Sopolli madaniyati tarixiga oid tadqiqotlar - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	50.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

60 Продаж

Sopolli madaniyati tarixiga oid tadqiqotlar

Купить

“ SOPOLLI MADANIYATI TARIXIGA OID TADQIQOTLARDA
QO LLANILGAN ʻ ZAMONAVIY YONDASHUVLAR VA
ULARNING AHAMIYATI ”
MUNDARIJA:
KIRISH ……………………………………...……………………………………...………………………… 2-4
I BOB. SOPOLLI MADANIYATI TARQALGAN HUDUDNING
O RGANILISH TARIXI
ʻ ……………………………………...………………………………….… 5-14
1.1. Sopollitepa yodgorligining umumiy tasnifi ……………………………………................. 5-8
1.2. Sopolli madaniyatida o rganilgan turar joylarning hududiy o rganilishi
ʻ ʻ …… 9-14
II BOB. SOPOLLI MADANIYATIDA ARXEOLOGIK
TADQIQOTLARNING ZAMONAVIY USULLARI …………………………….… 14-24
2.1. Sopollitepa, Jarqo ton, Mo lalitepada o tkazilgan tadqiqot natijalari
ʻ ʻ ʻ ……… 14-19
2.2. Sopolli madaniyatini o rgangan arxeologik olimlarning tadqiqot
ʻ
natijalari ……………………………………………………...……………………………………………... 20-24
XULOSA ……………………………………...……………………………………...…………………… 25-26
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ …………………………………….. 27
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Tariximiz bizning milliy g urʻ urimiz, shonli
sharafimizdir. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov
ʻ
о zining “Yuksak ma’naviyat - yеngilmas kuch kitobida” “o z tarixini
ʻ ʻ
bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q”
ʻ 1
, - deb ta’kidlashi
bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo lini
ʻ
chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati
bilan biz jahon tarixini haqqoniy о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek:
ʻ
“Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq
olish, xulosa chiqarishga o rgatishimiz, ularni tarixiy tafakkur bilan
ʻ
qurollantirishimiz zarur. Tarix insititutini bu fanni rivojlantirish bo yicha tayanch
ʻ
muassasa etib belgilash kerak”. O zbekistonning eng yangi tarixi va biz erishgan
ʻ
olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni
ʻ
o z kuchi va irodasi bilan еngib o tishga qodir deb baralla aytishga to la asos
ʻ ʻ ʻ
beradi 2
.
Ushbu kurs ishida biz Sopolli madaniyati tarqalgan hududning o rganilish
ʻ
tarixi va unda olib orilgan tadqiqotlarni o rganamiz. “O zbek-Fransuz
ʻ ʻ
ekspeditsiyasi 1993-yildan buyon Surxondaryodagi bir necha tarixiy yodgorliklar
ilmiy tadqiqotlar olib bormoqda”, - deydi Fransiya milliy ilmiy tadqiqotlar markazi
professori P. Lerish. - Manimcha , jahon sivilizatsiyasi tarixini o rganishda
ʻ
Surxondaryodagi tarixiy yodgorliklar muhim o ringa ega. Jumladan, Boysundagi
ʻ
Teshiktosh g ori, Sheroboddagi Zarautsoy yodgorligi, bundan tashqari,
ʻ
Dalvarzintepa, Kampirtepa , Jarqo ton, Xolchayon, Qoratepa hamda Fayoztepa
ʻ
singari obidalar o z bag rida ne-ne sir-sinoatlarni saqlab kelmoqda. Turli
ʻ ʻ
madaniyat va dinlar hamda buyuk imperiyalar tarixi bu zamin o tmishi bilan
ʻ
chambarchas bog liq ekan, uni qiyosi o rganish hayotiy zaruriyat, deb bilan. Shu
ʻ ʻ
ma noda o tkazilayotgan xalqaro forum ahamiyati nihoyat muhimdir.
ʼ ʻ
1
Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. –Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – b. 176 .
2
Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”- T.: 2016, -
ʻ
B. 5.
2

“Odamzot borki, avlod-ajdodi kimligini, nasl-nasabini , o‘zi tug‘ilib voyaga
еtgan qishloq, shahar, xullaski, Vatanining tarixini bilishni istaydi”, - deb yozgan
edi birinchi prezidentimiz I.A.Karimov. Shuningdek, bu borada tarixchi
olimlarimiz oldiga sharafli va dolzarb vazifalar qo‘yib “Davlatimiz,
mamlakatimizning haqqoniy ilmiy tarixini yaratish keng jamoatchiligimiz uchun
g‘oyat muhim va dolzarb masalaga aylanishi lozim”, - deb ta'kidlagan edi 3
.
Ma’lumki tarix fani ikki xil manbalarga tayanib ish ko radi - yozma vaʻ
moddiy. Tarixning eng qadimgi davrga oid yozma manbalarning yo qligi
ʻ
arxeologiyaning fan sifatida alohida ajralib chiqishiga sabab bo lgan. Moddiy
ʻ
madaniyat manbalari yozma manbalardan ko p marta qadimiyroq. Kishilar yozuvni
ʻ
5000-6000 yillar oldin o rgangan bo lsa, tosh va boshqa ashyolardan qurol yasash
ʻ ʻ
bundan oldingi 2,5-3 mln yillarga borib taqaladi. Demak, kishilik jamiyati
tarixining juda katta davri arxeologik manbalarga tayangan holda qayta tiklab
talqin qilinadi. Arxeologiya o tmishni yozma manbalar moddiy manbalardan
ʻ
ko proq ma’lumot berishga qodir bo lgan davrgacha o rganadi. Arxeologiyaning
ʻ ʻ ʻ
o rganish ob’ekti xronologiyasi XV-XVII asrlardan yuqoriga ko tarilmaydi.
ʻ ʻ
Ammo ba’zan arxeologiya hatto XX asrga oid yangi ma’lumot berishi mumkin 4
.
Arxeologiya-tarixiy, moddiy manbalar asosida insoniyatning o tmishini
ʻ
o rgatuvchi fan hisoblanadi. M.Ye.Masson unga quyidagicha ta’rif bergan:
ʻ
arxeologiya tarixning bir sohasi bo lib, kishilik jamiyati o tmishi va
ʻ ʻ faoliyatini
xilma-xil izlarga , aksariyat hollarda moddiy yodgorliklariga, yozma manbalarga,
til, etnografiya, geologiya , zoologiya, antropologiya va boshqa fanlarning
yutuqlariga tayanib, o rganuvchi fandir.Tarix va arxeologiya bir-biri bilan
ʻ
chambarchas bog’liq bo lib, bir birini to ldiradi. Ular aslida bitta fanning 2
ʻ ʻ
sohasidir. Tarixning asosiy manbai-yozuv va uning manbalari bo lsa,
ʻ
arxeologiyaning manbalari unga nisbatan qadimiydir. Uning ilk davri 2.5-3 million
yilga borib taqaladi. Biz kishilik jamiyati tarixini 24 soat deb faraz qilsak, uning 23
soat-u 56 minuti yozma manbalarsiz davrga , 4 minuti yozma tarixga to g’ri keladi.
ʻ
3
Karimov I.A. Biz kelajagimizni o z qo limiz bilan tjuramiz. Asarkar, 7-jild, -Toshkent: “O zbekiston”, 1999, 132,-
ʻ ʻ ʻ
154 b.
4
Ilhom Rahmatov , “Xalq so zi” muxbiri.
ʻ
3

Demak kishilik jamiyatining juda katta davrini o rganish arxeologik manbalargaʻ
tayanib olib boriladi.
Hozirgi zamon arxeologiya fanining vazifasi kishilik jamiyati o tmishi va
ʻ
faoliyatini moddiy manbalarga, imkoniyat bo lgan hollarda esa yozma manbalarga,
ʻ
til, etnografiya, geologiya, tuproqshunoslik , antropologiya, zoologiya, botanika va
boshqa fanlar yutuqlariga tayangan holda o rganishdir
ʻ 5
.
Arxeologiya ibtidoiy davr odamlari ishlatgan tosh qurollar, qazilma hayvon
suyaklari , ilk sopol buyumlar, taqinchoqlar, qurol-yarog’lar, tanga pullar, qadimiy
arxitektura inshootlari , haykallar, yozuvlar, suratlar va inson mehnati bilan
yaratilgan barcha ashyolarni o rganadi. Aroxeologiya bu manbalar asosida tarixiy
ʻ
jarayonni tiklaydi. Bu manbalarning ko pchiligini еrdan qazib olinishini nazarda
ʻ
tutgan holda, arxeologiyani belkurak bilan qurollangan fan deb atashadi.
Kurs ishining maqsadi: Sopolli madaniyati tarqalgan hududning o rganilish
ʻ
tarixi va unda olib orilgan tadqiqotlarni o rganishdan iborat.
ʻ
Kurs ishining vazifalari:
- Mavzuga oid manbalarni tahlil qilish va umumlashtirish;
- BMAK arxeologiya ishi haqidagi ma’lumotlarni o‘rganish;
- Akademik A.Asqarov ilmiy ekspeditsiyalar tizimini o rganish;
ʻ
- Sopolli madaniyati shaharsozligini o rganish;
ʻ
- Sopollitepa tarixini o rganish va taxlil qilish.
ʻ
Ob’ekti: Sopolli madaniyati yodgorliklari.
Predmeti: Sopolli madaniyatida olib borilgan tadqiqot materiallarini
o rganilishi.
ʻ
Tadqiqotning nazariy ahamiyati: O zbekistonda ilk shahar paydo bo lishi
ʻ ʻ
va shaharsozlik rivojlanishida Sopollitepa madaniyati yodgorliklarining o rni va
ʻ
Surxondaryo viloyati arxeologiyasini ilmiy jihatdan tahlil etish muhim ahamiyat
kasb etadi.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikki bob, to rt bo lim, xulosa,
ʻ ʻ
adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat.
5
Karimov I.A. Biz kelajagimizni o z qo limiz bilan tuzamiz. Asarkar, 7-jild, -Toshkent: “O zbekiston”, 1999, 132,-
ʻ ʻ ʻ
B. 154.
4

I BOB. SOPOLLI MADANIYATI TARQALGAN HUDUDNING
O RGANILISH TARIXI.ʻ
1.1. Sopollitepa yodgorligining umumiy tasnifi.
Sopolli madaniyati yodgorliklari Surxondaryo viloyatining Sherobod va
Sho rchi tumanlarining uch zonasi hudularida joylashgan. Yodgorliklarning
ʻ
birinchi guruhi eski Ulanbuloq daryosining o zanlari hududlari bo ylab joylashgan,
ʻ ʻ
ikkinchi tipdagi yodgorliklar Bo ston daryosining bo ylarida paydo bo lgan,
ʻ ʻ ʻ
uchinchi guruh
dagi yodgorliklar esa Qizilsoy daryosining o zani bo ylab joy olgan. Ulanbuloq
ʻ ʻ
guruhi yodgorliklari uch manzilgohdan tashkil topgan: Sopollitepa, Kultepa va
kichiktepa yodgorliklaridir , ular orasida eng keng miqyosda o rganilgan yodgorlik
ʻ
Sopollitepa hisoblanadi. Bo ston daryosining o ng qirg og ida joylashgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
yodgorliklar Jarqo ton, chap qirg oqdagilari esa Bo ston deb yuritiladi. Bu
ʻ ʻ ʻ
yodgorliklar manzilgohlar xarobalari va qabristonlardan iborat. Uchinchi guruhda
tilga olingan Mo lali tipida ham qabristonlar ham aholi yashagan hududlar
ʻ
joylashgan, biroq, asosiy qazish ishlari qabristonlar hududlarida olib borilgan.
Sopollitepa yodgorligi 1968-yilda Surxondaryo viloyatida L.I.Albaum tomonidan
ochiladi. Yodgorlikning umumiy maydoni 4 ga ni tashkil qiladi, shimoliy, sharqiy
va janubisharqiy qismlari atrofidagi еrlarning o zlashtirilishi natijasida vayron
ʻ
etilgan. Sopollitepa hududidagi arxeologik qazish ishlari bir necha tanaffus va
to xtalishlar bilan 1970-1974 yillarda davom ettiriladi. Madaniy qatlamlar
ʻ
yodgorlikning turli qismlarida aniqlanganligini ko ramiz. Shuning uchun ham eng
ʻ
asosiy qazishma ishlari mudofaa devorlarining atroflarida olib borilgan. Ko pgina
ʻ
statsionar arxeologik qazish ishlari davomida mudofaa devoir va uning atrofida
joylashgan uylar, xo jalik xonalari ko rinishlari, poydevorlari qanday holatda
ʻ ʻ
turganligi ma’lum bo ldi. Yodgorlikka aholining ko chib borishi va qurilish
ʻ ʻ
ishlarinin olib borishi asosan bronza davriga to g ri keladi. Sopollitepaning yuqori
ʻ ʻ
qatlamlari shamollar tasirida еmirilgan va buzilib ketgan. Ikkinchi qurilish
garizontidan devorlarning bir necha qavatli g ishtlardan qolgan qoldiqlari qalin
ʻ
madaniy qatlam ustida qal’a bo ylab sochilib ketgan. Boshqa bir uchastkalaridan
ʻ
5

esa faqatgina keramika qoldiqlari va turli hayvonlarning suyak qoldiqlari topilgan.
Bino va devorlarning qoldiqlari turli darajada saqlanib qolgan, madaniy
qatlamlarning qalinligi esa 2,5 m gacha vujudga kelgan, uchta qurlish gorizonti
mavjudligi aniqlangan. Sopolli madaniyatiga tegishli materiallar o zining turfaʻ
xilligi va boyligi bilan boshqa madaniyatlardan ajralib turadi. Sopol buyumlari,
qurollar, mehnat qurollari, taqinchoqlar va pardoz uchun ishlatiluvchi buyumlar
shular jumlasidandir. Keramika buyumalari Sopollitepa yodgorligining madaniy
qatlamlari va qabrlaridan topilgan. Yodgorlikning ushbu nomni olishi ham
qazishmalar jarayonida juda ko plab sopol buyumlarining topilishi va bu
ʻ
sopollarning o ziga xos shakllari va bezaklaridir. Sopol buyumlari turli
ʻ
ko rininshlarda mavjud bo lib, ularni alohida mukammal o rganishni talab etadi.
ʻ ʻ ʻ
Texnik jihatidan sopol buyumlarini ikki turga - qo lda ishlangan sopollar va
ʻ
kulolchilik charxi yordamida yasalgan sopollarga ajratish mumkin. Qo lda
ʻ
ishlangan sopol buyumlari oz miqdorni tashkil qiladi - ko pgina tovoqlar, qalin
ʻ
devorlari bo lgan xumsimon shakldagi qozonlar shular jumlasidandir, garchi bu
ʻ
davrda kulolchilik charxi ixtiro qilingan bo lsada, ayrim holatlarda hali hamon
ʻ
qo lda ishlangan sopol idishlarga ehtiyojning bor ekanligini kuzatamiz. Qo lda
ʻ ʻ
ishlangan sopol buyumlari qo pol bo lishi bilan birga idishlarda qumshag al
ʻ ʻ ʻ
aralashmalari va qurum, kuyganlik izlarini ko ramiz
ʻ 6
.
Kulolchilik. Sopollitepada o rganilgan xumdonlar ikki yarusli bo lib, pasti
ʻ ʻ
olovxona, usti esa sopol pishiriladigan gumbazsimon majmuadan iborat.
Gumbazsimon sopolxonaga issiklik tor mo rilar orqali o tgan. Olov tegmay, faqat
ʻ ʻ
xilda pishgan sopollar sifatli bo lgan. Sopollar kulolchilik charxlarida
ʻ
tayyorlangan. Idishlar tashqi tarafidan och sariq, qizil angob bilan bo yalgan.
ʻ
Sopol idishlar shakliga qarab ko za, kosa, choynak, qadah, vaza, xum kabi turlarga
ʻ
bo linadi. Sopollitepa sopollari majmuasi, shakliga qarab, 14 tipga bo lingan.
ʻ ʻ
Toshdan yasalgan idishlar. Sopollitepadan toshdan yasalgan 9 dona idish
topilgan. Ular oq va gulobi rangli bo lib, marmar hamda yumshoq jinsli toshlardan
ʻ
6
А. Аскаров. Древнеземледелческая култура эпохи бронзи юга Узбекистана, Ташкент, “Фан”, 1977 г., стр.
64.
6

yasalgan. Ular kosa va ko za shaklida ishlangan. Barcha tosh idishlar qabrlardanʻ
topilgan, juda kichik va bejirim ishlangan.
Mis va bronzadan ishlangan idishlar. Metalldan ishlangan idishlarning
umumiy soni 29 ta. Ular xo jalik idishlari (kosa, jo mrakli kosa, ko za) hamda
ʻ ʻ ʻ
ayollar ishlatadigan o smadon va surmadonlardan iborat. Bundan tashqari,
ʻ
Sopollitepadan yog och, teri va hayvon shoxlaridan yasalgan idishlar ham
ʻ
topilgan.
Mehnat va jang qurollari. Qurollar asosan toshdan yasalgan. Sopollitepadan
topilgan barg shaklida ishlangan 57 ta paykonning 55 tasi chaqmoqtoshdan,
ikkitasi esa bronza va suyakdan yasalganligi toshtaroshlikning rivojini ko rsatadi.
ʻ
Tegirmon, keli, keli soplari kabi qurollar ham toshdan yasalgan. 10 dona pichoq , 3
dona bolta, 2 dona tesha kabi topilmalar bronza davri mehnat va jang qurollarini
o rganishda manba bo lib xizmat qiladi.
ʻ ʻ
Taqinchoqlar. Sopollitepani qazish davomida bronzadan ishlangan 12 ta oyna
topilgan, ular doira shaklida, ayrimlari esa baldoqli. Xuddi shuncha surmadon ham
topilgan, ular shakl jihatidan grafinni eslatadi, ammo juda kichik va
nozikishlangan. Asosan ayollar qabrida uchraydigan munchoqlar lojuvard (ko k),
ʻ
serdolik (och-qizil rangli), olachipor aqiq va oniks, feruza (yashil) kabi
qimmatbaho toshlardan yasalgan. Ular aylana, romb, cho zinchoq shakllarda
ʻ
bo lib, ip o tkazilib shoda qilib, bo yinga va qo lga taqilgan. Bronza davri ayollari
ʻ ʻ ʻ ʻ
munchoqlar qatori qo llariga bronzadan yasalgan baldoqlar ham
ʻ
taqishgan.Sopollitepadan aylana shaklidagi 34 ta baldoq topilgan. Baldoqlarning
ayrimlariga simmetrik joylashgan hayvon - ilon tasviri tushirilgan. Sopollitepa
ayollari ko proq aylana shaklidagi sirg a taqishni xush ko rishgan, bu fikrni
ʻ ʻ ʻ
Sopollitepadan topilgan 22 ta aylana shakldagi sirg alar isbotlaydi. Ular bronza va
ʻ
kumushdan yasalgan. Sopollitepa ayollari sochlarini uzun qilib o rib, turmaklab
ʻ
qo yganlar. Sopollitepadan, ya’ni ayollar qabrlaridan topilgan 29 ta soch
ʻ
to g nag ich buning dalilidir. To g nag ichlar uzun mix shaklida bo lib, uzunligi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
10 sm dan 25 sm gacha boradi. Ularning uchlari o tkir, bosh qismida har xil
ʻ
7

hayvonlarning tasviri tushirilgan (kiyik, bug u, ilon va boshq.). Bitta to g nag ichʻ ʻ ʻ ʻ
boshi insonning bukilgan mushti shaklida ishlangan.
Muhrlar. Sopollitepani o rganish davomida topilgan 22 ta muhrdan 14 tasi
ʻ
bronzadan, 7 tasi toshdan va 1 tasi sopoldan yasalgan. Sopollitepa muhrlarining
ayrimlariga qanotlarini yoyib turgan burgut, ayrimlariga gul tushirilgan. Ko proq
ʻ
geometrik shakl tushirilgan muhrlar xarakterlidir.
Yuqorida eslatib o tganimizdek, Sopollitepa mil. av. XVII-XV asrlarga oid.
ʻ
Surxondaryo viloyati hududida undan qadimgi dehqonchilik madaniyati
yodgorliklari hozirgi kungacha aniqlanmagan. Shuning uchun akademik
A.Asqarov Sopollitepaning paydo bo lishini Janubiy Turkmanistonda yashagan bir
ʻ
guruh aholining ko chib kelishi bilan bog laydi. Haqiqatda ham, Sopollitepadan
ʻ ʻ
topilgan ashyoviy manbalar Murg ob vohasi bronza davri yodgorliklariga juda
ʻ
o xshash. 200 yildan oshiqroq vaqt mobaynida Sopollitepa aholisi bitta joyda
ʻ
turg un hayot kechirgan. Sopollitepa jamoalar taraqqiyotining qishloq jamoasi
ʻ
bosqichiga to g ri keladi. Yuqorida eslatib o tganimizdek, uch qator mudofaa
ʻ ʻ ʻ
devori bilan o ralgan bu yodgorlik ichida sakkizta mahalla - patriarxal oilalar
ʻ
joylashgan. Patriarxal oilalarning birontasi hukmdor oila bo lganligi to g risida
ʻ ʻ ʻ
arxeologik manba yo q. Yodgorlikning simmetrik plani ham oilalarning teng
ʻ
huquqli bo lganligini tasdiqlaydi. Qabrlar va ulardan topilgan ashyolar sonining
ʻ
statistik tahlili Sopollitepa aholisi teng huquqli bo lganligidan dalolat beradi.
ʻ
Demak, bu yodgorlik sakkizta patriarxal oiladan iborat bo lgan qishloq jamoasidir.
ʻ
Sopollitepa aholisi ishlab chiqarish kuchlarini, ya’ni hunarmandchilikning barcha
turlarini (kulolchilik, nafis san’at), uy qurilishi , harbiy qurollar, dehqonchilikni
imkoniyatlari boricha rivojlantirishgan. Bizningcha, jamoani yanada
rivojlantirishning uchta yo li qolgan:qo shni xalqlarni bosib olib, talash;tashqi
ʻ ʻ
savdoni rivojlantirish;jamoa hududini kengaytirish. Sopollitepa aholisi uchinchi
yo lni tanlagan. A.Asqarov Sopollitepaning inqirozi masalasini aholining yangi
ʻ
joyga, aynan Jarqo ton hududiga ko chishi bilan bog laydi
ʻ ʻ ʻ 7
.
7
А. Аскаров. Древнеземледелческая култура эпохи бронзи юга Узбекистана, Ташкент, “Фан”, 1977 г., стр.
66.
8

1.2. Sopolli madaniyatida o rganilgan turar joylarning hududiy o rganilishi.ʻ ʻ
Sopollitepa Surxondaryo viloyati Muzrabot tumanida, Ulanbuloqsoy
etaklarida joylashgan. A.Asqarov tomonidan o rganilgan. Bronza davriga (mil. av.
ʻ
XVII-XV asrlar) oid. Yodgorlikning markaziy qismida joylashgan qal’a to liq
ʻ
ochib o rganilgan. U kvadrat shaklida bo lib, tomonlari 82x82 mga teng. Qal’a uch
ʻ ʻ
qator mudofaa devori bilan o ralgan. Devorlar labirint sistemasida qurilgan bo lib,
ʻ ʻ
T shaklidagi ko rinishga ega. Bu mudofaa devori shu qadar geometrik shakl va
ʻ
aniqlikda qurilganki, tashqi dushman qal’a darvozasini topishi ham mushkul
bo lgan. Qalaning haqiqiy darvozasi janub tomonda bo lib, T shaklidagi burjlar -
ʻ ʻ
devorlar yordamida yana xuddi shunday 7 ta soxta darvoza barpo qilingan.Jang
vaqtida haqiqiy eshikni topolmagan dushman soxta eshiklar orqali labirint
sistemasida qurilgan qala devorlari orasiga tushib qolgan va qal’a mudofaachilari
tomonidan oson qo lga tushirilgan.Sopollitepa qal’a devorlari 2 m balandlikkacha
ʻ
saqlanib qolgan, xom g ishtdan terilgan.
ʻ
Qal’a ichida yirik patriarxal oilalardan iborat 8 ta mahalla joylashgan.
Mahallalar bir-biridan yo l va hovlilar bilan ajratilgan. Umuman, Sopollitepa
ʻ
qal’asida mehmonxona, omborxona, oshxona, yotoqxonadan iborat 146 ta katta va
kichik xonalar majmuasi ochilgan. Devorlari 46x24x13 sm, 42x22x12 sm
o lchamdagi xom g ishtdan terilgan. Uylar devorga o rnatilgan o choqlar bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ
isitilgan.
Sopollitepada uchta qurilish davri bo lganligi kuzatilgan. Har bir qurilish
ʻ
davrida u yoki bu xonalar o zgartirilgan, yangi xonalar qurilgan. Lekin 8 ta
ʻ
mahalla barcha qurilish davrida o zgarmay qolavergan.
ʻ
Sopollitepa qabrlari. Sopollitepada jami 138 ta qabr ochilgan, murdalar xona
pollari, devorlari, yo l taglariga ko milgan. 125 ta qabrda bittadan skelet topilgan,
ʻ ʻ
13 ta qabr esa kollektiv qabr hisoblanadi. 4 ta qabrda hayvon suyaklari uchragan. 6
ta qabr kenotaf qabr hisoblanadi. Ayollar chap, erkaklar o ng biqini bilan, g ujanak
ʻ ʻ
holda ko milgan. 29 ta qabrda bronzadan yasalgan idish va taqinchoqlar uchragan.
ʻ
Shundan 23 tasi ayollar , 6 tasi erkaklar qabriga to g ri keladi. Ayollar qabrida
ʻ ʻ
ko proq qimmatbaho metall va toshlardan yasalgan taqinchoqlar, soch
ʻ
9

to g nag ichlar, oyna, surmadon va o smadonlar uchraydi. Taqinchoqlardanʻ ʻ ʻ ʻ
tashqari, ayollar mehnati bilan bog liq qurollar - igna, urchuqlar ko plab uchraydi.
ʻ ʻ
Erkaklar qabrida esa ko proq pichoq, tesha, bolta va jang qurollari - nayza, kamon,
ʻ
xanjar kabilar uchraydi. Sopollitepa qabrlarida, shaxsiy buyumlardan tashqari,
ko mish marosimida olib kelingan buyumlar ham topiladi. Bular jumlasiga har xil
ʻ
ovqatlar solingan sopol, bronza va yog ochdan yasalgan idishlar, muhrlar kiradi.
ʻ
Yuqorida eslab o tganimizdek, 4 ta qabrda hayvon - echki va qo y skeletiga duch
ʻ ʻ
kelingan. Bu qabrlarda ham, xuddi odam qabrlaridek, boy ashyolar uchragan.Oltita
qabr esa kenotaf (skeletsiz) qabrga oid. Kenotaf qabrlarda ham sopol va bronza
idishlar uchraydi. Sopollitepa qabrlari katakomba (lahad), bolalar qabrlari esa
oddiy o ra ko rinishida qazilgan. Katakomba qabrlar avval to g ri to rtburchak
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
shaklida qazilgan, so ng lahad qazilgan. Top lahad g isht bilan yopilgan. Ayrim
ʻ ʻ
hollarda odamlarni xumlarga solib ko mish odati ham bo lgan.
ʻ ʻ
O likni uylarning poli, devori yoki eshigi tagiga ko mish odati O rta Osiyoda
ʻ ʻ ʻ
eneolit davridan ma’lum. Bu odat Janubiy Turkmaniston hududida joylashgan,
eneolit davriga oid Qoratepa, Geoksur o lkasida ko plab uchraydi. Sopollitepa
ʻ ʻ
yodgorligi bilan bir vaqtga oid bo lgan, Shimoliy Afg onistonda joylashgan
ʻ ʻ
Dashtli yodgorligida ham o likni uylarning poli yoki devorlari tagiga ko mish odat
ʻ ʻ
bo lgan. Bu odat nafaqat O rta Osiyo, balki Eron, Hindiston hududlariga ham
ʻ ʻ
taalluqlidir.
Sopollitepani o rganish mobaynida bronza davriga oid minglab moddiy madaniyat
ʻ
namunalari qo lga kiritildi. Bu manbalar asosida qadim tariximizni mumkin qadar
ʻ
aniq tiklash imkoniyatiga ega bo ldik. Sopollitepa me’morchiligi qadimgi
ʻ Sharq
madaniyatida qaytarilmas , bebaho manba hisoblansa, undan topilgan nafis
kulolchilik ashyolari, bronzadan yasalgan, san’at asari darajasida ishlangan
taqinchoqlar, xo jalik idishlari o sha davr moddiy madaniyatini tavsiflashga imkon
ʻ ʻ
berdi.
Sopollitepa Surxondaryo viloyatining (Muzrabod tumani) Sherobod cho lini
ʻ
kesib o tgan O lanbuloqsoy yoqasiga joylashgan jez davriga oid arxeologik
ʻ ʻ
yodgorlik. U 1968-yil arxeolog L. Albaum tomonidan topilgan. 1969-74 yillarda
10

A. Asqarov tomonidan o rganilgan Sopollitepaning maydoni taxminan 3 ga. Uningʻ
1 ga.ga yaqin markaziy qismi mudofaa devorlari bilan o rab olingan. Qal a
ʻ ʼ
atrofidagi maydonning kata qismi buzilib, paxta dalalariga aylantirilgan. Tepaning
ustki qismida sopol sinikdari kalashib yotganligi uchun u mahalliy aholi orasida
Sopolli deb atalgan. Sopollida o tkazilgan arxeologik kazishmalar natijasiga ko ra,
ʻ ʻ
uning markaziy qismi murabba (82×82 m.) shaklida qurilgan qal adan iborat.
ʼ
Qal aning tomonlari go yo 3 qator mudofaa devorlari bilan o rab olingan. Aslida
ʼ ʻ ʻ
esa, qal ani o rab olgan devorlar tizimi ichki va tashqi yo laksimon qopqonlardan
ʼ ʻ ʻ
tashkil topgan bo lib qal a tashqi mudofaa chizig ida tomonlarga parallel qilib 8 ta
ʻ ʼ ʻ
yo laksimon qopqonlar joylashtirilgan. Qal aning ichki mudofaa chizig ining
ʻ ʼ ʻ
markaziga va har to rt tomon burchaklariga bittadan, hammasi bo lib 8 ta
ʻ ʻ
yo laksimon qopqonlar joylashtirilgan. Yo laksimon qopqon tizimining joylashish
ʻ ʻ
rejasiga ko ra, qal aga kirish darvozasi ham go yo 8 ta. Aslida esa haqiqiy darvoza
ʻ ʼ ʻ
qal a janubiy tomonining markaziga joylashgan, qolgan “darvozalar” harbiy xavf
ʼ
tug ilganda qopqon vazifasini bajargan. Qal aning ichki mudofaa tizimida,
ʻ ʼ
yo laksimon qopqonlar oralig ida, har tomonda ikkitadan murabba shaklida
ʻ ʻ
qurilgan xonalar bo lib, ularga qal a ichki tomonidan eshik ochilgan. Aynan ana
ʻ ʼ
shu xonalar tomon qal a ichiga joylashgan turar joy majmualari oralab tor
ʼ
ko chalar o tgan. Qal a ichidagi turar joy majmualari uning ichki devorlari bo ylab
ʻ ʻ ʼ ʻ
joylashgan. Ular ana shu ko chalar orqali 8 ta mahallaga bo lingan. Qal a
ʻ ʻ ʼ
markazida esa ochik, maydon bor. Qal a darvozasidan boshlangan keng yo l va tor
ʼ ʻ
ko chalar ana shu maydon bilan bog langan. Bularning barchasi Sopolli
ʻ ʻ
jamoalarining mudofaa tizimini tashkil etgan. Bunday murakkab me moriy inshoot
ʼ
oldindan o ylangan aniq reja va g oya asosida qurilgan. Sopollitepa qal a
ʻ ʻ ʼ
qo rg onining me moriy tarhi protoshahar tarkibini eslatadi, uni maxsus o ylab
ʻ ʻ ʼ ʻ
topilgan mudofaa rejasi esa amaliy tajribadan kelib chiqib, qal a bosh rejasi
ʼ
g oyasiga qatiy bo ysundirilgan.
ʻ ʻ
Aynan, mana shunday mudofaa tizimi Sopolli xavfsizligini yukrri darajada
ta minlay olgan. Sopolli mudofaa tizimini tashkil etgan uzun yo laklar dastlab
ʼ ʻ
mudofaa inshooti vazifasini bajargan. Ularga mudofaa inshooti sifatida talab
11

so ngach, sekinasta boshqa maqsadlarda foydalanilgan. Majmuaning shimoliy vaʻ
sharqiy ichki yo laklar
ʻ xilxona sifatida foydalanilsa , g arbiy va janubiy yo laklar ʻ ʻ
kulolchilik ustaxonalari sifatida foydalanilgan. Har bir mahallada urug
ʻ
jamoalarining xilxonalari bo lib, marhumlar mudofaa devorlari ostiga, uylarning
ʻ
poli ostiga ko milgan. Urug boshliklarining qabrlari esa, odatda, oila o chog i
ʻ ʻ ʻ ʻ
ro parasida uchratiladi.
ʻ
Sopolida o tkazilgan qazish jarayonida 150 dan ortiq turar joy majmualari
ʻ
ochildi. Ularni mahalla bo yicha taqsimlaganda har bir mahalla maydoniga 15-20
ʻ
tagacha oilaviy turar joy majmualari to g ri keladi. Lekin, ular bir vaqtda bunyod
ʻ ʻ
etilmagan. Sopollida odamlar kancha vaqt yashaganligini o rganish maqsadida
ʻ
uning har xil joylarida shurflar solindi. Shurf kesmalariga kura, mudofaa
inshootlari va uyjoy majmualari poydevorsiz qurilgan. Oilaviy uyjoy majmualari
ko p xonali bo lib, har bir oilaga qarashli ko p xonali uyning biri devorining ostida
ʻ ʻ ʻ
mo rili o choq, ikkinchisida sandal o rni yoki toza kulli qurbongoh chuqurchasi,
ʻ ʻ ʻ
uchinchisidan esa omborxona sifatida foydalanilgan. Bular oila birligini
anglatuvchi muhim belgi edi. Bir necha shunday oila birliklari katta patriarxal
urug jamoasini tashkil etgan. Sopollitepa ana shunday katta patriarxal urug
ʻ ʻ
jamoalaridan 8 tasini birlashtirgan qishloq jamoasi edi. Sopolli uylari va mudofaa
inshootlari somon qo shilgan xom g ishtlardan qurilgan. Uy devorlari andavalar
ʻ ʻ
yordamida silliq kilib suvalgan (topilmalar orasida sopol andava ham bor), suvoq
ustidan havorang ohak bilan okdangan.Har bir patriarxal jamoa mahallasi qoshida
ularning kundalik ehtiyojidan kelib chiqqan holda kulolchilik sexi va metall eritish
ustaxonalari mavjud. Xonalarning ba zi birlari to qimachilik maqsadlariga moslab
ʼ ʻ
qurilgan. Ular keng va uzun bo lib, to quv dastgohini o rnatishga mo ljallab
ʻ ʻ ʻ ʻ
qurilgan. Ana shunday xonalarda urchuq toshlar, suyak taroqlar, tosh va sopol
qadoqtoshlar ko proq uchratilgan. Sopollida to qimachilik ipak, paxta va hayvon
ʻ ʻ
yungi xom ashyosi asosida qurilganligi haqida dalolat beruvchi topilmalar bor.
Sopolli sopollari charxda yasalgan, 2 qavatli xumdonda pishirilgan. Ular
nafis, jarangdor, naqshsiz. Kulollar sopol i. ch.da asosiy e tiborni mutanosiblik va
ʼ
shaklga qaratgan. Ular juda sifatli uzun oyoqli vazalar, konussimon kosalar va
12

nimkosalar, qadaxlar va xurmachalar, ko za va ko zachalar, xum va xumchalar,ʻ ʻ
choynak va piyolalar , tog ora va laganlardan iborat.
ʻ
Sopollida jezdan qirg ich va pichoqlar, bolta va teshalar, igna va bigiz, iskana
ʻ
va randa tishlari, ko zgu va muhr, surmadon va xilma xil idishlar, bilaguzuk, soch
ʻ
turmaklagichlar, sirg a va uzuklar, tillaqosh va qosh tergichlar ishlab chiqarilgan.
ʻ
Sopollitepa da 158 ta qabr ochilgan. Ularning deyarli barcha ashyoviy dalillari
butunligicha bizgacha еtib kelgan. Qabrlar hozirgi zamon qabrlaridan farq
qilmaydi: ayvoncha, ayvonchalarning g arbiy chetida, undan pastroqda lahad -
ʻ
jasadxona, uning og zi yarim engashtirilib terilgan g ishtlar bilan berkitilgan.
ʻ ʻ
Ayvoncha lahaddan chiqqan toza tuproq bilan to lg izilib usti suvab qo yilgan.
ʻ ʻ ʻ
Birgina farqi Sopolli lahadlari kengroq, qabr og ziga yaqin bo sh maydonga turli
ʻ ʻ
idish tovoqlar, mehnat va boshqa harbiy qurollar, taqinchoq , bezak buyumlari va
boshqa qo yilgan. Lahadda erkaklar g ujanak holda o ng tomoni bilan, ayollar esa
ʻ ʻ ʻ
chap tomoni bilan yotibdi. Har ikki jins ham kafanda emas, balki hayotlik
vaqtidagi bayramona kiyimda ko milgan. Erkaklar qabrida mehnat va harbiy
ʻ
qurollar, ayollar qabrida turli xil taqinchoq va bezaklar uchraydi. Qabrlardan
topilgan ashyolar tarkibiga qarab, marhumlarning kasbini aniq aytish mumkin.
Demak, sopollitepaliklar e tiqodiga ko ra, ular narigi dunyoda ham yashashda
ʼ ʻ
davom etishlarini tasavvur qilganlar 8
.
Mozordagi ashyolarning “boy va kambag alligi” ularning yoshi va jamoada
ʻ
tutgan mavqei bilan boglik bo lgan. Qabrlarda bitgadan, ba zan esa ikkitadan
ʻ ʼ
skeletlar uchraydi. Ba zida ayolni emizikli bolasi bilan ko mish hollari ham
ʼ ʻ
uchraydi. Uzoq o tmishdagi ajdodlarimiz udumiga ko ra, ona o lsa uning emizikli
ʻ ʻ ʻ
bolasi bilan ko mish tabiiy hol hisoblangan bo lsa kerak. Sopollida o rganilgan juft
ʻ ʻ ʻ
qabrlarda erkak va ayol birga ko milgan bo lib, ularning birontasining suyagida
ʻ ʻ
majburiy o lim izlari uchramaydi. Demak, ular o z ajali ila hayot bilan
ʻ ʻ
vidolashganlar. Keyinroq, ko chmanchi mulkdor chorvadorlar orasida ko p
ʻ ʻ
xotinlik tabiiy holga aylangan harbiy demokratiya davrida "narigi dunyoda
hayotning davom etishi" haqidagi ibtidoiy aqidaga ko ra, skif podsholari va qabila
ʻ
8
Fan va Turmush jirnali Toshkent 2006 - yil . 5 - 6 sonlari.
13

sardorlari bilan ularning xotin va cho rilaridan bir qismini majburiy o ddirib birgaʻ ʻ
ko mish odat tusini olgan. Ana shu odatning dastlabki ildizlari Sopollida ko zga
ʻ ʻ
tashlanadi, qabrlarda odam jasadi o rnida mayda hayvon skeletlari uchratilgan,
ʻ
bunday qabrlar kenotaf nomi bilan ataladi. Ularga bedarak yo qolgan marhum
ʻ
o rniga jamoa dafn an anasiga ko ra, uning tirik jon mulkidan bir qo yni o ldirib
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
ko mish lozim topilgan. Sopolli kenotaf qabrlarining deyarli barchasi erkaklarga
ʻ
tegishli edi.
Sopolli aholisi e tiqodida quyoshga, olovga sig inish o z aksini topgan. Uning
ʼ ʻ ʻ
izlari ayrim xonalar maydonida uchratilgan sandal o txonasi sifatida qabul qilingan
ʻ
toza kulli chuqurchalar edi. Bularning barchasi otashparastlar e tiqodiga aloqador
ʼ
belgilar edi 9
.
Sopolli jamoasi mazkur maskanda 150-200 yillar chamasi yashab, suv
tanqisligidan, suvga qulay yangi unumdor еrlar qidirib, Sherobod daryoning qad.
o zani Bo stonsoy soxillariga ko chib ketadilar. Bu voqealar mil. av. 2ming
ʻ ʻ ʻ
yillikning birinchi yarmida sodir bo ldi. Sopollitepa dehqonlari yangi joyni
ʻ
o zlashtirib, O zbekiston jan.da eng qad. ilk shaharni barpo etadilar. U shahar
ʻ ʻ
O zbekiston tarixida Jarqo ton nomi bilan atalib, uning protoshahri Sopolli
ʻ ʻ
hisoblanadi.
9
Fan va Turmush jirnali Toshkent 2006 - yil . 5 - 6 sonlari.
14

II BOB. SOPOLLI MADANIYATIDA ARXEOLOGIK
TADQIQOTLARNING ZAMONAVIY USULLARI.
2.1. Sopollitepa, Jarqo ton, Mo lalitepada o tkazilgan tadqiqot natijalari.ʻ ʻ ʻ
Hozirgi kunlarga qadar O zbekistonimizning janubiy hududlarida 20 dan ortiq
ʻ
bronza davri yodgorliklari topilib, o rganilish
ʻ natijasida , bronza asri
yodgorliklarini xronologik davriy sistemasi ishlab chiqildi. Bu yodgorliklardan
Jarqo ton va Bo ston, Kultepa va Mo lali tepalar bo lib, ular asosan Surxondaryo
ʻ ʻ ʻ ʻ
viloyatining Sherobod, Sho rchi zonalarida joylashgan. Shimoliy Baqtriya -
ʻ
Sopolli madaniyati yodgorliklarining xronologiyasini ishlab chiqishda Jarqo ton
ʻ
qabristonini qazish ishlari hal qiluvchi asosiy materiallarni berdi. Jarqo ton
ʻ
qabristonida arxeolog olim B. Abdullaev 1974 - 1977 yillari arxeologik qazish
ishlarini olib borib unumli natijalarga erishdi 10
. Natijada 3 ta arxeologik
kompleksga ega bo lgan 719 ta mozor ochildi. Ularni sinchiklab o rganish tufayli
ʻ ʻ
A.Asqarov Sopollitepa madaniyatini 3 ta xronologik 1 - Sopolli, 2 - Jarqo ton, 3 -
ʻ
Mo lali bosqichlarga bo lib chiqdi. Sopollitepani 2 ta quyi qatlami Sopolli
ʻ ʻ
bosqichini , uning yuqori qatlami va Jarqo tonning quyi qatlami Jarqo ton
ʻ ʻ
bosqichini, Jarqo tonning yukori qatlami esa Mo lali bosqichi kompleksini tashkil
ʻ ʻ
etdi. B. Abdullaev Jarqo ton qabristoni moddiy ashyolarini har tomonlama
ʻ
sinchiklab o rganib Mo lali bosqichini ikki bosqichga ajratib, birinchisini Ko zali,
ʻ ʻ ʻ
ikkinchisini esa Mo lali deb atashni taklif etdi. Shunday qilib Sopolli madaniyati
ʻ
to rtta xronologik kompleksga bo linib uning Sopolli bosqichi
ʻ ʻ eradan avvalgi
XVII-XV asrlar , Jarqo ton bosqichi XV-XIV asrni o rtalari, Ko zali bosqichi esa
ʻ ʻ ʻ
XIV asr o rtalaridan XIII asrni to laligicha bo lgan davrni, Mo lali bosqichi esa
ʻ ʻ ʻ ʻ
XII-X asrlar bilan belgilandi.
Sopollitepa aholisi eradan avvalgi II ming yillikning o rtalarida hech qanday
ʻ
tashqi taziyqsiz o z manzilgohlarini tashlab ketganlar. Bunga sabab,
ʻ
manzilgohlarni suv bilan ta’minlab turuvchi Ulanbuloqsoyni o z o zanini boshqa
ʻ ʻ
tomonga o zgartirib ketgani bo lgan. Sopollitepa dehqon jamoalari Bo stonsoy
ʻ ʻ ʻ
sohillariga borib joylashganlar.Bu bosqichlarni hammasida bir-biriga o xshashlik
ʻ
10
www.academy.uz
15

bo lsada, ularni bir - birlaridan ajratuvchi aniq belgilar ham mavjud. Ko zaliʻ ʻ
bosqichidan boshlab , hunarmandchilikni barcha sohalarida tub sifat o zgarishlari
ʻ
yuz beradi. Ammo shunisi qiziqki, Sinfiy jamiyatga yaqinlashgan sayin
qabrlardagi buyumlar ko payishi o rniga kamayib bordi.
ʻ ʻ
Jarqo tonda ochilgan 719 ta
ʻ qabrdan birontasida boy qabr , ya’ni buyumlarga
boy qabr uchramadi. Ular biri biridan farq qilar edilar. Balki Jarqo ton
ʻ
“aristokratiyasi” uchun alohida xilxonalar ajratilgadir. Ammo, bunday alohida
xilxonalar hozircha topilgani yo q. Shuning uchun bu masala xali o z echimini
ʻ ʻ
topganicha yo q. Jarqo tondagi qazish ishlari jarayonida ko pgina uy ro zgor
ʻ ʻ ʻ ʻ
buyumlari - sopol idishlar, bronza buyumlari va boshqalar orasida granit toshidan
yasalgan birinchi tosh omoch , suvoqchilik quroli-andava topilgan.Sopolli
madaniyatining oxirgi bosqichiga tegishli yodgorliklarning mozorlarida zarastrizm
elementlari paydo bo la boshlaydi. Masalan: Kenetaf qabrlarda maxsus mitti
ʻ
ostodonlar (o liklarni suyaklarini yig ishtirib kramikadan yasalgan mahsus
ʻ ʻ
yashikka solib ko mish marosimi zarastrizmga ishonuvchilarda bo lgan. Bu
ʻ ʻ
yashiklar- ostodon deyilgan) Murdani qizil rangga bo yab ko mish yoki murda
ʻ ʻ
ustiga qizil rang sochish kabi urf-odatlar paydo bo ladi. O sha davr madaniy
ʻ ʻ
qatlamiga tegishli bir xona o rtasidan doira shaklida ishlangan altar - o choq
ʻ ʻ
topildi. Bularning barchasi zaroastrizmni muqaddas belgisi - olovga topinishning
yorqin namunasidir. Xulosa qilib aytganda Sopolli madaniyati qadimgi Sharq
tsivilizatsiyasini ajralmas bir qismi, uning eradan avvalgi II ming yillikda o rta
ʻ
Amu havzasida , Qadimgi Baqtriya yerlarida tashkil etilgan yangi markazi edi 11
.
Xronologik jihatdan 1 - Sopolli, 2 - Jarqo ton, 3 - Mo lali bosqichlarga bo lib
ʻ ʻ ʻ
chiqdi. Sopollitepani 2 ta quyi qatlami Sopolli bosqichini, uning yuqori qatlami va
Jarqo tonning quyi qatlami Jarqo ton bosqichini, Jarqo tonning yuqori qatlami esa
ʻ ʻ ʻ
Mo lali bosqichi kompleksini tashkil etdi. B. Abdullaev Jarqo ton qabristoni
ʻ ʻ
moddiy ashyolarini har tomonlama sinchiklab o rganib Mo lali bosqichini ikki
ʻ ʻ
bosqichga ajratib, birinchisini Ko zali, ikkinchisini esa Mo lali deb atashni taklif
ʻ ʻ
etdi. Shunday kilib Sopolli madaniyati to rtta xronologik kompleksga bo lindi.
ʻ ʻ
11
Asqarov.A, Jo‘raqulov.M “Eneolit va bronza davrida O‘rta Osiyo” o‘quv qo‘llanma. – Samarqand. 1984. – B. 66.
16

Hunarmandchilikni barcha sohalarida tub sifat o zgarishlari yuz beradi.ʻ
Ammo shunisi qiziqki, Sinfiy jamiyatga yaqinlashgan sayin qabrlardagi buyumlar
ko payishi o rniga kamayib bordi. Jarqo tonda ochilgan qabrlarning birontasida
ʻ ʻ ʻ
boy qabr, ya’ni buyumlarga boy qabr uchramadi. Ular biri biridan farq qilar edilar.
Balki Jarqo ton “aristokratiyasi” uchun alohida xilxonalar ajratilgadir.
ʻ Ammo,
bunday aloxida xilxonalar hozircha topilgani yo q. Shuning uchun bu masala hali
ʻ
o z yechimini topganicha yo q. Jarqo tondagi qazish ishlari jarayonida ko pgina uy
ʻ ʻ ʻ ʻ
ro zgor buyumlari - sopol idishlar, bronza buyumlari va boshqalar orasida granit
ʻ
toshidan yasal-gan birinchi tosh omoch, suvoqchilik quroli-andava topilgan.Sopolli
madaniyatining oxirgi bosqichiga tegishli yodgorliklarning mozorlarida zarastrizm
elementlari paydo bo la boshlaydi.
ʻ
Sopolli madaniyati - O zbekistonning janubiy hududlarida dehqonchilik bilan
ʻ
shug ullanuvchi jez davri qabilalarining ijtimoiyiqtisodiy, siyosiy va etnomadaniy
ʻ
rivojlanish holati arxeologik manbalarda aks etgan moddiy madaniyat majmuasi
(mil. av. 2ming yillik). Kelib chikishi jihatidan qad. Sharq tamadduni bilan boglik
bu madaniyat yodgorliklari O zbekistonning Surxondaryo
ʻ viloyati , qo shni ʻ
Tojikiston hududlaridan topib o rganilgan (Sopollitepa, Jarqo ton, Mo lalitepa,
ʻ ʻ ʻ
Bo ston, Bo yrachi, Nurek, Tandiryo l). Uning eng qadimgi va birinchi bor topib
ʻ ʻ ʻ
o rganilgan yodgorligi Sopollitepa bo lib, ushbu arxeologik madaniyat ham shu
ʻ ʻ
yodgorlik nomi bilan ataladigan bo ldi. Sopollitepa va Jarqo tonda o tkazilgan
ʻ ʻ ʻ
keng ko lamli izlanishlar Sm.ni moddiy va ma naviy dunyosi haqida to liq
ʻ ʼ ʻ
ma lumot beradi. Shunga qaramay, Janubiy O zbekistonda shu madaniyatga
ʼ ʻ
tegishli 20 ga yaqin yodgorlik topib o rganilgan.
ʻ
Sopolli madaniyati uchun xom g ishtlardan qurilgan mahobatli arxitektura,
ʻ
sug orma dehqonchilik, yuksak darajada rivojlangan ko p tarmoqli
ʻ ʻ
hunarmandchilik, ayniqsa, uning kulolchilik, metallurgiya, zargarlik, to qimachilik
ʻ
va teriga ishlov berish sohalari yaxshi rivojlangan. Diniy e tiqod zaminida olovga
ʼ
sig’inish muhim rol o ynagan.
ʻ
Sopolli madaniyatining Jarqo tondek yodgorligi misolida o zbek
ʻ ʻ
davlatchiligining ilk ildizlarini kuzatish mumkin. Topilmalar tarixiy taxdiliga
17

ko’ra, Sopolli madaniyatida Zardusht islohiga qadar olovga topinish va xauma
ichimligini ilohiylashtirish kuchli bo lgan. Uning dalili sifatida Jarqo tonʻ ʻ
ibodatxonasining ochilishi va o rganilishini ko rsatish mumkin (qarang Jarqo ton
ʻ ʻ ʻ
otashkadasi). Ashyoviy dalillar taxdilidan kelib chiqib, quyidagi yakuniy xulosaga
kelish mumkin: 1) O zbekiston Respublikasining janubiy viloyatlarida mil. av. 2
ʻ
ming yillikning birinchi yarmi davomida qadimgi Sharq tamadduniga xos tarixiy
sharoitda Sopollitepa madaniyati bazasida yuksak rivojlangan qadimgi ilk shahar
madaniyati tarkib topdi; 2) agar Sopollitepa o zining qadimgi shaharsozlik
ʻ
madaniyatiga xos barcha alomatlari bilan protoshahar, ya ni Avestoda tilga olingan
ʼ
vara inshootini eslatsa, Jarqo ton yodgorligi O zbekiston xududida birinchi bor
ʻ ʻ
shakllangan tom ma nodagi qadimgi shahar edi; 3) muayyan yodgorlikni qadimgi
ʼ
shahar deb atalishi uchun qo yiladigan ilmiy talablardan kelib chiqilganda ham
ʻ
Jarqo ton u talablarga javob berishi mumkin bo lgan noyob yodgorlikdir
ʻ ʻ 12
.
Qadimgi shaharlarga xos bo lgan birinchi alomat - shahar maydonida arki a lo va
ʻ ʼ
shahriston tarkib topgan bo lishi lozim bo lsa, Jarqo tonda bu sodir bo lgan, ya ni
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
100 gektarlik
Jarqo tonning 3 gektari arki a lo va qolgan qismi shahriston maydonini
ʻ ʼ
tashkil etadi. Ikkinchi alomat - o troq dehqonchilik madaniyati Ag olisi zich
ʻ ʻ
joylashgan maskan mudofaa devorlari bilan o rab olingan bo lishi. Uchinchi
ʻ ʻ
alomat - shahar arki kismida mahobatli binoning, ya ni umumshahar jamoalari
ʼ
boshlig i qarorgohining tarkib topishi Jarqo tonda o z aksini topgan. To rtinchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
alomat - shahar maydonida barcha uchun barobar xizmat qiluvchi bosh sajdagoh -
diniy mafkura markazi shakllangan bo lishi. Beshinchi alomat - qadimgi shaharda
ʻ
xunarmandchilikning yuksak darajada tarkib topgan bo lishi. Shahar
ʻ
hunarmandchilik mahsulotlari ichki bozor hamda tashqi bozor uchun ham keng
ko lamda ishlab chiqarilgan. Masalan, kulolchilik mahsulotlarining uzoq Xitoy
ʻ
hududlarigacha kirib borganligi haqida guvohlik beruvchi ashyoviy dalillar ushbu
qadimgi shahar madaniyatida mavjud. Demak, bu o sha davr shahar aholisi tarkibi
ʻ
haqida faraz qilishga ishora bo lib, qad. Jarqo ton shahar aholisi erkin dehqon
ʻ ʻ
12
Ahmadali Asqarovning ilmiy va pedagologik faoliyati. - T.: Samarqand. 2005. – B. 55.
18

jamoalari - kashovarzlardan tashqari shahar hunar va savdo axdidan ham iborat
bo lgan. Shahar xayoti nafaqat diniy, balki dunyoviy jihatdan tashkil etilganʻ
boshqaruv tizimi asosida qurilgan. Shahar hukmdorining mahobatli koshonasining
arki a loda shakllanishi bunga dalolatdir
ʼ 13
.
13
Ahmadali Asqarovning ilmiy va pedagologik faoliyati. - T.: Samarqand. 2005. – B. 56.
19

2.2. Sopolli madaniyatini o rgangan arxeologik olimlarning tadqiqotʻ
natijalari.
Sopolli madaniyati - O zbekistonning janubiy hududlarida dehqonchilik bilan
ʻ
shug ullanuvchi jez
ʻ davri qabilalarining ijtimoiy , iqtisodiy, siyosiy va etnomadaniy
rivojlanish holati arxeologik manbalarda aks etgan moddiy madaniyat majmuasi
(mil. av. 2 - ming yillik). Kelib chiqishi jihatidan qadimgi Sharq tamadduni bilan
bog lik bu madaniyat yodgorliklari O zbekistonning
ʻ ʻ Surxondaryo viloyati , qo shni ʻ
Tojikiston hududlaridan topib o rganilgan (Sopollitepa, Jarqo ton, Mo lalitepa,
ʻ ʻ ʻ
Bo ston, Bo yrachi, Nurek, Tandiryo l). Uning eng qadimgi va birinchi bor topib
ʻ ʻ ʻ
o rganilgan yodgorligi Sopollitepa bo lib, ushbu arxeologik madaniyat ham shu
ʻ ʻ
yodgorlik nomi bilan ataladigan bo ldi. Sopollitepa va Jarqo tonda o tkazilgan
ʻ ʻ ʻ
keng ko lamli izlanishlar Sopolli madaniyatini moddiy va ma naviy dunyosi
ʻ ʼ
haqida to liq ma lumot beradi. Sopollitepa - Surxondaryo viloyatining (Muzrabod
ʻ ʼ
tumani) Sherobod cho lini kesib o tgan O lanbuloqsoy yoqasiga joylashgan jez
ʻ ʻ ʻ
davriga oid arxeologik yodgorlik. U 1968-yil arxeolog L. Albaum tomonidan
topilgan. 1969 - 1974 yillarda A. Asqarov tomonidan o rganilgan. 1971 - yilga
ʻ
kelib, Sopollitepada qazish ishlarini olib borish jarayonida , N. Asqarov tomonidan
Sopollitepa yaqinidan Kichiktepa va Kultepa yodgorliklari kabi qadimgi qishloq
qoldiqlarini, Xakimov va T. Belyaevskiylar tomonidan esa Surxondaryoning
Sho rchi tumani xududidan Tulali nomli yodgorlikni topdi. 1973 - yili esa Sh.
ʻ
Pidaev va R. Piminkolar Sherobod chulini qadimgi o zani Bo stonsoy soxilidan
ʻ ʻ
Jarqo ton
ʻ qishloq xarobasini , 1974 - yili N. Asqarov tomonidan shu nomdagi
qabriston topilgan. Shunday kilib, Qadimgi Baqtriyaning shimoliy g arbiy o lkasi
ʻ ʻ
hisoblangan Surxondaryo viloyatini xududida 20 dan ortiq bronza davri Sopolli
madaniyatiga oid yodgorliklar o zbek arxeologlari tomonidan topildi va o rganildi.
ʻ ʻ
Sopollitepaning maydoni taxminan 3 ga. Uning 1 ga.ga yaqin markaziy qismi
mudofaa devorlari bilan o rab olingan. Qal a atrofidagi
ʻ ʼ maydonning kata qismi
buzilib , paxta dalalariga aylantirilgan. Tepaning ustki qismida sopol siniklari
qalashib yotganligi uchun u mahalliy aholi orasida Sopollitepa deb atalgan.
20

Sopollitepada o tkazilgan arxeologik qazishmalar natijasiga ko ra, uning markaziyʻ ʻ
qismi murabba shaklida qurilgan qal adan iborat.
ʼ
Yodgorliklarni markaziy qismi kvadrat shaklida bo lib, u o zini balandiligi va
ʻ ʻ
aniq planirovkasi bilan ajralib turadi. Sopollitepaning atrofi uch qator mudofa
devorlari bilan o ralgan. Mudofa devorlarining qalinligi 2 metr. Devor xom
ʻ
g ishtlar bilan tiklanib somon suvoq qilingan. G ishtlarining hajmi 20x12x42,
ʻ ʻ
22x12x44 sm. Sopollitepada Murg ob vodiysidagidek burjlar yo q. Bu yerda
ʻ ʻ
burjlar o rniga, devorlar koridorsimon bloklarga bo linib, bu bloklarning eni 3.2
ʻ ʻ
metrni, uzunligi 26 metrni tashkil qilib, bular tuzoq rolini o ynagan.
ʻ Aslida esa ,
qal ani o rab olgan devorlar tizimi ichki va tashqi yo laksimon qopqonlardan
ʼ ʻ ʻ
tashkil topgan bo lib qal a tashqi mudofaa chizig ida tomonlarga parallel qilib 8 ta
ʻ ʼ ʻ
yo laksimon qopqonlar joylashtirilgan. Qal aning ichki mudofaa chizig ining
ʻ ʼ ʻ
markaziga va har to rt tomon burchaklariga bittadan, hammasi bo lib 8 ta
ʻ ʻ
yo laksimon qopqonlar joylashtirilgan. Yo laksimon qopqon tizimining joylashish
ʻ ʻ
rejasiga ko ra, qal aga kirish darvozasi ham go yo 8 ta. Aslida esa haqiqiy darvoza
ʻ ʼ ʻ
qal a janubiy tomonining
ʼ markaziga joylashgan , qolgan “darvozalar” harbiy xavf
tug ilganda qopqon vazifasini bajargan. Qal aning ichki mudofaa tizimida,
ʻ ʼ
yo laksimon qopqonlar oralig ida, har tomonda ikkitadan murabba shaklida
ʻ ʻ
qurilgan xonalar bo lib, ularga qal a ichki tomonidan eshik ochilgan.
ʻ ʼ Aynan ana
shu xonalar tomon qal a ichiga joylashgan turar joy majmualari oralab tor
ʼ
ko chalar o tgan. Qal a ichidagi turar joy majmualari uning ichki devorlari bo ylab
ʻ ʻ ʼ ʻ
joylashgan. Ular ana shu ko chalar orqali 8 ta mahallaga bo lingan.
ʻ ʻ
Qal a
ʼ markazida esa ochik , maydon bor. Qal a darvozasidan boshlangan keng yo l ʼ ʻ
va tor ko chalar ana shu maydon bilan bog langan. Bularning barchasi Sopollitepa
ʻ ʻ
jamoalarining mudofaa tizimini tashkil etgan. Bunday murakkab me moriy inshoot
ʼ
oldindan o ylangan aniq reja va g oya asosida qurilgan. Sopollitepa qal a
ʻ ʻ ʼ
qo rg onining me moriy tarhi protoshahar tarkibini eslatadi, uni maxsus o ylab
ʻ ʻ ʼ ʻ
topilgan mudofaa rejasi esa amaliy tajribadan kelib chiqib , qal a bosh rejasi
ʼ
g oyasiga qatiy bo ysundirilgan. Aynan, mana shunday mudofaa tizimi Sopollitepa
ʻ ʻ
xavfsizligini yuqori darajada ta minlay olgan. Sopollitepa mudofaa tizimini tashkil
ʼ
21

etgan uzun yo laklar dastlab mudofaa inshooti vazifasini bajargan. Ularga mudofaaʻ
inshooti sifatida talab so ngach, sekin asta boshqa maqsadlarda foydalanilgan.
ʻ
Masalan, shimoliy va sharqiy ichki yo laklar xilxona sifatida foydalanilsa, g arbiy
ʻ ʻ
va janubiy yo laklar kulolchilik ustaxonalari sifatida foydalanilgan.
ʻ
Sopolli madaniyatining o rganilishida Ahmadali Asqarovning faoliyati.
ʻ
Ahmadali Asqarov - arxeolog-tarixchi olim. 1935 - yil Namangan viloyati
Norin tumani Uchtepa qishlog ida tavallud topgan. O zbekiston Fanlar
ʻ ʻ
Akademiyasi akademik (1987), O zbekistonda xizmat ko rsatgan fan arbobi
ʻ ʻ
(1995), tarix fanlari doktori (1978), professor (1990). Toshkent davlat pedagogika
institutini tugatgan (1957), O zbekiston Fanlar Akademiyasi Arxeologiya instituti
ʻ
direktori (1970-1980; 1983-1987), O zbekiston Fanlar Akademiyasi Tarix
ʻ
institutining direktori (1991-1995), Akademiyaning tarix, tilshunoslik va
adabiyotshunoslik bo limining akademik-kotibi (1987-1992), raisi (1994-1998).
ʻ
O zbekiston Respublikasi xalq deputati (1990-1995). A.Asqarov Beruniy nomidagi
ʻ
O zbekiston Davlat mukofoti laureati (1985). 1992-yili “Mustaqillik” esdalik
ʻ
nishoni bilan taqdirlangan. 1993-yilda O zbekiston Fanlar Akademiyasining 60
ʻ
yillik nishonini olgan.
1995-yilda T.N.Qori-Niyoziy nomidagi medal bilan taqdirlangan va
“O zbekistonda hizmat ko rsatgan fan arbobi” faxriy unvonini olishga sazovor
ʻ ʻ
bo lgan.Asosiy ilmiy ishlari O rta Osiyoda saqlanib qolgan moddiy-madaniyat
ʻ ʻ
yodgorliklarini ochish va ularda arxeologik tadqiqotlar o tkazish yo li bilan
ʻ ʻ
O zbekiston tarixini o rganishga bag ishlangan. A.Asqarov bronza va ilk temir
ʻ ʻ ʻ
davri qadimgi dehqonchilik va chorvachilik madaniyatlari, O zbekiston hududida
ʻ
ilk shaharsozlik madaniyati va o zbek xalqi davlatchiligining ilk bosqichlari,
ʻ
o zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixi kabi masalalar olimning ilmiy yo nalishi
ʻ ʻ
hisoblanadi. A.Asqarov birinchi o zbek arxeologi akademik Y.G .G ulomov
ʻ ʻ ʻ
arxeologik ilmiy maktabining izchil davomchisi. U “Bronza davrida quyi
Zarafshon madaniyati” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini, “Janubiy
O zbekiston bronza davrida (Qadimgi Sharq tamaddudining mahalliy o chog ining
ʻ ʻ ʻ
tashkil topishiga doir)” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan.
22

Ahmadali Asqarov 450 dan ziyod ilmiy ishlar, shularning 50 dan ortig i chetʻ
tillarida, 16 ta monografiya, 1 ta darslik, 8 ta o quv - metodik qo llanma
ʻ ʻ
muallifidir.
O zbekistonning qadimiy tarixida bronza davri uzoq vaqt davomida
ʻ
to ldirilmagan bo shliq bo lib, bu yerda ilk temir davrida shakllangan mahalliy
ʻ ʻ ʻ
sivilizatsiyalar genezisini o rganishni qiyinlashtirdi. Keyinchalik bronza davri
ʻ
chorvador qabilalarining alohida yodgorliklari madaniy qiyofasi jihatidan qadimgi
sivilizatsiyalar asosidagi o troq dehqonchilik madaniyati bilan emas, balki ko proq
ʻ ʻ
chorvachilik va dehqonchilik an analari bilan bog liqligi aniqlandi. O troq turmush
ʼ ʻ ʻ
tarzi an analari ko proq Farg ona vodiysida kashf etilgan va Chust deb ataladigan
ʼ ʻ ʻ
madaniyatda namoyon bo lgan. Ammo bu madaniyat asosan erta temir davri bilan
ʻ
bog liq bo lib, faqat qisman kech bronza davrini egallagan.
ʻ ʻ
Qolaversa, uning nisbatan arxaik ko rinishi, ayniqsa, hunarmandchilik va
ʻ
g ishtdan qurilgan me’morchilikning rivojlanmaganligida yaqqol namoyon bo lib,
ʻ ʻ
qadimgi So g d va Baqtriyaning yuksak darajada rivojlangan madaniyatiga
ʻ ʻ
qaraganda, Farg onaning antik davrda qoloqligiga mos keladi.Bu muhim bo shliq
ʻ ʻ
faqat o zbek arxeologlari tomonidan Shimoliy Baqtriyadagi Sopollitepa
ʻ
manzilgohi topilishi bilan to ldirilib, uning muntazam qazish ishlari A.Asqarov
ʻ
tomonidan muntazam olib borilmoqda.
Ushbu monografiyada ushbu turar-joyni o rganishning birinchi davri natijalari
ʻ
nashr etilgan.Arxeologik nuqtai nazardan, Sopollitepa manzilgohi bevosita bo lib
ʻ
chiqdi.hali ham ajoyib yodgorlik. Uch yarim ming yildan ko proq vaqt oldin
ʻ
tashlab ketilgan u deyarli buzilmagan holda qadimiy binolarni, o liklarning
ʻ
qabrlarini va qadimgi aholisining hayoti va madaniyatini har tomonlama
tavsiflovchi bir qator ajoyib narsalarni saqlab qoldi. Ushbu madaniyatning yuqori
darajasi ba'zan hayratlanarli. Qadimiy zargarlik buyumlarining nafis to plamlari,
ʻ
yupqa loydan yasalgan idishlarning cheksiz torlari, metall buyumlarning boy
majmuasi - hojatxona idishlaridan tortib to katta boltalargacha - bularning barchasi
qadimgi muzey-qo riqxonada buzilmagan holda saqlanib qolgan. Odatda
ʻ
asrlarning shafqatsiz yukidan omon qolmaydigan turli xil buyumlar - yog och yoki
ʻ
23

to qilgan buyumlarning topilishi ayniqsa qimmatlidir. Bu butun majmua birinchiʻ
marta O zbekiston janubidagi bronza davrining o troq dehqonchilik an analarini
ʻ ʻ ʼ
har tomonlama xarakterlaydi. Sopollitepa materiallarining ana shunday katta
ahamiyatini hisobga olib, maqsadga muvofiqdir. Yana bir necha qazish mavsumini
talab qiladigan yodgorlikning to liq ochilishini kutmasdan, uni ilmiy muomalaga
ʻ
kiritish va ilmiy jamoatchilikni u bilan keng tanishtirish maqsadida mavjud bo lgan
ʻ
materialni nashr etish. Ushbu kitob shu maqsadga xizmat qiladi, bunda 1969-1971
yillardagi qazishma materiallari muntazam ravishda joyning xronologiyasi, tarixiy
va madaniy aloqalari aniqlangan, ba'zi savollarni ishlab chiqish bilan tavsiflanadi 14
.
14
Ibragimov.R.Z. O rta Osiyo arxeologiyasi. – T.: 2020. – B. 46.
ʻ
24

XULOSA
Yuqoridagi aytilganlarga xulosa qilib shuni aytish joizki Sopollitepa
yodgorligi O zbekiston xalqi tarixiga o zini juda boy va sermazmun moddiyʻ ʻ
ashyolari bilan 1970 - yillardagi yirik ilmiy kashfiyot sifatida oltin xazina bo lib
ʻ
kirdi.
Sopollitepa posyolkasi arxeologik materialini tahlil qilish xo jalik, turmush va
ʻ
ijtimoiy tuzumni tarixiy qayta qurishga oid bir qator savollarga to liq javob bera
ʻ
olmaydi. Shunga qaramay , qazishmalar davomida olib borilgan faktik materiallar
va tarixiy va arxeologik kuzatishlar asosida allaqachon ba’zi xulosalar chiqarish
mumkin. Sopolli madaniyatiga oid mavjud ma lumotlarga asoslanib shuni aytish
ʼ
mumkinki, bu davrda xalq xo jaligining yetakchi tarmog i sun iy sug orishga
ʻ ʻ ʼ ʻ
asoslangan o troq dehqonchilik edi. Bu birinchi navbatda ta’kidlangan. g allaga
ʻ ʻ
o xshash yirik idishlarda va alohida saqlash xonalari pollarida joylashgan bug doy,
ʻ ʻ
arpa va tariq shuningdek, g alla qirg ichlari, ohak, ohaklarning yondirilgan donlari
ʻ ʻ
qoldiqlari, ketmon va o roqlar, bular Sopolli turar-joy majmuasida keng tarqalgan.
ʻ
Bundan tashqari, turar-joyning o zi, turar-joy qoldiqlari, barcha arxeologik
ʻ
materiallarning ko rinishi qadimgi dehqonlar madaniyatiga xos bo lgan turar-joy
ʻ ʻ
aholisining o troq turmush tarzidan dalolat beradi.Sopolli aholi punkti
ʻ
xo jaligining yana bir muhim tarmog i chorvachilikdir. Sopolli qishlog ida to rt
ʻ ʻ ʻ ʻ
mavsum davomida olib borilgan dala tadqiqotlari natijasida maishiy va - 5500 dan
ortiq suyak qoldiqlari topildi. 20 ta qabrdan uy hayvonlarining suyaklari ham
topilgan. Ular yog och idish-tovoqlarga, somon va mushuklardan yasalgan
ʻ
savatlarga, loydan yasalgan katta konussimon havzalarga joylashtirildi. Shunday
qilib, paleozoolog B. X. Botirov tomonidan o rganilgan boy osteologik material
ʻ
olindi. Uning ta’rifiga ko ra, hayvonlar suyaklarining deyarli barcha o rganilgan
ʻ ʻ
bo laklari odatda oshxona chiqindilari hisoblanadi.
ʻ
Sopolli madaniyati yodgorlikining xronologiyasini ishlab chiqishda Jarqo ton
ʻ
qabristonini qazish ishlari hal qiluvchi asosiy materiallarni berdi.Ularni sinchiklab
o rganish tufayli A.Asqarov Sopollitepa madaniyatini uchta
ʻ
25

Xulosa qilib aytganda Sopolli madaniyati qadimgi Sharq tsivilizatsiyasini
ajralmas bir qismi, uning eradan avvalgi II ming yillikda o rtaʻ Amu havzasida ,
Qadimgi Baqtriya yerlarida tashkil etilgan yangi markazi edi.
26

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
Rahbariy adabiyotlar:
1. Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. -T.: Ma’naviyat, 2008. - B.
176.
2. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o z qo limiz bilan quramiz.
ʻ ʻ Asarlar, 7-jild, -
Toshkent: “O zbekiston”, 1999, - B. 132, 154.
ʻ
3. Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini
ʻ
birgalikda barpo etamiz”- T.: Ma’naviyat, 2016,-B. 5.
Mahalliy adabiyotlar:
1. Ahmadali Asqarovning ilmiy va pedagologik faoliyati. - T.: Samarqand. 2005. –
B. 55.
2. Asqarov.A, Jo‘raqulov.M “Eneolit va bronza davrida O‘rta Osiyo” o‘quv
qo‘llanma. – Samarqand. 1984. – B. 66.
3. Fan va Turmush jirnali Toshkent 2006 - yil . 5 - 6 sonlari.
4. Ibragimov.R.Z. O rta Osiyo arxeologiyasi. – T.: 2020. – B. 46.
ʻ
5. Ilhom Rahmatov , “Xalq so zi” muxbiri.
ʻ
6. А. Аскаров. Древнеземледелческая култура эпохи бронзи юга Узбекистана,
Ташкент, “Фан”, 1977 г., стр. 64-66.
Internet sahifalari:
www.academy.uz
27

SOPOLLI MADANIYATI TARIXIGA OID TADQIQOTLAR

Купить