Sotsiologik va jurnalisttik intervyuni xarakterli xususiyatlar - Sotsiologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	79.9KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	10 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Sotsiologiya

Sotuvchi

Elyorbek Azimov

Ro'yxatga olish sanasi 04 May 2024

2 Sotish

Sotsiologik va jurnalisttik intervyuni xarakterli xususiyatlar

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH............................................................................................................2 – 5
I. BOB.SOTSIAL INFORMATSIYA YIG ISHNING O ZIGA METODI ʻ ʻ
SIFATIDA
I.1.Intervyuning maqsad va vazifasiga ko ra tavsiflanishi................................6 – 12
ʻ
I.2.Intervyu metodini texnikasiga ko ra tavsiflanishi......................................13 – 20
ʻ
I.3.Intervyu metodi protsedurasi ko ra tavsiflanishi........................................21 – 28
ʻ
II. BOB SOTSILOGIK VA JURNALISTIK INTERVYUNING FARQLI
XUSUSIYATLARI
II.1. Sotsilogik intervyu o tkazishning o ziga xos xususiyatlari.....................29 – 35
ʻ ʻ
II.2. Jurnalistik intervyu o tkazishning o ziga xos xususiyatlari....................38 – 39
ʻ ʻ
II.3. Sotsilogik va jurnalistik intervyuning farqli jihatlari...............................39 – 45
XULOSA........................................................................................................46 – 47
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR......................................................48 – 49
1

KIRISH
“... Aholi bilan doimiy muloqot qilish, ularni
qiynayotgan muammolarni hal etishning
yangi mexanizmlari va samarali usullarini
joriy etishimiz darkor” 1
.
Shavkat Mirziyoyev
Mazvzuning dolzarbligi. Sotsiologiya fani bugungi kunda muhim va tezkor
rivojlanish bosqichida turibdi. Mazkur fanning turli muammolari faylasuflar,
tarixchilar, pedagoglar, psixologlar, iqtisodchilar va keng jamoatchilik tomonidan
atroflicha o‘rganila boshlandi. Bunday qiziqish mustaqillikni mustahkamlashning
hozirgi bosqichida turli ijtimoiy-siyosiy masalalarni yangicha baholash
zaruriyatining keskin ortishi bilan izohlanadi.
Intervyu – bu, albatta, maqsadli suhbatdir. Ammo oddiy suhbatni «intervyu»
deb hisoblash noto‘g‘ri. Chunki u stixiyali tarzda, o‘zidan-o‘zi bo‘lib o‘tadi.
Dasturxon atrofida yoki ko‘chada bo‘lib o‘tgan suhbat ikki yoki undan ortiq
kishilar o‘rtasidagi fikr almashinuvi bo‘lsa-da, bu ham intervyu hisoblanmaydi.
Intervyu – bu, albatta, maqsadga yo‘naltirilgan suhbatdir. Va shunchaki suhbat
emas, balki muhim ma’lumotlarni, yangi axborotlarni izlab topish, aniqlashdir.
Boshqacha aytganda, og‘zaki so‘rov vositasida ma’lumotlarni olishning ijtimoiy-
psixologik usuli.
Maqsadning bunday lo‘nda va qat’iy qo‘yilishi sotsiologik tadqiqot
usullarini ijtimoiy hayotimizning turli sohalarida keng qo‘llash hamda jamiyat
ijtimoiy jarayonlari qonuniyatlarini sotsiologik jihatdan tadqiq etish lozimligini
ta’kidlaydi.
Sotsiologik tadqiqotlar jamiyatda ro‘y berayotgan yirik ijtimoiy-siyosiy
voqealarni shunchaki qayd etish bilangina cheklanmaydi, balki uning asl mohiyati
1
Мирзиёев Ш. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таминлаш – юрт тараққиёти ва халқ
фаровонлигининг гарови. Т.: Ўзбекистон, 2017. – 16 б.
2

va mazmunini atroflicha ochib beradi. Shu jihatdan sotsiologiya ijtimoiy fanlar
orasida o‘zining aniq va konkretligi, zimmasidagi masalalarga beradigan ilmiy
javoblari atroflicha asoslangan, qayta-qayta tekshirilganligi bilan ham qimmatlidir.
Sotsiologik tadqiqotlar metodologiyasi faqat hozirgi ijtimoiy holatlar ahvoliga
to‘laqonli javob berish bilangina cheklanmasdan, ijtimoiy holatlarning istiqboliy
o‘zgarishi darajasi xususida prognoz qilishga ham zamin yaratib beradi.
Jamoatchilik fikrining aniq egasi, mazmuni, hajmi va yo‘naltirilganligini
aniqlash murakkab. Bunda ushbu fikr ham ijobiy, ham salbiy funksiyani bajarishi
mumkin. Ijobiy funksiyasi – bu, albatta, jamoatchilik nazoratini shakllantirishdir.
Salbiy funksiyasiga esa har qanday vaqtda milliy xavfsizlikka xavf solish
mumkinligi kiradi. Agar ushbu fikr o‘z vaqtida sotsiologik so‘rovlar orqali
aniqlanib, monitoring qilib borilmasa, aholining stixiyali xulqini shakllanishi
uchun manba bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Aholining stixiyali xulqiga: ommaviy
sarosima, ommaviy agressiya, xaloyiq va olomon harakatlari, ommaviy
tartibsizliklar kiradi. Shuning uchun davlatda ijtimoiy disbalansni keltirib
chiqarishi mumkin bo‘lgan muammolar bo‘yicha tizimli ravishda sotsiologik
tadqiqotlar amalga oshirib borish bugungi kunning dolzarb masalasi sanaladi.
Amaliy sotsiologiyaning eng asosiy funksiyasi – bu jamoatchilik fikrini
aniqlash va monitoring qilishdir. Jamoatchilik fikrining ustuvor jihati shundaki, u
davlat va jamiyatdagi har qanday masala yuzasidan xolisona va shaffof
munosabatni shakllantiradi. Bunday yondashuv demokratik tamoyillarni real
hayotga tatbiq etishga turtki bo‘ladi. Zero, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Sh.M.Mirziyoev ta’kidlaganidek, “Odamlarning dardini eshitish, ular bilan ochiq
muloqotda bo‘lish, og‘irini еngil qilish – aholining davlat va jamiyatga ishonchini
mustahkamlashga xizmat qiladi” 2
. Bu – masalaning birinchi tomoni.
Masalaning ikkinchi tomoni, bizning fikrimizcha, jamoatchilik psixologiyasi
bilan bog‘liq. Psixologik nuqtai nazarga ko‘ra, jamoatchilik fikri bu aniq shaxs
yoki guruh fikri emas. Shaxs va guruh fikrining egasi ma’lum bo‘ladi, ya’ni aniq
2
Ўша манба. – 17 б.
3

sub’ektga tegishli bo‘ladi. Jamoatchilik fikri esa jamiyatda shakllansada, biroq u
aniq strukturaga ega bo‘lmaydi.
Kurs ishining maqsadi va vazifasi. Mamlakatimizda musatmlaka
davrlardan beri bu metoddan foydalanish ancha qiyin sharoit tug‘dirayotgan edi.
Hozirda esa intervyu metodidan keng foydalanish bu ishni ancha qulaylashtirgan
omillardan biri hiboblanadi.
Uzoq yillar davommida mamlakatimizda tadiqiqot ishlarini Qozog‘istondan
mutahasislar kelib o‘rganib ketishayotgan edi. Hozirga kelib esa o‘zimizda eng
yaxshi tadqiqotchilar chiqmoqda hamda eng yaxshi va yangidan yangi tadqiqiot
markazlari ochilib ularda keng ko‘lamli ishlar olib borilmoqda. Aynan inrevyu
metodiding tadqiqotda ahmayita juda yuqori deb o‘ylaman. Shahsan o‘zim ham bu
metoddan keng foydalanganman. Bu metod hech bir qiyinchiliklarsiz muammoga
haqqoniy va samarlai еchim topishga yordam beradigan metodlardan hizoblanadi.
Albatta bu metodni o‘tkazish uchun respondenti qarsida turadigan bitta face
juda katta ro‘l o‘ynaydi. Savollarning tuzilganlik darajasi ham katta ahamiyotga
ega hisoblanadi. Kurs ishimni yozishdan maqsad ana shu medotni amalga oshirish
jarayonini to‘liq yoritib berishga harakat qildim. Inervyu metodi yuqorida
aytganimdek eng samarali metotlardan biri hisoblanib bu metotni amalga oshirish
jaraynida hatto face ham aldanib qolishi mumkin. Bunga qanday yеchim bor degan
savolgan avvalom bor focus guruhni shakillantirish kerak chhunki insonlar har
doim ham to‘g‘ri gapirshmaydi. Insonlar aldash qobilyatiga ega ham hisoblanadi.
Hozir inrevyuni o‘tkazish jarayonida bo‘lgan voqeani eslatib o‘tmoqchiman.
AQSH dagi shtatlardan birida kichik bir taqdiqot o‘tkazishadi. Bir restaran
tadqiqot markazi qilinib unda kelgan odamlardan ustalik bilan inervyu o‘tkazishadi
savol juda oddiy kirishdan oldin qo‘linizni sovunlab yuvdingizmi? Ayyollarning
90 % bu savolga albatta dewb javob berishadi, erkaklarning ham 60 % bu savolga
ha deb javob beradilar. Qiziq aa bundan nimani bilib olish mumkin?!.
Davomini eshiting intervu tugaganidan so‘ng kuzatuv metdiq qo‘llangan.
Kameralar tekshirilganda ayolarning 30 % qo‘llarinin yuvganligi erkaklarning esa
10 % ginabu ishni bajarganligi ma’lum bo‘ladi, Bundan ma’lumki insonlar doim
4

ham rost gapiravermaydilar. Demak itervyu jarayonida focus guruhning ahamiyati
juda yuqori ekan.
Mansabdor shaxslarda shundan gap bor, har doim haqiqatni gap lekin
hamma narsani aytaverish ham kerak emas. Ana shu qolib ketgan fikirlani yuzaga
chiqarish uchun intervy metotidan ustalik bilan foydalanish kerak.
Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, ikkita yirik bob, to‘rtta
paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat holda yozildi.
5

I. BOB.SOTSIAL INFORMATSIYA YIG ISHNING O ZIGA METODIʻ ʻ
SIFATIDA
I.1.Intervyuning maqsad va vazifasiga ko ra tavsiflanishi
ʻ
Intervyu – so‘rov metodining bir turi sanaladi. Intervyu – intervyu
o‘tkazuvchi (intervyuer) tomonidan intervyuda ishtirok etayotgan shaxs
(respondent)dan muayyan savollarga javob olishga yo‘naltirilgan verbal-
kommunikativ metod sanaladi. Sodda qilib aytganda, intervyuer bilan
respondentning muloqoti tushuniladi 3
.
Intervyu – bu, albatta, maqsadli suhbatdir. Ammo oddiy suhbatni «intervyu»
deb hisoblash noto‘g‘ri. Chunki u stixiyali tarzda, o‘zidan-o‘zi bo‘lib o‘tadi.
Dasturxon atrofida yoki ko‘chada bo‘lib o‘tgan suhbat ikki yoki undan ortiq
kishilar o‘rtasidagi fikr almashinuvi bo‘lsa-da, bu ham intervyu hisoblanmaydi.
Intervyu – bu, albatta, maqsadga yo‘naltirilgan suhbatdir. Va shunchaki suhbat
emas, balki muhim ma’lumotlarni, yangi axborotlarni izlab topish, aniqlashdir.
Boshqacha aytganda, og‘zaki so‘rov vositasida ma’lumotlarni olishning ijtimoiy-
psixologik usuli.
Shu tarzda, ilmiy intervyu, shu jumladan, sotsiologik intervyu – bu shaxs
bilan jonli suhbat asnosida (yuzma-yuz suhbatda) ma’lumot olish usuli sanaladi.
Unga ko‘ra, maxsus tayyorgarlikdan o‘tgan mutaxassis (intervyu oluvchi)
muayyan maqsadga va muayyan kommunikativ taktika (izchillik, savollarni berish
shakli va h.k.)ga amal qilgan holda savollar beradi. Sotsiologni jamiyatning
shifokori deb atashadi, shu sababli intervyu sotsiologiya o‘z maqsadi va
vazifalariga ko‘ra, shifokor bilan bemor o‘rtasidagi vazifalarga yaqin turadi.
Tegishli ravishda, sotsiologiyada ma’lumotlarning asosiy sifati ularning aniqligi va
to‘liqligi bilan izohlanadi.
Sotsiologik tadqiqotlarda intervyuning ikkita asosiy turi ajratiladi:
1. Standartlashtirilgan intervyuda savollar izchilligi va puxta tuzilganligi,
ehtimoliy javoblar variantlarini o‘z ichiga oluvchi batafsil ishlab chiqilgan
3
Добриенков В.И., Кравченко А.И. Методы сотсиологического исследованийa. М.: Инфра-М, 2004. С. 767.
6

dastur bo‘yicha suhbat qurish asosida amalga oshiriladi. Bunda intervyu uchun
maxsus savolnoma tuziladi va intervyu ushbu savolnomani qo‘llagan holda
mantiqiy ketma-ketlikda o‘tkaziladi.
2. Standartlashtirilmagan (nostandart) intervyu umumiy dastur bo‘yicha, lekin
muayyan savollari aniqlashtirilmagan, ya’ni maxsus savolnomasiz o‘tkazilib,
intervyu oluvchi xatti-harakatlari mantiqiy tartibga solinmagan uzoq davom
etuvchi suhbat.
Intervyu metodini qo‘llashning afzalliklari quyidagilardan iborat:
 respondent bilan “face to face” formatida intervyu o‘tkazish, ya’ni yuzma-
yuz muloqot qilish orqali fuqarolarni tinglash, savollarga javob olish, ayrim
hodisa yoki voqealarni qaytadan so‘rash hamda aniqlashtirib olish
imkoniyatining mavjudligi;
 intervyu davomida respondentni kuzatish, respondentning o‘zini tutishi,
kutilmagan yoki chalg‘ituvchi savollarga javob berishi, tashqi ko‘rinishidagi
ekspressiv reaksiyalar, nutqidagi o‘zgarishlarni kuzatib borish sharoitining
yaratilishi;
 intervyuda anketa so‘roviga o‘xshab savollarning miqdori yoki muqobil
variantlari nisbatan ko‘p va murakkab bo‘lmaydi. Aksincha, savollar aniq va
lo‘nda tarzda respondentning tushunib еtishiga mos ravishda beriladi.
Ta’riflanayotgan usulning, shubhasiz, afzalliklari bilan birga qator
kamchiliklari ham mavjud.
Intervyu olish usulining asosiy kamchiligi – uning kam darajada tezkorligi,
ko‘p vaqt sarflanishi, ko‘p sonli intervyu oluvchilarni yollash zaruriyati, undan
qisqa muddatli so‘rovlarda foydalanib bo‘lmasligi bilan bog‘liq. Bu boshlovchi
tadqiqotchilar uchun oson ish emas, zero maxsus tayyorgarlikni va treningni talab
qiladi. Ayni paytda intervyu olishning har xil shakllari tadqiqotchida bilim va
ko‘nikmalarning har xil ahamiyatga ega to‘plamlari bo‘lishini taqozo etadi 4
.
4
Батыгин Г.С. Лекции по методологии сотсиологиcческих исследований. М.: “Российский университет
дружбы народов”, 2008. С. 356.
7

Respondentlarning toqatsizligi. Respondentlar savollarning katta hajmiga,
shu jumladan, demografik tavsiflar bo‘yicha savollarga qiynalib javob beradi.
Intervyu oluvchi yoki ish sur’atini tezlashtirib, javob beruvchini intervyuni davom
ettirishga ko‘ndirishi kerak, yoxud savollarning aniqligiga putur еtkazishga majbur
bo‘ladi.
Respondentning so‘rov oldidagi qo‘rquvi. Bunda unga savol berayotgan
odam hokimiyat vakili bo‘lishi mumkinligi va bunda rad javobining berilishi
hokimiyat tomonidan chora ko‘rilishiga olib kelishi mumkinligi bilan bog‘liq
fikrlar respondentlarda qo‘rquv hissini uyg‘otishi mumkin. Shu sababli respondent
o‘z qarashlarini, afzalliklarini yashirishga urinadi, «hali bilmayman», «javob
berishga qiynalaman» qabilidagi betaraf javoblarni beradi. Yoki hokimiyat nuqtai
nazaridan «ma’qul» javobni tanlaydi 5
.
Respondentlarning emotsional xulqi. Tajriba shuni ko‘rsatadiki, respondent
intervyu oluvchi bilan emotsional jihatdan bog‘liq bo‘lishi kerak emas. Ammo
aslida emotsional betaraflikni saqlash juda mushkul. Bu ham milliy xarakter
xususiyatlariga bog‘liq. Ayrim holatlarda savol respondent tomonidan keng
ko‘lamdagi muammolar haqida o‘z fikr-mulohazalarini bildirishga taklif sifatida
tushuniladi. Odamlar o‘z javoblarini imkon qadar batafsil tushuntirish bilan birga
o‘z hayoti haqida o‘ziga xos hisobot bera boshlaydi. Ana shunday tushuntirishlar
asnosida berilgan savolga javob aniq bo‘lmasa, intervyu oluvchi tegishli izohlarsiz
javob variantini qabul qilishi mumkin 6
.
Semantik qiyinchiliklar. Xalqaro standart talabiga ko‘ra, so‘rovnomada
foydalaniladigan so‘zlar respondentga tushunarli, o‘qishga qulay bo‘lishi va bir
ma’noli bo‘lishi kerak. Shu sababli savolni so‘z bilan ifodalashda maxsus atamalar
yoki jargon so‘zlardan foydalanmaslik kerak.
Sotsiologik tadqiqotlarda qo‘llaniladigan intervyu – bu ilmiy-tadqiqot
faoliyatining tarkibiy qismidir. Shu tufayli uni ma’lum bir mantiq asosida amalga
oshirish lozim. Muayyan darajada intervyuerlik tajribasiga ega bo‘lgan
5
Добриенков В.И., Кравченко А.И. Методы сотсиологического исследованийa. М.: “Инфра-М”, 2004. С. 768.
6
Йaдов В.А. Стратегийa сотсиологического исследованийa. Учебное пособие. 4-е издание. М.: “Омега-Л”,
2009. С.545.
8

tadqiqotchilar “ustasiga farqi yo‘q” naqli asosida intervyuni rejasiz amalga
oshirishi mumkin. Biroq bunday hollarda intervyu yakunida nazarda tutilgan
barcha holatlar bo‘yicha axborot to‘play olish yoki tadqiqotning barcha vazifalarini
samarali ijro etish kafolati kam bo‘ladi. Shuning uchun intervyuni ilmiy-tadqiqot
faoliyati bo‘lagi sifatida rejalashtirish kerak. Qolaversa, shuni esdan chiqarmaslik
lozimki, intervyu bevosita shaxs bilan yuzma-yuz muloqot qilish orqali tadqiqot
funksiyalarini amalga oshirishni nazarda tutuvchi so‘rov metodi. Shu sababli,
garchand uni o‘tkazish algoritmini unifikatsiyalashtirib bo‘lmasada, tadqiqotchilar
uchun uni quyidagi bosqichlarda o‘tkazish mumkinligini tavsiya qilamiz 7
.
Sotsiologik tadqiqotlarda intervyu metodini 5 bosqichda o‘tkazish mumkin.
1-bosqich. Intervyuga tayyorgarlik ko‘rish. Ushbu bosqichda quyidagi ishlar
amalga oshiriladi:
o tadqiqot dasturi tuziladi, tadqiqot maqsad va vazifalari belgilab olinadi;
o respondentlar tanlab olinadi;
o intervyu savolnomasi ishlab chiqiladi;
o intervyu o‘tkazish joyi belgilanadi;
o respondent bilan intervyu vaqti va joyi kelishib olinadi;
o intervyu davomida respondentdan olinayotgan ma’lumotlarni qayd qilish
shaklini oldindan belgilab oladi. Agar intervyu jarayonini diktofonga yozib
olmoqchi bo‘lsa, texnik soz bo‘lgan diktofonni tayyorlaydi 8
.
2-bosqich. Psixologik aloqa o‘rnatish
Ushbu bosqichda respondent bilan salomlashiladi, uning hol-ahvolini
so‘rash orqali iliq munosabat shakllantiriladi. Shuningdek, intervyuer o‘zini
tanishtiradi, intervyuning maqsadi umumiy mazmunda tushuntirib beriladi.
Respondentga vaqt ajratib suhbatda ishtirok etayotganligi uchun oldindan
minnatdorchilik ma’lum qilinadi. Psixologik aloqa o‘rnatish bosqichida respondent
o‘zini erkin tutishi uchun unga buyruq ohangida gapirmaslik kerak. Agar suhbatda
ko‘proq respondent o‘zini ustuvor pozitsiyada his qilsa, shunda tortinmasdan va
7

8
Батыгин Г.С. Лекции по методологии сотсиологиcческих исследований. М.: “Российский университет
дружбы народов”, 2008. С. 355.
9

qo‘rqmasdan barcha axborotlarni taqdim etadi. Shuning uchun suhbat davomida
“men siz bilan intervyu o‘tkazaman” degan gaplarga o‘xshagan rasmiyatchilikdan
qochish kerak.
3-bosqich. Intervyu o‘tkazish
Ushbu bosqichda umumiy suhbat bevosita intervyu savolnomasiga
yo‘naltiriladi. Bunda savolnoma bo‘yicha mantiqiy ketma-ketlikda intervyu
amalga oshiriladi.
Intervyuerlarning psixologik bilimdonligi intervyu davomida savol berish
ko‘nikmalarini shakllantirishni ham talab etadi. Har bir savol vaziyatdan kelib
chiqib mantiqan shakllantirilishi lozim. Ayniqsa, savodxonlik darajasi
rivojlanmagan respondentlar bilan ishlashda intervyuer quyidagi qoidalardan kelib
chiqib savol berishi maqsadga muvofiq:
– muloqotda kam qo‘llaniladigan, oddiy aholining tushunishi qiyin bo‘lgan
so‘zlar va maxsus atamalardan foydalanmaslik;
– savollar qisqa bo‘lishi lozim;
– zarur hollarda savolni izohlash mumkin, lekin shakl jihatdan qisqaligicha
qolish kerak;
– savollar mavhum va luqma shaklida bo‘lmasligi lozim, balki aniq va ravon
bo‘lishi kerak;
– savollar shunday shakllantirilishi kerakki, respondentlarshablon variant
bo‘yicha javob bermasligi kerak;
– savollar respondentlarni ruhiy tashvishga solib qo‘yadigan va shaxsiy
qadr-qimmatini kamsituvchi xarakterga ega bo‘lmasligi lozim;
– savollar ong va psixikaga manipulyativ ta’sir ko‘rsatmasligi kerak,
aksincha, respondentlar uchun erkin va har tomonlama fikrlab javob beradigan
iqlim yaratilishi lozim 9
.
4-bosqich. Suhbatni yakunlash
Intervyuer tadqiqot doirasida rejalashtirilgan barcha vazifalarni amalga
oshirib bo‘lgach va intervyu savolnomasi bo‘yicha axborotlar to‘plab bo‘lingach,
9
Йaдов В.А. Стратегийa сотсиологического исследованийa. Учебное пособие. 4-е издание. М.: “Омега-Л”,
2009. С.547.
10

suhbatga yakun yasaladi. Suhbat yakunida intervyuer, albatta, respondentga
suhbatda ishtirok etganligi uchun minnatdorchilik ma’lum qiladi. Vaziyat talab
etganda respondent intervyuda ko‘rib chiqilgan masala bo‘yicha yangi axborotga
ega bo‘lsa yoki suhbat davomida eslay olmagan biror voqea to‘g‘risidagi
ma’lumotlarni eslab qolsa, xabar berishi uchun intervyuer o‘z telefon raqami yoki
ish manzilini aytishi mumkin. Respondent xushmuomalalik bilan kuzatib qo‘yiladi.
5-bosqich. Intervyu natijalarini rasmiylashtirish
Ushbu bosqichda intervyu natijalari axborot-tahliliy hujjat shaklida
rasmiylashtiriladi. Agar intervyu natijalari diktofonga yozib olingan bo‘lsa, unda
tadqiqotchi sokin vaziyatda diktofonda yozib olingan axborotlarni eshitib qoralama
variant tayyorlaydi. Agar ish daftariga axborotlarni turli shartli belgilar va kodlar
qo‘llagan holda yozib olgan bo‘lsa, diqqatini jamlagan holda ularni dekodlashtirib
chiqadi. Undan so‘ng intervyu natijalari bo‘yicha miqdor va sifat tahlili
metodlaridan foydalangan holda axborot-tahliliy hujjat tayyorlanadi. Shuningdek,
intervyu natijalarini axborotni baholash mezonlari bo‘yicha baholash hamda uning
asosida prognoz, tavsiya va chora-tadbirlar ham ishlab chiqish mumkin 10
.
Respondentlar bilan o‘tkazilayotgan intervyuning samaradorligi
intervyuerning psixologik tayyorgarligiga bevosita bog‘liqdir. Chunki intervyu
rasmiy suhbat yoki so‘roq emas, u o‘zaro manfaatdorlik asosida shakllantiriladigan
psixologik aloqa hisoblanadi. Intervyuer respondentga nafaqat savol berish va
javob olish, balki unga ma’naviy ozuqa berish hamda psixologik rag‘batlantirishni
ham bilishi kerak. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, boshqa mamlakatlar
hududida ma’lum muddatda ishlab kelayotgan O‘zbekiston fuqarolari etnik
yaqinlik hissiyotiga muhtoj bo‘ladi. Shuning uchun, intervyu davomida intervyuer
respondentda shaxsiy qadr-qimmat va o‘z-o‘zini hurmat qilish sifatlarini uyg‘ota
oladigan psixologik holat yarata olsa, berilayotgan savollarga ob’ektiv va xolisona
javob olishi mumkin 11
.
10
Батыгин Г.С. Лекции по методологии сотсиологиcческих исследований. М.: “Российский университет
дружбы народов”, 2008. С. 355.
11
Батыгин Г.С. Лекции по методологии сотсиологиcческих исследований. М.: “Российский университет
дружбы народов”, 2008. С. 355.
11

Intervyuer sifatida еtarli darajada layoqatli bo‘lmagan shaxsning jalb qilishi
intervyu natijalarining sifatsiz bo‘lishiga olib keladi. Xususan, ayrim xorijiy
adabiyotlarda psixologik tayyorgarlikka ega bo‘lmagan intervyuerlar quyidagicha
tasniflanadi:
“missioner” intervyuerlar – respondentdan ma’lumot olish o‘rniga, faqat
biror-bir g‘oya yoki fikrni еtkazishga harakat qiladi;
“aql o‘rgatuvchi” intervyuerlar – ko‘p gapirishni yaxshi ko‘radi, nutqini
nazorat qila olmaganligi tufayli asosiy vaqtini faqat axloq-odob masalalariga
bag‘ishlab o‘tkazib yuborib, samarali natijaga erisha olmaydi;
jiddiy bo‘lmagan intervyuerlar – еngiltak, ko‘p kuladigan, muloqot
davomida respondentlarning ijtimoiy-demografik xususiyatlariga zid bo‘lgan
qiliqlarni sodir etadigan shaxslar toifasi;
“buyruqchi” intervyuerlar – savollarni buyruq ohangida beradi, javob
berishni qat’iy talab etadi va agar respondentning fikri o‘zining fikri bilan bir xil
chiqmasa, unga baqirib ruhiy tazyiq o‘tkazishni boshlaydi;
“xavotirli” intervyuerlar – tashqi ko‘rinishi va ekspressiv belgilaridan
tashvishli holatda ekanligi bilinib turadi, intervyuni shoshilib amalga oshiradi va
doimo xavotirli holatda turadi;
sentimental intervyuerlar – hissiyotga tez beriladigan, tez ta’sirlanadigan va
hayajonlanadigan, juda bo‘sh va boshqaruv funksiyasini osongina boshqa shaxsga
berib qo‘yishi mumkin bo‘lgan shaxslar toifasi;
“qotib qolgan” intervyuerlar – o‘z ustida ishlamaydi, intervyuni
rejalashtirish va o‘tkazishda ijodiy yondashmaydi, eski shablon va variantlarga
qarab ish tutadi. Shuningdek, bunday tipdagi intervyuerlar respondentning
javobiga tez qoniqish his qiladi va uni aniqlashtirish, to‘ldirish istagisiz keyingi
savolga o‘tib ketaveradi.
I.2.Intervyu metodini texnikasiga ko ra tavsiflanishiʻ
12

Suhbatga tayyorgarlik odatda umumiy va maxsus bo'linadi. Umumiy
tayyorgarlik deganda umumiy intervyuga tayyorgarlik tushuniladi, maxsus
tayyorgarlik esa oldindan belgilangan mavzu bo'yicha aniq respondentlar bilan
suhbat o'tkazish uchun tayyorgarlik ishlarini anglatadi.Suhbatga umumiy
tayyorgarlik mohiyatan malakali intervyu beruvchilarni tayyorlash bilan tengdir.
Chuqur intervyu o‘tkazishga ixtisoslashgan intervyu oluvchilarning kasbiy sifatlari
rasmiylashtirilgan intervyu o‘tkazuvchi intervyuerlarning kasbiy sifatlaridan bir
qancha jihatlari bilan farqlanadi. Asosiy farq shundaki, chuqurlashtirilgan
intervyularni o'tkazishda intervyu oluvchilar yuqori tayyorgarlikka ega bo'lishlari
kerak, rasmiylashtirilgan intervyularni o'tkazishda esa intervyu oluvchilarning
ma'lumoti va kasbi deyarli ahamiyatsiz 12
.
Yaxshi intervyu oluvchining fazilatlari quyidagilardan iborat: 1) uning
individual qobiliyatlari, 2) metodikani egallashi, 3) sotsiologik tayyorgarlik va 4)
chuqurlashtirilgan suhbatlar yordamida tekshirilayotgan mavzu bo'yicha
tayyorgarlik. Bu sifatlar guruhlari ma'lum munosabatda bo'lib, bir-birini to'ldiradi
va mustahkamlaydi 13
.
Individual qobiliyatlar - bu uning kasbiy mahoratidan qat'i nazar, insonga
xos bo'lgan tug'ma yoki ijtimoiy orttirilgan fazilatlar yig'indisidir. Ko'pgina boshqa
kasblarda bo'lgani kabi, suhbatlashish qobiliyatlari ham odamlarda juda farq qiladi.
Muallifning kuzatishiga ko'ra, yaxshi suhbatdosh bo'lishga deyarli qodir bo'lmagan
odamlar bor. Metodikani o'rgatish ularga unchalik yordam bermaydi, chunki ular
olgan nazariy bilimlariga qaramay, amaliyotda intervyu o'tkazishning uslubiy
tamoyillariga zid bo'lgan suhbat uslublarini amalga oshirishda davom etadilar. Shu
bilan birga, intervyu olish qobiliyati yuqori bo'lgan odamlar ham bor, chunki
ularning tabiiy muloqot uslubi sotsiologlarning avlodlari tomonidan ishlab
chiqilgan chuqur suhbat o'tkazishning uslubiy tamoyillariga yaqin bo'lib chiqadi.
Uslubiy adabiyotlarda intervyu oluvchilarning har xil turlari tasvirlangan.
Yaxshi intervyu oluvchi "ber-va-ol" iborasi bilan ajralib turadi, ya'ni suhbatni
12
Батыгин Г.С. Лекции по методологии сотсиологиcческих исследований. М.: “Российский университет
дружбы народов”, 2008. С. 354.
13
Добриенков В.И., Кравченко А.И. Методы сотсиологического исследованийa. М.: “Инфра-М”, 2004. С. 769.
13

o'tkazayotganda u nafaqat respondentdan kerakli ma'lumotlarni olishi, balki unga
ma'naviy qoniqish hissini ham berishi kerak. qaytish. Ma'lumki, yaxshi o'tkazilgan
suhbat suhbatdoshning shaxsiyatiga o'ziga xos terapevtik ta'sir ko'rsatadi: u
tashvishlarni engillashtiradi, qaror qabul qilishga yordam beradi, o'zini o'zi
qadrlashni oshiradi va hokazo. (bu psixoterapevtik amaliyotda intervyulardan keng
foydalanish uchun asosdir). Ushbu psixologik ta'sirni yaratish va undan to'liqroq
ma'lumot olish uchun foydalanish qobiliyati yaxshi suhbatdoshning asosiy sifati
hisoblanadi.
Adabiyotga ko'ra, yomon suhbatdoshlar turlarining ro'yxati juda keng. Unga
quyidagilar kiradi: intervyu oluvchilar - ma'lumot olish o'rniga suhbatdoshga
g'oyani etkazishga intiladigan "missionerlar"; "axloqshunoslar"; "anemonlar"
(jiddiy emas); hukmronlik qilish; tashvishli; sentimental; shablon bo'yicha harakat
qilish. Ushbu ro'yxatni davom ettirish mumkin. Xususan, muallifning kuzatishiga
ko'ra, respondentning fikri o'z fikri bilan to'g'ri kelmasa, organik ravishda toqat qila
olmaydigan odamlar bor. Bunday odamlar yaxshi suhbatdosh bo'lishlari dargumon.
Bizning fikrimizcha, yuqorida sanab o'tilgan noto'g'ri intervyu uslublari ko'p
hollarda intervyu oluvchilarning shaxsiy fazilatlari bilan oldindan belgilanadi,
shuning uchun ularni tuzatish qiyin 14
.
Texnikaga ega bo'lish, individual qobiliyatlardan farqli o'laroq,
mashg'ulotlar orqali erishiladi. Intervyu oluvchilarni tayyorlashda treningning roli
juda katta. Buni, xususan, Qo'shma Shtatlarda o'tkazilgan maxsus tajriba natijalari
ko'rsatadi, uning mohiyati quyidagicha edi. Intervyu olish bo'yicha maxsus
tayyorgarlikka ega bo'lmagan bir guruh odamlardan oldindan belgilangan mavzular
bo'yicha bir nechta chuqurlashtirilgan suhbatlar o'tkazish so'ralgan. Kutilganidek,
eksperiment ishtirokchilari tomonidan o'tkazilgan suhbatlarning sifati ularning
individual qobiliyatlaridagi farqlarga mos ravishda sezilarli darajada farq qildi.
Keyin eksperiment ishtirokchilari intensiv o'quv kursidan o'tishdi, shundan so'ng
ulardan yana suhbat o'tkazish taklif qilindi. Treningning natijasi quyidagicha
bo'ldi: intervyu sifati barcha o'qitilganlar orasida sezilarli darajada oshdi, lekin
14
Йaдов В.А. Стратегийa сотсиологического исследованийa. Учебное пособие. 4-е издание. М.: “Омега-Л”,
2009. С.544.
14

mashg'ulotdan oldin ham bu ish uchun maksimal qobiliyatni ko'rsatganlar orasida
eng yuqori darajada oshdi. Yuqorida aytilganlar malakali intervyu oluvchilarni
tayyorlash eng qobiliyatli odamlarni keyinchalik o'qitish bilan professional
tanlashni o'z ichiga olishi kerakligini anglatadi.
Suhbatdoshlarni tayyorlash, har qanday kasbiy tayyorgarlik kabi, nazariya
va amaliyot uyg'unligiga asoslangan bo'lishi kerak. Nazariy tayyorgarlik darsliklar,
o‘quv qo‘llanmalari va ma’ruza kurslarini talab qiladi. Amaliy mashg'ulotlar
quyida muhokama qilinadigan maxsus treninglar orqali amalga oshiriladi.
Sotsiologik tayyorgarlik kamida uch jihatdan muhim ahamiyatga ega.
Birinchidan, har bir intervyu oluvchi tahlilning taniqli metodologik tamoyilini
qadr-qimmatini hisobga olmasdan yaxshi o'zlashtirishi kerak. Suhbat o'tkazish
amaliyotiga nisbatan bu tamoyil eshitishning baholovchi neytralligini bildiradi.
Ikkinchidan, sotsiologik (birinchi navbatda nazariy) trening respondentlarning
bayonotlarini to'g'ri tushunishga imkon beradi, ayniqsa intervyu oluvchi va
respondent turli submadaniyatlarga va turli kasbiy sohalarga tegishli bo'lgan
hollarda. Uchinchidan, ushbu tayyorgarlik intervyu oluvchining tegishli
mavzularni egallash va rivojlantirish qobiliyatini rivojlantiradi, bu muvaffaqiyatli
suhbatning asosiy shartlaridan biridir 15
.
Tadqiqot predmeti bo'yicha tayyorgarlik shuni anglatadiki, iqtisod sohasida
intervyu o'tkazishda intervyu oluvchidan iqtisodchi, tibbiyotda (masalan, batafsil
anamnez yig'ishda) - shifokor, ishlab chiqishda malakali bo'lishi kerak.
texnologiyalar - texnolog sifatida, hissiy reaktsiyalarni o'rganishda - psixolog
sifatida va boshqalar. Ayniqsa, ko'pincha intervyu oluvchilarning sub'ekt
malakasiga bo'lgan ehtiyoj amaliy va fanlararo tadqiqotlarda (ikkinchisi iqtisodiy
sotsiologiya, tibbiyot sotsiologiyasi va boshqalarni o'z ichiga oladi) paydo bo'ladi.
Mavzu bo‘yicha o‘qitish, shuningdek, umumiy sotsiologik tayyorgarlik intervyu
oluvchining respondentlarni to‘g‘ri tushunish va tegishli mavzularni tanlash
qobiliyatini oshiradi.
15
Йaдов В.А. Стратегийa сотсиологического исследованийa. Учебное пособие. 4-е издание. М.: “Омега-Л”,
2009. С.548.
15

Yuqorida sanab o'tilgan to'rtta guruh sifatlar bir-birini o'zaro mustahkamlash
xususiyatiga ega va shu bilan birga qisman almashtiriladi. Eng yuqori malakali
intervyu oluvchilar to'rtta fazilatga ega bo'lganlardir. Shu bilan birga, ulardan faqat
bir qismiga ega bo'lgan odamlar amaliy ishda juda samarali harakat qilishlari
mumkin. Xususan, o'z mutaxassisligi bo'yicha yuqori fan malakasiga ega bo'lgan
shaxslar so'rov usullarini bilmagan holda ham suhbatni muvaffaqiyatli o'tkazishi
kuzatilgan. Sotsiologik malaka chuqur suhbatlar metodologiyasini tez
o'zlashtirishga yordam beradi. Va nihoyat, intervyu olish qobiliyatiga ega bo'lgan
odamlarni professional tanlash va ularni o'qitish nisbatan qisqa vaqt ichida o'z
vazifalarini muvaffaqiyatli bajara oladigan intervyuchilarni tayyorlashga imkon
beradi. Yuqori sotsiologik yoki fan malakasiga ega bo'lgan odamlar nisbatan
kamdan-kam uchraydiganligini hisobga olsak, ular orasidan intervyuchilarni
yollash ko'pincha amaliy emas. Amaliy ishlarga tadqiqot guruhlariga metodologiya
kursini tamomlagan, tadqiqotga umumiy va uslubiy rahbarlikni, shuningdek, eng
mas’uliyatli yoki murakkab suhbatlarni o‘tkazishni yuqori malakali tadqiqotchilar
zimmasiga yuklagan o‘rta malakali suhbatdoshlarni kiritish mumkin 16
.
Intervyuda amaliy mashg'ulotlar jarayoni mohiyatan xatolarni tuzatish va
amalga oshirish jarayonidir. Suhbatdoshlar tomonidan yo'l qo'yiladigan xatolar
turlari soni juda ko'p bo'lsa-da, ularning aksariyatini uch turga birlashtirish
mumkin:
- intervyu oluvchi va respondent o'rtasidagi psixologik aloqani buzadigan xatolar,
buning natijasida respondent "o'ziga yopiladi";
- respondent tomonidan taqdim etilgan ma'lumotlarning buzilishiga olib keladigan
xatolar, buning natijasida respondent o'z fikrini bildirmaydi, nimanidir yashiradi va
hokazo;
- ahamiyatsiz (suhbat maqsadi bilan bog'liq bo'lmagan) xabarlarni yuborishga olib
keladigan xatolar. Bunday xabarlar respondent uchun haqiqat, batafsil, mazmunli
bo'lishi mumkin, ammo ular suhbatdoshni tadqiqot maqsadiga olib kelmaydi.
16
Йaдов В.А. Стратегийa сотсиологического исследованийa. Учебное пособие. 4-е издание. М.: “Омега-Л”,
2009. С.542.
16

Shuni ta'kidlash kerakki, ba'zi hollarda intervyu oluvchilarning ko'rsatilgan
oqibatlarga olib keladigan harakatlari ongli, ya'ni u yoki bu uslubiy maqsadlar
uchun harakatga keltiriladi. Misol tariqasida “qiyin” intervyu turini keltirish
mumkin, bunda intervyu oluvchi zarur ma’lumotlarni olishni istab, ataylab
psixologik iqlimning yomonlashishi va hatto respondentning suhbatni davom
ettirishdan bosh tortishi xavfini tug‘diradi. Yana bir misol sifatida, respondentning
"gapirishi" uchun ahamiyatsiz mavzularning rivojlanishi haqidagi ongli taxminni
ko'rsatishimiz mumkin. Shunday qilib, xatolar faqat yuqoridagi mezonlardan biriga
javob beradigan, rejalashtirilmagan va suhbatdosh tomonidan aniq amalga
oshirilgan uslubiy maqsadga ega bo'lmagan harakatlar sifatida qaralishi kerak 17
.
Intervyu ko'nikmalariga oid amaliy mashg'ulotlar individual yoki guruh
bo'lishi mumkin. Ikkala usul ham birlashtirilishi mumkin, ammo ular alohida
tavsiflanishi kerak 18
.
Shaxsiy treningda xatolar haqida ma'lumot manbai tajribali suhbatdosh yoki
respondent bo'lishi mumkin. Ajam suhbatdosh tomonidan o'tkazilgan test
suhbatlari magnitafonga yozib olinishi kerak, shundan so'ng ular yangi
boshlanuvchi suhbatdosh, o'qituvchi va, ehtimol, respondent ishtirokida tinglash va
tanqidiy tahlil mavzusi bo'lishi mumkin. Tajribali suhbatdosh, qoida tariqasida,
o'zining tajribasiz hamkasbi tomonidan yo'l qo'yilgan xatolarning ko'pini payqaydi
va eng muhimi, aynan nima xato bo'lganligi haqida malakali tushuntirish berishi
mumkin. Shu bilan birga, hatto tajribali suhbatdosh ham ba'zida respondentning
haqiqiy his-tuyg'ulari va fikrlari haqida taxmin qilishi mumkin. Bundan kelib
chiqadiki, xatolar haqida muhim ma'lumot manbai respondentning o'zi bo'lishi
mumkin. Bu erda qiyinchilik shundaki, sotsiologik malakaga ega bo'lmagan
respondent suhbatdoshning xatolarini aniq tan olish va malakali tavsiflash
imkoniyatiga ega emas. Bu qiyinchilikni еngishning mumkin bo'lgan usullaridan
biri sotsiologning respondent rolini o'ynashi mumkin. Ikkinchi yo'l - o'quv
jarayonining barcha uch ishtirokchisi ishtirok etgan suhbatning yozuvini birgalikda
17
Добриенков В.И., Кравченко А.И. Методы сотсиологического исследованийa. М.: “Инфра-М”, 2004. С. 767.
18
Батыгин Г.С. Лекции по методологии сотсиологиcческих исследований. М.: “Российский университет
дружбы народов”, 2008. С. 353.
17

tinglash. Tinglash jarayonida malakali intervyu oluvchi o'z mulohazalari bilan bir
qatorda respondentga o'quv suhbatdoshining harakatlariga uning munosabati
haqida savollar beradi.
Sinov suhbatlari bilan bir qatorda, tajribasiz tadqiqotchilar tomonidan
o'tkazilgan suhbatlarning audioyozuvlariga ular yo'l qo'ygan uslubiy xatolar tahlili
bilan parallel matn qo'shiladigan fonetik simulyatordan foydalanish tavsiya etiladi.
Bunday simulyatorning ruscha versiyasini ishlab chiqish uzoq vaqtdan beri
kechiktirilgan ehtiyojdir, ammo hozirgi vaqtda bu ish hali hech kim tomonidan
amalga oshirilmagan 19
.
Individual ta'lim bilan bir qatorda guruhli ta'lim shakllari ham mavjud bo'lib,
ba'zi mualliflar ularni samaraliroq deb hisoblashadi. Guruh usuli bilan
mashg'ulotlar 15-20 kishidan iborat guruhlarda olib boriladi. Guruhlar yuqori
malakali mutaxassis bo'lishi kerak bo'lgan talabalar va rahbardan iborat. Talabalar
tarkibiga to'liq boshlanuvchilar ham, intervyu berishda allaqachon tajribaga ega
bo'lgan, ammo o'z malakalarini oshirishga intilayotgan shaxslar ham kirishi ma'qul.
Qisqacha nazariy tushuntirishlardan so'ng, mashg'ulot guruh a'zolari o'rtasida o'quv
suhbatlari, tanqid va muhokamalar, kuzatishlar va amaliyot orqali amalga
oshiriladi. Har bir talabaga psixologik xavfsizlik hissini ta'minlaydigan muhitda
amaliy suhbatlar o'tkazish, muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklari haqida gapirish,
hamkasblarining muvaffaqiyatlari va muvaffaqiyatsizliklarini tasvirlash imkoniyati
beriladi. Talaba shuni bilishi kerakki, hatto uning eng muvaffaqiyatsiz urinishlari
ham kulgili ko'rinmaydi va uning eng qo'pol xatolari to'liq qobiliyatsizlikda
ayblash emas, balki yordam berish istagini keltirib chiqaradi. U o'z tajribasi
asosida biror narsani o'rganishni va kasbiy ko'nikmalarni egallashga yordam
berishni xohlaydigan hamkasblar, ham yangi boshlanuvchilar, ham "nuroniylar"
tomonidan tushunilishi va qabul qilinishiga ishonch hosil qilishi kerak 20
.
Fokus-guruh intervyu metodining guruhiy shaklda o‘tkaziladigan turi, ya’ni
guruhiy intervyu sanaladi. Uning oddiy intervyudan farqi shundaki, individual
19
Йaдов В.А. Стратегийa сотсиологического исследованийa. Учебное пособие. 4-е издание. М.: “Омега-Л”,
2009. С.541.
20
Добриенков В.И., Кравченко А.И. Методы сотсиологического исследованийa. М.: “Инфра-М”, 2004. С. 777.
18

intervyuda har qanday shaxs respondent bo‘lishi mumkin. Fokus-guruhda esa faqat
ma’lum soha vakillari, ekspertlar, mutaxassislar respondent sifatida ishtirok etadi.
Xorij amaliyotiga muvofiq, fokus guruhni shakllantirishda uning a’zolari 8-
10 nafargacha, rus manbalarida esa 10-12 nafargacha bo‘lganda bu guruh optimal
hisoblanadi. G.Edmunde o‘zining fokus guruhlar bo‘yicha qo‘llanmasida guruhiy
bahslarda ko‘p sonli shaxslar ishtirokini samarasiz, bunday sharoitda guruhni
boshqarishning murakkabligi haqida ta’kidlaydi. Boshqa G‘arb manbalarida fokus
guruh tarkibi 8-12 kishiga yetishi, guruhdagi yig‘ilish davomiyligi o‘rtacha 2 soat
davom etishi va oldindan tuzilgan bir necha mavzuni qamrab olgan reja asosida
o‘tkazilishi haqida qayd etiladi. Shunday qilib fokus guruh tarkibi 6-12 kishigacha
o‘zgarib turadi.
Fokus guruhning asosiy mezonlari qatoriga ishtirokchilar soni, ularning
ijtimoiy xususiyatlari, guruhlar soni, ikki omil: guruhiy intervyu va tadqiqotni
o‘tkazish bo‘yicha metodik talablar kiradi.
Fokus guruhning qisqartirilgan shakli (4-6 kishi) faqatgina ekstremal
vaziyatlarda asqotadi. Jumladan, qachonki cho‘zilib ketganda hamda guruh
a’zolarida uning tarkibidan chiqishga bo‘lgan sabablar vujudga kelganda yoki katta
hajmdagi savollarning muhokamasi jarayonida tartibsizlik kelib chiqishi mumkin.
Katta bo‘lmagan fokus guruhdan foydalanishdan maqsad:
-katta guruhda ishtirokchilarga o‘z fikrlarini bayon etishlari uchun kam vaqt
beriladi. Bunday sharoitda bahs cho‘zilib ketadi va bu kerakli natija bermaydi;
-ishtirokchilar vaqtini chegaralash orqali moderator katta guruhda direktiva asosida
faoliyat olib boradi;
-katta guruhlarda ko‘pchilik o‘zini bemalol his eta olmaydi.
Bunday sharoitda ularning o‘z pozitsiyalarini asoslash imkoniyati pasayadi 21
.
Agar fokus guruh maqsadi katta hajmdagi yangi g‘oyalarni yig‘ishga
qaratilgan bo‘lsa, bunda katta guruh imkoniyatidan foydalanish 172 maqsadga
muvofiq. Agarda bizga har bir respondentning maksimal darajada chuqur va yoyiq
fikri kerak bo‘lsa, kichik guruhlarni shakllantirish maqsadga muvofiq.
21
Батыгин Г.С. Лекции по методологии сотсиологиcческих исследований. М.: “Российский университет
дружбы народов”, 2008. С. 353.
19

Shunday qilib, guruh katta bo‘lmasligi kerak aks holda uni boshqarish qiyin
bo‘lib qoladi hamda kichik bo‘lmasligi lozim. Guruhning tarkibi quyidagi
talablarga ko‘ra o‘rganiladi: – a’zolarning ijtimoiy mansubligi (maqom)ga ko‘ra:
odatda bir guruh tarkibiga ijtimoiy maqomi bir-biriga yaqin respondentlar jalb
etiladi (bunda aholining barcha qatlamiga mansub shaxslar jalb etiladi); – guruh
ishtirokchilarining hayotiy tajribasiga ko‘ra: qoida tariqasida bir guruhga hayotiy
tajribasi bir-biriga yaqin bo‘lgan insonlar tanlanadi; – ishtirokchilarning
vakolatlilik (bilim) darajasiga ko‘ra: bunda guruh tarkibiga turli darajadagi vakolat
(bilim)ga ega respondentlar jalb etiladi; – iste’mol imkoniyatlariga ko‘ra: bir
guruhda teng moliyaviy iqtisodiy imkoniyatlarga ega insonlar bo‘lishi talab etiladi;
– yoshi va oiladagi maqomiga ko‘ra: turli yoshdagi insonlar jalb etilishi maqsadga
muvofiq emas (aksincha, bir xil yoshga mansub insonlar jalb etiladi); – jinsi
bo‘yicha: guruh tarkibi turli jinsga mansub bo‘lishi maqsadga muvofiq; –
muhokama qilanayotgan muammoga nisbatan yondashuvi bo‘yicha: bir guruh
tarkibiga muammo bo‘yicha turli qarashga ega bo‘lgan va bahsga kirisha oladigan
shaxslarni taklif qilish maqsadga muvofiq. Guruh tarkibini aniqlash davomidagi
asosiy ijtimoiy xususiyatlar: jins, yosh va millat (ba’zi hududlarda diniy
mansublik), ma’lumotlilik va ijtimoiy guruhga mansublik hisobga olinadi.
I.3.Intervyu metodi protsedurasi ko ra tavsiflanishiʻ
Suhbat jarayoni yangi xodimlarni yollash uchun ko'p bosqichli jarayondir.
Bosqichlar asosan yakkama-yakka, bir guruh nomzodlar yoki panel bilan
o'tkaziladigan ish suhbatlarini o'z ichiga oladi. Suhbatlar shaxsan, telefon orqali
yoki elektron pochta orqali yoki video konferentsiya vositalari orqali o'tkaziladi.
Aniq jarayon har bir tashkilot uchun rolga va ishga qabul qilish va yollash uchun
mas'ul bo'lgan shaxsga qarab farqlanadi 22
.
22
Добриенков В.И., Кравченко А.И. Методы сотсиологического исследованийa. М.: “Инфра-М”, 2004. С. 768.
20

Suhbat jarayoni ish beruvchilarga nomzodni ishga yollashni xohlashlarini
baholashga yordam beradigan bir necha aniq bosqichlardan iborat. Suhbat jarayoni
bosqichlarining aniq mazmuni sizning biznesingiz va siz yollayotgan o'ziga xos
rolingizga qarab farq qilishi mumkin 23
.
Biroq, ko'pchilik kompaniyalar amal qiladigan standart tuzilma mavjud
bo'lib, u intervyu jarayonining ushbu 5 bosqichida so'raladigan savollarning o'ziga
xos turlarini o'z ichiga oladi.
Boshlashdan oldin, ikkita asosiy maqsad borligini yodda tuting. Suhbat
jarayonining maqsadi:
1. Ishga nomzodning malakali ekanligini, rolni bajarish uchun zarur bo'lgan
ko'nikma va tajribaga ega ekanligini aniqlang.
2. Nomzodning to'g'ri madaniy mosligini baholang, ularning maqsadlari va
qadriyatlari tashkilot bilan mos kelishiga ishonch hosil qiling.
Shunday qilib, nomzodlar bilan intervyu o'tkazishdan maqsad, kimnidir ishga
olish ikkala tomonga ham foyda keltiradimi yoki yo'qligini aniqlashdir.
To'ldirilishi kerak bo'lgan har bir rol turli ko'nikmalar va tajriba darajalarini
talab qiladi, shuning uchun intervyu jarayonidagi qadamlar soni mos ravishda
o'zgaradi.
Odatda, eng keng tarqalgan intervyu bosqichlari va bosqichlari quyidagilardir.
Shuningdek, suhbat jarayonining har bir bosqichi uchun nomzodlarga qanday
savollar berish kerakligini tushuntiramiz, shunda siz har bir bosqichning maqsadini
yaxshiroq tushunishingiz mumkin 24
.
Aksariyat ish beruvchilar tanlangan abituriyentlarni tekshirish uchun
dastlabki suhbatlar o'tkazadilar va ularning ko'nikmalari rolga etarlicha kuchli mos
kelishiga ishonch hosil qiladilar. Agar tashkilot autsorsingni agentlikka jalb qilsa,
tashqi yollovchi dastlabki skrining suhbatlarini o'z zimmasiga oladi.
Ushbu dastlabki skrining intervyular qisqa tutiladi, odatda 15-20 daqiqalik
telefon suhbati yoki video konferentsiya vositasi orqali. Skrining intervyulari qaysi
23
Феннето Э. Интервyu и опросник: формы, протседуры, резултаты. СПб.: «Питер», 2004. – С. 160.
24
Батыгин Г.С. Лекции по методологии сотсиологиcческих исследований. М.: “Российский университет
дружбы народов”, 2008. С. 363.
21

nomzodlarni rasmiy intervyuning birinchi bosqichiga taklif qilishni qisqartirishga
qaratilgan 25
.
Shu sababli, odatdagi skrining intervyu savollari nisbatan umumiy,
to'g'ridan-to'g'ri bo'ladi va nomzodning qattiq mahorati va ish tajribasini
baholashga qaratilgan. Ishni potentsial bajarish uchun ular qanday amaliy tajriba
va ko'nikmalarga ega?
Suhbat jarayonining ushbu bosqichida siz hali ham madaniy uyg'unlik va
madaniyatga ko'p e'tibor qaratmasligingiz kerak. Aksincha, buni "qog'ozdagi"
nomzodning ish talablariga javob berishini aniqlash deb hisoblang.
Suhbat jarayonining keyingi bosqichi odatda birinchi intervyu deb ataladi.
Birinchi suhbat odatda ariza beruvchi va ishga qabul qilish bo'yicha menejer bilan
yakkama-yakka suhbatdir. Odatda, birinchi intervyu shaxsan va joyida bo'ladi,
lekin u virtual yoki telefon suhbati ham bo'lishi mumkin.
Birinchi suhbatning maqsadi nomzodning tajribasi va malakasini dastlabki
skrining asosida qo'shimcha ravishda baholashdir.
Birinchi intervyuda eng ko'p beriladigan savollar kompaniya o'z optimal
nomzodida izlayotgan malakalarga tegishli. Suhbatdosh nomzodning ishni
bajarishi va kompaniya madaniyatiga mos kelishini aniqlash uchun arizachining
ish tarixi, tajribasi va ko'nikmalari haqida so'raydi
Ushbu bosqichda siz ularning rezyumelarida yozilganidan tashqari, ularning
tajribasiga biroz chuqurroq kirishni xohlaysiz. Hozirga kelib, siz ham odamni
nafaqat uning malakasini, balki bir oz yaxshiroq bilishni boshlashingiz mumkin.
Suhbat jarayonining keyingi bosqichida siz buni yanada kengaytirasiz.
Ikkinchi suhbatga taklif qilingan nomzodlar bu rol uchun jiddiy
da'vogarlardir. Ko'pincha bu tur nomzodlar turli bo'lim boshliqlari bilan
uchrashadigan va ish joyini aylanib chiqadigan (shaxsan o'tkazilganda). Ikkinchi
intervyuda, birinchi turdan ishga qabul qilish bo'yicha menejer nomzod bilan
bevosita ishlaydigan kishi bilan birga bo'lishi mumkin 26
.
25
Феннето Э. Интервyu и опросник: формы, протседуры, резултаты. СПб.: «Питер», 2004. – С. 164.
26
Добриенков В.И., Кравченко А.И. Методы сотсиологического исследованийa. М.: “Инфра-М”, 2004. С. 767.
22

Ikkinchi intervyuning maqsadi nomzodning ish tajribasi bilan yaqindan
tanishish, shuningdek, ular yaxshi madaniy muvofiqligini baholashni boshlashdir.
Ikkinchi raund intervyu savollari birinchi bosqichda muhokama qilingan
mavzularga chuqur kirib borishdir. Suhbatdosh odatda nomzodlardan o'z
qobiliyatlari rolni yaxshi bajarishga qanday imkon berishiga oid aniq misollar bilan
batafsil javoblar bilan javob berishni talab qiladigan ishga oid savollarga e'tibor
qaratadi 27
.
Shuning uchun, bu tur odatda xatti-harakatlar va vaziyatga oid savollarni o'z
ichiga oladi:
 Xulq-atvorga oid savollar nomzodlardan tajribani eslab qolishlarini, uni qanday
hal qilganliklarini tushuntirishni va natijani tasvirlashni so'raydi. Ular
nomzodlarni o'tmishdagi ishlarida muvaffaqiyat qozonganliklari yoki
kurashganliklari haqida batafsil hikoyalar bilan bo'lishishga undashadi.
 Vaziyatli savollar nomzodlarga taxminiy vaziyatlarni taqdim etadi va ulardan
qanday javob berishlarini so'raydi. Bunday savollar nomzodning muammolarni
hal qilish qobiliyatlari va ish joyidagi mojarolarni qanday hal qilishlari haqida
tushuncha beradi. Ushbu savollarga javoblarni baholash yakuniy nomzodlar
ro'yxatini shakllantirishga yordam beradi.
Boshqa turdagi ikkinchi intervyu savollari nomzod nima uchun ishni
xohlashini va kompaniya nima qilayotgani haqida qanchalik bilishini yoki
tushunishini o'rganadi.
Hozirgacha siz nomzodning ish tajribasi va afzal ko'rgan ish usullari haqida
yaxshi tushunchaga ega bo'lishingiz kerak edi. Shuningdek, siz ularning
shaxsiyatini biroz ko'proq bilib olishingiz kerak, bu sizning jamoangizga mos
keladimi yoki yo'qmi degan fikrni beradi.
Siz deyarli intervyu jarayonini tugatdingiz va keyingi yollanmangizni
topdingiz. Ammo qaror qabul qilishdan oldin, siz nomzodni yana bir suhbatga
taklif qilishingiz mu Barcha intervyu jarayonlari uchinchi intervyuni o'z ichiga
olmaydi, shuning uchun bu turda nima sodir bo'lishi ikkinchi intervyuda sodir
27
Феннето Э. Интервyu и опросник: формы, протседуры, резултаты. СПб.: «Питер», 2004. – С. 161.
23

bo'lishi mumkin. Ba'zi hollarda uchinchi intervyu nomzod topshiriqni bajargandan
so'ng o'tkaziladi yoki nomzodning taqdimotidan iborat bo'lishi mumkin 28
.
Agar uchinchi intervyu bo'lsa, maqsad nomzodning ish qobiliyati va
qobiliyatiga yanada chuqurroq kirib borishdir. Ushbu intervyu bosqichi ko'proq
xatti-harakatlar va vaziyatga oid savollarni o'z ichiga oladi. Ushbu bosqichda,
shuningdek, sizning ish joyingiz madaniyati va jamoa tuzilmangizga qanday mos
kelishini baholash uchun qo'shimcha savollar berishni xohlaysiz.
Ushbu intervyu savollarining barchasi nomzodni hisobga olgan holda
so'raladi. Ular nomzod bilan ishlash qanday ko'rinishi va ular sizning jamoangizga
qanday mos kelishi mumkinligi haqidagi faraziy holatlardir.
Ushbu bosqichda sizda bir yoki ikkitadan ortiq potentsial nomzodlar
qolmasligi kerak. Ikkala tomon ham o'zlari xohlagancha savol berish uchun bir
nechta imkoniyatga ega bo'lishdi, shuning uchun qolgan har qanday nomzod
sizning jamoangizga ajoyib qo'shimcha bo'lishi kerak. Shunday qilib, yakuniy
qaror qabul qilish vaqti keldi 29
.
Suhbat jarayoni nomzodga taklif qilinganidan keyin yakunlanadi. Sanoatga
qarab, ba'zi kompaniyalar rasmiy taklif xatini yuborishdan oldin ma'lumotni
tekshirish yoki aloqa ma'lumotnomalarini amalga oshiradilar. Faqat har doim
GDPR qoidalariga rioya qilishingizga ishonch hosil qiling!
Nomzodlar shartlardan mamnun ekanliklariga ishonch hosil qilish yoki
muzokaralar olib borish kerak bo'lgan sohalarni aniqlash uchun avvalo telefon
orqali yoki elektron pochta orqali (yoki ikkalasi) yozma ravishda og'zaki taklif
olishlari odatiy holdir 30
.
Ular taklifni qabul qilishlari bilanoq siz intervyu jarayonini rasman
yopishingiz mumkin va nomzod keyingi bosqichga o'tadi: ishga qabul qilish
jarayoni.
Qoida tariqasida fokus guruhga bir-birlarini tanimaydigan hamda fikrlashi
va qarashlari umumiy bo‘lgan insonlar toifasi taklif etiladi. Tadqiqot davomida
28
Феннето Э. Интервyu и опросник: формы, протседуры, резултаты. СПб.: «Питер», 2004. – С. 165.
29
Добриенков В.И., Кравченко А.И. Методы сотсиологического исследованийa. М.: “Инфра-М”, 2004. С. 767.
30
Феннето Э. Интервyu и опросник: формы, протседуры, резултаты. СПб.: «Питер», 2004. – С. 164.
24

nafaqat bir shaxsning, balki guruhning o‘zaro fikri tahlil qilinadi. Fokus guruhning
davomiyligi 1,5-2 soatgacha davom etadi. Ba’zan guruhda qisqa yig‘ilishlarni
o‘tkazish maqsadga muvofiq (30-40 daq). Istisno sifatida fokus guruhda yangi
g‘oyalar ishlab chiqarish jarayonlari 6-8 173 soatgacha davom etadi. Bu vaqt
avvaldan tayyorlangan moderator erkin tarzda, lekin aniq ko‘rsatma asosidagi
suhbatni boshqarib boradi. Fokus guruhda kechayotgan jarayonlar videotasmaga
yozib boriladi. Videoyozuv qayta ishlanishi natijasida tadqiqotchi butun bahsning
matniga ega bo‘ladi. Transkript asosida tahliliy hisobot yoziladi. Shuningdek,
videoyozuv respondentlarni noverbal harakatlarini tahlil qilishda foydalaniladi.
Buyurtmachi xohishiga ko‘ra, unga fokus guruh ishtirokidagi jonli suhbat va
transkript aks etgan videoyozuv taqdim etilishi mumkin 31
.
Guruhiy intervyu mahsuldorligini oshirish maqsadida guruhda fikr
bildirayotgan respondentlarga ba’zi talab (ko‘rsatma)lar qo‘yilishi mumkin.
Ulardan biri respondentlar javob berishlari chog‘ida vaqtning tig‘iz ekanini his
qilishlari kerak. Vaqtning tig‘izligini (chiroyli) aytish talab etiladi. Mazkur
amaliyot tartibintizomning boshlanishi bo‘lib, bu moderatorga bir ishtirokchini
to‘xtatib, boshqa ishtirokchiga so‘z berish imkoniyatini beradi 32
.
R.Kryuger fikricha, fokus guruhda muhokama qilinayotgan savollar 10
tadan oshmasligi lozim. Eng maqbuli 5-6 savoldan iborat bo‘lgani. D.Styuard va
P.Shamdisani hisob-kitoblariga ko‘ra, ko‘p hollarda, bu kabi intervyuda 12 ta
mavzugacha savollar muhokama etiladi. Bu еrda tizimlashmagan ochiq va yopiq
savollar qabul qilinadi. Eng asosiysi bu respondentlarga turli xil fikrlarni bildirish
imkoniyatini berishi kerak. Savollar chuqur o‘ylab tuziladi. Har bir savol
qatnashchilarda qiziqish uyg‘otishi kerak. Metodistlar savollar tuzishda quyidagi
ma’nolar qamrab olingan savollarni ishlatishni tavsiya beradi: “Bu nima uchun
sodir bo‘lmoqda?”, “Buning qanday sharoitlarda imkoni bor?”, “Bu еrda nima
31
Йaдов В.А. Стратегийa сотсиологического исследованийa. Учебное пособие. 4-е издание. М.: “Омега-Л”,
2009. С.546.
32
Феннето Э. Интервyu и опросник: формы, протседуры, резултаты. СПб.: «Питер», 2004. – С. 168.
25

sodir bo‘ldi?”, “Bugun muhokama qilinayotgan dastur bo‘yicha sizning
fikringiz” 33
.
Tadqiqot natijalarini tahlil qilishda kontent va diskurs tahlil usuli
qo‘llanilishi mumkin. Olingan ma’lumot tadqiqotchidan yuqori malaka talab
qiladi. Jumladan, u respondentlar tomonidan bildirilgan fikrlarni tizim shakliga
keltira olishi talab etiladi. Jumladan, tadqiqot natijalarini tahlil qilayotgan shaxs,
shuningdek, guruhda o‘z o‘rnida aytilmagan mavzudan tashqaridagi fikrlarni ham
inobatga olishi lozim.
Ishtirokchilarni yig‘ish va filtrlovchi anketa. Saralash mezonlariga
asoslangan va guruh tarkibi umumiyligini ta’minlovchi filtrli anketa fokus guruh
ishtirokchilarini yig‘ishning asosiy quroli hisoblanadi. Filtrlovchi anketa
professional belgisiga ko‘ra guruhda ishtiroki qo‘llab-quvvatlanmaydigan
insonlarni qabul qilishga yo‘l qo‘ymasligi kerak.
Bahsni kuzatish Guruhdagi o‘zaro ta’sir tahlili quyidagilarni ko‘rsatishi
mumkin:
1. Respondentlar tomonidan bildirilgan fikrlarning qaysilari qabul qilingan va
qaysilari qabul qilinmagan;
2. Qatnashchilar tomonidan o‘z qarashlarini isbotlashga qaratilgan dalillar;
3. Ishtirokchilar tomonidan o‘z pozitsiyalarini oqlash maqsadida qaysi
manbalar ishlatilgani va bu manbalarga boshqa ishtirokchilarning munosabatlari;
4. Ishtirokchilar nuqtai nazarini o‘zgarishiga sabab bo‘lgan dalil, manba va
axborot turlari;
5. Ovoz ohangi, tana harakati va suhbatning emotsionallik darajasi.
Ishtirokchilarni doira shaklida stol atrofiga joylashtirish maqsadga muvofiq.
Bu еrda moderator fokus guruh a’zolarining barchasini kuzata olishi lozim.
Ishtirokchilar esa bir-birlarini yaxshi ko‘ra olishlari talab etiladi.
Moderatorning funksiyasi va sifatlari
Chuqur individual intervyu olib borayotgan moderator va intervyuerning
ishni olib borishdagi so‘nggi maqsadlari bo‘yicha funksiyalari o‘xshash, lekin
33
Добриенков В.И., Кравченко А.И. Методы сотсиологического исследованийa. М.: “Инфра-М”, 2004. С. 767.
26

intervyuni olib borish shakli farqlanadi. Tajribali moderator intervyusi professional
faoliyatiga yaqin bo‘lganda intervyu samarali chiqadi. Individual tartibda
intervyuni olib boruvchi intervyuer doim ham samarali moderator bo‘la olmasligi
mumkin. Shunday bo‘lsada yangi sohani o‘zlashtirib olishda uning intervyu
o‘tkazish bo‘yicha ko‘nikmalari yordam beradi 34
.
Metodistlarning fikricha, moderatorning asosiy funksiyasi uning qanchalik
so‘raganida emas, balki bahsni boshqara olishidadir.
Moderatorning mavzu bo‘yicha xabardorligi kamida boshqa oddiy
ishtirokchilarning biror mahsulot bo‘yicha xabardorligi darajasi bilan teng bo‘lishi
lozim. Suhbat davomida moderator chiqib 175 ketmasligi kerak. Masalan, fokus
guruhning marketingdagi maqsadi mahsulot ishlab chiqaruvchini o‘z mahsulotiga
nisbatan iste’molchi ko‘zi bilan yondashishga erishish.
Tajribali moderator kema kapitani va orkestr dirijyoriga qiyoslanadi. Uning
professional sifatlariga bahs tizginini qo‘lda ushlab tura olish, bahsni tadqiqot
maqsadi bilan uyg‘un holda olib borish, bahs ishtirokchilarini joylashtira olish
(faol tinglash: diqqat, tushunish, adekvat harakat, hamdardlik, empatiya), o‘zining
еtakchi maqomini saqlab qola bilish, bahs uchun ajratilgan vaqtdan samarali
foydalanish. R.Kryuger fikricha, moderator diqqatli bo‘lishi, qizishishdan uzoq
bo‘lishi, o‘ziga nisbatan bosim o‘tkazishlariga yo‘l qo‘ymasligi, savolni yodda
tutishi shart. Shunday vaziyatlar bo‘ladiki, moderator bahsning rivojiga salbiy
ta’sir o‘tkazib qo‘yishi mumkin. Bu jarayon moderatorning o‘z funksiyasini anglab
еtmaganligi va yuqorida zikr etilgan sifatlarning еtishmasligi bilan bog‘liq.
Moderatorlarning quyidagi destruktiv turlari mavjud: o‘zini yo‘qotib
qo‘ygan va qo‘rqoq moderator. Bunda moderator avvaldan tuzilgan savollar
ro‘yxatiga bog‘lanib qoladi. U savollar ro‘yxatini himoya halqasi sifatida qaraydi.
Umuman, tajribali moderator o‘z ishining murakkab va og‘irligiga qaramay,
undan zavq olishi kerak. Beparvo moderator muhokama qilinayotgan muammo
bo‘yicha bahsni tashkillashtira olmaydi va o‘z vaqtida diqqatni jamlay olmaydi. Bu
34
Йaдов В.А. Стратегийa сотсиологического исследованийa. Учебное пособие. 4-е издание. М.: “Омега-Л”,
2009. С.545.
27

jarayonda boshqalar e’tiborini jalb qilayotgan muqobil liderlarning faollashishi
kuzatiladi.
Bahs rivojiga ta’sir o‘tkazuvchi moderator. Moderatorning shaxsiy nuqtai
nazari ishtirokchilar fikrini adekvakt qabul qilishga xalaqit beradi.
Komediant moderator. Bunda yumordan o‘yin sifatida ishlatishga yo‘l
qo‘yilmaydi.
Eksgibitsionist moderator. Bunda moderator guruh ishtirokchilari va
kuzatuvchilarida zavq uyg‘otishga harakat qilib, u guruhda o‘zini namoyon
qilishga harakat qiladi.
Shuningdek, qiziqtirib qo‘yuvchi, sinchkov, avtoritar, o‘ta faol tipdagi
moderatorlar mavjud 35
.
II. BOB SOTSILOGIK VA JURNALISTIK INTERVYUNING FARQLI
XUSUSIYATLARI
II.1. Sotsilogik intervyu o tkazishning o ziga xos xususiyatlariʻ ʻ
Sotsiologik tadqiqotda axborot to‘plashning asosiy usullaridan biri bo‘lgan
intervyu tadqiqot predmeti haqida ma’lumot olish maqsadida intervyu oluvchi va
respondent(lar)ning o‘zaro ta’sirini o‘z ichiga oladi.
Suhbatni metod sifatida faol rivojlantirish va metodologik tushunish 1920-
1930 yillarda boshlangan. AQShda. Shu paytgacha ma'lumotlarni to'plashning
asosiy usuli so'rovnomalar edi, garchi intervyu ham ma'lum bo'lgan va masalan,
19-asrda ishlagan Prussiya Statistik Jamiyatining tadqiqotlarida ishlatilgan.
Germaniyada. Ijtimoiy muammolarni o'rganish va jamoatchilik fikrini o'rganish
35
Йaдов В.А. Стратегийa сотсиологического исследованийa. Учебное пособие. 4-е издание. М.: “Омега-Л”,
2009. С.545.
28

intervyu usulining rivojlanishiga turtki bo'ldi. Dastlabki uslubiy ishlanmalar
P.Lazarsfeld tomonidan Avstriyadagi faoliyati davomida amalga oshirilgan va
keyin AQShga emigratsiyadan keyin davom etgan. Bu metodga qiziqishni o'sha
davrning boshqa taniqli ijtimoiy tadqiqotchilari - E.Bogardus, G.Blumer, R.Merton
va boshqalar ham ko'rsatgan.Usulning rivojlanishi Ikkinchi jahon urushidan keyin
AQShda Kolumbiya va Michigan shtatlarida davom etgan. Universitet. 1956 yilda
American Journal of Sotsiology intervyular bo'yicha maxsus sonini nashr etadi.
Evropa tadqiqot markazlari Amerika an'analarini saqlab qolishdi. Mashhur nemis
olimi va jamoat arbobi E.Noel-Neyman boshchiligidagi Demoskopiya institutida
(Allensbax, Germaniya) suhbat usulining xususiyatlarini o‘rganishga qaratilgan
uslubiy tajribalar o‘tkazildi. 1952 yilda Köln universitetida R. König rahbarligida
"Intervyu" (Das Interview) kitobi nashr etildi, unda bu usulga "qirollik roli"
berilgan.
O'shandan beri usul izchil rivojlanmoqda, intervyularni tashkil qilish,
o'tkazish va tahlil qilishning turli shakllari, talqinlari, yondashuvlari mavjud. Usul
ham miqdoriy, ham sifat tadqiqotida qo'llaniladi. An'anaga ko'ra, sifatli tadqiqotlar
chuqur yoki bepul intervyularning turli shakllaridan foydalangan. Ushbu format
tadqiqot mavzusi haqida batafsilroq, batafsil ma'lumot to'plash imkoniyatini taklif
qiladi, batafsil fikr va ma'lumot beruvchilarning mulohazalari bilan to'ldiriladi.
Sifatli usullar fokus-guruhlar va/yoki yo'naltirilgan intervyularni o'z ichiga oladi.
Miqdoriy tadqiqotlarda еtakchi rol tuzilgan intervyularga beriladi (kamdan-kam
hollarda yarim tizimli intervyular). Bunday suhbatlarni o'tkazish o'rganilayotgan
mavzu bo'yicha aniq, statistik asosli umumlashmalarni olishga qaratilgan 36
.
So'nggi o'n yilliklarda kompyuter texnologiyalari yordamida o'tkaziladigan
suhbatlar keng tarqaldi. Dastlab, ushbu yo'nalish telefon orqali intervyu formatida
eng faol ishlab chiqilgan va intervyu jarayonini texnik avtomatlashtirish va
optimallashtirishga (generatsiyalash, tanlash va terish, avtomatik terish va
qo'ng'iroq qilish) tegishli bo'lib, birinchi navbatda ommaviy so'rovlar va tuzilgan
intervyularni o'tkazish tartibiga ta'sir ko'rsatdi. Robotik so'rovlar asta-sekin joriy
36
Йaдов В.А. Стратегийa сотсиологического исследованийa. Учебное пособие. 4-е издание. М.: “Омега-Л”,
2009. С.545.
29

etilmoqda, ular intervyu oluvchisiz, robot yordamida intervyu o'tkazishni nazarda
tutadi. Bunday intervyu respondentlarni tanlash, aloqa o'rnatish va / yoki mini-
so'rovlarda qo'llaniladi. Intervyuda robotlardan foydalanishning asosiy maqsadi
intervyu oluvchilarning ish yukini kamaytirish va tadqiqot xarajatlarini
optimallashtirishdir.
2020-yilda, COVID-19 pandemiyasi tufayli, kompyuter texnologiyalaridan
foydalanish intervyuning boshqa shakllariga (tuziltirilgan emas) kirib bormoqda.
Tarqatish Skype, Zoom va boshqa ilovalardan foydalangan holda chuqur, ekspert
intervyularini, shuningdek onlayn fokus-guruhlarni oladi. Yangi formatlarga
bo'lgan talab usulning yangi uslubiy jihatlarini yaratadi va yangilaydi. Professional
hamjamiyat intervyu oluvchining rolining o'zgarishi, respondent/informatorning
e'tiborini jalb qilishning qiyinligi, aloqa sifatining ma'lumotlar ishonchliligiga
ta'siri, javoblarning samimiyligi va boshqalar kabi masalalarni muhokama qiladi 37
.
Ma'lumotlar to'plashning har qanday ilmiy, shu jumladan sotsiologik
usulidan foydalanish samaradorligi, birinchi navbatda, olingan ma'lumotlarning
ishonchliligi va ishonchliligi nuqtai nazaridan baholanadi. Suhbat usulini qo'llash
usulning ishonchliligini baholashga qaratilgan butun bir qator uslubiy tadqiqotlar
va eksperimentlar uchun boshlang'ich nuqtaga aylandi. Bir necha o'n yillar
davomida metodik hamjamiyat turli xil nojo'ya ta'sirlarni (intervyu oluvchi,
respondentning ta'siri, so'rov vositasi, so'rov vaziyatlari) faol muhokama qilmoqda,
bu esa to'plangan ma'lumotlarning noto'g'riligiga olib kelishi mumkin. Eng katta
qarama-qarshilik suhbatdoshning roli bilan bog'liq bo'lib, uning ahamiyati uzoq
vaqtdan beri tuzilgan so'rovnomalar bo'yicha ommaviy so'rovlarda inkor etilgan va
tenglashtirilgan va sifatli metodologiya doirasida yuqori baholangan. Aloqa
nazariyasi, kognitiv va xulq-atvor tadqiqotlari rivojlanishi bilan standartlashtirilgan
intervyuda intervyu oluvchining roli va pozitsiyasiga qarash o'zgarmoqda.
So'nggi uslubiy ishlanmalar sotsiologik tadqiqotlardagi intervyularni turli
sohalardan (jurnalistika, tibbiyot, huquqshunoslik, psixiatriya va boshqalar)
birlashtirilgan usul va usullarning sintezi sifatida ko'rib chiqadi. Usulning bunday
37
Добриенков В.И., Кравченко А.И. Методы сотсиологического исследованийa. М.: “Инфра-М”, 2004. С. 769.
30

ko'rinishi birinchi marta Bogardus asarlarida ifodalangan, hozirgi vaqtda uning
qarashlari S. G. Kordonskiy tomonidan ishlab chiqilgan fan-matritsa yondashuvi
orqali ishlab chiqilgan va o'zgartirilgan.
Jarayon-tadqiqot kontekstida suhbat usulidan foydalanishda quyidagi
bosqichlar ajratiladi.
Tadqiqotning maqsad va vazifalariga muvofiq suhbatlar uchun vositalarni
(qo'llanma, ssenariy, anketa) ishlab chiqish.
1. Asboblarni sinovdan o'tkazish (uchuvchi).
2. Dala bosqichi - suhbatning haqiqiy o'tkazilishi.
3. Qabul qilingan ma'lumotlarni qayta ishlash (intervyu transkripsiyasi,
kodlash).
4. Tahlil.
Bosqichlarning har biri tanlangan tadqiqot turiga bog'liq holda o'ziga xos
xususiyatlarga ega.
II.2. Jurnalistik intervyu o tkazishning o ziga xos xususiyatlariʻ ʻ
Suhbat usuli - bu birlamchi sotsiologik ma'lumotlarni olishning mashhur
vositasi bo'lib, uni faol qo'llash bilan tasdiqlanadi deyarli butun davomida empirik
sotsiologik tadqiqotlar sotsiologiya fanining mavjudligi. A.Gotlibning fikricha, bu
usul kiritilgan sotsiologik ma'lumotlarni to'plashning eng yaxshi uchta universal
usullariga kiradi intervyulardan tashqari hujjatlarni tahlil qilish va kuzatishni ham
o'z ichiga oladi.
Va shu bilan rozi bo'lmaslik mumkin emas. Zero, amaliy sotsiologlar
tomonidan empirik ma’lumotlarni olishda qo‘llaniladigan har qanday usulni
oladigan bo‘lsak, chuqurroq o‘rganib chiqsak, u uchta universal usullardan biriga
asoslanganligi ma’lum bo‘ladi.
Bundan tashqari, ushbu usullarning universalligi ularning turli xil
modifikatsiyalarida ham klassik, ham sifat jihatidan qo'llanilishida namoyon
bo'ladi.
31

sotsiologik tadqiqotlar Axborot olish usuli sifatida uzoq vaqtdan beri keng
qo'llanilgan intervyu usulining xususiyatlarini ko'rib chiqing. Har doim intervyuda
davom eting "savol-javob" sxemasi bo'yicha odamlarning o'zaro munosabati.
Qadim zamonlarda ham mutafakkirlar ma'lum bir tarzda tuzilgan yoki
tematik yo'naltirilgan suhbat nafaqat hozirgi voqealar haqida, balki odamlarning
g'oyalari, qarashlari va intilishlari haqida ham bilim olish usuli ekanligiga e'tibor
qaratganlar. Sokrat falsafiy bilim olish uchun dialogdan foydalangan. Uning usuli
shundan iborat ediki, siz avval o'z fikringizni kichik bo'g'inlarga bo'lishingiz va
ushbu havolaning har bir qismini suhbatdoshga savol shaklida taqdim etishingiz
kerak, bu "inson ruhidan" javobni anglatadi, tushunchalar shaklida bilimlarni
to'playdi. Shunday qilib, shuni aytish mumkinki, intervyuning asosiy printsipi
qadim zamonlardan beri deyarli o'zgarmagan, chunki suhbat davomida intervyu
oluvchi va respondent o'rtasidagi aloqa tadqiqotchi tomonidan berilgan savollar va
respondent tomonidan shakllantirilgan javoblar orqali amalga oshiriladi 38
.
Turli shakl va modifikatsiyadagi intervyu usuli zamonaviy sotsiologlar
tomonidan faol qo'llaniladi. Tadqiqotchi tomonidan u yoki bu turdagi suhbatni
tanlash tadqiqot loyihasining maqsad va vazifalari bilan belgilanadi. Shu
munosabat bilan empirik sotsiologiya amaliyotida intervyu usullarining xilma-
xilligi mavjud bo'lib, ular turli asoslar bo'yicha tuzilgan o'nlab tasniflarga mos
keladi. Xususan, N.V. Veselkovaning ta'kidlashicha, tor shaxsiy asosidagi intervyu
tasniflari mavjud tadqiqotchini bevosita qiziqtiradigan mezonlar va misol
tariqasida intervyu oluvchi va respondentning tanishlik darajasiga ko‘ra bir-biridan
farq qiluvchi uch xil intervyuni ajratib ko‘rsatuvchi S.Hakers va C.Uorren tasnifini
va tasnifini keltiradi. turli asoslarni birlashtirgan J. Adams va J. Shvaneveldt,
Tarixan shakllangan va hozirda adabiyotda mustahkam o'rnashgan intervyu
turlarini ajratib ko'rsatish - yo'naltirilgan, yo'naltirilmagan, klinik va telefon. S. 29].
Shubhasiz, bu tasniflar mavjud bo'lish huquqiga ega, chunki ular muayyan
holatlarda foydali bo'lishi mumkin. Biroq, ular asosiy yoki asosiy bo'lishi mumkin
38
Добриенков В.И., Кравченко А.И. Методы сотсиологического исследованийa. М.: “Инфра-М”, 2004. С. 777.
32

emasligi aniq, chunki ular sotsiologik intervyu amaliyotlarining barcha turlarini
qamrab olmaydi.
Bu o‘rinda V.N. tomonidan tahrir qilingan “Sotsiologik entsiklopediya”ga
murojaat qilish o‘rinlidir. Ivanov, intervyu mavzusi bo'yicha keng qamrovli
maqola taqdim etadi va xususan, "suhbatni rasmiylashtirish darajasi tasniflashning
asosiy turi bo'lib, respondent va suhbatdoshning xatti-harakatlari erkinligi
darajasini belgilaydi" Binobarin, intervyularning barcha turlarini rasmiylashtirilgan
(yoki qat'iy rasmiylashtirilgan), yarim rasmiylashtirilgan va rasmiylashtirilmagan
intervyularga bo'lish mumkin. Rasmiylashtirilgan intervyudan foydalanganda
tadqiqotchi fikr-mulohazalarning yuzaki qatlamini olish imkoniyatiga ega bo'ladi,
intervyuning kamroq rasmiylashtirilgan turlari esa xatti-harakatlarning chuqur
sabablarini o'rganish va respondentlarning fikrlarini tushunish imkonini beradi.
Rasmiylashtirish darajasidan tashqari, intervyularni tasniflash uchun, albatta,
boshqa asoslar mavjud. Suhbatlarni tasniflashning bunday asosiy (yoki asosiy)
turlari orasida quyidagilarni ajratib ko'rsatish mumkin 39
.
Qattiq rasmiylashtirilgan intervyu intervyu o'tkazish jarayonining aniq
standartlashtirilishi va tuzilishini nazarda tutadi, bunga yopiq savollar yordamida
erishiladi, ularni aniq ifodalash zarurati va suhbatdosh uchun uning xatti-
harakatlarini tartibga soluvchi batafsil ko'rsatmalar mavjudligi (respondent bilan
aloqa o'rnatish, savol berish va unga javob variantlarini e'lon qilish ketma-ketligi).
Bularning barchasi so'rovnomada o'z aksini topgan bo'lib, intervyu oluvchi bu
sohada ishlaydi. tushunish. Ko'p sonli intervyu oluvchilar ishtirok etadigan
ommaviy so'rovlarni (rasmiy intervyularning klassik shakli) o'tkazishda bunday
yondashuv ajralmas hisoblanadi. Bunday holda, tizimli xatolarning oldini olishning
muhim sharti axborotni olish shartlarini standartlashtirishdir. Keyinchalik, shu
tarzda olingan ma'lumotlar statistik va matematik protseduralar yordamida qayta
ishlanadi, bu qat'iy rasmiylashtirilgan suhbatni klassik (miqdoriy) sotsiologik
tadqiqot sohasiga tegishli ekanligini aniq belgilaydi. Suhbatni rasmiylashtirish
darajasining pasayishi bilan suhbatdoshning erkinlik darajasi oshadi va tadqiqotchi
39
Йaдов В.А. Стратегийa сотсиологического исследованийa. Учебное пособие. 4-е издание. М.: “Омега-Л”,
2009. С.549.
33

motivlarni va, demak, shaxsning harakatlarini aniqroq tushunish imkoniyatiga ega
bo'ladi. Tadqiqot qiziqishining shakli va yo'nalishi bo'ylab kenglikdan chuqurlikka
o'zgaradi
Qattiq rasmiylashtirilgan intervyuni norasmiy (yoki bepul) intervyu bilan
solishtirish mumkin [1]. Klassik misol - bu hikoya (ingliz tilidagi hikoyadan) yoki
hikoya qiluvchi intervyu, unda respondent (yoki ma'lumot beruvchi) o'z hikoyasini
deyarli monolog shaklida olib boradigan bosh qahramon sifatida ishlaydi. Intervyu
oluvchi esa birinchi navbatda tinglovchi vazifasini bajaradi, u faqat suhbat
mavzusini (hikoya impulsi) belgilaydi va vaqti-vaqti bilan (agar kerak bo'lsa)
hikoya qiluvchini (respondentni) mavzuli kanal bo'ylab boshqaradi. Bu erda
muhim shartlar shundaki, respondent ajoyib hikoya qilish qobiliyatiga ega va
suhbatdoshda hikoyaning qulay va tabiiy (iloji boricha) muhitini yarata oladigan va
saqlay oladigan qiziquvchan tinglovchi bor. Suhbat davomida audioyozuv
majburiy bo'lib, u keyinchalik dekodlanadi va suhbatning barcha og'zaki va og'zaki
bo'lmagan xususiyatlarini hisobga olgan holda matn (transkript) shaklida taqdim
etiladi. Transkriptlar maxsus protseduralar yordamida qayta ishlanadi va olingan
ma'lumotlarning tavsifi va talqini sotsiologiya, etnografiya, intuitiv talqin va
kontseptualizatsiyani tushunish an'analarida amalga oshiriladi [10; 5]. Shunday
qilib, bunday intervyuning muhim xususiyati ma'lumot beruvchining hayotiy
tajribasini shaxs tomonidan qanday boshdan kechirganligi nuqtai nazaridan
tushunishdir, ya'ni. bu ob'ektiv hodisalarning to'g'ridan-to'g'ri aks etishi emas, balki
suhbatdoshning hayoti haqiqatini suhbat paytida ko'rgan shakldagi sub'ektiv
qurilishdir. Norasmiy intervyuning bunday subyektivligi tadqiqotchiga insonning
ichki dunyosi kalitini beradi va ijtimoiy jarayonlarning mohiyatini yaxshiroq
tushunish imkonini beradi. quyidagi xususiyatni beradi: "tadqiqot suhbati - bu
bilimlarni qurish lahzasidir" "Qattiq rasmiylashtirilgan intervyu -
rasmiylashtirilmagan intervyu" dixotomiyasini ko'rib chiqib, ushbu usulning o'tish
turlariga murojaat qilaylik. S.Kvale o'tish turlarini "tadqiqot suhbati" atamasi bilan
birlashtirishni taklif qildi. S.Kvale ta'kidlaydiki, "agar siz odamlar o'z dunyosi va
hayotini qanday tushunishlarini bilmoqchi bo'lsangiz, unda siz ular bilan bu haqda
34

gaplashishingiz kerak". Uning fikricha, “tadqiqot suhbati suhbatdosh nuqtai
nazaridan dunyoni anglashga, unga ilmiy izoh berishdan avval uning tajribasining
mazmunini ochib berishga, u yashayotgan dunyoni ko‘rishga qaratilgan”. Ushbu
xabarlarga asoslanib, S. Kva Tadqiqot intervyusi yomon rasmiylashtirilgan, bunda
u suhbat bilan o'xshashlikni ochib beradi. Unda ham suhbatdagi kabi tadqiqotchi
dastlab rejalashtirilgan yo‘nalishdan chetga chiqish va natijada maqsadga erisha
olmaslik xavfi mavjud. H.G. Gadamer "Haqiqat va usul" asarida shunday
ta'kidlaydi: "Suhbatda" nima oshkor bo'lganini hech kim bilmaydi. O'zaro
tushunishga erishish yoki unga erishish yo'lidagi muvaffaqiyatsizlik biz bilan sodir
bo'lgan voqeaga o'xshaydi. Suhbat tugagach, u ish bo'ldi yoki taqdir unga yoqmadi,
deb aytishimiz mumkin” Bunday muvaffaqiyatsizlikdan sug'urta qilish uchun
suhbatdosh suhbat davomida erkinlik va avtonomiya o'rtasidagi muvozanatni
saqlashga intilishi kerak 40
.
II.2. Jurnalistik intervyu o tkazishning o ziga xos xususiyatlariʻ ʻ
Jurnalistikada intervyu – jurnalistning ijtimoiy ahamiyatga ega shaxs bilan
dolzarb mavzudagi suhbati shaklidagi janrlardan biri. Bundan tashqari, intervyu
jurnalistikada axborot olish usullaridan biridir. Jurnalistikada ushbu janrning
kashshofi Geynrix Blowitz deb nomlanadi. Suhbatda ikkita suhbatdosh ishtirok
etadi: intervyu oluvchi (jurnalist) va suhbatdosh. Ular auditoriyani to'ldirish uchun
ma'lumot almashadilar (bu aloqaning uchinchi ishtirokchisi).
Suhbat natijasida olingan ma'lumotlar qiziqishni qondirish uchun ham,
professional, shaxsiy yoki korporativ maqsadlar uchun ham mo'ljallangan bo'lishi
mumkin. Jurnalistik intervyu o'z tabiatiga ko'ra alohida ijtimoiy ahamiyatga ega
bo'lgan hodisadir.
Axborot suhbati ushbu janrning eng ko'p qo'llaniladigan turidir. Axborot
intervyusi yangiliklar uchun kerakli ma'lumotlarni to'plashga qaratilgan. Qattiq
vaqt standartlari ushbu turdagi intervyuni juda dinamik qiladi. Masalan, milliy
ahamiyatga ega bo‘lgan falokatni yoritish uchun telejurnalist tezda, masalan, bir
40
Добриенков В.И., Кравченко А.И. Методы сотсиологического исследованийa. М.: “Инфра-М”, 2004. С. 770.
35

soat ichida juda ko‘p odamlardan intervyu olishi kerak. Axborot intervyularining
asosini jurnalist uchun asosiy savollar tashkil etadi: kim? Nima? Qayerda?
Qachon? Nega? nima uchun?, ammo ixtisoslashtirilgan ishonchli ma'lumotlarni
olish uchun ushbu ro'yxatni sezilarli darajada kengaytirish mumkin 41
.
Operatsion intervyu - bu informatsion suhbatning qisqacha ko'rinishi. U
muayyan, odatda tor masala bo'yicha turli fikrlarni to'plashni maqsad qiladi. Bu tur
blits so'rovi yoki ko'cha so'rovi deb ataladi. Bunday intervyuning o'ziga xos
xususiyati - iloji boricha ko'proq odamlarga beriladigan savollarning standart sobit
shakli. So'rovning mavzusiga qarab, unda bir yoki turli ijtimoiy guruhlarning
vakillari ishtirok etadilar. Blits so'rovi sotsiologik so'rovdan reprezentativlikning
yo'qligi bilan farq qiladi.
Intervyu - tergov. Bu muammo yoki hodisani jiddiy, batafsilroq o'rganish
uchun amalga oshiriladi. Odatda batafsil tayyorlanadi, savollarning matni va
ularning ketma-ketligi puxta o'ylab topiladi. Suhbatdosh uchun asosiy narsa
suhbatdoshning fikrlash jarayonini kuzatish qobiliyati, kommunikativ plastika va
muloqotning og'zaki bo'lmagan shakllaridan malakali foydalanishdir.
Portret intervyu (shaxsiy intervyu) bir qahramonga qaratilgan. Bu jamoat
hayotida o'zini isbotlagan va shuning uchun keng jamoatchilik fikrini o'ziga
tortadigan har qanday shaxs bo'lishi mumkin. "Oddiy odamlar" bilan portret
intervyulari juda kam uchraydi. Bu erda ikkita variant bor: yoki bu odam o'zini
biror narsada ko'rsatdi, yoki aksincha, juda tipik. Qahramonning shaxsiyatini
tashkil etuvchi ob'ektlar, tafsilotlar tomoshabinga etkazilishi kerak.
Suhbat (dialog) - jurnalist nafaqat qahramon va tomoshabin o'rtasida
vositachi bo'libgina qolmay, balki birgalikdagi ijodkorlik tufayli suhbatdosh bilan
teng huquqli bo'lgan intervyuning bir turi. Ijodiy obro' va katta kasbiy tajriba
bunday suhbat uchun majburiy shartlardir. Suhbatdoshni to'g'ri tanlash ham
muhimdir. Axir uning yordami bilan jurnalist malakali va qiziqarli material
yaratishi kerak.
41
Йaдов В.А. Стратегийa сотсиологического исследованийa. Учебное пособие. 4-е издание. М.: “Омега-Л”,
2009. С.548.
36

Blits intervyu (shuningdek, flesh-intervyu) qisqa intervyu bo'lib, ko'pincha
televizordagi jonli sport ko'rsatuvlarida tanaffus paytida mashq qilinadi. Jurnalist
intervyu olgan sportchiga/murabbiyga o'yinning oxirgi qismi va o'yinning keyingi
qismining istiqbollari (jamoaviy sport turlarida - hakamning so'nggi hushtagidan
so'ng) haqida bir nechta savollar beradi[5]. Blits-intervyu 90 soniyadan ortiq
davom etmaydi va stadionning maxsus ajratilgan qismida o'tkaziladi. Ko'pincha -
translyatsiya homiylarining logotiplari bilan reklama bannerlari fonida.
Agar inglizcha intervyu so‘zining semantikasiga murojaat qiladigan bo‘lsak,
u o‘zaro ta’sir, o‘zaro yo‘nalish ma’nosini bildiruvchi inter prefiksi va
ma’nolaridan biri qarash, fikr bo‘lgan view so‘zidan iborat. Shuning uchun
intervyu - bu fikr, fikr, fakt va ma'lumotlar almashinuvidir.
Intervyu janri faqat suhbatdoshning jurnalistdan ko'ra ko'proq aytadigan gapi
bo'lsa yoki suhbatdosh o'z nutqi bilan muayyan ommaviy kampaniyani qo'llab-
quvvatlasagina qo'llanilishi kerak.
An'anaga ko'ra, suhbatdoshlarni uch toifaga bo'lish mumkin:
1) davlat va siyosat arboblari, mutaxassislar va har qanday sohada aniq
bilimga ega bo'lgan boshqa shaxslar; intervyuning maqsadi - bu odamning
malakali ekanligini aniqlash;
2) mashhur shaxslar. Ularning har qanday masala yuzasidan fikr-
mulohazalarini bilish uchun suhbatlar o‘tkazilib, ularning faoliyati va hayotining
tafsilotlari ommaning mulkiga aylangan;
3) oddiy odamlar. Ularni ko‘chada, uyda, ishda uchratamiz. Suhbatdan
maqsad har qanday voqea haqida jamoatchilik fikrini bilishdir. Ammo bu erda ham
bo'linish mavjud: kattalar suhbatlari va bolalar bilan suhbatlar.
Matbuot anjumani - jamoaviy intervyu. Jurnalistlar axborot manbai bo‘lgan
shaxs bilan belgilangan vaqtda va joyda uchrashishga taklif qilinadi. Umuman
olganda, uchrashuv joyi axborot agentligi, axborot xizmati yoki shunday
maqsadlar uchun maxsus jihozlangan xonadir. Matbuot konferentsiyasini
chaqirishdan maqsad, odatda, ma'lum bir axborot hodisasi bo'lib, u haqida
ma'lumot tarqatilishi, aniqlanishi yoki rad etilishi kerak. Bunday tadbirlar odatda
37

muntazam ravishda amalga oshiriladi. Tashabbuschi tadbir (bajarilgan yoki
rejalashtirilgan), taklif, qaror haqida batafsil hisobot beradi. Shundan so‘ng
jurnalistlarga savol berishga ruxsat beriladi 42
.
Matbuotga kirish (matbuotga yondashuv)ni matbuot anjumanining kichik
shakli deb atash mumkin. U faqat jurnalistlarni bo'lib o'tgan voqea (muzokaralar,
uchrashuvlar va boshqalar) natijalari to'g'risida xabardor qilish maqsadida amalga
oshiriladi. Chiqish tashabbuskori nyusmeyker yoki uning matbuot xizmati
hisoblanadi. Press-relizning matbuot anjumanidan farqi shundaki, u ko'pincha
oldindan rejalashtirilmaydi. Biroq, ba'zida matbuotga yondashish, masalan, o'z
formatiga ko'ra, matbuot anjumanlarini o'tkazishni nazarda tutmaydigan soha
tadbirlarining ajralmas qismidir. Yig'ilish tugaydi va undan so'ng darhol
nyusmeyker yoki uning matbuot kotibi bayonot beradi va jurnalistlarning
savollariga javob beradi, shu bilan birga ularga ozgina va kerakli ma'lumotlarni
taqdim etadi.
Brifinglar muntazam ravishda o'tkaziladi. Ular kompaniya yoki tashkilotlar
faoliyati to'g'risida zarur ma'lumotlarni tarqatishga bag'ishlangan. Masalan, Tashqi
ishlar vazirligining brifinglarida jurnalistlar tashqi siyosat holati to'g'risida
xabardor qilinadi. Shuningdek, ommaviy axborot vositalari xodimlari jahon
siyosatidagi voqealarning rasmiy izohini bilib olishlari mumkin.
Davra suhbati murakkab intervyu formatidir. Jurnalist odatdagi
intervyudagidek bitta ishtirokchi bilan emas, bir nechta ishtirokchilar bilan suhbat
o'tkazishi kerak. Bunda intervyu oluvchi moderator funksiyalariga ega. U nafaqat
savol berish va javoblarni tinglash, balki suhbatni boshqarishi kerak. Bunday
suhbat formati diqqat bilan ishlab chiqilishi kerak. Uchrashuvning aniq stsenariysi
va strategiyasini eng kichik tafsilotlarigacha o'ylab ko'rish kerak, chunki eng
kutilmagan vaziyatlar yuzaga kelishi mumkin 43
.
42
Добриенков В.И., Кравченко А.И. Методы сотсиологического исследованийa. М.: “Инфра-М”, 2004. С. 767.
43
Йaдов В.А. Стратегийa сотсиологического исследованийa. Учебное пособие. 4-е издание. М.: “Омега-Л”,
2009. С.543.
38

Telefon orqali suhbatlar qulay va tezkor suhbatdir. Jurnalistning suratga
olish jarayoniga borish imkoniyati bo'lmaganida, undan qat'iy vaqt cheklovlari
sharoitida foydalanish mumkin.
Turli xil Internet xizmatlaridan foydalangan holda intervyular. Elektron
pochta, forum, chat va boshqalar ma'lumot to'plash va intervyu o'tkazishning
barcha mumkin bo'lgan usullaridir. Agar siz rasmiy izoh olishingiz kerak bo'lsa,
suhbat etarli bo'lmaydi. Keyin suhbatdosh bilan video havola orqali
suhbatlashishingiz mumkin.
III.3 Sotsilogik va jurnalistik intervyuning farqli jihatlari
So'rov - bu savollarga kerakli javoblarni olish uchun tadqiqotchi va
respondent o'rtasidagi to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita muloqotga asoslangan
ma'lumot olishning sotsiologik usuli. Bu muloqotdir, buning yordamida siz asosan
respondentlarning fikrlari va baholashlari haqida tezda ma'lumot olishingiz
mumkin va buning uchun ajralmas hisoblanadi. Shu bilan birga, siz faktlar (shu
jumladan o'tmish), voqealar haqida ham ma'lumot olishingiz mumkin. So'rov keng,
etarlicha ishonchli va ko'p vazifali usuldir. Fikr va baholarni olish,
respondentlarning, xususan, tinglovchilarning yo'nalishlarini o'rganish uchun
undan foydalanish odatiy holdir 44
.
Usulning kamchiligi - respondentning ham, suhbatdoshning ham
subyektivligining yuqori nisbati. Uni boshqa, ob'ektiv usullar bilan birlashtirish
muhim: hujjatlarni tahlil qilish, kuzatish.
So'rov usuli ikki turga bo'linadi: so'rov - so'rovnoma yordamida yozishmalar
so'rovi; intervyu - respondent bilan bevosita muloqot (shu jumladan telefon)
yordamida yuzma-yuz so'rov.
So'rov - bu anketadan foydalangan holda yozma so'rov. Bu usul ancha
samarali va nisbatan arzon, ayniqsa anketa matbuot yoki pochta bo'lsa. Anketaning
afzalligi - bu savolning javoblarga minimal ta'siri. Usulning kamchiliklari
44
Йaдов В.А. Стратегийa сотсиологического исследованийa. Учебное пособие. 4-е издание. М.: “Омега-Л”,
2009. С.546.
39

shundaki, ba'zi savollarga javoblar qoldirilishi mumkin, ba'zi formulalar
respondentlar uchun tushunarsiz bo'lishi mumkin va hokazo 45
.
Yetkazib berish usuliga ko'ra turli xil so'rovnomalar mavjud.
Tarqatish so'rovnomasi respondentlar o'rtasida (respondentlar guruhiga
tarqatiladi) uyda, ishda, jamoat joylarida, dam olish joylarida, transportda va
hokazolarda tarqatiladi. So‘ngra so‘rovnoma topshirilgan anketalarni yig‘adi,
vaqtni oldindan belgilab oladi yoki respondentning o‘zi ishtirokida anketani
to‘ldirishini kutadi yoki uni o‘zi bajarishiga yordam beradi. Natijada, anketalarning
deyarli 100% qaytarilishiga erishish mumkin va agar namuna vakili bo'lsa, bu
ma'lumot olishning juda ishonchli usulidir. Bunday holda, so'rov guruh yoki
individual bo'lishi mumkin.
Pochta so'rovnomasi pochta orqali yuboriladi (shu jumladan elektron pochta
orqali). Bu usul arzon va faqat pochtani talab qiladi. Biroq, anketalarning
qaytarilishi kichik, maksimal 10-20% bo'lishini esga olish kerak. Sotsiologlar
odatda to'liqroq qaytishni rag'batlantirishga harakat qiladilar: ular qaytish manzili
va muhri bo'lgan konvertga solib qo'yishadi, kichik esdalik sovg'alarini
yuborishadi, so'rovnomaga iloji boricha ishonchli javob berish zarurligini
rag'batlantirishga harakat qilishadi.
Matbuot anketasi ommaviy axborot vositalarida chop etiladi: gazeta, jurnal,
onlayn ommaviy axborot vositalari, ba'zan televidenie va radio dasturlarida
ommaga e'lon qilinadi (ular ba'zi savollarga javob berish yoki biror narsaga ovoz
berishni taklif qilganda). Qaytarilgan so'rovnomalar soni tirajning 3% dan
oshmaydi va, albatta, bunday so'rov vakillik qilmaydi. Pochta va matbuot
anketalariga sotsiologlar yoki ommaviy axborot vositalari ma'lumotlari bilan aloqa
qilishdan ko'proq qiziqqan va bo'sh vaqti ko'proq bo'lgan odamlar javob beradi.
Shu munosabat bilan, pensionerlar ko'pincha anketalar savollariga javob berishadi.
Matbuot va pochta so'rovlari, albatta, vakillik deb da'vo qilmasa ham,
olingan so'rovnomalar asosida aholining turli qatlamlarining fikrlarini aks
ettiruvchi guruhlar tuzilishi mumkin: turli kasb egalari, jinsi, yoshi, ma'lumoti va
45
Добриенков В.И., Кравченко А.И. Методы сотсиологического исследованийa. М.: “Инфра-М”, 2004. С. 757.
40

yashash joyi, turli xil auditoriya qiziqishlari va boshqalar. Agar biz tanlangan
guruhlarning har birining javoblarini taqqoslash uchun hisoblasak, bu allaqachon
fikrlarning qandaydir rasmini beradi, masalan, ma'lum bir nashrning auditoriyasi,
shuning uchun tadqiqot maqsadida matbuot so'rovidan foydalanish tavsiya etiladi,
ayniqsa bu eng arzon - resurslar faqat ma'lumotni hisoblash va tahlil qilish uchun
talab qilinadi.
Hozirda juda mashhur bo'lgan Internet-so'rov odatda fikr va baholarni olish,
respondentlarning, masalan, auditoriyaning yo'nalishini o'rganish kerak bo'lganda
qo'llaniladi. Hozirda ko'plab nashrlar onlayn ommaviy axborot vositalari yoki
an'anaviy nashrlar versiyalari o'quvchilaridan ma'lum bir sondagi nashrlarni real
vaqt rejimida baholashni so'rashadi (MK va boshqa gazeta va jurnallar kabi).
Ba'zida, televidenie so'rovlarida bo'lgani kabi, bunday so'rovlar shunchaki
sotsiologiya o'yini, chunki Internet foydalanuvchilari yoki teletomoshabinlar javob
uchun bir necha bor ovoz berishlari mumkin. Bu еrda ma’lumotlarning xolisligini
nazorat qilib bo‘lmaydi, garchi bunday qoidabuzarliklar soni kam bo‘lsa-da, shu
yo‘l bilan jamoatchilik fikriga oid ba’zi dastlabki ma’lumotlarni olish mumkin.
Intervyu - intervyu oluvchi va suhbatdosh o'rtasidagi to'g'ridan-to'g'ri suhbat
davomida maxsus anketa yoki suhbat rejasida qayd etilgan masalalar bo'yicha
ma'lumot olishning sotsiologik usuli 46
.
Suhbat quyidagi kichik turlarga bo'linadi.
Respondentlar guruhlarining tabiatiga ko'ra, suhbat ommaviy va ekspert
bo'lishi mumkin.
Ommaviy intervyuda ko'plab respondentlar, masalan, ommaviy axborot
vositalari, nashrlar yoki kanallarning ommaviy auditoriyasidan intervyu olishadi.
Ekspert suhbati jarayonida sotsiolog o‘rganayotgan soha bo‘yicha malakali
bo‘lgan kam sonli ekspertlar, mutaxassislar, odamlar bilan suhbat o‘tkaziladi.
1995 yilda Moskva davlat universitetining jurnalistika fakulteti tomonidan
mahalliy matbuotni rivojlantirish istiqbollari bo'yicha o'tkazilgan ekspert so'rovida
120 nafar ekspert: ommaviy axborot vositalari, jurnalistlar uyushmalari, matbaa
46
Йaдов В.А. Стратегийa сотсиологического исследованийa. Учебное пособие. 4-е издание. М.: “Омега-Л”,
2009. С.547.
41

korxonalari va matbuot tarqatish tizimi rahbarlari, davlat organlarining
mutasaddilari ishtirok etdi. ommaviy axborot vositalari rahbariyati, jurnalistika
fakulteti dekanlari va jurnalistika tadqiqotchilari bilan bog‘liq. Viloyat matbuotini
rivojlantirish muammolarida malakali bu insonlar juda qiziqarli bashorat
qilmoqdalar, bu o‘z tasdig‘ini topdi.
Guruh suhbatining maxsus turi fokus-guruhdir, ya'ni. kichik (taxminan 20
kishi) guruhda ba'zi muammolar bo'yicha uning a'zolarining fikrlarini bilish uchun
jamoaviy suhbat yoki muhokama orqali so'rov o'tkazish. Ushbu turdagi intervyuga
hamrohlik qilish mumkin ishtirokchilarni so'roq qilish orqali.
Guruh suhbatining yana bir turi sotsiometrik so'rov bo'lib, guruh ichidagi
munosabatlar "kim bilan razvedkaga (hisobot topshirig'iga, o'qish zaliga,
ziyofatga) borgan bo'lar edingiz", "kim bo'lar edingiz" turiga ko'ra aniqlanadi.
guruh rahbari (o‘quv gazetasi muharriri) etib saylang” va boshqalar. Natijada,
o'zaro tanlov ochiladi, munosabatlar grafigi quriladi, turli sohalarda etakchilar
aniqlanadi: ish, o'qish, bo'sh vaqtni o'tkazish va hokazo. Natijada guruhdagi
munosabatlarni, guruh a'zolarining har biri uchun tanlovlar sonini tavsiflovchi
sotsiometrik matritsa yoki grafik hosil bo'ladi 47
.
Standartlashtirilgan intervyu so'rovnomaning ancha qattiq tuzilishiga
asoslanadi, bu qat'iy ketma-ketlik va savollarning aniq shakllantirilishini va hatto
javob variantlarini nazarda tutadi.
Nostandart intervyu ma'lum bir mavzu bo'yicha erkin suhbatga asoslanadi. U
suhbatni boshqarish uchun ba'zi ko'rsatmalar berishi mumkin. Bunday suhbat siz
ozgina o'rganilgan sohada yoki mutaxassislar bilan suhbatda ma'lumot olishingiz
kerak bo'lganda qo'llaniladi.
Yarim standartlashtirilgan intervyu standartlashtirilgan va bepul intervyu
o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikdir.
Yo'naltirilgan intervyu - bu bitta masala bo'yicha suhbat. Ko'pincha bundan
oldin respondent qandaydir vaziyatga aralashadi (masalan, teleko'rsatuvni tomosha
qilish yoki jurnal o'qish), shundan so'ng muhokama qilinadi.
47
Добриенков В.И., Кравченко А.И. Методы сотсиологического исследованийa. М.: “Инфра-М”, 2004. С. 787.
42

Hikoyaviy intervyu - suhbatdosh tomonidan boshqariladigan, voqealar,
hayot haqida erkin shaklda ifodalangan hikoya. Bu tur sifat jihatidan tahlil qilinadi
va jurnalistikaga eng yaqin 48
.
Yo'naltirilmagan intervyu, aksincha, suhbatdoshning qalbini engillashtirish
uchun og'riqli nuqta haqida gapirmoqchi bo'lgan respondentdan keladi. Bu variant
jurnalistikada ham tez-tez uchraydi.
Suhbat mazmuniga ko'ra intervyular hujjatli filmlarga bo'linadi, ular
davomida faktlar, real vaziyatlar o'rganiladi va oydinlashtiriladi, fikr suhbatlari,
respondentlarning fikrlari, baholari, yo'nalishlari va mulohazalari oydinlashtiriladi.
Suhbatlarni o'tkazish uslubiga ko'ra, ular shaxsiy (inglizcha yuzma-yuz -
yuzma-yuz), telefon orqali, telefon orqali o'tkaziladigan, Skype orqali Internet
suhbatlariga bo'linadi.
Intervyu oluvchilarga qo'yiladigan talablar. Suhbatdoshga do'stona
munosabat, aloqadorlik, munozarali vaziyatlarda tezda еchim topa olish, o'z fikrini
ta'kidlamaslik, so'rov davomida neytral bo'lish, har qanday respondent bilan
muloqot qilish qobiliyatini nazarda tutadigan yaxshi moslashuvchan qobiliyat kabi
fazilatlar kerak. Qobiliyat va bilim, halollik va intizom, hujjatlarni yuritishda
aniqlik, anketani to‘ldirish ham katta ahamiyatga ega. Tashqi ko'rinish, ovozning
tembri (ayniqsa, telefon suhbati uchun), kiyinish usuli va boshqalar kichik
ahamiyatga ega emas. Albatta, suhbatdoshning tadqiqotga qiziqishi muhim.
R. Panto va M. Gravits respondentlarning juda qiziqarli turlarini beradi
(darvoqe, jurnalistlar bir xil turdagi suhbatdoshlarga ega).
1. Qo'rqoq - javob berishga qo'rqadi, chunki u savollarni yaxshi bilmaydi.
2. Qo'rqinchli - javob berishga qo'rqadi, ayniqsa siyosatga oid savollarga.
3. Chatterbox - uni rejalashtirilgan masalalar bilan bir qatorda ushlab turish
va muhokama qilinayotgan mavzuga qaytish foydalidir.
4. Debatchi - suhbatdoshni ishontirishga harakat qiladi.
5. Joker - odatda anketaga yozma javob berishda o'zini qiziqtiradi.
48
Йaдов В.А. Стратегийa сотсиологического исследованийa. Учебное пособие. 4-е издание. М.: “Омега-Л”,
2009. С.546.
43

6. O'ziga ishongan - savollarga javob beradi, lekin ba'zida olingan
ma'lumotlarning qiymatiga shubha tug'iladi.
Ham sotsiolog, ham jurnalist uchun intervyu o'tkaziladigan joy javoblarning
samimiyligida juda muhim omil hisoblanadi. Agar siz boshqa odamlar, ayniqsa
hokimiyat vakillari ishtirokida gaplashsangiz, bunga erishish dargumon. Ishga
atrof-muhit ta'sir qiladi. Ishdan keyin odamlar uyga shoshilishadi. Ammo siz
kechqurun uyda yoki kafeda xotirjam gaplashishingiz mumkin.
Albatta, joyni tanlash tadqiqotning maqsadi va mazmuniga bog'liq.
Murakkab masalalar, ayniqsa, siyosiy masalalarni uyda muhokama qilish
yaxshidir. Shu bilan birga, oilaning ta'sirini iloji boricha istisno qilish uchun
alohida xonaga chiqish maqsadga muvofiqdir. Rasmiy qabulda siyosatchilar bilan
gaplashish mutlaqo o'rinli emas, chunki ular o'zlarini tabiiy va samimiy tutishlari
dargumon.
XULOSA
Shunday qilib, Sotsiologik va jurnalisttik intervyu metodlariga
bag‘ishlangan mavzu yuzasidan quyidagi to‘xtamlarga kelish mumkin:
1. Sifat metodlarining mohiyati shundaki, bunda tadqiqotchi gipotetik
hukmlarning qat’iy chizmasini ishlab chiqmaydi hamda ma’lumotlarning statistik
reprezentativligini ta’minlash masalasi ham bosh maqsadga ko‘tarilmaydi. Buning
o‘rniga, u ijtimoiy muammolarni chuqurroq va nostandart tahlil qilishga harakat
qiladi.
2. Bugungi kunda empirik tadqiqotlarda asosan intervyu, fokus-guruh,
ekspert so‘rovi, kuzatuv, “keys-stadi” metodlarining qo‘llanilishi ommalashgan.
44

Bu borada, ushbu metodlar diagnostik, to‘ldiruvchi, talqin qilish hamda prognostik
funksiyalarni bajaradi.
3. Sotsiologik tadqiqotlarda qo‘llaniladigan intervyu – bu ilmiy-tadqiqot
faoliyatining tarkibiy qismidir. Shu tufayli uni ma’lum bir mantiq asosida amalga
oshirish lozim. Intervyuerlarning psixologik bilimdonligi intervyu davomida savol
berish ko‘nikmalarini shakllantirishni ham talab etadi. Har bir savol vaziyatdan
kelib chiqib mantiqan shakllantirilishi lozim.
4. Fokus-guruh intervyu metodining guruhiy shaklda o‘tkaziladigan turi
guruhiy intervyu sanaladi. Uning oddiy intervyudan farqi shundaki, individual
intervyuda har qanday shaxs respondent bo‘lishi mumkin. Fokus-guruhda esa faqat
ma’lum soha vakillari, ekspertlar, mutaxassislar respondent sifatida ishtirok etadi.
5. Ekspert so‘rovining asosiy maqsadi tekshirilayotgan muammoning jiddiy
va muhim jihatlarini aniqlash, ekspertlarning bilim va tajribasi tufayli ma’lumotlar,
xulosalar va amaliy tavsiyalarning ishonchliligi, haqqoniyligi va asoslanganligini
oshirishdir.
6. Sotsiologik kuzatuv aniq maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. Bu
borada tadqiqotchi nimani va qay maqsadda kuzatish kerakligini aniq tasavvur
qilishi va tushunib еtishi lozim. Aks holda, u ehtimoliy, ikkinchi darajali faktlarni
kuzatish bilan ovora bo‘lib qolishi mumkin. Sotsiologik kuzatuv tizimli ravishda
amalga oshirilib borishi kerak. Kuzatuv qanchalik doimiy bo‘lsa, kuzatuvchi ham
shunchalik ko‘p ma’lumotlarga ega bo‘ladi va ushbu ma’lumotlar asosida ilmiy
kuzatuv natijalarini oddiy hayotiy kuzatuv natijalaridan farqlashga hamda ijtimoiy
hodisadagi muayyan qonuniyatlarni aniqlashga muvaffaq bo‘ladi.
Mamlakatimizda ko‘plab taqdiqot markazlarini ochish kerak, hamda
sotsialogiyani chuqqurroq o‘rganish kerak. Biz qachongacha tabiiy
boyliklarimizga ko‘z olaytirib yurishimiz kerak. Mamlakatga yagona investetsiya
kiritadigan soha bu sotsialogiya hisoblanadi. Negadir birinchi prezidentimiz I. A.
Karimov davrida bu soha qoralanib taqdiqot markazlari yopib tashlandi. Yangi
prezidentimiz kelib universitetlarda bu sohadi qayta tikladi. Lekin hozirda aynay
qaysi sohaga qarashi noaniq. Chetdan olib qaraganda bizni tarix fakulteti
45

yo‘nalishlaridan biri deb hisoblashadi. Alida esa biz iqtisod fakulteti yo‘nalishi
bo‘lishimiz kerak chunki biz kechaki kun bilan yashamaymiz qabrlarni qazishni
o‘tgan janglar, o‘tib ketgan insonlarni, podsholarni tarixchilar muhokama qilsin biz
kelajak haqida qayg‘uradigan mamlakatimizga yangidan yangi smarali strategiya
tuzib uni buzmagan holda muvaffaqiyatga erishish uchun javobgar shaxslarmiz.
Fikrlarim jiddiylashib chuqurlashim ketgani uchun uzur.
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR:
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va nutqlari
2. Мирзиёев. Ш. М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини
биргаликда барпо этамиз. Ўзбекистон Республикаси Президенти
лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис
палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқ /Ш.М. Мирзиёев. - Тошкент:
«Ўзбекистон», 2016.
3. Мирзиёев. Ш. М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий
жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши
керак.Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иқтисодий
46

ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган
иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган
Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маъруза, 2017 йил
14 январь. - Тошкент: «Ўзбекистон», 2017.
4. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз.
Мазкур китобдан Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат
Мирзиёевнинг 2016-йил 1-ноябрдан 24-ноябрга қадар Қорақалпог истон ʻ
Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳри сайловчилари вакиллари
билан о тказилган сайловолди учрашувларида со злаган нутқлари о рин
ʻ ʻ ʻ
олган. /Ш.М.Мирзиёев. — Тошкент : Ўзбекистон, 2017.
2.Darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar
1. Добриенков В.И., Кравhенко А.И. Методы сотсиологиchеского
исследованиya. М.: Инфра-М, 2004. С. 767.
2. Семенова В.В. Качественные методы: введение в гуманистическю
сотсиологию: Учеб. пособие длya студентов вузов / Ин-т сотсиологии
РАН. М.: Добросвет, 1998.
3. Йaдов В.А. Стратегийa и методы качественного анализа данных /
Сотсиологийa: 4М. Т.1. № 1. – С. 14-31.
4. Батыгин Г.С. Лекции по методологии сотсиологических исследований.
М.: “Российский университет дружбы народов”, 2008. С. 353.
5. Николаева Й .Н., Абруков В.С. Количественные и Качественные методы
исследования в современной сотсиологии: соединyaем и властвуем / hс.уз/
страничка УП №3
6. Тросук И.В. Теориya и практика нарративного анализа в сотсиологии.
Монография. Москва, 2006. – С. 210.
7. Феннето Э. Интерю и опросник: формы, протседуры, резултаты. СПб.:
«Питер», 2004. – С. 160.
8. Ю дашев С.Р. Ижтимоий психологиyaдан масалалар тoплами. Тошкент,
ЖИДУ. 2012. Б.60.
47

9. Йaдов В.А. Стратегиya сотсиологического исследования. Уч ебное
пособие. 4-е издание. М.: “Омега-Л”, 2009. С.545.
3. Internet manbalari
1. https://cyberleninka.ru/
2. https://dspace.tltsu.ru/
3. https://uz.wikipedia.org/
4. http://britannica.com/
48

3 - kurs sotsiologiya

Sotib olish