Sorbtsiya, adsorbtsiya, absorbtsiya, xemosorbtsiya tushunchalari. Qattiq jism sirtidagi adsorbtsiya. Adsorbtsion tenglamalar

Sorbtsiya, adsorbtsiya, absorbtsiya, xemosorbtsiya
tushunchalari.  Qattiq jism sirtidagi adsorbtsiya.
Adsorbtsion tenglamalar
Reja:
I. KIRISH
1. Adsorbtsiya va uning mohiyati.
II. Asosiy qism
1. Adsorbtsiya muvozanat.
2. Qattiq jism sirtidagi adsorbtsiya .
3. Xemosorbtsiya tushunchasi.
4. Adsorbtsion tenglamalar
III. XULOSA
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. I. Kirish.
Umuman   olganda,   fizik   kimyo   o’z   harakteri   bilan   nazariy   fan   bo’lib,
kimyoviy   jarayonlarning   umumiylashgan   qonunlarini,   ular   orasida   ichki
boqlanishlar,   ularning   mohiyatini   ochib   beruvchi   fandir.   Agar   noorganik   kimyo
qonunlari-   noorganik   moddalarga,   organik   kimyo   qonunlari   organik   moddalarga
tegishli bo’lsa, fizik kimyo qonunlari hammasi uchun birdek tegishlidir.
Hozirgi   kunda   fizik   kimyo   fani   fizika   fanining   ko’pgina   usullarida
foydalansa ham o’zining tajriba tadqiqot usullariga ega bo’lgan va ko’pgina amaliy
kimyo-texnologiya fanlarining nazariy asosi bo’lib xizmat qiluvchi fandir.
Misol tariqasida kimyo yoki oziq-ovqat texnologiyasi sohalarida, aynan shu
erda   boruvchi   (noorganik   moddalar,   chinni,   plastik,   sut   mahsulotlari   olinishi   va
x.k.)   jarayonlarni   fizik   kimyoviy   o’rganish   bularni   amaliy   texnologiyasining
nazariy asosini tashqil etishini ko’rsatish mumkin.
Fizik   kimyo   fani   kvant   kimyosi,   termodinamika   va   kimyoviy   kinetika
usullaridan foydalanadi.
Kvant kimyosi usuli. Asosan, moddalar tuzilishini o’rganishda qo’llaniladi.
Termodinamika   usuli.   Bu   usul   umumiy   termodinamikaning   3   qonunini
kimyoviy   jarayonlarga   qo’llashga   asoslangan.   Bu   usul   yordamida   kimyoviy
jarayonlar   ko’pgina   tomonlarini   (   issiqlik   chiqishi,   yutilishi   miqdorini   aniqlash,
jarayonni borish-bormasligini oldindan aytib berish, muvozanat shartlarini aniqlash
kabi)   oydinlashtirish   mumkin.   Bu   usulda   sistemaning   (moddaning)   tuzilishini
bilish shart emas; shunga kura, bu usul vositasida jarayoning mo h iyati ochilmaydi,
bu esa bu usulning kamchiligidir.  
Kimyoviy   kinetika   usullari   yordamida   jarayonlarning   mo h iyati
oydinlashtirildi.   Bu   usullarning   eksperimental   va   nazariy   turlari   oxirgi   vaqtlarda
juda kengayib bormoqda.
Fizik kimyoning asosiy bo’limlari;
1)   Modda   tuzilishi.   Bu   bo’limda   modda   (molekula)   tuzilishi   kvant-
mexanika   nazariyasi   asosida   tushuntiriladi.   Molekulalarining   h osil   bo’lishidagi boqlar, ularning mo h iyati, bir-biridan farqlari  h aqida so’z yuritiladi. Molekulalarni
tadqiq qilish usullari yoritiladi.
2)   Kimyoviy   termodinamika.   Yuqorida   aytilgandek,   bu   bo’limda   umumiy
termodinamikaning   3   posto’lati   (qonuni)   ni   kimyoviy   jaryonlarga   tadbiqi
o’rganiladi.   Bu   erda   kimyoviy   jarayonlarda   yutiladigan-chiqadigan   issiqlik
miqdorini,   uni   temperaturaga   qarab   o’zgarishini   aniqlash;   jarayonlarini   borish-
bormasligini,   yo’nalishini   va   muvozanat   shartlarini   aniqlash   kabi   masalalar
ko’riladi.  
3)   Kimyoviy   muvozanat.   Bu   bo’limda   kimyoviy   reakstiyalarning
muvozanat holatlari, ularga ta’sir qiluvchi omillar ko’rib o’tiladi. 
4)   Eritmalar   (noelektrolit   eritmalar)   bo’limida   suyuq   eritmalar   xossalari,
eruvchanlik muammolari haqida so’z yuritamiz.
5)   Fazolararo   muvozanat.   Bu   bo’limda   ko’p   fazali   sistemalardagi
muvozanatga   ta’sir   qiluvchi   omillar   va   bunday   sistemalarni   o’rganishdagi   fizik
kimyo usullari yoritiladi.
6)   Elektrokimyo.   Bu   bo’limni   o’zi   2   qismdan   iborat   deb   qarash   mumkin.
Birinchi qismda elektrolit eritmalar, ularning xossalari, ionlar aro muvozanatlar va
bu eritmalarning elektr o’tkazuvchanligi va unga ta’sir qiluvchi omillar o’rganilsa;
ikkinchi qismda elektro kimyoviy jarayonlar-elektrod potenstiallar turlari, vujudga
kelishi,   galvanik   elementlar,   ularning   turlari   haqida   gap   yuritamiz.   Elektroliz   va
uning borish qonunlari ham shu bo’limda aytiladi. 
7)   Kimyoviy   kinetika   va   kataliz   bo’limida   turli   kimyoviy   reakstiyalar
tezliklari,   bularga   tasir   qiluvchi   omillar,   kimyoviy   reakstiya   borish   mexanizmlari
haqida;   katalitik   jarayonlar,   ularning   turlari   ta’sir   qiluvchi   omillar,   borish
mexanizmlari (nazariyalar) haqida so’z yuritiladi.
Yuqoridagi   bo’lish   nisbiy   harakterga   ega   bo’lib,   bazi   bir   adabiyotlarda
bularni yoki ko’proq yoki kamroq bo’limlarga bo’lingan bo’lishi mumkin. 
Yuqoridagi aytilganlarga yakun qilib shuni aytish mumkinki hozirgi kunda
fizik kimyo fani o’zining keng eksperimental va nazariy usulariga ega bo’lgan va kimyo fani va amaliyoti oldida turgan ko’pgina muammolarni hal  qilishda asosiy
rol o’ynaydigan fandir. 
Fizik   kimyo   faning   oxirgi   30   yil   ichidagi   yutuqlarini   quyidagi   Nobel
mukofati   laureatlari   ro’yxatidan   ham   ko’rish   mumkin.   Kisqa   impulsli   energiya
yordamida   muvozanatni   siljitish  orqali   o’ta   tezkor  kimyoviy  reakstiyalarni  tadqiq
qilish   (M.Eygen   va   R.Norrin   1967),   qaytmas   jarayonlar   tatqiqotlari   (L.   Onsager
1968   yil).   Mikromolekulalar   fizik   kimyosi   so h asida   eksperimental   va   nazariy
izlanishlar (P.Florn 1970 y). Borrovodorolar strukturalarini o’rganish (U.Lipiskob
1976   y),   qaytmas   jarayonlar   termodinamikasiga   xossasi   uchun   (I.Prikojin1977),
biologik   energiyaning   kuchishining   molekulyar   asoslarini   tadqiqoti   uchun
(P.Mitchell   1978   y),   kimyoviy   reakstiyalar   mexanizmlari   nazariyalarini
rivojlantirgani   uchun   (K.Fukin,   Ryu   Xofmon   1981   y),   Elektron   tashish   bilan
boradigan   reakstiyalar   mexanizmlari   haqidagi   ishlari   uchun   (G.Taube   1983),
mukofotlanganligi fizik kimyoning ahamiyatini yanada namoyon qiladi. 1. Adsorbtsiya va uning mohiyati.
Suyuqliklarning  q atti q  jismga adsorbtsiyalangan modda massasini   o’ lchash
uchun   adsorbent   tarozida   tajribadan   avval   va   keyin   bevosita   tortiladi,   s o’ ngra
adsorbtsiya xisoblab topiladi. Yutgilish jarayoni avval tez boradi, s o’ ngra yutilish
va   ajralib   chi q ish   (desorbtsiya)   jarayonining   tezliklari   baravarlashib,   sistema
adsorbtsion muvozanat xolatiga keladi.
Agar   adsorbtsion   muvozanat   uzo q   va q t   davomida   q aror   topmasa,
adsorbtsiya bosh q a xil jarayonlar bilan murakkablashgan deyish mumkin. 
Odatda,   ionlarning   adsorbtsiyalanishi   oddiy   molekulyar   adsorbtsiyadan
keskin far q   q iladi. Ionlarni adsorbtsiyalash uchun adsorbent yuzasidagi adsorbtsion
markazlar   musbat   yoki   manfiy   ishorali   zaryadga   ega   b o’ lishi   kerak.   Tabiiyki,
geteropolyar   bo g’   tarkibiga   kirgan   ionning   elektrolit   kuchiga   q arab,   ba’zi
adsorbent yuzasida (-) zaryad kuchlirok, bosh q a bir adsorbentda (  ) zaryad kuchli
ifodalangan b o’ ladi, shunga k o’ ra elektrolit eritmasidan adsorbent kationlarni, yoki
anionlarni   adsorbtsiyalaydi.   Eritmada   q olgan   q arama- q arshi   ishorali   ionlar
adsorbent   yuzasida   yutilgan   ionlar   yakiniga   tortilib   adsorbent   -   eritma   chegara
sirtida   qo’ sh   elektr   q avat   xosil   q iladi.   Ushbu   elektr   q avat   adsorbtsiyalangan   ionli
adsorbent  yuzasidan  eritmaga   q ayta desorbtsiyalanib  chi q ilishiga y o’ l   qo’ ymaydi.
Shuning uchun temperatura k o’ tarilishi bilan ionlar adsorbtsiyasi k o’ pincha ortadi.
Adsorbtsiya   o’ z mexanizmiga   q arab, ionlarning yutilishi, tanlanishi va ion
almashinishi adsorbtsiyalariga b o’ linadi. 
q atti q   adsorbent   yuzasi   ionlarning   tanlanib   adsorbtsiyalanishi   xa q ida
Peskov  va Fayanslar   o’ zlarining  2ta   q oidasini   kashf  etishgan.   Peskov-Fayansning
1-   q oidasiga   k o’ ra,   eritmadan   adsorbent   yuzasiga,   avvalo   shu   adsorbentning
tarkibida   b o’ lgan,   uning   kristallik   panjarasini   t o’ ldiradigan   ionlar
adsorbtsiyalanadi.   (19-rasm).   Masalan,   KI   eritmasidan   AgI   kristallari   yuzasiga
birinchi   b o’ lib   yod   ionlari   AgNO
3   eritmasidan   esa,   kumush   ionlari
adsorbtsiyalanadi. 1-rasm . Kumush yod kristali panjarasining yod ionlari bilan t o’ ldirilishi .
Ionlarning tanlanib adsorbtsiyalanishi ion radiusiga, gidratlanish darajasiga
va   valentlikka   bo g’ lik,   b o’ ladi.   Ma’lumki,   ionning   radiusi   ortishi   bilan   uning
gidratlanish   darajasi   kamayadi.   Ion   q ancha   kam   gidratlangan   b o’ lsa,   u   shuncha
oson adsorbtsiyalanadi.
Adsorbent – N
2     Sa  2
 — adsorbent - Sa    2 N 
Adsorbent - ON    NSl — adsorbent - Sl    N
2 O
Bulardan tashkari amfoter ionitlar xam b o’ lib, ular sharoitga   q arab ba’zan
tarkibidagi kationlarni, ba’zida anionlarni almashtiradi. Bir gramm ionit 3-10 milli-
ekvivalent ionni almashtira oladi, bu uning almashtirish si g’ imini k o’ rsatadi.
Amalda   ionitlarda,   tuproklarda   ionlarning   adsorbtsiyasi   fa q at   sirtda   emas,
balki   butun   xajm   b o’ ylab   ketadi.   Shuning   uchun   butun   yutuvchi   kompleks
si g’ imini xisoblash kerak.
Almashinish   adsorbtsiyasi   1939   yilda   taklif   etilgan   Nikolskiy   tenglamasi
bilan ifodalanadi:Г	1	
1
z1	
Г	2	
1
z	2	
=	К	
а	1	
1
z1	
а	1	
1
z2
G
1  va G
2  - almashinayotgan ionlar miqdori
a
1  va a
2  - ionlar aktivligi
K – ion almashinish konstantasi
z
1  va z
2  - almashinayotgan ionlar valentligi. Demak,   ion   almashinish   adsorbtsiyasi   ximiyaviy   reaktsiyaga   o’ xshagan
b o’ ladi.   Fakat   farki   shundaki,   ion   almashinish   adsorbtsiyasi   sust   boradi   va   uzo q
va q t   davomida   sistemada   muvozanat   q aror   topadi.   Agar   ionlar   almashinganda
muxitning pH i   o’ zgarsa, adsorbtsiya  gidrolitik mexanizmga ega deb xisoblanadi.
Ion almashinish adsorbtsiyasi  natijasida   q attik, jism yuzasi zaryadlanadi va   o’ ziga
eritmadagi   q arama- q arshi   ionlarni   tortib,   ikkilamchi   elektr   q avat   xosil   b o’ ladi.
Texnikada ion almashinish adsorbtsiyasidan suvni Sa 
, Mg 
,   Fe 
  kabi ionlardan
ya’ni mineral tuzlardan tozalashda ( q attik, suvlarni yumshatishda) foydalaniladi.
Na
2 [Al
2 Si
3 O
10 ]    Sa 
 <  > Sa[A1
2 Si0
10 ]    2Na 
permutit
Bundan   tash q ari   ion   almashinish   adsorbtsiyasidan   tuprokning   disperslik
darajasini   oshirishida,   eritmadan   rangli   metallar,   dorivor   moddalar   (alkaloid,
glyukozid   va   boshkalar)   ionlarini   ajratib   olishda,   sanoatda   o q ova   suvlarni
tozalashda   keng   qo’ llaniladi.
Kolloid   sistemalarning   sirt   xodisalariga,   adsorbtsiyadan   tashkari,
xo’ llanish,   adgeziya,   kogeziya,   flotatsiya,   kapillyar   bosim   va   suyukliklarning
yoyilish jarayonlari kiradi. 
Ba’zi   bir   adsorbentlar   o’ z   tarkibida   xaraktchan   ionogen   gruppa   tutib,   ular
elektrolit   eritmasida   o’ zininng   biror   ionini   eritmadagi   o’ xshash   ishorali   ionga
almashtiradi.   Ionlar   adsorbtsiyasining   ushbu   xiliga   ion   almashinish   adsorbtsiyasi
deyladi.   Ionlarning   o’ lchamiga   va   gidratlanish   darajasiga   bo g’ lik   ravishda
adsorbtsiyalanishi   Gofmeystrning   liotrop   katori   bilan   ifodalanadi.   Ushbu   q atorga
k o’ ra kationlar  q uyidagi tartibda   joylashadi ,  kationlar  q atori:
Li 
 < Na 
 < K 
 < Rb 
 < Cs 
 
Anionlar esa  q uyidagacha joylashadi:
S1 -
<Vg -
<NO
3 "<  I -
<SNS -
Ionlarning valentligi ortishi bilan adsorbtsiyalanish kobiliyati ortadi. 
Th  4
>Al  3
> :
Sa  2
>Na  Chunki ion valentligi   q ancha yu q ori b o’ lsa, sirtga tortilishi shuncha kuchli
b o’ ladi. Ion almashtaruvchi adsorbentlarga: permutit, tseolit, alyuminosilikatlar va
bentonitlar   (mineral   tabiatidagi)   shuningdek   sun’iy   sintetik   (organik   tabiatidagi)
ionitlar kiradi.
Ion   almashtiruvchi   adsorbentlar   kislota   yoki   asos   xarakterida   b o’ ladilar.
Kislota   xarakterida   b o’ lsa   va   fa q at   kation   bilan   almashinsa   -   kationit,   masalan,
EKS-50,   KB-4,   KU-2,   SB   va   bosh q alar;   asos   xarakterida   b o’ lsa   va   fa q at   anion
bilan almashinsa - anionit deb yuritiladi. Masalan, EDS-10, PEK, amberlayt T-400
va   bosh q alar.   Agar   elektrolit   eritmasidan   xam   anion,   xam   kation   ekvivalent
mi q dorda adsorbilansa, adsorbtsiya molekulyar tarzda yuzaga chi q adi. II. Asosiy qism
1. Adsorbtsiya muvozanat.
Adsborsiya   hodisasi   ham   xuddi   suyuqlikning   bog’lanishi,   moddaning
suvda erishi kabi qaytar jarayondir. Har qanday qaytar jarayondagi kabi, bu yerda
ham   yutilish   va   ajralib   chiqish   jarayonlarining   tezligi   barobarlashib,   sistema
adsorbsion muvozanatga keladi.
Odatda,   adsobrsion   muvozanatlar   juda   tez   (sekundlar,   minutlarda)   qaror
topadi.
Sanoatda   adsorbsion   muvozanat   uzoq   vaqt   davomida   qaror   topmasa,
adsorbsiya   boshqa   xil   jarayonlar   bilan   murakkablashgan   deyish   mumkin.
Adsorbsion muvozanat holati harorat o’zgarganda o’zgaradi.
Adsorbsiya   jarayoni   issiqik   chiqishi   bilan   boradi.   Adsorbsiya   vaqtida
ajralib chiqadigan issiqlik adsorbsiya issiqligi deyiladi. Sanoatda haroratni oshirish
orqali adsorbentga yutilgan moddani ko’proq qaytadan chiqarish mumkin.
2. Qattiq jism sirtidagi adsorbsiya
Qattiq   jism   ham   xuddi   suyuqlik   kabi,   sirt   energiyasiga,   demak,   sirt
tarangligiga ega.
Adsorbentning   sirt   birligiga   (1m 2
  ga)   yutilgan   moddaning   gramm   -
molekula   hisobidagi   miqdori   solishtirma   adsorbsiya   deyiladi.   Solishtirma
adsorbsiya  Г =x/S  ga teng. 
X - yutilgan modda miqdori; 
S - adsorbent sirti.
Lekin   g’ovak-g’ovak   tuzilgan   qattiq   adsorbentlarning   (ko’mir
silikagel)   sirtini   o’lchash   juda   qiyin   bo’lgani   uchun   amalda   sanoatda   solishtirma
adsorbsiyani topishda yutilgan modda miqdori adsorbent og’irligiga bo’linadi. 
X/T
X - yutilgan moddaning gramm hisobidagi og’irligi M - adsorbentning gramm hisobidagi og’irligi.
Moddaning sirt birligiga (1m 2
  ga) yutilishi mumkin bo’lgan eng ko’p
miqdori, maksimal solishtirma og’irligi deyilib,  Г
m  bilan belgilanadi.
Metallurgiya   sanoatida   adsorblanish   maqsadida   aktivlangan   ko’mir   juda
ko’p   ishlatiladi.   Aktivlangan   ko’mir   g’ovak   modda   bo’lib,   asosan   ugleroddan
iborat. Turli organik moddalarning havo kirmaydigan mayda kuydirilishidan hosil
bo’lgan   ko’mirda   har   xil   smolalar   bo’lib,   ular   ko’mirning   teshiklarini   bekitib
qo’yadi.   Bu   smolalarni   yo’qotib,   ko’mirning   g’ovakligini   oshirish   maqsadida
ko’mir   maxsus   ishlanadi,   ya’ni   aktivlashtiriladi.   Ko’mir   qanday   sharoitda
aktivlanganiga qarab yo kislotalarni yo asoslarni ko’proq adsorbsiyalaydi.
Metallurgik   jarayonlarda   900°C   da   aktivlangan   toza   ko’mir   kislotalarni,
400-450°C da aktivlangan ko’mir asoslarni adsorbsiyalaydi.
Sanoatda  adsorbsiya   bilan  bog’liq  ishlarda   ko’mirdan  tashqari,  boshqa   bir
adsorbent   silikatel   ham   ishlatiladi.   Silikatel   silikat   kislotaning   suvsizlantirilgan
geliydir. U asosan asoslarni adsorbsiyalaydi.
Adsorbsiya   jarayoni   bu   moddani   ikkinchisida   so’rilishi   bo’lib,   kimyoviy
texnologiyada katta rol o’ynaydi.
Masalan,   gaz   aralashmalarini   ajratib   tozalashda   aktiv   ko’mir,   silikagel,
kolloid moddalar kabi adsorbentlar ishlatiladi.
Adsorbsiyadan koks gazlaridan benzol olishda foydalaniladi. Buning uchun
aktiv   ko’mir   bilan   to’latilgan   adsorberga   adsorbent   to’yinguncha   gaz   aralashmasi
yuboriladi.   So’ngra   adsorberga   100°C   li   suv   bug’i   beriladi,   suv   bug’i   ko’mirga
yutilgan benzolni siqib chiqaradi. Natijada, benzol va suvdan iborat sistema hosil
bo’ladi. Benzol suvda erimasligi uchun endi benzolni ajratib olish qiyin bo’lmaydi.
Gazlar   aralashmasini   ajratishda   ketma-ket   adsorbsiya   o’tkaziladi.   Avval
past   haroratda   gazlar   aralashmasi   adsorbentga   yuttiriladi.   Keyin   asta-sekin
qizdirilganda   gazlar   o’zining   qaynash   haroratiga   muvofiq   adsorbentdan   chiqa
boradi.
Shu tariqa geliy va boshqa inert gazlar olinadi. 3. Xemosorbtsiya tushunchasi.
Shunday   qilib,   sirt   hodisalar   tabiati,   ya’ni   sirtda   u   yoki   bu   jarayonning
borishi   fazalararo   chegara   sirtning   xolati   bilan   bog’liqdir.   Shuning   uchun
fazalararo sirtlar termodinamikasini o’rganish kolloid kimyoda katta ahamiyat kasb
etadi.   Sirt   kavatlar   termodinamikasini   xarakterlaydigan   kattalik   sirt   taranglikdir.
Sirt taranglik esa adsorbtsiya hodisasi bilan bevosita bog’liq.
Suyuklik yoki qattiq jism sirtida boshqa modda molekulalari, atomlari   yoki
ionlarining   o’z-o’zicha   yig’ilishiga   adsorbtsiya   deyiladi.   Moddani   yutgan   sirt   -
adsorbent.  Yutilayotgan modda esa  adsorbtiv  deyiladi.
Adsorbtsiyaga oid dastlabki ilmiy tekshirish ishlari T.E. Lovits nomi bilan
bog’liq.   U   1792   yilda   eritmalarni   turli   ko’shimchalardan   tozalash   uchun   qattiq
adsorbent sifatida ko’mirdan foydalandi.
Adsorbtsiya   hodisasi   ko’mirgagina   emas   balki   boshqa   barcha   g’ovak
moddalarga ham xosdir. Masalan turli gellar o’z sirtiga har xil bo’yoqlarni yutadi.
Yutilgan modda yutuvchining ichki tomoniga diffuziyalanishi mumkin. Bu
hodisa   adsorbtsiya   deyiladi.   Agar   modda   geterogen   sistemada   bo’ladigan
ximiyaviy reaktsiya tufayli yutilsa, bu hodisa xemosorbtsiya deyiladi. Natron ohak
bilan   sulfid   angidrid   orasidagi   xemosorbtsiya   bunga   misol   bo’la   oladi.
Xemosorbtsiya   qaytmas   jarayonlar   jumlasiga   kiradi.   Ba’zan   o’z   kritik
temperaturasidan   past   temperaturadagi   gaz   sorbtsiya   vaqtida   qattiq   jism
g’ovaklarida   kondensatlanib   suyuqlikka   aylanadi.   Bu   hodisa   kapillyar
kondensatsiya deyiladi.
Adsorblangan   gaz   qattiq   jism   sirtida   bir   yoki   bir   necha   katlam
molekulalardan   iborat   bo’lishi   mumkin.   Shunga   ko’ra   adsorbtsiyalanish
monomolekulyar yoki polimolekulyar adsorbtsiyalanish deb nomlanadi.
Adsorbtsiyalangan   molekula   adsorbtsion   qavatda   kancha   vaqt   davomida
istiqomat   qilishi   adsorbtsiya   vaqti   deb   ataladi.   Adsorbtsiya   vaqti   S.Ya.   Frenkel
tenglamasiga binoan qo’yidagicha ifodalanadi: t=	t0⋅	e	
Q
RTbunda  Q - molekula bilan sirt orasidagi o’zaro ta’sir energiyasi,  t
0 - molekula
bilan   sirt   orasida   hech   qanday   tortishish   kuchlari   mavjud   bo’lmagan   sharoitdagi
adsorbtsiya vaqti.
Adsorbtsiya qo’yidagi fazalararo chegara sirtda borishi mumkin:
1. Suyuqlik  –  suyuqlik yoki eritma - gaz
2. Q attiq jism - gaz
3.  Q attiq   jism  -  eritma.
Adsorbtsiya  (G)  fazalararo chegara sirtning yuza birligiga (I   m 2  
yoki I sm 2
)
to’plangan   modda   miqdoridir.   Adsorbtsiya   gazning   bosimiga   -R   ga,   eritmaning
kontsentratsiyasi   S   ga   ,   temperatura   T   ga,   adsorbent   va   adsorbtiv   tabiatiga,
adsorbentning solishtirma sirt yuzasi S ga va sirt taranglikka bog’lik.
G  f (S, T. R, S,   )
Suyuqlikning   ichki   qismidagi   (hajmidagi)   molekulani   (11-rasm   a-holat)
boshqa molekulalar hamma tomondan bir xilda tortib turadi va barcha kuchlar bir-
birini   muvozanatlaydi.   Bu   holda   teng   ta’sir   etuvchi   kuch   nolga   teng,   (F  0).
Suyuqlik   sirtida   joylashgan   molekulani   (b-holat)   suyuqlik   ichidagi   qo’shni
molekulalar kuchliroq tortadi, lekin gaz fazadan o’sha molekula juda oz kuch bilan
tortiladi.   Shu   sababli   sirtning   yuzasida   ortiqcha   erkin   energiya   (  F)   yoki   sirt
energiyasi   (G
s )   paydo   bo’lib   qoladi.
O’sha  sirt  energiya ta’sirida suyuqlik
sirtida   turgan   molekulalar   mumkin
qadar   suyuqlik   ichiga   kirishga
intiladi, ya’ni suyuqlik
               o’z sirtini kamaytirishga harakat qiladi.
2-rasm.  Molekula suyuqlik ichida (a-holat) va suyuqlik sirtida (b-holat)
Demak, suyuqlik sirtini kattalashtirish uchun ish sarf qilish kerak. Suyuqlik
sirtini 1 sm 2
  yoki  1 m 2
  ga kattalashtirish uchun sarf qilish zarur  bo’lgan energiya
miqdori shu suyuqlikning sirt tarangligi deyiladi yoki fazalararr chegara sirtning 1 sm 2
  yoki 1 m 2  
yuzasiga muvofiq keluvchi erkin energiyaga sirt taranglik deyiladi.
Sirt taranglik koeffitsienti – “  ” bilan ifodalanib, qo’yidagi birliklarda o’lchanishi
mumkin:
SI   sistemasida   j  m 2
 n  m 2
 n  m;   SGS   sistemasida   erg  sm 2
 dina*m  sm 2
 dina  sm; I j  m 2
1000 erg  sm 2
 n  m  1000 dina  sm.
 Sirt taranglik qo’yidagi faktorlarga bog’liq:
1) suyuqlik tabiatiga; molekulararo tortishish kuchi kancha katta bo’lsa, sirt
taranglik shuncha katta bo’ladi;
2) temperaturaga; temperatura ortgan sari sirt taranglik kamayadi;
3)   ikkinchi   faza   tabiatiga   bog’liq:   Antonov   qoidasiga   ko’ra,   ikki
suyuqlikning   fazalararo   sirt   tarangligi   o’sha   suyuklikning   havo   bilan
chegaralangan holatdagi sirt tarangliklari ayirmasiga teng, ya’ni:

suv
 benzol   
suv
 xavo  -     
benzol
 xavo
4)   erigan   modda   tabiatiga   bog’lik   shunga   ko’ra   erigan   moddani   3   turga
bo’lish mumkin:
1. Sirt aktiv modda - sirt taranglikni kamaytiruvchi,
2. Sirt befark modda - sirt taranlikni o’zgartirmaydigan,
3. Sirt noaktiv modda - sirt taranglikni oshiradigan modda 
(1) - sirt-aktiv modda
(2) - sirt-befark modda
(3) - sirt-noaktiv modda             
3-rasm.   Sirt  taranglikni   kontsentratsiya  ortishi
bilan o’zgarishi.
Dispers   sistemalarning   sirt   xossalarini   o’zgartirishda   sirt-aktiv
moddalarning ahamiyati kattadir. Sirt-aktiv modda “SAM” deb fazalararo chegara
sirtda yig’ilib, sirt energiyasini kamaytiruvchi moddalarga aytiladi. Ularga spirtlar,
fenol,   karbon   kislotalar,   organik   aminlar,   sulfokislotalar   va   boshqalar   kiradi.
Demak,   SAM   molekulasi   ikki   qismdan   iborat:   gidrofob   (organik   radikal)   va
gidrofil qismlardan (kutbli gruppalar). SAM molekulasini qo’yidagi shakl “O   ”da
belgilash   qabul   qilingan.   Bu   shaklning   sferik   qismi   qutbli   gruppalarni   (gidrofil qismi),   to’g’ri   chiziqli   qismi   esa   uglevodorod   radikalini   ifodalaydi.   SAM   ning
sirtga   aktivligi   uglevodorod   radikali   uzunligiga   bog’liqdir.   Dyuklo-Traube
qoidasiga   ko’ra,   uglevodorod   radikalida   metilen   (-   SN
2   -)   gruppani   bir   birlikka
ortishi bilan sirt aktivlik 3 - 3,5 marta ortadi (13-rasm). 
   
 a  b 
4-rasm.   Sirt   taranglik   (a)   va   adsorbtsiyaning   (b)   uglevodorod   radikali
uzunligiga bog’likligi. 
Suyuqlik   sirtidagi   adsorbtsiya   bilan   suyuqlikning   sirt   tarangligi   orasidagi
miqdoriy   bog’lanishni   ifodalash   uchun   1876   yilda   V.Gibbs   o’zining   qo’yidagi
tenglamasini taklif etgan:
tenglamada:   G   -   erigan   moddaning   suyuqlik   sirt   birligaga   yig’ilgan
miqdori,   ya’ni   adsorbtsiya,   S   -   eritma   kontsentratsiyasi,   R   -   gaz   doimiysi,   T   -
absolyut   temperatura,   d  dC   -   kontsentratsiya   o’zgarishi   bilan   sirt   taranglikning
o’zgarishi. Bu kattalik sirt aktivlik deb ataladi:
q  - d  dC
Eritma   kontsentratsiyasi   ortishi   bilan   sirt   taranglik   kamaysa,   ya’ni   d  dC
manfiy   bo’lsa,   adsorbtsiya   musbat   qiymatga   ega   bo’ladi.   Agar   eritma
kontsentratsiyasi ortishi bilan suyuqlikning sirt tarangligi ko’paysa,   d  dC   musbat
qiymatga ega bo’lib, adsorbtsiya sodir bo’lmaydi.
Tajribada   sirt-aktiv   moddaning   turli   kontsentratsiyali   eritmalari   uchun   sirt
taranglik   o’lchanib,   olingan     natijalar   asosida    f   (S)   sirt   taranglik   izotermasi
tuziladi. Sirt taranglik izotermasi asosida adsorbtsiya izotermasini tuzish mumkin. Buning   uchun   sirt   taranglik   egrisining   ixtiyoriy   nuktalaridan   ordinata   o’ki   bilan
kesishguncha urunmalar o’tkazamiz. Shu nuqtalardan abtsissa o’ q iga tik chiziklar
tushiramiz   va   z
1 ,   z
2 ,   z
3 ...   kesmalarni   topamiz   (14-rasm).   Topilgan   z-larning
qiymatidan foydalanib Gibbs tenglamasini soddalashtiramiz. AVD uchburchakdan,
z va s larning qiymatlarini belgilab olamiz.
    5-- rasm.   Sirt   taranglik   (1)   va   adsorbtsiya   (2)
izotermalari⇒	z
c=−	dσ
dc	⇒	Г=−	с
RT	⋅dσ
dc	=−	c
RT	⋅(−	z
c)
 	Г=	z
RT
Bu tenglamadan har qaysi kontsentratsiyaga muvofik, keluvchi adsorbtsiya
qiymati topiladi. 
6--rasm . SAM  kontsentratsiyasining   o’zgarishi  bilan  molekulyarning
sirtda joylashishi.
Yuqoridagi   sirt   taranglik   va   adsorbtsiya   izotermalarini   (14-rasm)   3
soxaga bo’lib o’rganish mumkin. Diagrammaning 1 soxasida,  kontsentratsiyaning
kichik qiymatlarida sirt taranglikning keskin kamayshi va adsorbtsiya qiymatining
unga to’g’ri proportsional ortishi kuzatiladi. Bunga sabab SAM molekulalari sirtda
yoyiq   joylashadi   (15-rasm,   a-holat).   2   soxada   kontsentratsiyaning   o’rtacha
qiymatlarida   sirt   taranglik   egri   chiziq   bo’yicha,   birmuncha   kamrok   o’zgaradi.
Adsorbtsiyaning ortishi ham kamrok bo’ladi (rasmda b-holat). Bunga sabab SAM molekulalari   sirtda   jipsroq   joylashadi.   3   soxada   esa   kontsentratsiyaning   katta
qiymatlarida   sirt   taranglik   minimumga   tushadi,   adsorbtsiya   qiymati   esa
maksimumga   etadi.   Bunda   SAM   molekulalari   to’yingan   adsorbtsion   qavat   hosil
qiladi   (rasmdagi   s-holat).   Izotermadagi   G
   adsorbtsiyaning   eng   maksimal
qiymatini ko’rsatadi. G
 ning aniq qiymatini topish uchun Lengmyur tenglamasidan
foydalanish mumkin:Г	=	Г	∞	
кс
1+кс
bu   tenglamada   G-solishtirma   adsorbtsiya,   G
 -   solishtirma   maksimal
adsorbtsiya, s-kontsentratsiya, k-konstanta.
Eritmadan   adsorbtsiyalanish   texnologiyada   aralashmalardan
komponentlarni   ajratishda   (xromotografiya)   suyu q liklarni   tozalashda,   atrof-muxit
muxofazasida katta axamiyatga ega.  Q attik jism sirtida eritmadan adsorbtsiyalanish
q attik,   jism   -   gaz   adsorbtsiyasiga   q araganda   murakkabdir,   chunki   bunda   erigan
moddadan tash q ari erituvchi xam adsorbtsiyalanishi mumkin.
Adsorbtsiya turlari:
1) molekulyar adsorbtsiya (noelektrolitlar adsorbtsiyasi)
2) elektrolitlar adsorbtsiyasi (tanlanish va ion almashinish) adsorbtsiyasi.
3) kolloid elektrolitlar adsorbtsiyasi kabilarga bo’linishi mumkin.
Kattik,   jism   sirtidagi   molekulyar   adsorbtsiya   Freyndlix   formulasi   —	
x
m	=	β⋅c
1
n
  yoki   Lengmyur  	Г	=	Г	∞	
кС
1+кс ——   formulasi   orqali   xisoblanadi.
Amalda qo’yidagi empirik formula orqali ifodalanadi.	
Г	=	Со	−	Смув
m	
⋅V
So - eritmaning adsorbtsiyadan oldingi   boshlangich kontsentratsiyasi .   S
muv ,
- adsorbtsiyadan keyingi muvozanat   vaqtidagi kontsentratsiya .  V- eritma xajmi, 
m- adsorbent massasi. Agar   eritmadan   erigan   modda   molekulalari   adsorbtsiyalansa,   adsorbtsiya
musbat   erituvchi   moddaning   molekulalari   yutilsa   adsorbtsiya   manfiy   deb
xisoblanadi. Erigan modda molekulalarining adsorbtsiyalanishi akademik Rebinder
ta’limotiga   k o’ ra,   adsorbentning   va   muxitning   q utbligiga   bo g’ li q .   Agar   erigan
moddaning   polyarligi   (S)   adsorbent   (A)   va   erituvchi   (V)   larning   polyarliklari
orasida   b o’ lsa,   bunda   erigan   modda   molekulalari   shu   adsorbentda   yaxshi
adsorbtsiyalanadi.
Ya’ni,   A
E   <   S
E   <   V
E   yoki   A
E   >   S
E   >   V
E   (E   -   moddaning   polyarligi   bilan
boqlik bo’lgan dielektrik doimiy).
Erigan modda molekulalari  yaxshi  adsorbtsiyalanishi  uchun,  erituvchi  shu
q atti q   sirtni   yomon   xo’ llashi   kerak.   Aktivlangan   k o’ mir   yuzasida   suvda   erigan
moddalar   yaxshi   adsorbtsiyalanadi   (16-rasm,   a-xolat),   silikagelda   esa   organik
erituvchida erigan moddalar yaxshi adsorbtsiyalanadi ( rasmda, b-xolat)
7-rasm.   Gidrofob   va   gidrofil   adsorbentlarda   sirt   aktiv   moddalarning
adsorbtsiyalanishi.
Adsorbtsiyalangan   sirt-aktiv   modda   adsorbentning   tabiatiga   q arab,
orientatsiyalanadi va monomolekulyar  q avatni xosil  q iladi. Sirt-aktiv moddalarning
molekulalari   q utbli   q ismi   bilan   q utbli   adsorbentga,   q utbsiz   q ismi   bilan   q utbsiz
mu x it tomonga orientatsiyalanadi va sirtning tabiatini  o’ zgartira oladi.
Ya’ni   gidrofob   adsorbent   gidrofil   adsorbentga,   gidrofil   adsorbent   esa
gidrofob   adsorbentga   aylanishi   mumkin.   Traube   q oidasi   b o’ yicha   SAMning
uglevodorod   radikali   q ancha   uzun   b o’ lsa,   shu   modda   adsorbent   sirtiga   shuncha
yaxshi adsorbtsiyalanadi .  Agar adsorbent  g’ ovaklarining  o’ lchamligi kichik b o’ lib, SAMning   o’ lchamligi   katta   b o’ lsa,   adsorbtsiya   Traube   q oidasiga   b o’ ysunmay
q oladi.
Molekulyar  adsorbtsiya   uchun  izoterma  grafigi   qo’ yidagi   k o’ rinishiga   ega
(17-rasm)
g
8-rasm .   Molekulyar   adsorbtsiyaning   eritma   kontsentratsiyasi   o’ zgarishi
bilan  o’ zgarishi. 1 - musbat; 2,3manfiy adsorbtsiyalar.
Adsorbtsiya izotermalarini xisoblashda Gibbs (Г	=	−	
с
RT	
⋅	
dσ
dc ),
Lengmyur (	
Г	=	Г	∞	
кс	
1+	кс  ) va Freyndlix (	Г	=	кс	
1
n ) tenglamalari
ishlatiladi. Freyndlix tenglamasi bo’yicha 	
Г	=	x
m	
;  x- yutilgan modda
miqdori, m - adsorbentning massasi.
Freyndlix   tenglamasi   asosida   adsorbtsiyani   xisoblashdan   avval   bu
tenglamaga   kirgan   «k»   va   «n»ni   grafik   usulda   topish   lozim.   Buning   uchun
Freyndlix formulasini logarifmik k o’ rinishda yozamiz:	
lg	x
m	=	lg	k+	1
n	lg	c
so’ngra,   abtsisslar   o’q iga   lg Sni,   ordinatlar   o’q iga   lg   x  m   ni   qo’ yib,
grafikdan    burchakning tangensini ( tg    1  p) topa olamiz (18-rasm).
    9-rasm.   Freyndlix   formulasining   logarifmik   koordinatalarda   chizilgan
grafigi.
Freyndlix   formulasi   o’ rtacha   kontsentratsiyalar   uchungina   to’g’ ri   natijalar
beradi,   lekin   kichik   va   katta   kontsentratsiyalar   uchun   to’g’ ri   natijalar   bermaydi.
Tajribada molekulyar adsorbiyani aniqlashdaГ	=	
n⋅(N	0−	N	)	
m	⋅S	сол
formula   ishlatiladi.   Bu   erda:   G-   adsorbtsiya,   n   -   eritmadagi   moddaning
umumiy   mol   soni ,   N
0 -moddaning   eritmadagi   adsorbtsiyaga   q adar   mol   q ismi,   N   -
adsorbtsiyadan keyingi mol  q ismi, m - adsorbent massasi. 4. Adsorbtsion tenglamalar
Mаtеriаlning sоrbtsiоn xоssаlаri yoki mа’lum mоddаlаrning sоrbеnt sirtidа
аdsоrbtsiya   xаrаktеri   hаqidа   аsоsiy   mа’lumоtlаr   dоimiy   hаrоrаtdа   sоrbtsiоn
qоbiliyat   А   ning   kоntsеntrаtsiya   S   (yoki   bоsim   R)   gа   bоg’liqligini   ko’rsаtuvchi
аdsоrbtsiya   izоtеrmаlаridаn   оlinishi   mumkin:   suyuq   fаzа   uchun     yoki
gаzlаr   uchun   .   Brunаuer,   Emmеt   vа   Tеllеr   sоrbtsiya   izоtеrmаlаrining
bеshtа   аsоsiy   tiplаrini   аjrаtdilаr   (rаsm   1).   I ,   II   vа   IV   izоtеrmаlаrdа   qоvаriq   qism
bo’lishi   (Lengmyur   аdsоrbtsiya)   sоrbеntdа   mikrоg’оvаklаr   bоrligini   ko’rsаtsа,
sоrbеntlаr   II  vа  IV  bundаn tаshqаri mаkrоg’оvаklаrgа hаm egаdir.  III  vа  V  tipdаgi
izоtеrmаlаr kаm uchrаydi vа sоrbаtdа kuchli mоlеkulаlаrаrо tа’sirlаshuv bоrligini
ko’rsаtаdi.   I   tipdаgi   izоtеrmаning   kеskinligi   sоrbеntning   mikrоg’оvаklаri
o’lchаmini  ifоdаlаydi:   а   — ultrаmikrоg’оvаkli,   b —   mikrоg’оvаkli. Izоtеrmа   IVb
оrаliq-g’оvаk   sоrbеntgа   tеgishli;   IVv   —   bir   jinsli   mаkrоg’оvаkkа,   IVа   —   esа
аrаlаsh strukturаligа.
10- rasm .  BET bo’yichа sоrbtsiya izоtеrmаlаri tiplаri Izоtеrmа   qаnchаlik   kеskin   bo’lsа,   mikrоg’оvаklаr   shunchаlik   kichik
bo’lаdi.   Bundаy   аdsоrbtsiyaning   chеgаrаviy   qiymаti   А
pr   sirtni   mоnоmоlеkulyar
qаtlаm   bilаn   qоplаnishigа   mоs   kеlаdi.   Bоtiq   qismlаr   mаkrоg’оvаklаr   bоrligidаn
dаrаk bеrаdi [4].
Mikrоg’оvаkli sоrbеntlаrdа mоnоmоlеkulyar аdsоrbtsiya izоtеrmаsi rаsm 2
dа   ko’rsаtilgаn   ko’rinishgа   egа.   Ushbu   egri   ikkitа   to’g’ri   chiziqli   qismgа   egа   –
аdsоrbаtning muvоzаnаt kоntsеntrаtsiyalаrini kichik vа kаttа qiymаtlаridа. Bug’lаr
аdsоrbtsiyasi   vа   eritmаdаn   аdsоrbtsiya   0,5-1,6   nm   rаdiusli   g’оvаklаr   sоhаsidа
аmаlgа оshаdi. 
11- rasm .  Аdsоrbtsiya izоtеrmаlаri :
1 –  qоvаriq  (Lengmyur  аdsоrbtsiyasi );
2 –  bоtiq  ( mаkrоg’оvаklаrdаgi )
Mоnоmоlеkulyar   аdsоrbtsiya   izоtеrmаsini   аnаlitik   ifоdаlаsh   uchun
ko’pinchа Lengmyur tеnglаmаsi ishlаtilаdi :
  Bu   еrdа:     –   sоlishtirmа   аdsоrbtsiya,   mmоl/g:     –   chеgаrаviy
аdsоrbtsiya,  mmоl/g;     –   аdsоrbаtning  muvоzаnаt   kоntsеntrаtsiya si , mmоl/l;   –
аdsоrbtsiоn kоnstаntа. 
Lengmyur   tеnglаmаsi   аdsоrbtsiya   izоtеrmаsini   muvоzаnаt
kоntsеntrаtsiyaning   bаrchа   sоhаsidа   ifоdаlаydi.   Pаst   kоntsеntrаtsiyalаrdа ,
 bo’lgаndа ,  fоrmulа sоddаlаshаdi vа quyidаgi ko’rinishgа kеlib qоlаdi :
 (6) 
  bo’lgаn   shаrоitdа ,   fоrmulа   (5)   аdsоrbtsiyani   kоntsеntrаtsiyagа
bоg’liq emаsligini ko’rsаtаdi :
  (7)
Tеnglаmа   (5)   uni     ko’pаytirish vа kеyin     bo’lish yo’li bilаn
chiziqli shаklgа o’tkаzilishi mumkin ,  nаtijаdа u quyidаgichа ko’rinishgа kеlаdi :
  (8)
Tеnglаmа   (8)   to’g’ri   chiziq   tеnglаmаsidir .   Ushbu   bоg’liqlik   bo’yichа
chеgаrаviy аdsоrbtsiya kаttаligi tоpilаdi  . 12-rasm.  Lengmyur tеnglаmаsidа kоnstаntаlаrni аniqlаsh sxеmаsi
Оrаliq   muvоzаnаt   kоntsеntrаtsiyalаr   sоhаsidа   аdsоrbtsiyani
kоntsеntrаtsiyagа   bоg’liqligi   аsоsаn   Frеyndlix   tеnglаmаsi   bilаn   ifоdаlаnishi
mumkin, uning аsоsidа аdsоrbtsiya izоtеrmаsi pаrаbоlа bo’lаdi dеgаn fаrаz yotаdi :
  (9)
Bu   еrdа:     vа   –   k о nst а nt аlаr .   K о nst а nt а     аdsоrbеnt   vа   аdsоrbаt
tаbiаtigа bоg’liq bo’lаdi vа kеng оrаliqdа o’zgаrib turаdi. Kоnstаntа     SFMning
uglеvоdоrоd   rаdikаli   uzunligi   оshishi   bilаn   оrtib   bоrаdi,   chunki   bu   mоddаning
аdsоrbtsiоn qоbiliyati оrtаdi. Ko’rsаtkich   0,1 – 1 оrаliqdа o’zgаrаdi vа hаrоrаt
hаmdа аdsоrbаt tаbiаtigа bоg’liq bo’lаdi. 
Lоgаrifmlаngаn   xоlаtdа   Frеyndlix   tеnglаmаsi   to’g’ri   chiziq   shаklidа
bo’lаdi (rаsm 4):
  (10)
13-rasm. Frеyndlix tеnglаmаsidаgi kоnstаntаlаrni аniqlаsh sxеmаsi Оrdinаtаlаr   o’qidа   to’g’ri   chiziq   kеsаdigаn   bo’lаk   gа   tеng ,   to’g’ri
chiziqning аbtsissаlаr o’qi bilаn hоsil qilgаn burchаk  tаngеns i    gа tеng bo’lаdi
III. XULOSA
Аdsоrbtsiоn qurilmаning tеxnоlоgik rеjimini аniqlаshdа аsоsiy vаzifаlаrdаn
biri   –   bu   аdsоrbtsiоn   muvоzаnаt   shаrtlаrini,   ya’ni   аdsоrbtsiya   izоtеrmаsini
hisоblаshdir.   Аdsоrbtsiyalаngаn   mоddаning   eritmаdаgi   muvоzаnаt
kоntsеntrаtsiyasigа   bоg’liqligini   аdsоrbtsiya   kinеtikаsi   vа   dinаmikаsini,
shuningdеk tеxnоlоgik shаkllаngаn  аdsоrbtsiоn jаrаyondа аdsоrbеntni  sоlishtirmа
sаrfini hisоblаshdа zаrur bo’lаdi. 
Tаjribа   o’tkаzmаsdаn   аdsоrbtsiya   izоtеrmаsini   hisоblаsh   kаttа   qiziqish
uyg’оtmоqdа. Bundаy hisоblаsh аsоsini quyidаgi tаsаvvurlаr tаshkil qilаdi:
– fizik jihаtdаn lоkаllаshmаgаn jаrаyon bo’lgаn оrgаnik mоddаni (nоelеktrlit
vа   kuchsiz   elеktrоlitlаr)   uglеrоdli   аdsоrbеntlаrgа   аdsоrbtsiyasi   оrgаnik   mоddаlаr
mоlеkulаlаrini   sirtdаgi   uglеrоd   аtоmlаri   bilаn   tа’sirlаshish   jаrаyoni   bo’lаdi,   vа
shuning   uchun   sirtdаgi   оksidlаr   аdsоrbtsiоn   muvоzаnаt   vа   tаnlоvchаn
аdsоrbtsiyagа tа’sir qilmаydi;
–   eritmаning   bаrchа   аdsоrbtsiyalаngаn   kоmpоnеntlаrining   umumiy   hаjmi
dоimiy   kаttаlik   bo’lib,   u   mоlеkulа   strukturаsi,   kоntsеntrаtsiyalаr   nisbаti   vа
ulаrning   оriеntаtsiyasigа   bоg’liq   bo’lmаydi.   Аdsоrbtsiyalаngаn   mоddаlаrning
mоlyar hаjmlаri tаxminаn suyuqliklаrning mоlyar hаjmigа tеng bo’lаdi;
–   eruvchаnlikkа   tеng   bo’lgаn   hаjmiy   eritmаdаgi   muvоzаnаt
kоntsеntrаtsiyasigа   аdsоrbtsiyaning   pаrtsiаl   izоtеrmаsi   tеnglаmаsidаgi   fаоllik
kоeffitsiеntining   mаksimаl   qiymаti   mоs   kеlаdi,   uning   qiymаti   аdsоrbtsiоn
muvоzаnаt kоnstаntаsini eruvchаnlikkа ko’pаytmаsigа tеng bo’lаdi; –   suvli   eritmаlаrdаn   kuchli   qutbli   mоlеkulаlаrni   (dipоl   mоmеnti   kаttа   bo’lgаn)
аdsоrbtsiyalаshdа   аdsоrbtsiоn   fаzаdа   dipоl-dipоl   itаrilish   kuzаtilаdi,   bungа   sаbаb
fаzаlаr   chеgаrа   sirtidа   аdsоrbеnt   mаydоni   hоsil   qilаdigаn   bir   tоmоnlаmа
yo’nаltirilgаn   dipоl   bo’lаdi,   bu   esа   аdsоrbtsiоn   fаzаdа   mоddаning   mаksimаl
zichligini pаsаyishigа оlib kеlаdi
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1. Ахманов М. "Вода, которую мы пьем" С-Пб.: Невский проспект, 2002
2. Когановский А.М., Клименко Н.А и др. Очистка и использование сточных 
вод в промышленном водоснабжении. – М.: Химия, 1983. – 288 с., ил. 
3. Мешалкин А.В., Дмитриева Т.В., Стрижко Л.С. Экохимический 
практикум/Под общей ред. А.П. Коржавого. – М.: «САЙНС-ПРЕСС», 2002. –
240 с.: ил.
4. Проскуряков В.А., Шмидт Л.И. Очистка сточных вод в химической 
промышленности. Л., Химия, 1977. 464 с.
5. Смирнов А.Д. Сорбционная очистка воды. Л., Химия, 1982, 168 с.
6. "Физическая химия" т.1, М.: Высшая школа, 2001 под редакцией Краснова 
К.С.
7. Фрог Б.Н., Левченко А.П. "Водоподготовка" М.: ИМГУ, 196
8. Фролов Ю.Г. Курс коллоидной химии. М.: Альянс, 2004
9. Щукин Е.Д., Перцов А.В., Амелина Е.А. Коллоидная химия. М. Высшая 
школа, 2004.