D., Usmonoyeva. M., Holiqova. Z.Interfaol metodlar: mohiyati va qo‘llanilishi. – Toshkent 2013.
6

sanaladi. Shuningdek interfaol metodlar bilan birgalikda, audio, video hamda
kompyuter texnalogiyalar bilan ishlashish ham dars sifat darajasini oshiradi.Son:
o‘nta kitob kabi; d) chama son: uch-to‘rt кип kabi; e) taqsim son: ikkitadan daftar
berdi kabi; f) kasrli son: ikki yarim yil kabi; g) tartib son: to‘rtinchi kabi. 2
.
“Predmetlarning sanog‘i va asosan aniq miqdori uchun ishlatiladigan so‘z” -
sonning so‘z turkumi sifatidagi UGMsi. Sanaladigan predmet uchun ishlatilganda
ularning sanoq va miqdorini anglatadi. Son so‘z turkumi sifatida predmet
ifodalovchisi bilan munosabatga kirishib, shu jihati bilan sifat va ravish turkumiga
yaqin turadi. Biroq aniq miqdor bildiruvchi bu so‘zlar predmetning noaniq
miqdorini bildiruvchi oz, ko‘p, mo‘l kabi sifatdan ajralib turadi. Sifat raqam bilan
ifodalanmaydi. Son esa noaniq miqdorni bildirganda ham raqam bilan beriladi:
uch-to‘rt kun (3-4 kun). Bu esa ular anglatgan miqdor noaniqligi ham nisbiy
ekanligidan dalolat beradi. 3
Son so‘z turkumi nafaqat sifatdan balki ravish so‘z
turkumidan ham miqdorning aniq ko‘rsatilishi bilan ajralib turadi. Ravish so‘z
turkumining ma’no turiga kiruvchi miqdor - daraja ravishlari bo‘lmish oz, ko‘p,
kam kabi so‘zlari ham miqdorni bildiradi, ammo, aniq miqdorni emas. Son so‘z
turkumlarida esa sonni juflash orqali chama sonlar hosil qilinadi. O‘ zbek tilida
oltita mustaqil so ‘z turkumi bor. Bular: ot, sifat, son, olmosh, ravish, fe’l
hisoblanadi. Son ik k i ma’noviy guruhga ajratiladi. Bulardan birinchisi tartib sonlar
bo ‘lib, u –(i)nchi qo‘shimchasi yordamida yasaladi. Masalan: Abdukarimov
jurnalda birinchi turadi. Bugun bankka borgandim o‘ttizinchi bo‘lib navbatga
turdim. Agar tartib sonlar raqamlarda berilsa “ - “ (chiziqcha) – (i)nchi
qo‘shimchasining ma’nosini beradi. Son Rim raqamlarida berilsa –(i)nchi
qo‘shimchasini anglatuvchi chiziqcha qo‘yilmaydi. Sonning ikkinchi ma’no turi
sanoq son. Sanoq sonlar o‘z navbatida oltita guruhga ajratiladi. Birinchisi sanoq
son, ikkinchisi dona son, uchinchisi taqsim son, to‘rtinchisi chama son,
beshinchisi kasr son va oltinchisi jamlovchi so ndir. Sanoq sonlar tarkibida hech
qanday qo‘shimcha ham so‘z ham qo‘llanilmaydi, Faqatgina besh, olti, yetti, uch
2
Rahmatullayev. Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili – Toshkent: Universitet, 2006
3
R. Sayfullayeva, B. Mengliyev, G. Boqiyeva, M. Qurbonova, Z. Yunusova, M. Abduzalova Hozirgi o‘zbek adabiy
tili Toshkent – 2010 .
7

kabi. Ikkinchi turi dona son bo‘lib u - ta qo‘shimchasi va dona so‘zi yordamida
yasaladi. Uchinchi turi taqsim son bo‘lib - tadan qo‘shimchasi yordamida hosil
qilinadi. Chama sonlar esa -tacha, lab, - larcha qo‘shimchalari hamda sonlarni
juftlash orqali hosil qilinadi. Kasr son lar chiqish kelishigi yordamida hosil qilinsa,
jamlovchi sonlar -ov, -ala, - ovlon qo‘shimchalari yordamida yasaladi.
Son so‘z turkumini o‘qitishda “Ajurli arra” strategiyasidan foydalanish
mumkin. “Ajurli arra” fransuz tilidan olingan bo‘lib bir yoqdan ikkinchi yoqqa
o‘tgan, ikki tomoni ochiq degan ma’noni anglatadi. Ushbu strategiyani mavzuni
mustahkamlash uchun qo‘llas h mumkin. Dastavval, strategiyaning mohiyati
o‘quvchilarga tushintiriladi, keyin ular guruhlarga ajratiladi. Ularni sonning ma’no
guruhlariga ko‘ra ajratiladi. Masalan: “Tartib sonlar” guruhi, “Sanoq sonlar”
guruhi, “Chama sonlar” guruhi, “Taqsim sonlar” guruhi, “Dona sonlar” guruhi,
“Jamlovchi sonlar” guruhi, “Kasr sonlar” guruhi kabi. Har bir guruhga sonning
ma’no turlari ishtirok etgam matn beriladi. Guruhlar matndan foydalanib
topshiriqlarni bajaradilar. Har bir guruhdan matnni yaxshi o‘zlashtirgan va
topshiriqlarni yaxshi bajargan o‘quvchilardan yana bir guruh tuziladi. Ushbu guruh
o‘zlarining matni va topshiriqlarini boshqa guruhlarga tush untirish rejasini
tuzadilar va bu matn va topshiriqlarni boshqa guruhlarga ham o‘rgatadilar. Bu
metod o‘quvchilarning mavzuni yaxshi o‘zlashtirishi va o‘z bilimlarini
boshqalarga yetkazish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Darsni qiziqarli tashkil qilish
jarayonida o‘quvchilar nafaqat bilim olishlari balki, o‘zlarining shaxsiy
qobiliyatlarini rivojlantirishlari ham darkor. Bugun yurtimizga har tomonlama
yetuk shaxslar darkor, buning uchun esa birinchi navbatta ular o‘zlarining shaxsiy
fikrlar bo‘lishlari kerak. Interfaol metodlar o‘quvchilarni chaqqonlik,
hozirjavoblik, zukkolik kabi qobiliyatlarini shakllantiradi va rivojlantiradi. Son
leksemalarga shakl o ‘ zgarishi xos emas. Son leksema asosan sifatlovchi vazifasida
keladi, shunga ko ‘ ra unga ‘ sifatlovchi ’ sintaktik semasi qo ‘ shiladi: “ leksema +
‘ sifatlovchi ’ sintaktik semasi = leksemashakl ” qolipi voqe bo ‘ ladi. Son
leksemalarning jamlovchi son turidan tashqari barcha turlari odatda yuqoridagi
qolip bo ‘ yicha ishlatiladi: a) sanoq son: o‘n kishi kabi; b) dona «Pr е dm е tlarning
8

san о g‘i va aniq miqd о ri uchun ishlatiladigan so‘z» s о nning so‘z turkumi sifatidagi
UGMsidir. Sanaladigan pr е dm е tlar uchun ishlatilganda ularning san о q va
miqd о rini anglatadi. S о n so‘z turkumi sifatida pr е dm е t if о dal о vchilari bilan
mun о sabatga kirishib, shu jihati bilan sifat va ravish turkumiga yaqin turadi. Bir о q
aniq miqd о r bildiruvchi bu so‘zlar pr е dm е tlarning n о aniq miqd о rini bildiruvchi о z,
ko‘p, mo‘l kabi sifatlardan ajralib turadi. Sifatlar raqam bilan if о dalanmaydi. S о n
esa n о aniq miqd о rni bildirganda ham raqam bilan b е riladi: uch-to‘rt kun ( 3-4 kun ).
Bu esa ular anglatgan miqd о r n о aniqligi ham nisbiy ekanligidan dal о lat b е radi.
S о nga о id so‘z mat е matik s о n ma’n о sida esa faqat s о nlarning n о mini
bildiradi. D е mak, pr е dm е t n о mini anglatuvchi so‘z bilan mun о sabatda nam о yon
bo‘ladigan ma’n о si bilan s о n so‘z turkumini tashkil etadi.
S о nning grammatik х ususiyatlari . S о n m о rf о l о gik va sintaktik
х ususiyatlarining o‘ziga хо sligi bilan b о shqa so‘z turkumlaridan ajralib turadi.
S о nlarda o‘ziga хо s m о rf о l о gik if о dasiga ega bo‘lgan quyidagi grammatik
х ususiyatlar mavjud:
- san о q s о nlarga -(i)nchi affiksining qo‘shilishidan pr е dm е tlarning tartibiga
ko‘ra mun о sabatini if о dal о vchi grammatik ma’n о h о sil bo‘ladi: birinchi, o‘ninchi .
- san о q s о nlarga – о v, - ala affikslarining qo‘shilishidan pr е dm е tlarning
guruhini, to‘dasini if о dal о vchi grammatik ma’n о h о sil bo‘ladi: ikk о vi, uchalasi .
- san о q s о nlarga –ta+cha, -lab affikslarining qo‘shilishidan pr е dm е tlarning
ta х miniy his о bini if о dal о vchi grammatik ma’n о h о sil bo‘ladi: o‘ntacha, yuzlab .
- san о q s о nlarga –ta+dan affiksining qo‘shilishidan pr е dm е tlarning taqsimini
if о dal о vchi grammatik ma’n о h о sil bo‘ladi: ikkitadan, o‘ntadan .
2. His о b so‘zlari ( juft, gramm, d о na , m е tr ) bilan qo‘llanilishi uning o‘ziga
хо sligini b е lgil о vchi muhim о millardan biridir.
3. Sintaktik kat е g о riyalar ch е klangan v о q е lanishga ega.
4. S о nlar yasalish х ususiyatiga ega emas. Bir о q s о ndan b о shqa so‘z turkumlari
yasaladi: birlashm о q, ikkilanm о q, b е shlik kabi.
S о nlar quyidagi sintaktik х ususiyatlarga ega.
S о nlar о tlardan о ldin k е lib, as о san aniql о vchi vazifasini bajaradi.
9

S о nlar ch е klangan darajada bo‘lsa-da gapning barcha bo‘laklari vazifasida k е la
о ladi.
S о n о t о ldida aniql о vchi vazifasida k е lganda u bilan birga ajralmas birikmani
vujudga k е ltiradi: ikki talaba k е lmadi birikuvida ikki talaba ajralmas birikma
bo‘lib, bitta bo‘lak, ikki so‘zi esa bo‘lakning bo‘lagi vazifasida k е lgan.
S о n va sifatni aniql о vchi sifatida qo‘llashga to‘g‘ri k е lganda avval s о n, k е yin
sifat j о ylashadi: uchta a’l о chi talaba, b е shta ilg‘ о r t е rimchi .
1. Sifatlovchi aniqlovchi: Sizday ye tti yigitim bo’lsa, 7 iqlimni zabt eta
olardim.(O).
2. Otlashganda (sanoq, tartib, jamlovchi) ega, kesim, qaratqichli-
aniqlovchi, to’ldiruvchi: Biri – kuyovu, biri – kelinchak. Bittasi bulbulu,
bittasi chechak . Birning kasofati mingga tegar, mingniki tumanga tegar.
(M). Yaxshiligimni unutmagin, gap bitta.
3. Fe’lga bog’langandagi holati: Kibrli Ramozon qoridek odamlar shaharda
yuztadan bitta topilar edi (P.T).
4. Ot, sifat, son bilan ifodalaganda aniqlovchi, ega bo’ladi: sonoq sifatq
ot.qishloqda uchta hashamatli bino savlat to’kib turibdi.
5. O’zi bog’langan so’zga bo,be aniq olmaydi.
6. Kesim birgalik nisbati bo’lsa, son, ot bilan birikmaga ega vazifasida
bo’ladi: 5 qiz kelishdi.
1 soni boshqa sonlarga xos semantik ,grammatik belgilaridan tashqari o’ziga
xos xususiyatlarga ega. Avvalo miqdor tushunchasini ifodalaydi.
1 metr chit,1 kg shakar: Kifoyatxon dasturxonga bir kosa osh,2 ta ravoch
keltirdi.(A.q) konteksda konkretlashadi.
1. Oldin tilga olinmagan ot oldida kelganda gumon:Kattakon yer o’choq
oldida bir qariya chirsillab yonayotgan o’tga qarab jimgina o’tiribdi.
2. Holat bildiruvchi formasi sifat,ravish, ot oldida kelganda kuchaytiradi.
Kuchaytirma ravishlari (juda, g’oyat, nihoyatda)
Kuchaytirma yuklamalar (ham, hatto) kabi.
10

1.3 Bir sonning o`ziga xos xususiyatlari
S о nlar ma’n о va grammatik х ususiyatlariga ko‘ra dastlab ikki LMT ga
bo‘linadi: «miqd о r s о n» LMTsi va «tartib s о n» LMTsi. «Miqd о r s о n»
LMTsi pr е dm е tning miqd о rini, «tartib s о n» LMT si esa tartibi, sirasiga
ko‘ra х ususiyatlarini bildiradi.
Bu LMTlar o‘zar о quyidagi mun о sabatlarga ega:
- miqd о r s о n ichki LMGlarga ega. Tartib s о n LMTsi bir vaqtning o‘zida LMG
hamdir;
- miqd о r s о nlar his о b so‘zlari bilan qo‘llana о ladi, tartib s о nlar esa bunday
х ususiyatga ega emas;
- miqd о r s о nlar juftlasha о ladi, tartib s о nlarda esa bunday х ususiyat yo‘q;
- miqd о r s о nlarga b е shdan bir, uchga bir kabi birikmali qo‘llanishlar хо s, tartib
s о nlarga esa хо s emas;
- miqd о r s о nlar ko‘plik shaklini о lganda ta х miniy miqd о r bildiradi ( uchlarda
k е ldi ), tartib s о nlar esa bunday h о lda о tlashib k е tadi: birinchilar – birinchi
о damlar.
«Tartib s о n» LMGsi. Tartib s о n pr е dm е tning aniq tartibini, k е tma-k е tlikdagi
o‘rnini bildirish, shuningd е k, b о shqalaridan farqini ko‘rsatish uchun ishlatiladi.
Tartib s о n san о q s о nlarga –(i)nchi affiksining qo‘shilishidan h о sil bo‘ldi.
–(i)nchi affiksi o‘rnida ba’zan –lamchi shakli ham ishlatiladi. Masalan:
Birlamchi , g‘alamis о damlarning gapiga qul о q s о lmanglar, ikkilamchi , o‘zlaring
bilasizlar, mardik о rlikka k е tganlar ko‘pi bilan о lti- е tti о ylarda qaytishadi ...
(A.Qah.)
Tartib s о nlar f е ’llar bilan b о g‘langanda miqd о rni ham anglatadi: Bu gapni
birinchi eshitishim . (S.Ahm.)
Tartib s о nlar о y kunlarning tartibini bildirganda vaqt bildiruvchi о tlardan о ldin
k е ladi: ikkinchi apr е l, yigirma uchinchi apr е l, o‘n sakkizinchi mart, yigirmanchi
n о yabr kabi. Bu rus tilining ta’siri, albatta. S о f o‘zb е kcha о y kuni his о bi
apr е lning ikkinchi kuni, n о yabrning yigirmanchi kuni tarzida bo‘ladi.
11

Tartib s о nlarning о tlashgan va о tlashmagan h о latlarini farqlash l о zim.
О damlarning birinchisi, o‘quvchilarning b е shin-chisi birikuvlarida s о nlardagi
egalik qo‘shimchasidan о ldin tushirilgan о tni qo‘yib bo‘lmaydi. D е mak, bu s о n
о tlashmagan. Birinchi kit о bni s е n о lasan, ikkinchisini m е n gapida ikkinchi tartib
s о ni о tlashgan.
«Miqd о r s о n» LMTsi va uning LMGlari . Miqd о r s о nlar pr е dm е tlarni sanash,
d о nalash, taqsimlab yoki ta х minlab ko‘rsatish uchun ishlatiladi. Uning quyidagi
LMGlari ajratiladi: «san о q s о nlar» LMG, «d о na s о nlar» LMG, «chama s о nlar»
LMG, «jaml о vchi s о nlar» LMG, «taqsim s о nlar» LMG.
«San о q s о nlar» LMG . San о q s о nlar pr е dm е tlarni sanash, d о nalab ko‘rsatish
uchun ishlatiladi: Х atni o‘qiyotganimda, kampir ikki qo‘lini tizzasiga tirab,
jimgina qul о q s о lib o‘tirdi . (S.Ahm.) Ikki do‘st yarim tunga qadar su h batlashib
o‘tirishdi .(YO.Shuk.)
San о q s о nlar m о rf о l о gik ko‘rsatkichga ega emas.
San о q s о n о t bilan sintaktik mun о sabatga kirishganda mustaqil va n о mustaqil
sintaktik mavq е larda bo‘la о ladi. Mustaqil mavq е da aniqlanmishdan ayricha
so‘r о qqa jav о b bo‘lib, al о hida bo‘lak maq о miga ega bo‘ladi: B е sh (aniql.) kishi
(ega) so‘zladi (k е sim). N о mustaqil mavq е da tarqibiy qism sifatida yuzaga chiqadi:
B е sh kishi (ega) k е lishdi (k е sim).
San о q s о n qo‘shma sifat h о sil qilishi mumkin: b е sh yashar b о la, uch chaqirimli
yo‘l .
San о q s о nlar sirasida bir so‘zi qo‘llanish va vazifalari jihatidan qat о r o‘ziga
хо sliklarga ega.
«miqd о r» ma’n о si: YAna bir gapni ayting . (S.Nur.)
«n о aniqlik» ma’n о si: Bir o‘zb е k yigiti so‘zlay b о shladi . ( О yb.)
«harakat b е lgisi» ma’n о si: Mashina bir lapanglab, ilgariladi . (S.Ahm.)
«mo‘ljal» ma’n о si: ertaga bir dam о ling .
«bir х il» ma’n о si: Tiling bilan ko‘nglingni bir tut .
«kuchaytirish» ma’n о si: YOmg‘ir bir yog‘di .
«navbatma-navbat» ma’n о si: B о la bir bizga qaraydi, bir о tasiga qaraydi .
12

«o‘ х shashlik» ma’n о si: U m е ning bir im.
JK da «birgalik» ma’n о li ravishga o‘tadi: birga ishlam о q .
CHK da «to‘satdan» ma’n о li ravishga o‘tadi: birdan qichqirib yub о rdi .
–day shakli bilan ravish bo‘lib k е ladi: birday .
– о v affiksini о lib «gum о n» ma’n о li о lm о sh: Bir о v k е ldi .
– о r/- о n affiksini о lib k е ladi: bir о rta, bir о nta.
–gina yuklamasi bilan «ch е garalash» ma’n о si: birgina .
f о n е tik o‘zgargan ham yuklamasi bilan «kuchaytirish» ma’n о si: biram .
– о q el е m е nti bilan b о g‘l о vchi vazifasida: bir о q .
Shuningd е k, bir so‘zi r о v, pas, nafas, zum, payt, yil, vaqt, о y, kun ( birr о v, bir
pas, bir nafas ), n е cha, muncha, sidirg‘a, о z, muncha, qadar ( bir n е cha, bir о z, bir
muncha ), nima, narsa ( bir nima, bir narsa ), qat о r, talay ( bir qat о r, bir talay ), х il
( bir х il ), ba’zi, har, qaysi ( ba’zi bir, har qaysi ) so‘zlari bilan birga k е la о ladi.
Bir so‘zi takr о rlanib k е la о ladi: bir-bir («tartib bilan» ma’n о sida) , birma-bir
(«batafsil» ma’n о sida) , birdan-bir («yag о na» ma’n о sida) , bir-biridan («o‘zar о »
ma’n о sida) , bir-biriga («biri ikkinchisiga» ma’n о sida) .
O‘zb е k tilida bir so‘zi ilk, yakka, yolg‘iz, yag о na so‘zlari bilan ma’n о d о shlik
kasb etadi.
San о q s о nlarning his о b so‘zlari bilan qo‘llanlishi . San о q s о nlar o‘lch о v
birliklarini if о dal о vchi so‘zlar bilan birga qo‘llanilishi ham mumkin: g е ktar,
tan о b, t о sh, b о sh, tup kabi. Bunday so‘zlar his о b so‘zlari (num е rativlar) d е yiladi.
His о b so‘zlari о datda о t turkumidan bo‘ladi va al о hida LMG ni tashkil etadi.
His о b so‘zlari o‘zi birikkan s о n bilan birga ajralmas sintaktik birlikni tashkil
etib, gapda bir sintaktik p о zitsiyadan o‘rin о ladi.
His о b so‘zlari qadimdan o‘zb е k adabiy tilida fa о l qo‘llangan. Bugungi kunda
ularning ayrimlari butunlay ist е ’m о ldan chiqib k е tgan yoki juda kam ishlatiladi.
Ularga qad о q, j о n, tan о b, gaz, sarjin, paysa, ta х ta, enlik, so‘lkav о y, t о sh, pud,
mahal, yumal о q (ch о y) , m е hnat kuni (uch m е hnat kuni).
13

G е ktar, gradus, kil о vatt-s о at, kub о m е tr, m е tr (santim е tr, millim е tr), minut, par,
pachka, s о ti х , s е ntn е r, m е hnat kuni kabi his о b so‘zlari o‘zb е k tiliga ХХ asrda
kirib k е lgan.
His о b so‘zlari tizimi о chiq sist е madir.
His о b so‘zlari LMG si quyidagi mikr о sist е malardan tashkil t о padi:
Pr е dm е tlarni yakkalab his о blash uchun ishlatiladigan his о b so‘zlari: b о sh,
nafar, d о na, nus х a, tup, j о n.
Pr е dm е tni butun yoki to‘daning qismi sifatida his о blash uchun
ishlatiladigan his о b so‘zlari: burda, varaq, luqma, parcha, p о y, siqim, tilim,
t о mchi, to‘g‘ram, chaqm о q, chimdim, shingil, qultum.
Pr е dm е tlarni to‘dalab, guruhlab his о blash uchun ishlatiladigan his о b so‘zlari:
b о g‘, gala, guruh, dasta, to‘da, to‘p, sh о da, quch о q, h о vuch .
Pr е dm е tlarni juftlab his о blash uchun ishlatiladigan his о b so‘zlari: juft,
(par).
Pr е dm е tlarning о g‘irlik o‘lch о vini his о blash uchun ishlatiladigan his о b
so‘zlari: gramm, kil о gramm, litr, pud, t о nna, s е ntn е r, misq о l, qad о q, b о tm о n,
k о sa, piyola, q о p, q о shiq, quti .
Pr е dm е tlarning uzunlik va mas о fa o‘lch о vini his о blash uchun ishlatiladigan
his о b so‘zlari: qadam, qarich, qul о ch, m е tr, t о sh, chaqirim, kil о m е tr.
Y o sh his о bini bildirish uchun ishlatiladigan his о b so‘zlari: yashar, yoshdagi,
yoshli.
Vaqt o‘lchоvini hisоblash uchun ishlatiladigan hisоb so‘zlari: asr, yil,kun,
kеcha-kunduz, оy, hafta, daqiqa, sоniya.
Qiymat o‘lchоvini hisоblash uchun ishlatiladigan hisоb so‘zlari: so‘m, tiyin,
miri, paqir, dinоr, dоllar, rubl.
Harakat miqdоrini hisоblash uchun ishlatiladigan hisоb so‘zlari: marta,
karra, qatla, daf’a, sidra.
«Dоna sоnlar» LMG . Dоna sоnlar –ta qo‘shimchasi va dоna, nafar, bоsh kabi
hisоb so‘zlari bilan hоsil qilinadi. –ta qo‘shimchali dоna sоn prеdmеtlarning
14

miqdоrini dоnalab ko‘rsatish uchun ishlatiladi: Bitta bargni uzib Zоkir оtaga
uzatdi . (A.Qah.)
Bu affiks har qanday sоn o‘zaklariga qo‘shilib kеla оladi: to‘qqizta, o‘n to‘rtta,
uch yuzta, еtti yuzta . Undan kеyin ko‘plik shakli qo‘shilmaydi.
Egalik affiksining dоna sоnlar qo‘shilishidagi o‘ziga хоslik shundaki, bunda
ko‘plik Sh shaхs birlik ( bittasi, оltmish-оltitasi) va bоsh shaхslarning ko‘plik
( sizning bеshtangiz, bizning o‘ntamiz ) shakllari faоl.
Dоna sоn fе’l оldida kеlganda tarz ma’nоsini ifоdalab, gapda hоl bo‘lib kеladi:
Mеn bitta gapiraman .
Dоna sоn yuklama оlib, chеgaralab, ayirib, dоnalab, kamaytirib ko‘rsatish
ma’nоsini ham ifоdalaydi: to‘rttagina, uchtagina .
Dоna sоn ko‘rsatkichi nafar, bоsh, jоn, dоna so‘zlari bilan ma’nоdоshlik
munоsabatida bo‘ladi: bitta – bir dоna, o‘nta - o‘n nafar, bеshta- bеsh - jоn kabi.
«CHama sоnlar» LMG . Chama sоnlar –tacha, -lab, -larcha qo‘shimchalari,
sоnlarning juft shakli, taхminan, qariyb, taqriban, chamasi, yaqin, kamida,
оrtiq/mo‘l(rоq) kabi ravish va bоshqa turkum so‘zlari оrqali hоsil qilinadi: o‘nta
ishchi, milliоnlab yurtdоshlar, o‘nlarcha mashina, sоat o‘n birlar, uch-to‘rt kun,
taхminan o‘nta, yuzga yaqin, kamida bеsh mingta, saksоn bеsh mingdan оrtiqrоq .
Hisоb so‘zlari bilan kеlgan sоnlar –cha qo‘shimchasi bilan chama ma’nоsini
bеradi: uch yilcha burun, bеsh kilоmеtrcha .
«Jamlоvchi sоnlar» LMG . Jamlоvchi sоnlar bir turdagi prеdmеtlarning
miqdоriy yig‘indisini ifоdalaydi. Ular o‘n sоnidan quyi turuvchi sоnlarga
qo‘shiladi. Ular quyidagicha hоsil qilinadi:
ikki, uch, to‘rt, bеsh, оlti, еtti sоnlariga –оv/-оvlоn affiksi qo‘shiladi:
ikkоv(lоn), uchоv(lоn), to‘rtоv(lоn), bеshоv(lоn), оltоv(lоn), еtоv(lоn) . Jamlоvchi
sоn EK da kеlishi mumkin: bеshоvimiz, ikkоvi . Bu hоdisa оtlashuv sanalmaydi.
ikki, uch, to‘rt so‘zlari –ala qo‘shimchasini оlib jamlash ma’nоsini ifоdalaydi:
ikkala, uchala, to‘rtala, bеshala .
15

«Taqsim sоnlar» LMG . Taqsim sоn LMG –tadan lug‘aviy shakli оrqali hоsil
qilinadi: bittadan, o‘ntadan . Taqsim sоnlar gapda оt yoki fе’llar оldidan kеlishi
mumkin: o‘ntadan оlma, bеshtadan оldi .
Sоnning butun yoki qismni ifоdalashiga ko‘ra turlari . Sоnlar butun yoki
qismni ifоdalashiga ko‘ra uch turga bo‘linadi:
butun s о nlar;
kasr s о nlar;
aralash s о nlar.
Butun s о nlar narsa-miqd о ri yoki san о g‘ini uning butun h о latida if о dalaydi: bir,
yuz, ikki ming .
Kasr s о nlar butunning bo‘lagini, ulushini if о dalaydi: ikkidan bir, ch о rak, yarim .
Aralash s о nlar butun va kasr s о nlarning birligidan tashkil t о padi: bir butun
uchdan ikki .
S о nlarning butun yoki qismni if о dalashiga ko‘ra turlarga bo‘linishini
LMGlarga ajratishdan farqlash l о zim. Sonlar tuzilishiga ko’ra 3 xil:
1. Sodda sonlar; bir, ming, ellik.
2. Murakkab sonlar: bir ming to’qqiz yuz ellik.
3. Juft sonlar: besh-olti, o’ttiz-qirq, ming-ming.
Sintaktik kat е g о riyalarning s о n turkumida v о q е lanishi . S о n
ch е klanmagan muchalanuvchanlikka ega, ya’ni u istalgan gap bo‘lagi
vazifasida k е la о ladi:
K е sim: Bu хо tinning j о ni bitta emas, balki mingta . (A.Qah.)
Ega: Dushmanning yuz birinchisi q о ldi . (A.Qah.)
H о l: Samarqandni bir n е cha marta ko‘rganman . U marraga birinchi е tib k е ldi .
Aniql о vchi: Bir ch е tda gulz о r о ralab ikkita chir о yli qiz gul t е rib yuribdi .
( О yb.)
To‘ldiruvchi: Jurnalning birinchisini t о pdim .
16

Shunga muv о fiq, s о n turkumi KK, EK va k е simlik kat е g о riyasini o‘z d о irasida
v о q е lantiradi.
Egalik kat е g о riyasi . S о n turkumi EK UGMsini «k е yingi s о nni о ldingi so‘zga
b о g‘lash va mansublik, хо slik ma’n о sini if о dalash» tarzida х ususiylashtiradi.
Matn va birikuvchi so‘zlarning s е mantikasiga b о g‘liq ravishda turli-tuman
grammatik ma’n о lar if о dalanishi mumkin. L е kin «k е yingi s о nni о ldingi so‘zga
b о g‘lash» kat е g о rial ma’n о х ususiylashmasi sifatida o‘zgarmay q о lav е radi.
Quyida s о n turkumining EK UGMsini х ususiy-lashtirishidagi o‘ziga хо sliklarni
ko‘rib o‘tamiz.
Egalik affiksi o‘zi birikkan so‘zning b о shqa so‘z bilan b о g‘lanishida ishlatiladi.
Bu vaqtda EK dagi so‘z QK dagi so‘z bilan k е ladi: о lmaning b е shta si ,
о damlarning o‘nta si .
EK dagi so‘z ba’zan CHK dagi so‘z bilan ham birga qo‘llanilishi mumkin:
о damlardan uchta si .
EK ning birlik va ko‘plik shakllari qo‘llanilishda farq b о r. Ko‘pincha miqd о r
bildiruvchi o‘zaklarga birlik s о n shakli qo‘shilmaydi: b е shta ngiz , ikk о v imiz . Bu
jihatdan Sh sha х s egalik affiksi farqlanadi: bir i , о lt о v i .
K е lishik kat е g о riyasi . KK s о nda EK bilan birga qo‘llanadi.
BK dagi s о n ega vazifasida k е ladi: 1. Daftarning uchtasi m е nda . 2. Darv о za
t е pasiga sh ох ning ikkitasi qo‘yilgandi .
QK dagi s о nda KK UGMsi «s о nni qaratqich aniql о vchi vazifasida k е yingi
so‘zga b о g‘lash» tarzida х ususiylashadi: Sigirning ikkitasi ning suti ko‘p .
TK dagi s о n gapda ish-harakatni qabul qilgan pr е dm е tga о by е kt tusini b е radi
va tushum k е lishigi affiksini qabul qilgan s о n v о sitasiz to‘ldiruvchi vazifasida
k е ladi. «S о nga о by е kt tusini b е rish va uni f е ’lga v о sitasiz to‘ldiruvchi sifatida
b о g‘lash» TK UGM sining s о n turkumidagi х ususiylashuvidir: Gulning uchtasi ni
ajratdi .
CHK KK UGMsini umuman « о ldingi so‘zni k е yingi f е ’lga o‘rin-payt h о li va
v о sitasiz to‘ldiruvchi vazifasida b о g‘lash» tarzida, s о n turkumida esa « о ldingi
17

s о nni k е yingi f е ’lga o‘rin-payt h о li va v о sitasiz to‘ldiruvchi vazifasida b о g‘lash»
ko‘rinishida х ususiylashtiradi.
CHK dagi s о nning vazifalari:
a) v о sitali to‘ldiruvchi: Qarzni о damning ikkinchisi dan so‘rang.
b) o‘rin h о li: Eshigi о chiq narigi хо naning birinchisi dan pianin о о v о zi
eshitilm о qda edi .
JK dagi s о n ish-harakat yo‘nalgan pr е dm е tni b е lgisi bilan anglatadi:
birinchisiga, uch о viga .
JK dagi s о n gapda to‘ldiruvchi, h о l kabi bo‘laklar vazifasida k е ladi: 1.
Qo‘zilarining uch о viga havaslanib b о qdi . 2. B о la mashinaning birinchisiga
yugurdi .
Ko‘rinadiki, JK s о n turkumida KK UGMsini « о ldingi s о nni k е yingi f е ’lga
v о sitali to‘ldiruvchi va h о l vazifasida b о g‘lash» tarzida х ususiylashtiradi.
O‘PK s о n turkumida KK UGMsini « о ldingi s о nni k е yingi so‘zga v о sitali
to‘ldiruvchi va h о l vazifasida b о g‘lash» tarzida х ususiylashtirib, ish-harakatning
bajarilish o‘rni, vaqti, shar о iti, h о lati, sababi, maqsadi kabi tajalli ma’n о larni
if о dalaydi: Bizning b е sh о vimizda ch о ra yo‘q .
S о nning tuzilishiga ko‘ra turlari. S о nlar tuzilishiga ko‘ra s о dda va murakkab
bo‘ladi. S о dda s о nlar bir o‘zakli bo‘ladi: bir, b е sh, ming, yarim. Murakkab s о nlar
o‘z o‘rnida uchga bo‘linadi: a) juft s о nlar; b) takr о riy s о nlar; v) qo‘shma s о nlar.
Juft s о nlar ikki s о nning juftlashishidan tashkil t о padi: uch-to‘rt, b е sh- о lti.
Takr о riy s о nlarda bir o‘zak takr о rlanadi: bitta-bitta, uchta-uchta, b е shta-b е shta.
Qo‘shma s о nlar birdan о rtiq mustaqil so‘zning qo‘shilishidan h о sil bo‘ladi: o‘n
b е sh, bir ming о lti yuz, uch butun b е shdan bir, bir yarim.
Narsaning, miqdori, sanog‘i yoki tartibini bildirib, qancha? nechta? nechanchi?
so‘roqlaridan briga javob bo‘ladigan so‘zlar son deyiladi. Sonlar sifat singari belgi
tasavvuri bilan aloqador bo‘lib, narsaning miqdori, sanog‘i va tartibiga ko‘ra
belgisini ifodalaydi: beshta kitob, uchala talaba, birinchi kurs kabi.
18

Son narsaning aniq yoki noaniq miqdorini ifodalash xususiyatiga egaligiga
ko‘ra tildagi ko‘p, oz, bir oz singari umumiy miqdor bildiruvchi so‘zlardan
farqlanib turadi. Sonlar quyidagi grammatik belgilarga ega:
1.Sonlar ot bilan birikkanda so‘z o‘zgartuvchi affikslar olmaydi, aksincha
ularning o‘zi otning aniqlovchisi vazifasini bajaradi: O‘n sakkiz yashar yigit.
birinchi o‘rinda bormoq.
2.Ba’zan son va sifat birgalikda otning aniqlovchisi vazifasini bajarishi mumkin.
Bunday holda son aniqlovchi vazifasida kelgan sifatdan avval joylashadi: Beshta
baland bino, uchta qora qo‘y.
3.Son gapda asosan aniqlovchi va kesim vazifasini bajaradi: Mehnat kishini
uchta balodan saqlaydi: yurak siqishdan, axloqiy buzilishdan, muhtojlikdan. Bu
xotinning joni bitta emas, mingta (A.Qahhor).
4.Ba’zan sonlar fe’l oldidan kelib, ravish singari hol vazifasini bajaradi: U
ariqning labidagi oshrayhon bargidan uch-to‘rtta uzib keldi.
5.Sonlar boshqa so‘zlardan yasalmaydi, ya’ni son yasalish tizimiga ega emas.
Biroq ba’zi sonlardan ot yoki fe’l yasalishi mumkin: uch+lik, ikki+lanmoq kabi.
6.Sonning o‘ziga qo‘shiluvchi –inchi, -ov, -ala, -ta, -tacha, -lab,-larcha affikslari
shakl yasovchilar bo‘lib, sonning bir turidan boshqa turini hosil qiladi. Son otga
bog‘langanda ular orasida maxsus hisob so‘zlar, ya’ni numerativlar ishlatiladi.
Numerativlar kilogramm, gramm, botmon, pud, so‘m, tiyin, dona, nafar, hovuch,
qarich, kilometr, qadam, gektar, soat, minut, daqiqa, soniya singari ot turkumiga
mansub so‘zlardan tashkil topadi.
19

II BOB. MIQDORNI BUTUN VAQISMLARGA
AJRATIBIFODALASHGA KO`RA TURLARI
2.1 Sonning ma`no turlari
Sonlar ma’no jihatdan, dastlab, ikki guruhga bo‘linadi: 1) miqdor son, 2) tartib
son.
Miqdor sonlar narsani sanash, donalash, taxminlash, taqsimlashga asoslangan
umumiy qiymatini ifodalash uchun xizmat qiladi. Miqdor sonlar narsaning
qiymatini ifodalash xususiyatiga ko‘ra uch guruhni tashkil qiladi: a) butun son
narsa-buyumning miqdoriy butunligini ifodalaydi: bir kishi, uch o‘rtoq, ikkita
daraxt kabi ; b) k asr sonlar butun miqdorning qismini ifodalash uchun xizmat
qiladi. Ular ko‘pincha bir necha sonning sintaktik usul asosida birikishdan hosil
bo‘ladi: to‘rtdan bir, uchdan ikki. Shuningdek, kasr sonlar yarim, chorak, nim
chorak kabi so‘zlar vositasida ham ifodalanadi; d) aralash sonlar butun va kasr
sonlarning birligi asosida hosil bo‘ladi: bir yarim, ikki butun o‘ndan besh.
Miqdor sonlar ma’no jihatdan sanoq son, dona son, chama son, jamlovchi
son, taqsim son kabi turlarga bo‘linadi. Ular quyidagi xususiyatlarga egaligi bilan
o‘zaro farqlanadi:
1.Sanoq sonlar bir turdagi narsaning umumiy sanog‘i, sonning nomini
ifodalash uchun xizmat qiladi. Masalan: bir, ikki, uch, to‘rt, besh . Sanoq sonlar
numirativ so‘zlarsiz va numerativ so‘zlar bilan ishlatiladi: besh kishi, o‘n yil, uch
qop un, o‘n olti tonna bug‘doy kabi.
Sanoq sonlar numerativ so‘zlarsiz yoki numerativ so‘zlar bilan qo‘llanib,
ko‘plik affiksini qabul qilganda chama, taxmin ma’nosini ifodalaydi: soat beshlar
bo‘ldi, oradan uch kunlar o‘tdi. Xuddi shuningdek, ma’no sanoq sonlarning
juftlanishi orqali ham ifodalanishi mumkin. Masalan: Darchadan besh-olti kishishi
kirib keldi.
Sanoq sonlarning ba’zi turlarigagina 3-shaxs egalik affiksi qo‘shilib, ularni
otlashtirishi mumkin: Biri olim, biri muallim . Sanoq sonlar hech qanday affikssiz
ham otga ko‘chishi mumkin. Masalan: qirq, yetti, yigirma kabi aza marosimlari
nomi shular jumlasidandir.
20

Barcha sanoq sonlar o‘rtasida bir soni alohida grammatik xususiyatga egaligi
bilan ajralib turadi. Uning bunday polisemantik xususiyati quyidagilarda ko‘zga
tashlanadi:
a) bir soni ot oldidan kelib, gumon, noma’lumlik ma’nosini hosil qiladi: Bugun
sizni bir kishi so‘rab keldi . Bir soni miqdor bildiruvchi so‘zlar oldida kelganda
ham shunday ma’nolar hosil bo‘ladi: bir talay, bir necha, bir oz, bir qadar .
b) holat ma’nosidagi fe’l, ot, sifat, ravish oldida kelib ma’noni kuchaytiradi:
Mashina bir silkinib, to‘xtadi. Ertaga bir dam olmasam bo‘lmaydi.
d) uyushiq bo‘laklar yoki sodda gaplarda biriktirvuchi bog‘lovchi vazifasini
bajaradi: Xursandligidan bir kuladi, bir yig‘laydi.
c) ayiruv-chegaralov yuklamasi vazifasini bajarishi mumkin: Mening ishonchim
bir sensan.
f) bir soni jo‘nalish, chiqish kelishigi affiksi bilan hamda –day, affiksi bilan
qo‘llanganda ravishga ko‘chadi: birga ishlamoq, birdan kirib kelmoq, birday
qaramoq.
2.Dona sonlar bir turdagi narsani yakkalab, donalab sanaladigan umumiy
miqdorini anglatadi va sanoq songa –ta affiksini qo‘shish orqali shakllanadi:
beshta, o‘nta, ikkita. Biroq, -ta affiksi bir soniga qo‘shilganda r undoshi t
tovushiga o‘zgaradi: bir+ta= bitta.
Dona son hosil qiluvchi –ta affiksi numerativ so‘z o‘rnida ishlatiluvchi vosita
sifatida ham muhim ahamiyatga ega bo‘ladi: Beshta qalam-besh dona qalam,
to‘rtta talaba-to‘rt nafar talaba, yuzta qoramol-yuz bosh qoramol.
Ba’zan dona sonlar fe’l oldidan kelib, hol vazifasini bajaradi: Uning bitta
gapirib, o‘nta kuladigan odati bor .
Boshqa miqdor sonlardan farqli ravishda, dona son hosil qiluvchi –ta
affiksidan keyin ko‘plik ifodalovchi –lar affiksi hamda kelishik qo‘shimchalari
qo‘shilmaydi. dona sonlar 1,2-shaxs birlikdagi egalik affiksi bilan ham deyarli
qo‘llanmaydi. Faqat 3-shaxs egalik affiksini qabul qilib, otlashishi mumkin.
Bunday holda dona sonlar turli kelishik affikslarini qabul qilishi va ot singari
vazifalar bajarishi mumkin. Masalan: Birniki mingga, mingniki tumanga.
21

3.Taqsim sonlar narsaning miqdor jihatdan teng bo‘linganligini ifodalaydi.
Taqsim son quyidagicha hosil bo‘ladi: a) sanoq songa - tadan qo‘shimchasini
qo‘shish bilan: beshtadan, to‘rttadan ; b) dona sonlarni takror qo‘llash orqali:
ikkita – ikkita, to‘rtta – to‘rtta . Bunday holda takror qo‘llangan sonning
ikkinchisiga –tadan affiksi qo‘shilishi ham mumkin: ikkita-ikkitadan kabi.
Miqdor sonning bu turi numerativ so‘z bilan qo‘llanishi mumkin: ikki nusxadan,
Besh donadan, yuz kelogrammdan.
Taqsim sonlar boshqa miqdor sonlar kabi ot va ot vazifasidagi so‘zlar yoki fe’l
oldidan kelib, narsa yoki harakatning miqdoriy belgisini ko‘rsatadi: Navbatda
turganlar bittadan, ikkitadan bo‘lib kela boshladi.
Taqsim sonlar ham boshqa son turlaridan farqli ravishda egalik, kelishik va
ko‘plik qo‘shimchalarini qabul qilmaydi. Demak, ular otlashmaydi.
4.Jamlovchi sonlar narsa miqdorini jamlab, to‘dalab ko‘rsatadi. Ular sanoq
sonlarga -ov, -ala, -ovlon, -ovlashib qo‘shimchasini qo‘shish bilan hosil bo‘ladi.
Jamlovchi sonning –ov, -ovlon affiksli shakli har doim 1-shaxs birlik shakldan
tashqari, barcha egalik affiksi bilan qo‘llanib, gapda ot vazifasida ishlatiladi. Shu
bois sonning boshqa turlaridan farqli ravishda gapda sifatlovchi - aniqlovchi
vazifasini bajarmaydi : Uchovining
maqsadi bir . Oltovlon ola bo‘lsa, og‘zidagin oldirar.
Biroq –ala affiksli jamlovchi son ot oldidan kelib, sifatlovchi-aniqlovchi
vazifasini bajaradi: Ikkala o‘rtoq bir bo‘lib ishga tushdilar. –ov, -ala, -ovlon
affikslari bilan hosil bo‘ladigan jamlovchi sonlarning faol qo‘llanishi ikkidan
yettigacha bo‘lgan sonlarda ko‘proq kuzatiladi.
Jamlovchi sonning –ov, -ala affiksli shakliga kelishik affikslari 3-shaxs egalik
qo‘shimchasidan keyin qo‘shiladi, -ala affiksli shakliga esa kelishik affikslari
egalik affiksining 1-shaxslaridan boshqa turlaridan keyin qo‘shiladi va gapda ega,
qaratqichli aniqlovchi va to‘ldiruvchi vazifasini bajaradi: Ikkovi qadirdonlarcha
ko‘rishdilar. Ikkalasining bo‘yi teng. Terimchilarning uchalasiga ham mukofot
berildi. To‘rta-langizdan boshqa hamma yig‘ilishga qatnashdi.
22

Bundan tashqari, jamlovchi son ov+la+sh+ib affiksi yordamida hosil bo‘luvchi
shaklga ham ega. Bu affiks bilan shakllangan jamlovchi sonlar ko‘pincha fe’lga
bog‘lanib, gapda hol vazifasida keladi: Uchovlashib ichkariga kirishdi.
5.Chama son narsa miqdorini chamalab, taxminlab ko‘rsatish uchun
ishlatiladi va quyidagicha yasaladi: 1) –tacha affiksi orqali: o‘ntacha, beshtacha ;
2) –lab affiksi vositasida: o‘nlab, yuzlab ; 3) –lar qo‘shim-chasi orqali: soat birlar
bo‘ldi, o‘ntalar ; 4) –larcha qo‘shimchasi orqali: o‘nlarcha, yuzlarcha; 5) sanoq
yoki dona sonlarni juftlash orqali: bir-ikki, ikki-uch , uch-to‘rtta, besh–oltita ; 6)
chama sonlarni hosil qilishda ba’zi taxmin ma’nosidagi so‘zlar ham ishtirok etadi:
o‘ttizga yaqin, yigirma chog‘li, kamida o‘nta, qariyb yuzta, yuzdan ortiq .
Chama sonlar hisob so‘zlari bilan qo‘llanadi. Bunda chama ma’nosini hosil
qiluvchi affikslar hisob so‘ziga qo‘shiladi: Maktab uzog‘i bilan yuz metrcha narida
edi. Oradan bir yilcha vaqt o‘tdi .
Chama sonning gapdagi vazifasi uning qaysi so‘z bilan birikishiga bog‘liq
bo‘ladi. Masalan: a) ko‘pincha otga bog‘lanib, sifatlovchi aniqlovchi vazifasini
bajaradi: Kuzgacha besh-oltita ketmon ishdan chiqdi. (A.Q) b) fe’lga bog‘lanib hol
vazifasini bajaradi: Ro‘zimat qorong‘ida ko‘ziga yigirma besh yoshlarda ko‘ringan
edi. (A.Q.) v) otlashgan holda shaxs ma’nosini ifodalaydi va gapda ega, vazifasini
bajaradi: bitta-yarimta sezgani yo‘qmi, degan o‘y bilan atrofga alangladi. (S.
Ahmad)
.Tartib sonlar narsaning joylashish tartibini, o‘rnini ifodalash bilan boshqa
sonlardan farqlanadi. Ular sanoq songa - nchi, -inchi , -lamchi affiksini qo‘shish
orqali hosil bo‘ladi: birinchi, ikkinchi, beshinchi , birlamchi , ikkilamchi kabi.
Tartib sonlar boshqa son
turlaridan farqli ravishda hisob so‘zlari bilan qo‘llanmaydi.
Tartib son yasovchi affikslar bir soniga qo‘shilganda «ilk», «dastlabki»,
«oldingi» kabi so‘zlar bilan sinonim bo‘ladi: Qishning birinchi kunlarida qor qalin
yog‘di.
Tartib son yasovchi affikslar ikki soniga qo‘shilganda «boshqa» so‘ziga
ma’nodosh bo‘ladi: Endi masalaning ikkinchi tomoniga e’tibor qarataylik.
23

Narsa, hodisalar tartibini ko‘rsatishda avval sanoq son undan so‘ng tartib son
qo‘llaniladi: Bir tomonda sho‘x, ikkinchi tomonda kishining qalbini tirnaydigan
katta ashula bo‘lmoqda.
Tartib son ba’zan narsaning turi yoki navini ifodalash uchun ham xizmat qiladi.
Bunda tartib son narsaning joylashish o‘rnini emas, aksincha, uning belgisi,
xususiyati e’tiborga olinadi: U yettinchi chiroqni oldiga qo‘yib, erining to‘nini
yelkasiga tashlaganicha o‘tirardi (S.Ahmad).
Tartib sonlar narsaning miqdoriga ko‘ra belgisini ko‘rsatib, gapda sifatlovchi
aniqlovchi vazifasini bajaradi: Atirgullar, ko‘rkam karnaygullar, xil-xil gulbeorlar
kuzning birinchi izg‘irinlarini pisand qilmaydi (O). Fe’l-kesimga bog‘lanib, gapda
miqdor holi vazifasini bajaradi: Bunday go‘zallikni Abrorjonning birinchi ko‘rishi
edi.
Tartib son otlashadi. Ular otlashganda avval egalik qo‘shimchasi so‘ng kelishik
qo‘shimchasi qo‘shiladi va gapda ega, to‘ldiruvchi, qaratqich aniqlovchi kabi
vazifalar bajaradi: Ikki otliq ancha gaplashib turgandan keyin biri qishloq tomonga
ketdi, ikkinchisi orqaga qaytdi.
Tartib sonlar gap bo‘laklariga garammatik jihatdan bog‘lanmay, kirish so‘z
vazifasida ham qo‘llanadi: Birinchidan, hali juda yoshsiz, ikkinchidan, bu
vazifani uddalashga tajribangiz yetisharmikan.
2.2 Sonning tuzilishiga ko‘ra turi.
Sonlar tuzilishiga ko‘ra sodda, qo‘shma, juft va takroriy kabi turlarga bo‘linadi.
Sodda sonlar bir o‘zak morfemadan iborat bo‘lgan sonlardir. Hozirgi o‘zbek
tilida faol ishlatiladigan 23 ta sodda son bo‘lib, ular yozuvda arab va rim raqamlari
bilan, shuningdek, harflar vositasida ifodalanadi. Ular quyidagilar: nol, bir, ikki,
uch, to‘rt, besh, olti, yetti, sakkiz, to‘qqiz, o‘n, yigirma, o‘ttiz, qirq, ellik,
oltmish,yetmish, sakson, to‘qson, yuz, ming, million, milliard . Sonlarning boshqa
turlari mazkur sodda sonlarning qo‘shilishi, juftlanishi, takroridan tuziladi. Ayni
paytda, sodda sonlar sonning ma’no jihatdan turlarini shakllantirishda ham asos
bo‘ladi: beshta, ikkala, to‘rttadan, uchov, o‘nlarcha, oltinchi kabi.
24

Hozirgi tilimizda sodda sonlar qatoridan o‘rin egallaydigan oltmish, sakson va
to‘qson sonlari aslida olti-mish, sakkiz-o‘n, to‘qqiz-o‘n singari qo‘shma sonlar
asosida hosil bo‘lgan.
O‘zbek tilida ayrim sodda sonlar so‘zlar bilan sinonimik munosabatga kirishadi.
Masalan: bir-yakka, yolg‘iz, yagona; ikki-qo‘sh, juft kabi. Shuningdek, sodda
sonlar tilimizdagi ba’zi so‘zlar bilan omonim, paronim bo‘lishi ham mumkin.
Masalan: pichoqning uchi, osmonga uch kabilar uch sonining, qirq (aza marosimi),
arqonni qirq kabilar qirq soning omonimidir; to‘rt soni esa nutqda to‘r(uyning
to‘ri) oti bilan paronim bo‘lishi mumkin.
Qo‘shma son ikki yoki undan ortiq sodda sonning birikishidan tuzilgan
sonlardir: o‘n besh, yigirma sakkiz, bir yuz qirq, uchdan bir, uch butun undan ikki.
Tildagi ba’zi qo‘shma sonlar ham tarixan o‘zining sinonimlariga ega bo‘lgan.
Masalan: o‘n ming-tuman, yuz ming-lak, o‘n olti-bir pud kabi.
Juft sonlar ikkita har xil sonning teng aloqadagi takroridan tuzilgan sonlardir.
Juft sonlar sodda va qo‘shma sonlarning quyidagi tartibda teng aloqaga kirishuvi
orqali shakllanadi: a) sodda son+sodda son: bir-ikki, ikkita-uchta, bitta-yarimta,
to‘rt-beshta kabi; b) sodda son+qo‘shma son: o‘n-o‘n beshta, o‘n besh+yigirmata,
sakson-sakson beshta kabi; d) qo‘shma son+qo‘shma son: yigirma uch-yigima
to‘rt, to‘rt yuz-besh yuz kabi.
Nutqda sanoq, dona, taqsim sonlar juft holda qo‘llanganda taxmin, chama
ma’nosi hosil bo‘ladi.
Takroriy sonlar ikkita bir xil shaklga ega bo‘lgan sonlarning aynan
takroridan tuziladi. Nutqda sanoq, dona va taqsim sonlar takroriy sonlar shaklida
ishlatiladi: bir-bir, ikita-ikkita, beshta-beshtadan kabi. Sonlar-ning takrori orqali
taqsim son hosil bo‘ladi.
“Son” boshlang’ich ta`limda elementar nazariy tushunchalar asosida amaliy
o’rganiladi. Lekin 1- bosqich ni to’liq ma`noda sonni amaliy o’rganish bosqichi
deb nomlaymiz. Chunki bu bosqichda umuman nazariyasiz son ustida ishlanadi va
bu 1-sinfning savod o’rgatish va 1-sinfning 2-yarmiga to’g’ri keladi. Bu bosqich
soni o’rganuvchi keying bosqichlarga zamin tayyorlaydi. Ma`lumki, savod
25

o’rgatish davrida o’quvchilar bilan kundalik ishlar, rasmlar, predmetlar, mavzular
yuzasidan og’zaki savol-javoblar o’tkaziladi. Masalan: “ Bugun nechanchi sana?,
Biz nechanchi asrda yashayapmiz?, Bu yil nechanchi yil? Kabilar.
Mavzular bilan bog’liq holda, “Oila” mavzusida: “Oilangizda nechta kishi
yashaydi?, Nechta akangiz (yo ukangiz, yoki opa-singlingiz) bor?, Siz oilada
nechanchi farzandsiz?, Nechanchi yilda tug’ilgansiz?, Hozir nechanchi sinfda
o’qiyapsiz?” yoki O tovushi va O o harfi bilan tanishtirishda: Osmonda nechta
oy
bor?, Nechta yulduz bor? (Bolani o’ylashga majbur qiladi), Nechta yulduzning
nomini bilasiz?” kabi.
1-sinfning ikkinchi yarmida mashq ishlash paytida “Gapda nechta kim?
so’rog’iga javob bo’lgan so’z bor?, Nechta unli bor?, Nechta undosh bor?,
Berilgan
so’z nechta bo’g’inga bo’linadi?” kabi savollarga javob olinadi.
Bu bosqichda aralash berilgan so’zlardan gap tuzdirish, mashq matnidan gaplar
sonini, gapda so’zlar sonini, so’zdagi bo’g’in yoki tovush sonini aniqlatish,
baozan tahlilni yozma tarzda bajarish (5 ta unli bor, beshta bo’g’in bor) kabi
mashq turlari qo’llaniladi. Bunda “Predmet (nomi)ga bog’lanib kelgan so’zga
so’roq berib ko’rchi?, U nimani bildiryapti?” kabi savollardan foydalaniladi.
2-bosqich 2-sinfga to’g’ri keladi. Bu bosqichda asosan ikki vazifa bajariladi:
1. Nechta?, qancha? so’roqlariga javob bo’lib, shaxs va narsalarning sanog’ini:
nechanchi? so’rog’iga javob bo’lib, shaxs va narsalar tartibini bildirgan so’zlar
haqida elementar nazariy tushunchani shakllantirish;
2. Sonlarga so’roq bera olish, ularning nimani bildirishini ayta olish, ulardan
foydalanib o’z fikrini aniq ifodalash, mazmunga mos holda sonlarni o’rinli
qo’llash ( o’nta o’quvchi, o’ntacha o’quvchi kabi) ko’nikmasini o’stirish,
lug’atlardan foydalana olish qobiliyatini shakllantirish. Bu bilim va ko’nikmalar
mashqlar bajarish bilan mustahkamlab boriladi. Dastlabki mashqlar tayyor
materialdan sonni aniqlashga va izohlashga qaratiladi, keyingi mashqlar esa fikrni
26

va izlanishni talab etadi. Mashqlar muayyan izchillikda bir tizimni tashkil etishi
lozim.
O‘qituvchi talabalar bilan savol - javob qilish orqali son so‘z turkumi haqidagi
nazariy bilimlarni mustahkamlab oladi.
Sonni o‘ganish tizimi son haqidagi materalni leksik grammatik tomonidan
sinfdan - sinfga o‘tgan sayin boyitib murakkablashtirib borishni nazarda tutadi.
Boshlang'ich ta‘limda son 3 yo‘nalishda o‘rganiladi.
1. Sonlarning talaffuzi va ma’nosi ustida ishlash.
2. Sonning grammatik shakllari ustida ishlash.
3. Sonlarning imlosi ustida ishlash.
Son boshlang’ich sinflarda quydagi izchilliklarda o‘rganiladi.
2-sinfda nechta?, qancha?, so‘roqlariga javob bo‘lib shaxs va narsaning
sanog‘ini, nechanchi? So‘rog‘iga javob bo‘lib, shaxs va narsaning tartibini
bildiradi.
Nechta? qancha yoki nechanchi? so‘roqlariga javob bo‘lgan bunday so‘zlar
shaxs va narsalarning nomini bildirgan so‘zlarga bog‘lanib ularning sanog‘i
yoki tartibni ifodalashi amaliy o‘zlashtiriladi va keyingi sinflarda sonning so‘z
turkimi sifatida o‘rganishga o‘quvchilar tayyorlanadi.
27

Shaxs va narsaning sanog‘ini bildirgan so‘zlar Necha?, miqdorini bildirgan so’zlar
Nechta?, Qancha? tartibini bildirgan so’zlar Nechanchi? So‘rog‘iga javob
bo‘ladi. Masalan: besh
(Necha?) baho, Sakkizta ( Nechta?) kitob, oltinchi ( Nechanchi?) qavat.
Sanoqni bildiruvchi
so zlar Necha? ʻ
O n, yeti, ikki
ʻ Miqdorni bildiruvchi
so zlar Nechta?
ʻ
Qancha?
O nta, yettita, ikkita
ʻ Tartibni bildiruvchi
so zlar Nechanchi?
ʻ
O ninchi, yettinchi,
ʻ
ikkinchi
Shu bilan birga darslikda o quvchilarga qiziqarli va mavzuni oson
ʻ
tushunishlari uchun mashqlar she r ko rinishida berilgan.
ʼ ʻ
Sanoqni bildirgan so zlarga –ta qo shimchasini qo shish orqali narsa miqdorini
ʻ ʻ ʻ
bildirgan so zlar hosil qilinadi. Masalan: to rt-to rtta, o n-o nta Shaxslarning
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
2874 - sahifa

Bir deganda birinchi
O'rnimizdan turamiz.
Ikkida egilamiz,
so'ng esa rostlanamiz.
Uch deganda uch marta;
Chuqur nafas olamiz
To'rtinchida hammamiz
yonga qo'lni cho'zamiz
Besh deganda besh marta,
Qattiq qarsak chalamiz.
Olti desak kursiga,
Jim o'tirib olamiz.

sanog‘iga nisbatan –ta qo shimchasi qo llanilmaydi. Shaxsga nisbatan nafar so zi ʻ ʻ ʻ
ishlatiladi.

Shaxs va narsaning tartibini bildirgan so zlar sanoq so zlarga –inchi, -nchi
ʻ ʻ
qo shimchalari qo shish orqali yasaladi.
ʻ ʻ
Masalan: beshinchi qator,uchinchi sinf…
Ikkinchi sinfda son so z turkumi “Sanoq va tartibni bildirgan so zlar” deya
ʻ ʻ
keltirilgan. Ikkinchi sinf o quvchilari sanoq va tartib haqida birinchi sinfda
ʻ
boshlang ich tushunchalarni o rganishgan.
ʻ ʻ Ikkinchi sinfda o rganilgan bilimlarga ʻ
qo shimcha ma lumotlar o rganiladi.
ʻ ʼ ʻ
2-sinf 3-qism 81-sahifa
Shaxs va narsaning sanog‘ini bildirgan so zlar Nechta? Qancha? So roqlariga
ʻ ʻ
javob bo ladi.
ʻ
O nta nok Bir qop un
ʻ
Nechta nok? Qancha un?
Shaxs va narsaning tartibini bildirgan so zlar Nechanchi? so rog‘iga javob
ʻ ʻ
bo ladi.
ʻ
To qqizinchi may.
ʻ
Nechanchi may?
O quvchilar o rganilgan mavzuni mustahkamlash uchun mashqlar asosan
ʻ ʻ
matnlar asosida berilgan, bunda o quvchilar matnlar ichida keltirilgan sanoq va
ʻ
tartib sonlar orqali bajaradilar.
Kompyuter so zi inglizchada “hisoblayman” degan ma’noni bildiradi.
ʻ
Birinchi kompyuterlar faqat hisob-kitob ishlari uchun ixtiro qilingan. Ularning
kalkulyatordan farqi bo lmagan.
ʻ 1946-yil olimlar ENIAC nomli ulkan
kompyuterni yaratishadi. Yangi kompyuterning og‘irligi 27 tonna kelar edi. Bu
beshta filning umumiy vaznidan ham og‘irroq degani. Qanchalik og‘ir va katta
bo lmasin, ENIAC hozirgi jajji telefonlardan ming marta ortda qoladi.
ʻ
1. Kompyuter so zining ma’nosi nima?
ʻ
29

2. Ilk kompyuterning og‘irligi qancha edi?
• Ajratib ko rsatilgan so zlarni ko chiring. Nechta? Qancha? Nechanchi? ʻ ʻ ʻ
so roqlariga javob bo ladigan so zlarning tagiga chizing.
ʻ ʻ ʻ
Uchinchi sinfda son so z turkumi “Son haqida ma lumot” deb keltirilgan.
ʻ ʼ
Bu sinfda quyi sinflarda o rganilgan bilimlar mustahkamlanib, qo shimcha
ʻ ʻ
ravishda mavzu keng yoritilgan. 3-sinf 4-qism 2023-yil 9-sahifa.
Shaxs va narsaning sanog‘ini bildirgan so zlar
ʻ son deyiladi. Sonlar Nechta?
Qancha? so roqlariga javob bo ladi.
ʻ ʻ
Nechta (daftar)? – O nta daftar.
ʻ
Qancha (suv)? – Bir payola suv.
Shu bilan bir qatorda uchinchi sinfda sonlarning turlari va sonlarning imlosi
haqida ham ma lumotlar berilgan. 15-sahifa.
ʼ
Sonlar narsalarning joylashish tartibini ham bildirib, Nechanchi? so rog‘iga
ʻ
javob bo ladi: Nechanchi (xona)? - Yettinchi xona. Nechanchi (qavat)? –
ʻ
To qqizinchi qavat. To rtinchi, to qqizinchi sonlari
ʻ ʻ ʻ tartib sonlardir .
Sanoq sonlarga -inchi, (-nchi) qo shimchalarini qo shish bilan tartib son hosil
ʻ ʻ
qilinadi: yetmish + inchi – yetmishinchi, yetti + nchi - yettinchi, ikki + nchi
ikkinchi, yuz + inchi -
yuzinchi.
Mavzu yuzasidan mashqlar rasmlar va qiziqarli matnlar, she rlar yordamida
ʼ
ifodalangan.
Bunda o quvchilar mavzuni oson va sodda usulda o rgana olishadi
ʻ ʻ
To rtinchi sinflarda son so z turkumi 3-qismda berilgan. Quyi sinflarda
ʻ ʻ
o rganilgan bilimlarni mustahkamlash uchun mashqlar keltirilgan.
ʻ
Ularga qo shimcha ravishda sonlarning turlari haqida ma lumotlar berilgan
ʻ ʼ
va sonlarning turlari har biri alohida-alohida mavzu sifatida berilgan.
4-sinf 3-qism2023-yil 65-72-sahifalar.
30

Shaxs va narsaning sanog‘ini bildirgan so zlar son deyiladi. Sonlar nechta? ʻ
qancha? so roqlariga javob bo ladi.
ʻ ʻ Nechta daftar? – beshta daftar, qancha
kun? – yeti kun.

Sonlar narsalarning joylashish tartibini ham bildirib, nechanchi? so rog‘iga
ʻ
javob bo ladi: nechanchi (xona)?
ʻ - birinchi xona, nechanchi (qavat)? –
to qqizinchi qavat.
ʻ
Birinchi, to qqizinchi sonlari tartib sonlardir.
ʻ
Sanoq sonlarga -inchi (-nchi) qo shimchasini qo shish bilan tartib son hosil
ʻ ʻ
qilinadi: oltmish-oltmishinchi, yetti - yettinchi.
Mavzu yuzasidan yangilangan darslikda kichik yoshdagi o quvchilarni
ʻ
diqqatini tortadigan qiziqarli mashqlar berilgan. Bilamizki kichik yoshdagi
o quvchilar rasmlar orqali eng sodda usulda o rganishadi, yangilangan darslik
ʻ ʻ
ham rang-barang ham rasmlar asosida tashkillangan.
122-mashq . Topishmoqlarning javobini toping, sonlarning belgilang va
ko chiring.
ʻ
Daraxtda to’q qizil,
Bo’yi bir qarich, O’xshayman deb oltiga,
Bir olma pishdi.
Soqoli ikki qarich. Yiqildi to’qqizning oldiga.
Ikkiga ajratsam, munjoqlar
tushdi.

Bitta dara, ikki tog‘,
Ikki yaproq bir tanda,
O’zi bitta, qulog;i to’rtta
Kezar yozda chamanda. Ichidagi sariyog‘.
31

Ushbu maqolada boshlang‘ich sinflarda son so z turkumining qo llanilishi ʻ ʻ
va darsliklarning tahlili keltirilgan. Maqolada mavzuga oid mashqlar, ularning
sahifalari, kitob qismlari bilan alohida va jadval ko rinishida uchratishingiz
ʻ
mumkin.
Darslikda mavzu yuzasidan ma’lumotlar juda aniq va kerakli darajada
berilgan. Misollar orqali boyitish va o quvchiga sodda tarzda tushintirish albatta
ʻ
o qituvchining pedagogic mahoratiga bog‘liq bo lib, zamonaviy darsliklarimiz
ʻ ʻ
avvalgilaridan anchagina farq qilishini ham inobatga olishimiz kerak bo ladi.
ʻ

32

XULOSA
Shunday qilib, sonning leksik-semantik va grammatik xususiyati uni leksik va
grammatik aspektda o’rganishni taqozo etadi. Son grammatika va imlo o’qitishdagi
suhbat metodida, yarim izlanishli muammoli metodda, analitik (tahlil), sintetik
(tarkib), induktiv metodlarda o’rganiladi. Bu metodlar son yuzasidan beriladigan
tushunchalarning mohiyatiga, o’quvchilarning tayyorgarlik darajasiga bog’liq
holda tanlanadi. Agar o’quvchi son haqida ma`lum darajada bilimga ega bo’lsa,
yarim izlanishli muammoli metod yoki suhbat metodidan; agar bola son haqida
umuman tushunchaga ega bo’lmasa, induktiv va analiz metodlaridan foydalaniladi.
“Son” ustida ishlash dastur talabiga ko’ra 1-sinfdan boshlansa ham, uni o’rganish
jarayoni, metodik jihatdan 4 bosqichga bo’linadi.
Og‘zaki va yozma nutqda sonlardan to‘g‘ri va o‘rinli foydalana olishni;
Sonlarga shakldosh so‘zlar topishni; Matndagi sonlarni boshqa miqdor bildiruvchi
so‘zlar bilan almashtirishni bilishga e’tibor qaratiladi. Umumlashtirish ba’zan
o‘quvchilar tomonidan, ba’zan o‘qituvchi tomonidan shakllantiriladi. Uzoq
muddatli tahlil va tushuntirishdan so‘ng xulosani ko‘pincha o‘quvchilar
shakllantiradi, yasaydi. Bu mavzuda o‘qituvchi quyidagicha umumlashtiradi:
«Nechta?, qancha? so‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘zlar sanoqni, nechanchi? so‘rog‘iga
javob bo‘lgan so‘zlar tartibni bildiradi» .
O‘zbek tilining so‘zlarga boyligi boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish
darsliklarida qo‘llangan holatidan ham ma’lum. Son so‘z turkumi ustida olib
borilgan lug‘aviy ishlar o‘quvchilarning mavzuga doir bilimlarini mustahkamlash,
kengaytirish bilan birga, lug‘at zahirasini boyitishga xizmat qiladi. Son ustida
ishlash dastur talabiga ko‘ra 1-sinfdan boshlansa ham, uni o‘rganish jarayoni,
metodik jihatdan 4 bosqichga bo‘linadi.
Son boshlang‘ich ta’limda elementar nazariy tushunchalar asosida amaliy
o‘rganiladi. Lekin 1-bosqichni to‘liq ma’noda sonni amaliy o‘rganish bosqichi deb
nomlaymiz. Chunki bu bosqichda umuman
nazariyasiz son ustida ishlanadi va bu 1-sinfning savod o‘rgatish va 1-sinfning 2-
yarmiga to‘g‘ri keladi.
33

A DABIYOTLAR:

1. Matchonov S., Bakiyeva, G`ulomova X., Yo`ldosheva Sh., Xolboyeva G.
Boshlag`ich sinflarda ona tili o’qitish metodikasi. –T., Ishonch hamkor. 2021.
2. Matchonov S., G`ulomova X., Suyunov M., Boqiyeva H. Boshlag`ich sinflarda
o’qish darslarini pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish.–T.: Yangiyo’l
poligraf servis, 2008. –224 b.
3. Ne’matov H., G`ulomov A., Ziyodova T. O’quvchilar so’z boyligini oshirish.
(O’qituvchilar uchun metodik qo’llanma.) –T.: RTIMM, 1995. –76 b.
4. Fuzailov S., Xudoyberganova M., Yo`ldosheva Sh. Ona tili. 3-sinf uchun
darslik, –
T.: O`qituvchi, 2019. –152 b.
5. G`afforova T., G`ulomova X. 1-sinfda ona tili darslari. –T.: Taffakur, 2007. –
206
b.
6. Ikromova R., G`ulomova X., Yo`ldosheva Sh., Shodmonqulova D. Ona tili. 4-
sinf
uchun darslik, –T.: O`qituvchi, 2020. –160 b
7. Rahmatullayev. Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili – Toshkent: Universitet,
2006
8. R. Sayfullayeva, B. Mengliyev, G. Boqiyeva, M. Qurbonova, Z.
Yunusova, M. Abduzalova
9. Hozirgi o ‘ zbek adabiy tili Toshkent – 2009.
10. Ro‘ziyeva. D., Usmonoyeva. M., Holiqova. Z.Interfaol metodlar: mohiyati
va qo‘llanilishi. – Toshkent 2013
34

Son so’z turkumi va uni o’qitish metodikasi

Sotib olish

O'xshash dokumentlar
Hisob so’zlar
Bayon yozish
“Nutq o’stirish nazaryasi va metodikasi” fanining boshqa fanlar
O’zbek tilida so’z ma’nolari. Ko’chimlar
Gap bo'laklari