Sotsiologiyada pozitivistik-naturalistik maktablar - Sotsiologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	251.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Oktyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Sotsiologiya

Sotsiologiyada pozitivistik-naturalistik maktablar

Sotib olish

O’ZBEKISTON
RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITUTI IJTIMOIY
FANLAR FAKULTETI
MUSTAQIL ISH
Sotsiologiya tarixi
MAVZU : Sotsiologiyada pozitivistik-naturalistik
maktablar
Tekshirdi:
Bajardi:

Reja:
I Kirish. Sotsiologiya va tadqiqotning mohiyati
II. Asosiy qism:
1. Pozitivistik-naturalistik maktablar haqida umumiy ma'lumot
2. Pozitivistik maktab, Naturalistik maktabning asosiy xossallari va
tasirlari
3. Pozitivistik va Naturalistik Maktablar o'rtasidagi farqlar
III. Xulosa. Sotsiologik maqsadlar va mazmun

Sotsiologiya, ijtimoiy hayotni o'rganuvchi, tahlil qiluvchi va ta'riflovchi
ilmning bir qismidir. Ushbu ilm, insonlar, guruhlar, jamiyatlar va ularning o'zaro
munosabatlari haqida ilmiy bilimlarni o'rganadi. Sotsiologiya, ijtimoiy xavfsizlik,
jamiyat tizimlari, tabiiy va ijtimoiy salohiyat, oqish-yozish masalalari, davlat
tuzilishi, siyosiy vositalar va boshqalar kabi bir nechta mavzularga e'tibor qaratadi.
Sotsiologiya, o'zining obyektivlik va nevtralitetga qarab tadqiqotlarni
amaliyotga olib chiqarish, ijtimoiy fenomenlarni tahlil qilish, odatlarni
tushuntirish, ijtimoiy olaylarni izlash va ulardan ma'lumot to'plashda metodlar va
usullarni qo'llash bilan shug'ullanadi.
Tadqiqot esa sotsiologiya va boshqa ilm fanlari uchun asosiy bo'lib, ilmiy
bilimlarni rivojlantirish va o'rganishning asosiy vositasidir. Tadqiqotning asosiy
mohiyati, ko'plab muammolarni yechish, xalqaro ko'lamli masalalarni o'rganish,
yangi bilimni yaratish va mavzularga chet elda ko'rgan ideyalarni tekshirishga
asoslanganligidir.
Sotsiologik tadqiqotlar, amaliyotda bajarilishi va nazariy ta'limda o'rganilishi
mumkin bo'lgan bir nechta usullar bilan birga amalga oshiriladi. Bu usullar tartib
qilish, anketlash, ma'lumot yig'ish, muhimot qilish, obyektivlik, tahlil qilish,
muqobillik, nazariy ta'kidlash va boshqalar shakllarni o'z ichiga oladi.
Sotsiologik tadqiqotlar, ijtimoiy va iqtisodiy masalalar, jinsiy qatlam, etnik
guruhlar, siyosiy tizimlar, madaniyat, axloqiy odatlar, davlat va hokimiyat
tuzilishi, tarixiy va joriy ijtimoiy yangiliklar, ijtimoiy o'zgarishlar, zamonaviylik va
boshqalar kabi ko'plab muammolar va mavzular bilan shug'ullanadi.
Sotsiologiya va tadqiqotning mohiyati, ularning asosiy xususiyatlari va
muhimligi haqida quyidagilarni bilib olishingiz mumkin:
1. Sotsiologiya mohiyati:
- Sotsiologiya, ijtimoiy hayotning obyekti va maqsadini o'rganish bilimi
sifatida tanimlanadi.
- Uning asosiy vazifalari ijtimoiy fenomenlarni tahlil qilish, odatlarni
tushuntirish, ijtimoiy olaylarni izlash va ulardan ma'lumot to'plashdir.

- Sotsiologiya obyektivlik va nevtralitet prinsiplariga asoslangan, ilmiy
usullarni qo'llab-quvvatlashadi.
2. Tadqiqotning mohiyati:
- Tadqiqot, ilmiy bilimlarni rivojlantirish va o'rganishning asosiy
vositasidir.
- Ushbu usul orqali ilmiy savollar uchun javoblar qidiriladi, nazariyalar
sinash uchun imkoniyatlar yaratiladi va ilmiy bilimlarni amaliyotga olib chiqish
uchun erkinlik beradi.
- Tadqiqotning mohiyati ijtimoiy fenomenlarni tahlil qilish, ma'lumot
yig'ish, analiz qilish va natijalarni olishga qaratilgan.
3. Sotsiologiya va tadqiqotning asosiy xossalari:
- Tahlil qilish: Olaylarni, mohiyatni, odatlarni va ulardagi o'zgarishlarni
o'rganish va tushuntirish.
- Muqobillik: Farqliliklarni tahlil qilish, guruhlar va jamiyatlar orasidagi
munosabatlarni o'rganish.
- Nazariy ta'kidlash: Ko'rsatmalarni, odatlarni va ijtimoiy olaylarni tahlil
qilish orqali umumiy qonunlarni aniqlash va o'zgarishlarni ta'kidlash.
Sotsiologiya va tadqiqot, ijtimoiy muammolar, o'zgarishlar va jamiyatning
o'zgarishlarini tushuntirishga yordam beradi. Ular, ijtimoiy tizimlarning tahlili,
odatlarning tushuntirilishi, ijtimoiy salohiyat va o'zaro munosabatlar haqida
ko'proq ma'lumot olish uchun muhim vositalardir. Bu ilmiy yo'nalishlarning asosiy
mohiyati va sababli, ularning o'rganish va tadqiqotning amaliyatlari jamiyatimizda
va dunyoda yuqori qadrga ega bo'lgan ilmiy sohasidir.
Sotsiologiya va tadqiqotning mohiyati haqida ko'proq ma'lumotlar olish
uchun quyidagi muhim nuqtalarni o'rganishingiz foydalidir:

4. Sotsiologik tadqiqotning maqsadlari:
- Ijtimoiy muammolar va javoblarini o'rganish: Sotsiologiya va tadqiqot,
jamiyatdagi muammolar va ularning hal qilish yo'llarini tahlil qilishga
yo'naltirilgan. Ular, ijtimoiy muammolar va javoblarini aniqlashga qaratilganligi
bilan bog'liqdir.
- Ijtimoiy o'zgarishlarni tushuntirish va shakllantirish: Sotsiologiya va
tadqiqot, ijtimoiy o'zgarishlarni tahlil qiladi va ularning sabablari va oqibatlari
haqida ma'lumot beradi. Bu, jamiyatning rivojlanishini tushuntirish va
boshqarishda qo'llaniladi.
- Ijtimoiy tizimlarni tahlil qilish va takomillashtirish: Sotsiologiya va
tadqiqot, ijtimoiy tizimlarni, masalan, siyosiy, iqtisodiy va madaniy tizimlarni
tahlil qilishga yordam beradi. Ular, bu tizimlarning ishlashini tushuntirish va
takomillashtirishga qaratilgan.
5. Tadqiqotning usullari:
- Sotsiologik ma'lumot yig'ish usullari: Anket, muhokama, obyektiv
ma'lumotlar, axborot tizimlari va boshqalar kabi usullar sotsiologik ma'lumotlarni
yig'ish uchun foydalaniladi.
- Tahlil usullari: Statistika, tahlil, model qurish, komparativ tahlil va
boshqalar kabi usullar sotsiologik ma'lumotlarni tahlil qilishga yordam beradi.
- Sotsiologik teoriyalarni qo'llash: Marxizm, funksionalizm, konflikt
modeli va boshqalar kabi teoriyalar sotsiologik tadqiqotning nazariy asoslari
sifatida ishlatiladi.

6. Sotsiologiya va tadqiqotning ahamiyati:
- Ijtimoiy qonunlarni o'rganish va amaliyotga olib chiqarish: Sotsiologiya
va tadqiqot, ijtimoiy qonunlarni tahlil qilishga yordam beradi va ulardan
amaliyotga tatbiq etishga imkon beradi.
- Ijtimoiy maslahatlarni hal qilishga qaratilganligi: Sotsiologik tadqiqotlar,
jamiyatdagi muammolar
va maslahatlarni hal qilish uchun asosiy manbalardan biri sifatida
qo'llaniladi.
- Sotsiologiya va tadqiqotning so'nggi rivojlanishi va muhimligi:
Sotsiologiya va tadqiqot sohasidagi yangiliklar, tez-tez yangi metodlar, teoriyalar
va amaliyotlar bilan rivojlanib boradi. Ular, jamiyatimizdagi rivojlanish va
o'zgarishlarni tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega.
Yana bir muntazamlik bilan sotsiologiya va tadqiqotning mohiyati haqida
o'rganish uchun ilmiy jurnallar, akademik kutubxonalarda mavjud bo'lgan so'nggi
tadqiqotlar, professorlar va ilmiy tadqiqotchilar tomonidan tuzilgan darsliklar va
elektron manbalar bilan tanishishingiz foydalidir. Bu, sotsiologiya va tadqiqot
sohasidagi eng so'nggi ma'lumotlarga ega bo'lishingizga yordam beradi.

II. ASOSIY QISM:
Pozitivistik-naturalistik maktablar haqida umumiy ma'lumot
Pozitivistik-naturalistik maktablar, sotsiologiya sohasida metodologik
yondashuvlar va qarashlar jihatidan ixtisoslashgan iki mohir tizimdir. Ularning
mohiyati, iste'mol qilingan tadqiqot usullari, maqsadlari va qarashlari jihatidan bir-
biridan farqli bo'lishi bilan belgilanadi.
1. Pozitivistik maktab:
- Pozitivistik maktab, sotsiologik tadqiqotda obyektivlik, tahlil qilish va
umumiy qonunlar ta'kidlash prinsiplari asosida ishlaydi.
- Ushbu maktab, obyektiv va nisbiy sotsiologiya qabul qiladi, ya'ni
sotsiologning shaxsiy fikri, axloqiyligi yoki qarashlari tadqiqot natijalarini ta'sir
etmaydi.
- Pozitivistik maktab, sotsiologik tadqiqotlarni amaliyotga olib chiqish
uchun to'g'ri va ishonchli ma'lumotlarga asoslangan ilmiy usullarni qo'llaydi.
- Tadqiqot usullari, burch, statistika va matematik modellar kabi obyektiv
ma'lumotlarni yig'ish, tahlil qilish va natijalarni chiqarishga asoslanadi.
2. Naturalistik maktab:
- Naturalistik maktab, sotsiologik tadqiqotda subjektivlik, insoniy
tajribalar va tushunchalar, tarjima qilish va tushuntirish prinsiplariga e'tibor beradi.
- Ushbu maktab, insoniy amaliyot va ma'noli tasavvur bo'yicha boshqarish
va tahlil qilishni ko'rib chiqadi.
- Naturalistik maktab, insoniy mavjudliklar va ulardagi ma'no va
manfaatlarni tushuntirishga asoslangan subjektiv, tarjima qiluvchi va insoniy
tajribaga bo'lgan e'tibor beradi.
- Tadqiqot usullari, etnografiya, muloqotlar, tarixiy tushunchalar va
boshqa kualitativ usullarni o'z ichiga oladi.

3. Asosiy farq:
- Pozitivistik maktab, obyektivlik va nisbiylik prinsiplariga amal qiladi va
asosan kvantitativ ma'lumotlarga e'tibor qiladi.
- Naturalistik maktab, subjektivlik va insoniy tajribaga e'tibor qiladi va
asosan kualitativ ma'lumotlarga qiziqadi.
- Pozitivistik maktab tashkiliy va tuzilish qonunlariga e'tibor qiladi,
qo'llaniladigan ma'lumotlar to'plami katta sonli respondentlar asosida
yig'iladi.
- Naturalistik maktab esa o'zgartirish bo'yicha qonuniy tartib bilan
baholangan ma'lumotlar to'plami sifatida tariflanadi, ma'lumotlar uchun kichik
respondentlar yoki muayyan guruhlar bilan muloqotlar amalga oshiriladi.
Pozitivistik-naturalistik maktablar sotsiologiya sohasida metodologik
tartibga amal qilish usullaridir. Ularning mavzulari, tarzlar va maqsadlari
jamiyatning tahlili va izlanishi bilan bog'liqdir. Bu maktablar jamiyatning
ko'rsatkichlarini tushuntirish, muammolarini hal qilish va o'zgarishlarni tahlil
qilishga yordam beradi. Sotsiologlar o'z tadqiqotlari davomida ularning mohiyati
va usullari bilan o'zaro taqqoslashishi va foydalanishi mumkin.
Sotsiologiya sohasida pozitivistik-naturalistik maktablarning asosiy
xususiyatlari
4. Pozitivistik maktabning asosiy xususiyatlari:
- Obyektivlik: Pozitivistik maktab, obyektivlik prinsipiga asoslanganligi
uchun subjektiviyatdan to'liqaroq uzoqlashtiriladi. Tadqiqotlarda subjektiv fikrlar
va hissiyotlarga qo'yiladigan e'tibor minimalga tushiriladi.
- Nisbiylik: Pozitivistik maktab, sotsiologik tadqiqotlarda nisbiylik
prinsipini o'zgartirishsiz qabul qiladi. Tadqiqotlarni mutlaq va haqiqiy javoblar
qidirish, amaldagi olaylarni obyektiv ko'rinishda tahlil qilish bilan bog'liqdir.
- Kvantitativ ma'lumotlar: Pozitivistik maktab, tadqiqotlarni ko'plab
sondan iborat kvantitativ ma'lumotlar yig'ish, tahlil qilish va natijalarni chiqarishga
asoslanadi. Statistika, burch va matematik modellar bu maktabning asosiy
usullaridir.

5. Naturalistik maktabning asosiy xususiyatlari:
- Subjektivlik: Naturalistik maktab, subjektivlik prinsipiga muvofiq
sotsiologik tadqiqotlarga e'tibor beradi. Burch, tarjima qilish va insoniy tajribalar
to'plamlari bu maktabning asosiy usullaridir.
- Kualitativ ma'lumotlar: Naturalistik maktab, tadqiqotlarni o'zgartirish
bo'yicha qonuniy tartib bilan baholangan kualitativ ma'lumotlarga e'tibor qiladi.
Etnografiya, muloqotlar, tarixiy tushunchalar va boshqa kualitativ usullar bu
maktabning asosiy usullaridir.
- Tarjima qilish: Naturalistik maktab, sotsiologik tadqiqotlarda insoniy
tajribalar, tarjima qilish va tushuntirishga e'tibor qiladi. Tadqiqotchilar
respondentlar bilan bire bir muloqotlar o'tkazish, tushunchalarni tahlil qilish va
boshqalar bilan birga ishlash asosida ma'lumotlarni yig'ishga qaratiladi.
Pozitivistik-naturalistik maktablar sotsiologiya sohasidagi fikrlash, tadqiqot
usullari va yaklaqalar bilan bog'liq o'rganishlarni ifodalaydi. Ularning farkli
mohiyati va usullari jamiyatning izlanishi va tahlili uchun muhimdir. Sotsiologik
tadqiqotchilar va o'qituvchilar o'z tadqiqotlarida bu maktablardan iste'mol qilish,
ularni taqqoslash va kombinatsiya qilish mumkinligiga ega bo'ladi.
Sotsiologiya sohasidagi pozitivistik-naturalistik maktablar haqida
1. Ontologik mohiyat: Pozitivistik maktab ontologik ravishda obyektivlik va
nisbiylik prinsiplarini ta'kidlaydi. U holda, tadqiqotchilar obyektiv sotsiologik
haqiqatlarni topishga qaratilganligi sababli subjektiv tushunchalardan
uzoqlashtiriladi. Naturalistik maktab esa ontologik ravishda tarjima qilish, insoniy
tajribalar va ma'noli tasavvurlar asosida sotsiologik haqiqatlarni topishga
qaratilganligi bilan bog'liqdir.
2. Epistemologik mohiyat: Pozitivistik maktab epistemologik ravishda
tadqiqotda obyektivlik, nisbiylik va empirizm prinsiplarini muhofaza qiladi. Ular
amaliyotda sifatli ma'lumotlar yig'ish, statistik tahlil, burch va matematik modellar
qo'llashni talab qiladi. Naturalistik maktab esa epistemologik ravishda

tadqiqotchilarning subjektiv fikrlari, insoniy tajribalar va tarjima qilish asosida
sotsiologik bilimlarni o'rganishga qaratilganligi bilan bog'liqdir.
3. Tadqiqot usullari: Pozitivistik maktabda kvantitativ usullar (anket, burch,
ma'lumotlar bazalari va statistika) asosiy ta'sir qiladi. Bu usullar yordamida
sotsiologik haqiqatlar obyektivlikka muvofiq o'rganiladi. Naturalistik maktab esa
kualitativ usullar (etnografiya, muloqotlar, tarjima qilish, tushunchalar tahlili) bilan
ma'lumotlarni o'rganishda fokuslanadi. Bu usullar sotsiologik haqiqatlarning
subjektiv tushunchalar, insoniy tajribalar va tarjima qilish yordamida topilishini
ta'minlaydi.
4. Maqsadlar: Pozitivistik maktab asosan jamiyatning nisbiy qonuniy
tartibini aniqlash, ta'til qilish va o'zgarishlarni boshqarishga qaratilganligi bilan
bog'liqdir. Naturalistik maktab esa insoniy tajribalarni, tarjima qilish va sotsiologik
haqiqatlarni topishga qaratilganligi bilan bog'liqdir.
Bular faqat umumiy mohiyat va xususiyatlardir. Amaliyatta sotsiologik
tadqiqotlarni amalga oshirishda va tadqiqotchilar o'rtasida tartibga solishda muhim
kombinatsiyalar va tartiblar mavjud bo'lishi mumkin. Tadqiqotchilar
maktablarning qo'shimcha asosiy muhofazasidan o'tkazib, kerakli tahlil usullarini
va tarzlarini tanlashlari va kombinatsiya qilishlari mumkin.
Pozitivistik maktab, Naturalistik maktabning asosiy xossallari va
tasirlari
Pozitivistik maktab va naturalistik maktab sotsiologiyadagi iqtisodiy,
ijtimoiy, siyosiy, madaniy muammolar va jarayonlarni o'rganishda farqli
xossalarga ega bo'lgan ixtisoslashgan metodologik yondashuvlar tizimidir.
Ularning asosiy xossalari va tasirlari quyidagicha:

Pozitivistik Maktab:
- Obyektivlik: Pozitivistik maktab, obyektivlik prinsipiga asoslanadi va
tadqiqotda subjektiv fikrlardan uzoqlashtiriladi. Tadqiqotchilar, obyektiv
sotsiologik haqiqatlarni topishga qaratilganligi sababli subjektiviyatni minimalga
oshirishga intiladi.
- Nisbiylik: Pozitivistik maktab, nisbiylik prinsipini qabul qiladi va
sotsiologik haqiqatlar, zakonlar va tartibotlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarga
e'tibor qaratadi. Bunday munosabat, obyektiv ko'rinishda sotsiologik haqiqatlar va
umumiy qonunlar topishga imkon beradi.
- Empirizm: Pozitivistik maktab empiristik ma'lumotlarga e'tibor qiladi va
sotsiologik tadqiqotlarni amaliyotga olib chiqish uchun obyektiv va sifatli
ma'lumotlar yig'ilishini talab qiladi. Statistika, burch va matematik modellar bu
maktabning asosiy usullaridir.
- Kausallik: Pozitivistik maktab, sotsiologik haqiqatlar va olaylar orasidagi
kausal o'rnini aniqlashga intiladi. Tadqiqotchilar, sababi-natijaviy munosabatlarni
tahlil qilish, o'zgarishlarni boshqarish va jamiyatni ta'lim etish uchun o'zgarishlar
jarayonlarini tahlil qilishga qaratilganligi bilan bog'liqdir.
Naturalistik Maktab:
- Subjektivlik: Naturalistik maktab, subjektivlik prinsipiga e'tibor qiladi va
insoniy tajribalar, tarjima qilish va tushunchalar asosida sotsiologik haqiqatlarni
topishga qaratilganligi bilan bog'liqdir. Bu maktabda tadqiqotchilar, bireyning
subjektiv tajribalarini, tushunchalarini va aniq fikrlarini o'rganish va tahlil qilishni
talab qiladi.
- Kualitativ Ma'lumotlar: Naturalistik maktab, kualitativ ma'lumotlarga
e'tibor qiladi. Tadqiqotlarda etnografiya, muloqotlar, tarixiy tushunchalar va
boshqa kualitativ usullar foy
dalaniladi. Bu usullar, sotsiologik haqiqatlar va olaylarni tushuntirish,
tarjima qilish va insoniy tajribalar yordamida holatchilar bilan birga tahlil qilishni
ta'minlaydi.

- Tarjima qilish: Naturalistik maktab, sotsiologik tadqiqotlarda insoniy
tajribalar, tarjima qilish va tushunchalarga e'tibor qiladi. Tadqiqotchilar
respondentlar bilan bire bir muloqotlar o'tkazish, tushunchalar tahlili va boshqalar
bilan birgalikda ma'lumotlarni yig'ishga intiladi.
- Kontekstualizm: Naturalistik maktab, sotsiologik haqiqatlar va olaylar
kontekstida tahlil qilishga e'tibor qiladi. Tadqiqotchilar o'zgaruvchanliklarni,
jamiyatning ko'rsatkichlarini va olaylarni tahlil qilishda jamiyatning tarixiy,
ijtimoiy, madaniy va iqtisodiy kontekstiga e'tibor qilishga intiladi.
Pozitivistik maktab rivojlanishini 19-20 asrlarda o'rganishda,
subjektiviyatdan uzoqlashish, obyektivlik va nisbiylik prinsiplari asosiy muhim
ahamiyatga ega bo'lganligi kuzatiladi. Naturalistik maktab esa 20 asr boshlarida
sotsiologik tadqiqotlarni insoniy tajribalar va tarjima qilish asosida o'rganishga
e'tibor qilish bilan keng tarqaldi.
Bu xossalar o'rtasidagi farqlar va tasirli ko'rsatishlar, sotsiologik
tadqiqotlarni amalga oshirish, ma'lumotlarni yig'ish va sotsiologik haqiqatlar va
olaylarni tushuntirishda tadqiqotchilar uchun turli kombinatsiyalar va usullar
tanlashga imkon beradi.
Pozitivistik maktabning tasirlari:
1. Nisbiylik va obyektivlik: Pozitivistik maktab, sotsiologik tadqiqotlarni
nisbiylik prinsipi asosida amalga oshiradi. Bu prinsipga muvofiq, tadqiqotchilar
obyektiv sotsiologik haqiqatlarni topishga qaratilganligi sababli subjektiviyatni
minimalga oshirishga intiladi.
2. Empirizm: Pozitivistik maktab, empiristik ma'lumotlarga e'tibor qiladi va
sotsiologik tadqiqotlarni amaliyotga olib chiqishda obyektiv va sifatli ma'lumotlar
yig'ilishini talab qiladi. Bu usul, statistika, burch, matematik modellar va sifatli
ma'lumotlar tahlilini o'z ichiga oladi.

3. Kausal o'rnin topish: Pozitivistik maktab, sababi-natijaviy munosabatlarni
tahlil qilishga intiladi. Tadqiqotchilar o'zgarishlarni boshqarish, jamiyatni ta'lim
etish va o'zgarishlar jarayonlarini tahlil qilishda kausal o'rnini aniqlashga
qaratilganligi bilan bog'liqdir.
Naturalistik maktabning tasirlari:
1. Subjektivlik: Naturalistik maktab, sotsiologik tadqiqotlarda subjektivlik
prinsipiga e'tibor qiladi. Tadqiqotchilar insoniy tajribalarni, tarjima qilish va
tushunchalarni o'rganish va tahlil qilishni talab qiladi.
2. Kualitativ ma'lumotlar: Naturalistik maktab, kualitativ ma'lumotlarga
e'tibor qiladi. Tadqiqotlarda etnografiya, muloqotlar, tarixiy tushunchalar va
boshqa kualitativ usullar foydalaniladi.
3. Kontekstualizm: Naturalistik maktab, sotsiologik haqiqatlar va olaylarni
kontekstida tahlil qilishga e'tibor qiladi. Tadqiqotchilar jamiyatning tarixiy,
ijtimoiy, madaniy va iqtisodiy kontekstiga e'tibor qilish bilan o'zgaruvchanliklarni,
ko'rsatkichlarni va olaylarni tahlil qilishda muvaffaqiyatli bo'ladi.
Bu tasirlar har bir maktabning o'ziga xos bo'lib, sotsiologik tadqiqotlarni
o'rganish va amalga oshirishda foydalaniladigan usullarni aniqlashda muhim rol
o'ynaydi. Tadqiqotchilar va sotsiologlar, o'z tadqiqotlariga qarashli maqsad va
maqsadlari, iste'mol qilgan usullari va tarzlarini belgilab, ularni mavjud maktablar
va yondashuvlar tizimidagi o'zgarishlarga moslashtirishlari mumkin.
Pozitivistik va Naturalistik Maktablar o'rtasidagi farqlar
Pozitivistik maktab va naturalistik maktab sotsiologiyada tadqiqotning
iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy muammolar va jarayonlarni o'rganishda turli
usullar va yaklashtirishlarni taqdim etadigan ixtisoslashgan yondashuvlar tizimidir.
Ularning o'rtasidagi asosiy farqlar quyidagicha:

1. Obyektivlik va subjektivlik:
- Pozitivistik maktab: Obyektivlik prinsipiga asoslanganligi bilan bilinadi.
Bu maktab, sotsiologik tadqiqotlarda obyektiv sotsiologik haqiqatlarni topishga
qaratilganligi sababli subjektiviyatni minimalga oshirishga intiladi.
- Naturalistik maktab: Subjektivlik prinsipiga e'tibor qiladi va insoniy
tajribalar, tarjima qilish va tushunchalar asosida sotsiologik haqiqatlarni topishga
qaratilganligi bilan bog'liqdir. Bu maktabda tadqiqotchilar, bireyning subjektiv
tajribalarini, tushunchalarini va aniq fikrlarini o'rganish va tahlil qilishni talab
qiladi.
2. Empirizm va kualitativ tahlil:
- Pozitivistik maktab: Empiristik ma'lumotlarga e'tibor qiladi va
sotsiologik tadqiqotlarni amaliyotga olib chiqishda obyektiv va sifatli ma'lumotlar
yig'ilishini talab qiladi. Statistika, burch, matematik modellar bu maktabning
asosiy usullaridir.
- Naturalistik maktab: Kualitativ ma'lumotlarga e'tibor qiladi.
Tadqiqotlarda etnografiya, muloqotlar, tarixiy tushunchalar va boshqa kualitativ
usullar foydalaniladi. Bu maktab subjektiv tajribalarni va insoniy mazmunlarni
o'rganishda muhim ahamiyatga ega.
3. Kausal o'rnin topish:
- Pozitivistik maktab: Sababi-natijaviy munosabatlarni tahlil qilishga
intiladi. Tadqiqotchilar, o'zgarishlarni boshqarish, jamiyatni ta'lim etish va
o'zgarishlar jarayonlarini tahlil qilishda kausal o'rnini aniqlashga qaratilganligi
bilan bog'liqdir.
- Naturalistik maktab: Kausal o'rnin topishga tushunmovchilik qiladi. Bu
maktab, olaylarni kontekstual ravishda tahlil qilish va jamiyatning tarixiy, ijtimoiy,
madaniy va iqtisodiy kontekstiga e'tibor qilishga intiladi.
4. Metodologik yaklashtirishlar:

- Pozitivistik maktab: Statistik va matematik modellar, burch, observatsiya
va eksperimentlar kabi obyektiv usullar bilan sotsiologik haqiqatlarni topishga
intiladi.
- Naturalistik maktab: Etnografiya, muloqotlar, partisipant observatsiya,
tarixiy tushunchalar va sotsial antropologiyadan foydalanilgan subjektiv usullar
bilan sotsiologik haqiqatlarni o'rganish va tushuntirishga intiladi.
Bu farqlar va yaklashtirishlar sotsiologik tadqiqotlarni o'rganishda
foydalaniladigan usullarni aniqlash va ma'lumotlarni yig'ishda tadqiqotchilar uchun
turli kombinatsiyalar va usullar tanlash imkoniyatini beradi. Sotsiologik tadqiqotlar
maqsadlar, iste'mol qilish qobiliyatlari va qo'llanishlari boyicha bu maktablar va
yondashuvlar tizimlari orasida farq qiladi.
Pozitivistik maktab va naturalistik maktabning o'rtasidagi farqlar to'g'risida
qo'shimcha ma'lumot berishni davom ettirayotgan bo'lsangiz, ularning asosiy
xossalarini va tasirlarini ko'rsatishim mumkin:
Pozitivistik maktab:
- Obyektivlik: Pozitivistik maktab, obyektivlik prinsipiga e'tibor qiladi va
sotsiologik tadqiqotlarda obyektiv sotsiologik haqiqatlarni topishga qaratilganligi
sababli subjektiviyatni minimalga oshirishga intiladi.
- Empirizm: Pozitivistik maktab, empiristik ma'lumotlarga e'tibor qiladi va
sotsiologik tadqiqotlarni amaliyotga olib chiqishda obyektiv va sifatli ma'lumotlar
yig'ilishini talab qiladi.
- Kausal o'rnin topish: Pozitivistik maktab, sababi-natijaviy munosabatlarni
tahlil qilishga intiladi va o'zgarishlarni boshqarish, jamiyatni ta'lim etish va
o'zgarishlar jarayonlarini tahlil qilishda kausal o'rnini aniqlashga intiladi.
Naturalistik maktab:
- Subjektivlik: Naturalistik maktab, sotsiologik tadqiqotlarda subjektivlik
prinsipiga e'tibor qiladi va insoniy tajribalar, tarjima qilish va tushunchalar asosida
sotsiologik haqiqatlarni topishga qaratilganligi bilan bog'liqdir.

- Kualitativ tahlil: Naturalistik maktab, kualitativ ma'lumotlarga e'tibor
qiladi va tadqiqotlarda etnografiya, muloqotlar, tarixiy tushunchalar va boshqa
kualitativ usullardan foydalaniladi.
- Kontekstualizm: Naturalistik maktab, sotsiologik haqiqatlar va olaylarni
kontekstida tahlil qilishga e'tibor qiladi va jamiyatning tarixiy, ijtimoiy, madaniy
va iqtisodiy kontekstiga e'tibor qilish bilan o'zgaruvchanliklarni, ko'rsatkichlarni va
olaylarni tahlil qilishda muvaffaqiyatli bo'ladi.
Pozitivistik maktab statistika, matematik modellar va burch usullaridan
foydalanadi, shuningdek, sotsiologik haqiqatlarni topishda obyektivlik va nisbiylik
prinsiplariga asoslangan. Naturalistik maktab esa insoniy tajribalarga, tarjima
qilish va tushunchalarga e'tibor qiladi, subjektivlik prinsipiga muvofiq
tadqiqotlarni o'rganishda kualitativ usullardan foydalanadi.
Bu maktablar o'zlariga xos tasirga ega bo'lib, sotsiologik tadqiqotlarni
o'rganish va amalga oshirishda turli usullarni va yaklashtirishlarni taqdim etadilar.
Tadqiqotchilar maqsad va maqsadlari, iste'mol qilish qobiliyatlari va qo'llanishlari
boyicha bu maktablardan birini yoki ularning kombinatsiyasini tanlaydilar.
Pozitivistik maktab va naturalistik maktab sotsiologiyada iqtisodiy, ijtimoiy,
madaniy, tabiiy fanlar o'rtasidagi farqlarni ifodalaydigan iqtisodiy, ijtimoiy, tabiiy
tizimlarga asoslangan iqtisodiy, ijtimoiy, tabiiy fanlar o'rtasidagi mustaqil
qiyoslash maqsadida o'rganish usullarini taqdim etadilar. Quyidagi asosiy farqlar
pozitivistik va naturalistik maktablarning o'rtasida mavjud:
1. Ontologiya: Pozitivistik maktab ontologiyada materialistik, ob'ektiv,
bajariluvchi tushunchani qabul qiladi. Ular sotsiologik tadqiqotlar uchun ob'ektiv,
mustaqil ob'ektivlik va bajariluvchi tushunchalarni iste'mol qilishni talab qilishadi.
Naturalistik maktab esa ontologiyada subjektiv tushunchasini qabul qiladi, ya'ni
o'rganuvchi tomonidan tushuniladigan o'z subjektiv tushunchasiga ega bo'lishga
yo'naltiriladi.

2. Epistemologiya: Pozitivistik maktab epistemologiyada empirizmga
asoslanadi. Ular sotsiologik tadqiqotlar uchun to'g'ri va objektiv ma'lumotlarni
to'plash, bajarish va tahlil qilishga intilishadi. Empirik sotsiologik metodlar,
sotsiologik tadqiqotlar uchun rasmiy va amaliy usulni taqdim etadi. Naturalistik
maktab esa epistemologiyada subjektivizmga asoslanadi va bireysel
tushunchalarni, tushunish va taassurotlarni ta'kidlaydi.
3. Metodologiya: Pozitivistik maktab metodologiyada sotsiologik tadqiqotlar
uchun ob'ektivlik, nazorat qilish va buroq sarf qilishga asoslanadi. Ular kuantitativ
ma'lumotlarni to'plash, tahlil qilish va statistik analizlar bilan ishlashga e'tibor
beradi. Naturalistik maktab esa metodologiyada subjektivlik, tushunchalar va
ma'nolarni tushunishga, tafsilotlarga ega bo'lishga asoslanadi. Ular kualitativ
ma'lumotlarni to'plash, tahlil qilish va tavsiflashga e'tibor beradi.
4. Nomoqoviylik: Pozitivistik maktab nomoqoviylikni qabul qiladi va
sotsiologik tadqiqotlarda nomoqoviy o'lchash va qonunlar joriy qilishga ahamiyat
beradi. Naturalistik maktab esa nomoqoviylikni relativistik qabul qiladi va
o'rganuvchilar va ularning mavqelariga ega bo'lishga yo'naltiriladi.
Pozitivistik va naturalistik maktablarning asosiy farqlari ontologiyada,
epistemologiyada, metodologiyada va nomoqoviylikda joylashadi. Bu farqlar
sotsiologik tadqiqotlarni qanday qabul qilish, tahlil qilish va natijalarini
tushuntirish usullarini tasvir etadi. Shu sababli, sotsiologik tadqiqotlarda
pozitivistik va naturalistik yaklaqimlar o'rtasidagi tartib va tashkil etish prinsiplari
mavjud bo'ladi.

Xulosa.
Sotsiologik maqsadlar va mazmun
Sotsiologik tadqiqotlar o'rganish, tahlil qilish va tushuntirish uchun turli
maqsadlarga ega bo'lishi mumkin. Ular quyidagi asosiy maqsadlardan biriga yoki
bir nechtasiga yo'naltirilishi mumkin:
1. Tarixiy maqsadlar: Sotsiologik tadqiqotlar, tarixiy jarayonlarni va
olaylarni o'rganish va tahlil qilishga yo'naltiriladi. Bu maqsad orqali jamiyatning
o'tgan va hozirgi holatini tushunish, tarixiy o'zgarishlar va kontinuitetni aniqlash,
tariqiy jarayonlarni tahlil qilish va jamiyatning bugungi yurti va kimligini
tushunishga intiladi.
2. Ijtimoiy maqsadlar: Sotsiologik tadqiqotlar, ijtimoiy jarayonlarni va
olaylarni tahlil qilishga yo'naltiriladi. Bu maqsad orqali jamiyatning tuzilishi,
tabaqalashuvi, institutlari, o'zgarishlari, madaniy va ijtimoiy muammolari
tushunishga intiladi. Ijtimoiy tashkilotlar, sosial munosabatlar, siyosiy tizimlar va
jamiyatning umumiy ijarachilik holatini tahlil qilish maqsad qilinadi.
3. Tuzilma va institutlar tahlili: Sotsiologik tadqiqotlar, tashkilotlar va
institutlarning tuzilishi, ish bajarish tizimlari, vositalari, interaksiyalari va
o'zgarishlarini tahlil qilishga yo'naltiriladi. Bu maqsad orqali tashkilotlarning
kuchi, to'g'ridan-to'g'ri shakllanishi, tashkilot ichidagi hujjatlar va qarorlarni
o'zgartirish va tashkilot o'zgarishlarini tahlil qilishga imkon beradi.
4. Sotsial munosabatlar tahlili: Sotsiologik tadqiqotlar, insonlar o'rtasidagi
sotsial munosabatlarni tahlil qilishga yo'naltiriladi. Bu maqsad orqali jamiyatning
jinsiy munosabatlari, oilaviy munosabatlar, etnik tushunchalar, tadbirlar va
kompaniyalar orasidagi munosabatlar, to'g'ridan-to'g'ri shakllanishi va
o'zgarishlarini tahlil qilishga imkon beradi.
Sotsiologik tadqiqotlar o'rganish va tahlil qilishning asosiy maqsadlari
mavjudligida, ularni amaliyotga o'tkazishda turli usullar va ma'lumotlarni yig'ish

usullaridan foydalaniladi. Bu tadqiqotlar jamiyatning tushuntirilishi, sotsial
jarayonlarni tahlil qilish, o'zgarishlarni aniqlash va jamiyatning yangilanishi
bo'yicha qo'llaniladi.
Sotsiologik maqsadlar va mazmun haqida xulosa:
Sotsiologik tadqiqotlar jamiyatni o'rganish va tahlil qilish maqsadida amalga
oshiriladi. Ular jamiyatning ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, madaniy, va axborot
sohalari kabi turli mazmunlarga ega bo'lishi mumkin. Ba'zi asosiy sotsiologik
maqsadlar quyidagilar bo'lishi mumkin:
1. Sotsial o'zgarishlarni o'rganish: Sotsiologik tadqiqotlar jamiyatning
o'zgarishlarini o'rganishga yo'naltiriladi. Bu tarz tadqiqotlar o'zgarishlarni tahlil
qilish, ularning sabablari va tasirlarini tushuntirish, va jamiyatning o'zgarishlarga
qarshi ko'rsatkichlarini aniqlash maqsadida amalga oshiriladi.
2. Sotsial tabaqalanish va qonunliliklar: Tadqiqotlar jamiyatdagi
tabaqalanish va qonunliliklarni o'rganishga qaratilgan. Ular jamiyatning
tabaqalashuvi, sotsial to'shloqlari, o'zaro munosabatlari, kuchi va iqtidorlari kabi
mavzularni tahlil qilishga intiladi.
3. Jamiyatning munosabatlarini o'rganish: Sotsiologik tadqiqotlar
jamiyatning odamlar o'rtasidagi munosabatlarini o'rganish maqsadida amalga
oshiriladi. Bu tarz tadqiqotlar oilaviy munosabatlar, jinsiy munosabatlar, jamoa va
guruhlar orasidagi munosabatlar, qo'shni dunyolarni o'rganish, va jamiyatning
munosabatlarga ta'sir ko'rsatish xususiyatlarini tahlil qilishga yo'naltiriladi.
4. Sotsial maslahatlar va mavqelar: Sotsiologik tadqiqotlar jamiyatning
sotsial maslahat va mavqelarini o'rganish maqsadida amalga oshiriladi. Bu maqsad
orqali jamiyatning siyosiy, iqtisodiy, madaniy maslahatlari, uning o'zaro aloqalari,
o'zgarishlarni qabul qilish qobiliyatlari va jamiyatning salbiy tomonlari kabi
mavzularni tahlil qilishga intiladi.
Sotsiologik tadqiqotlar jamiyatni o'rganishda turli usullar, statistik
ma'lumotlar, so'rovnamalar, muloqotlar, tadbirlarga qatnashish va boshqa ma'lumot
to'plash usullaridan foydalanish mumkin. Ularning natijalari jamiyatni tushuntirish
va muammolarini tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega bo'ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Giddens, A. (2006). Sociology. Cambridge, UK: Polity Press.
2. Babbie, E. R. (2016). The Practice of Social Research. Boston, MA: Cengage
Learning.
3. Ritzer, G. (2017). Sociological Theory. Thousand Oaks, CA: SAGE
Publications.
4. Bryman, A. (2016). Social Research Methods. Oxford, UK: Oxford University
Press.
5. Mills, C. W. (2000). The Sociological Imagination. Oxford, UK: Oxford
University Press.
6. "Sotsiologiya: Moderntlik va jamoat" - Anthony Giddens
7. "Sotsiologik Muhit" - George Ritzer
8. "Sotsiologiya: Bir muqaddas ilm" - Emile Durkheim
9. "Sotsiologiya: Boshlang'ich materiallar va tartib" - Peter L. Berger, Brigitte
Berger, Hansfried Kellner
10. "Sotsiologik Fanlar Tarihi" - Randall Collins

Sotsiologiyada pozitivistik-naturalistik maktablar

Sotib olish