Sovet hokimiyatiga qarshi Farg’ona vodiysidagi qurolli harakatlarning yetakchilari va ularning faoliyati - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	58.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	06 Июнь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Sovet hokimiyatiga qarshi Farg’ona vodiysidagi qurolli harakatlarning yetakchilari va ularning faoliyati

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
TARIX TA’LIM YO’NALISHI
__ – BOSQICH ___ - GURUH TALABASI
___________________________________NING
O’ZBEKISTON TARIXI FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Sovet hokimiyatiga qarshi Farg’ona vodiysidagi qurolli
harakatlarning yetakchilari va ularning faoliyati
Kurs ishi rahbari: ________________

Andijon
MUNDARIJA:

KIRISH……………………………………………………………………….….3
I BOB: TURKISTONDA SOVETLAR HOKIMIYATINING
O’RNATILISHI
1.1 1917 – yil fevral inqilobining Turkistonga ta’siri Muxtoriyatchilik
harakati….6
1.2 Oktyabr to’ntarilishi. Turkistonda mustabid sovet rejimining o’rnatilishi,
bolsheviklarning shovinistik
siyosati…………………………………………….....8
1.3 Turkiston Muxtoriyati hukumati va uning
faoliyati………………………….10
II BOB: TURKISTONDA MUXTORIYATNING AG’DARILISHI VA
SOVETLAR HOKIMIYATINING O’RNATILISHI
2.1 Turkiston mintaqasida sovet hokimiyatiga qarshi qurolli harakat va uning
tarixiy ahamiyati……………………………………………………………..……17
2.2 Farg’ona vodiysida sovet hokimiyatiga qarshi qurolli qarshilik harakatining
boshlanishi………………………………………………………………………...22
2.3 Istilochilik harakatlari umumiy rahbarlik Madaminbek qo’liga o’tishi va
uning ro’li…………………………………………………………...
…………………...25
XULOSA………………………………………………………………………..37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………..….38
2

KIRISH
O’zbekiston o’z milliy mustaqilligini qo’lga kiritgunga qadar yozilgan sho’ro
davri tarixi kitoblarida nafaqat bir necha ming yillik o’tmishimiz, balki XX asr
tariximiz ham tubdan o’zgartirilib, mohiyatan buzilib hukmron mafkuraga
moslashtirilib bayon qilindi. Natijada xalqning o’z o’tmishidan begonasirashi,
avlodning o’z ajdodini tushinmasligi yoki yo’qlamasligi, boshqa millatlarni
najotkor sanab, ajdodlaridan tonishi singari salbiy kayfiyat vujudga keldi. Tarix
fani milliy iftixor va ibrat manbai, ulug’ murabbiy emas, mag’rur va hamjihatli
millatning boshini egib qo’yish vositasiga aylantirildi.1 Holbuki mamlakatimiz,
Prezidenti I.A. Karimov haqqoniy takidlaganidek “Ma’naviyatni tiklashi, tug’ilib
o’sgan yurtida o’zini boshqalardan kam sezmay, boshini baland ko’tarib yurishi
uchun insonga albatta, tarixiy xotira kerak”.
Mana shu xotirani mumkin qadar to’liq tiklash, xalq g’ururini ko’tarish, uning
o’zligini anglashiga turtki berish uchun. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti o’zi
tashabbusi bilan chiqdi va yurtimiz tarixishunos, jamiyatshunos olimlari oldiga
ma’suliyatli vazifani qo’ydi. Yurtboshimiz o’zining “Tarixiy xotirasiz kelajak
yo’q” asarida jumladan shunday dedi: “Modomiki, o’z tarixini bilgan, undan ruhiy
quvvat oladigan xalqni yengib bo’lmas ekan biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz,
xalqimizni millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan
qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur”.
Chorizm Turkiston o’lkasida qattiqqo’llik bilan mustamlakachilik zulmi
siyosatini olib borgan bo’lsada, tub yerli aholining tarixi, tili, dini, uf-odati,
madaniyati kabilariga sho’rolarday hukum va tazyiq o’tkazmagan edi. Sho’rolar
qisqa muddat ichida Turkiston xalqlarining milliy davlatchiligiga barham berdi,
tarixidan mahrum qildi, dinini taqiqlab qo’ydi. Tiliga kishan soldi, madaniyat va
ma’naviyatini haqorat qildi. Bularning barchasi aniq reja asosida amalga oshirildi.
Xullas sho’rolar davrida Markaziy Osiyoning eng yirik millatlaridan bo’lgan
o’zbeklar millat sifatida halokat yoqasiga kelib qoldilar.4 O’zbekiston
mustaqillikka erishgan kundan boshlab tariximizga bo’lgan munosabat tubdan
o’zgarib, sovet davrida nato’g’ri baho berilgan yoki yuzaki ko’rib, chiqilgan
3

masalalarga jiddiy ilmiy yondashuv kuchaydi. Ayniqsa, O’zbekiston Respublikasi
vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 iyuldadagi “O’z RFA tarix instituni faoliyatini
takomillashtirish haqidagi qaroridan so’ng haqqoniy tarixni yaratish, bu jarayonda
birlamchi manbalarga asosiy e’tibor berish, qo’yilgan muammoni soha
mutahassislari tamonidan hal etilishi, mavjud muammolar yechimini kutayotgan
muammolar talayginaligi” ana shunday masalalardan biri.
E’tiboringizga havola etilayotgan kurs ishi loyhasi mana shu talab va
ehtiyojdan kelib chiqib yaratildi. Unda Turkistonda sho’rolar
mustamlakachiligining o’rnatilishi, o’lka xalqlarining milliy istiqlol va ozodlik
uchun kurashi, tarixiy vaziyati, sho’rolar istibdodining o’rnatilishi, ularning asl
mohiyatini ochib berishga harakat qilindi. Albatta hozirga qadar o’zbek
tarixnavisligi va tarixshunosligida Turkiston muxtoriyati voqiyalari ancha
o’rganilgan. Bu davrning murakkab zidiyatlari, qarama-qarshiliklarga to’la
voqiyalar tadqiq va taxlil etilgan.
1917 yil 27 fevralda Petrogradda bo`lgan demokratik inqilob Turkiston
o`lkasiga ham o`z ta`sirini o`tkazdi. Turkistonda yangi jamiyat kurtaklarini
shakllantirish uchun harakat boshlanib ketdi. Turkiston ijtimoiy-siyosiy hayotida
o`lka muxtoriyati masalasi asosiy masala bo`lib qoldi. Turkistonga muxtoriyat
maqomini berish g`oyasi nafaqat demokratik ziyolilar orasida, hatto oddiy odamlar
o`rtasida ham ancha ommalashgan edi.
1917 yilning mart-aprel oylari o`lkaning siyosiy uyg`onishida burilish davri
bo`ldi. Turkiston jadidlari, milliy ziyolilari va islom ulamolarining yetakchilari
bo`lgan Mahmudxo`ja Behbudiy (1875-1919), Munavvar Qori (1878-1931),
Ubaydullaxo`ja Asadullaxo`jayev (Ubaydulla Xo`jayev; 1882-1938), Fitrat (1886-
1938), Fayzulla Xo`jayev (1896-1938), Sadriddin Ayniy (1878-1954), Abdulvohid
Burhonov (1875-1934), Mustafo Cho`kay (1886-1941), Muhammadjon
Tinishboyev (1879-1939), Sherali Lapin (1868-1919), Ahmad Zakiy Validiy
(1890-1970), Obidjon Mahmudov (1858-1936) o`lkada yangi tashkil qilingan
"Sho`roi Islomiya" (1917 yil mart), "Sho`roi Ulamo" (1917 yil iyun), "Turon"
jamiyatlari va "Turk adami Markaziyat (federa-listlar) firqasi" (1917 yil iyul),
4

"Ittifoqi muslimin" (1917 yil sentyabr) siyosiy partiyalarining tuzilishida muhim
rol o`ynadilar.
1917 yil 7 aprelda Petrograddagi Muvaqqat hukumat qarori bilan kadet N.N.
Shchepkin raisligida Muvaqqat hukumatning Turkiston Komiteti tashkil qilindi.
Komitet tarkibiga 9 kishi kirgan bo`lib, ularning to`rttasi Alixon Bukeyxonov
(1868-1937), M. Tinishboyev, Sadri Maqsudov, A. Davletshinlar turkiy xalqlar
vakillari edi. Keyinchalik Turkiston Komitetining tarkibi o`zgartirildi.
Jadidchilik 1917 yilda ma`rifatchilik harakatidan siyosiy harakat darajasiga
allaqachon ko`tarilgan edi. O`sha 1917 yilning o`zida to`rt marta Butunturkiston
musulmonlari qurultoyi o`tkazildi. 1917 yil 16-23 aprelda Toshkentda bo`lgan I
qurultoyda demokratik Rossiya tarkibida Turkiston Muxtoriyatini tashkil etish
g`oyasi olg`a surildi. Bu g`oya Turkiston xalqlarining o`z milliy davlatchiligini
tiklash yo`lidagi dastlabki qadami edi.
5

I BOB: TURKISTONDA SOVETLAR HOKIMIYATINING O’RNATILISHI
1.1. 1917 yil fevral inqilobining Turkistonga ta`siri. Muxtoriyatchilik
harakati
Butunturkiston musulmonlari I qurultoyining so`nggi majlisida Markaziy
rahbar organ - Turkiston o`lka musulmonlari Kengashi (Kraymussovet) tashkil
etilishi haqida qaror qabul qilindi. Uni tuzishdan asosiy maqsad milliy ozodlik
harakatiga tashkiliy va markazlashtirilgan xususiyat kasb etish uchun bir-biri bilan
tarqoq aloqada bo`lgan jamiyat, qo`mita va ittifoqlarni birlashtirish edi. Turkiston
musulmonlari Markazi Kengashiga Mustafo Cho`qay rais, Validiy bosh kotib,
Munavvar Qori, Behbudiy, U. Xo`jayev, O. Mahmudov, Toshpo`latbek
Norbo`tabekov, Islom Shoahmedov va boshqalar a`zo qilib saylandi. Munavvar
Qori va Sadriddinxon Sharifxo`ja qozi o`g`li boshchiligida Toshkent qo`mitasi
tuzildi. Shuningdek, Behbudiy rahbarligida Samarqand va Nosirxon to`ra
yetakchiligida Farg`ona bo`limi ham tashkil topdi. Markaziy sho`roning organi
sifatida "Najot" (muharriri - Munavvar Qori), keyinchalik "Kengash" (muharriri -
Validiy) gazetalari chiqa boshladi. Shuningdek, 1917 yilda nashr qilingan "Ulug`
Turkiston", "Turon" gazetalarida muxtoriyatchilik g`oyasi bilan sug`orilgan
maqolalar chop qilindi.
Shunday qilib, 1917 yil bahorida Turkistonning birligi va yaxlitligi tomon
muhim qadam tashlandi. Tarixda ilk marta Butunturkiston miqyosida musulmonlar
qurultoyi chaqirilib, unda tub xalqlarning muxtoriyat tomon qatiy intilishi, o`z
an`analari, urf-odatlari va turmush tarzini izchil turib himoya qilishi aytildi. Bu
manfaatlarning ifodachisi bo`lgan Milliy markaz - Turkiston musulmonlari
Markaziy Kengashi tashkil etildi.
Afsuski, birlashish jarayonlari har doim ham bir tekis rivojlanmadi. Asr
boshidan buyon davom etayotgan "jadid-qadim" nizolari demokratik harakat
saflarida parchalanish yuz berishiga olib keldi. Ma`lumki, 1917 yil 14 martda
Toshkentda "Sho`roi Islomiya" tashkil topgan edi. Aksariyati jadidlardan iborat bu
tashkilot a`zolari Turkiston mustaqilligi uchun kurash olib bordilar. 1917 yil iyun
oyida Munavvar Qori boshchiligidagi "Sho`roi Islomiya" tashkilotidan "Sho`roi
6

Ulamo" ajralib chiqdi. Sherali Lapin uning Toshkent shubasiga asos soldi. Oradan
ko`p vaqt o`tmay, Qo`qon shahrida ham "Sho`roi Ulamo" jamiyati tuzildi. Lekin
ikki jamiyat o`rtasida g`oyaviy istiloflar mavjud bo`lib, ular bir-biri bilan kelisha
olmasdilar, Chunki "Sho`roi Ulamo" jamiyati o`z dasturida islom dinining
an`anaviy asoslari bo`yicha ish ko`rishini ma`lum qilsa-da, aslida Lapin
boshchiligidagi Toshkent ulamochilari avval rus monarxiyasi, so`ngra bolshevik
g`oyalari bilan o`z harakatlarini muvofiqlashtirishga behuda urindilar. "Sho`roi
Ulamo" jamiyati o`z maqsadlari targ`iboti uchun "Al-Izo?" jurnalini chiqara
boshladi (muharriri - Abdumalik Xoji Nabiyev). Har ikki jamiyat o`rtasida
g`oyaviy kurash, xususan, matbuot sahifalarida avj olib ketdi.
1917 yil 10 sentyabrda Toshkentda Butunturkiston musulmonlarining II
qurultoyi ochildi. "Sho`roi Islomiya" tashabbusi bilan chaqirilgan ushbu qurultoy
hokimiyatni ishchi, soldat va dehqon deputatlari sovetlariga berishga qarshi chiqdi.
Ushbu qurultoyda qabul qilingan rezolyusiyalarda milliy demokratiya o`zi
tutadigan yo`lning muhim asoslarini birinchi marta qatiy qilib aytdi: hukumat
demokratik siyosat yurgizadigan bo`lsa, ana shundagina musulmonlar bu
hukumatda ishtirok etadilar. Ikkinchi qurultoyda faqat Milliy markaz - Turkiston
musulmonlari Markaziy Kengashi mintaqadagi tub yerli aholi manfaatlarini
himoya qilishi mumkin degan fikr qatiy qilib qo`yildi.
1917 yil 20 sentyabrda Toshkentda bo`lib o`tgan Turkiston va Qozoqiston
musulmonlarining qurultoyi "ulamochilar" bilan "Sho`roi islomchilar" o`rtasidagi
uzoq va qizg`in bahslarga qaramay, nihoyat, kelishish va murosa yo`lini topdi -
qurultoyda "Sho`roi Islomiya", "Sho`roi Ulamo", "Turon" va boshqa siyosiy
tashkilotlarni birlashtirish yo`li bilan butun Turkiston mintaqasi uchun umumiy
bo`lgan "Ittifoqi muslimin" degan siyosiy partiya tuzishga qaror qilindi.
Qurultoy ishidagi asosiy masala Turkiston o`lkasining bo`lajak siyosiy
tuzumini belgilash edi. O`sha paytda Toshkentda nashr qilingan "Ulug` Turkiston"
gazetasida yozilishicha, "Qurultoy Mulla Muhammadxo`ja eshon va Mulla Siddiq
xo`ja eshonlarning boshqaruv shakli haqidagi nutqlarini tinglab, duoyu ijobat qila
Turkiston Muxtoriyatini tayin etishga jazm qildi". Qurultoy muxtoriyatga
7

"Turkiston Federativ Respublikasi" degan nomni qo`yib, parlament respublikasi
asosida tuzilajak bo`lg`usi davlat tuzumining bosh tamoyil va me`yorlarini belgilab
berdi.
Shu tarzda Turkistonda muxtoriyat hukumati yuzaga kelmasdan ancha oldin
jamiyatning keng qatlamlari vakillari, ilg`or ziyolilar bu harakatda faol qatnashib,
uning poydevorini yaratishga zamin hozirladilar.
1.2. Oktyabr to`ntarilishi. Turkistonda mustabid sovet rejimining
o`rnatilishi, bolsheviklarning shovinistik siyosati
1917 yil 25 oktyabrda (yangi sana bilan 7 noyabrda) qurol kuchiga tayangan
Lenin boshchiligidagi bolsheviklar Petrogradda Muvaqqat hukumatni ag`darib
tashlab, hokimiyatni zo`ravonlik yo`li bilan egallashdi. Rossiyaning markazida yuz
bergan voqealarning aks-sadosi oradan ko`p o`tmay Turkistonga ham yetib keldi.
28 oktyabrda Toshkentning yangi shaharida yevropalik ishchilar va soldatlar
bolsheviklarning qutqusi bilan qurolli to`qnashuvlarni boshlab yuborishdi. Ular
general Korovichenko qismlaridan ustun keldilar. I noyabrda Korovichenko va
Muvaqqat hukumatning Turkiston Komiteti qamoqqa olindi. Toshkentda
zo`ravonlik yo`li bilan sovet rejimi o`rnatildi.
Hujjatlarning guvohlik berishicha, 1917 yilning kuziga kelib, o`lka shaharlari,
viloyatlari va uyezdlarida aholining hokimiyatni sovetlarga o`tishini talab qiluvchi
faol chiqishlari kuzatilmagan. Aksincha, joylardan kelib turgan xabarlar va
telegrammalarda Muvaqqat hukumatni qo`llab-quvvatlash haqida gapirilar ekan,
bolsheviklar va boshqa ekstremistlarning hokimiyatni sovetlarga berish haqidagi
talablari fosh etilar, mamlakat taqdirini hal qiladigan Ta`sis Majlisini chaqirish
g`oyasi ma`qullanardi.
Demak, 1917 yil noyabr oyining boshida bolsheviklar faqatgina qurol kuchiga
tayangan holda Toshkent shahrida hokimiyatni qo`lga kiritishdi. Bu holni
arxivlarda saqlanib qolgan o`sha davrga oid ko`plab rasmiy hujjatlar ham
isbotlaydi. Turkiston respublikasi rahbarlaridan biri keyinchalik quyidagi fikrni
e`tirof etishga majbur bo`lgan edi: "Turkiston bir necha o`n yillar mobaynida
chorizm mustamlakasi bo`lib keldi va bu hol barcha ijtimoiy kayfiyat va
8

munosabatlarda o`zining o`chmas muhrini qoldirdi. Samoderjaviye tomonidan olib
borilgan mustamlakachilik kayfiyati va siyosati amaldorlar va xizmatchi
unsurlardan tashqari hatto rus temir ishchilariga ham o`z ta`sirini o`tkazgan edi.
Shuning uchun to`ntarishning boshidayoq sovet hokimiyatini bu yerda faqat rus
kishilari amalga oshirdi. Tub aholidan esa mustamlakachi mahalliy hokimiyatga
aloqador kishilargina unda qatnashishi mumkin bo`lib, tub aholining qolgan qismi
uchun bu g`oyalar begona va tushunarsiz edi".
1917 yil 15-22 noyabrda Toshkent shaxrida bo`lib o`tgan o`lka ishchi, soldat
va dehqon deputatlari sovetlarining III s`yezdida 15 kishidan iborat hukumat -
Turkiston o`lkasi Xalq Komissarlari soveti tuzildi, unda 8 o`rin so`l eserlarga, 7
o`rin bolsheviklar bilan maksimalistlarga berildi. Biroq hukumat faqat
yevropaliklardan iborat bo`ldi. Turkiston XKS raisi lavozimini kasbi chizmachi
bo`lgan bolshevik F. Kolesov egalladi, harbiy komissar qilib izvoshchi Perfilev,
boshqa komissarlik lavozimlariga ham shunga o`xshaganlar tayinlandilar.
Hukumat tarkibiga tub aholi vakillaridan bitta ham vakil kiritilmadi. Bu tasodifiy
hol emas edi.
Turkistonda so`l inqilobiy siyosiy guruhlar, ularning namoyandalaridan
tuzilgan hukumat, birinchi galda bolsheviklar mohiyatan chorizm
mustamlakachilik siyosatiga amal qildilar. Shu bilan birga oktyabr to`ntarilishidan
keyin Rossiyada bo`lgani singari, Turkistonda ham inqilobiy aqidalarga, eng
avvalo sinfiylik tamoyillariga amal qilindi. Asosiy inqilobiy kuch - proletariat va
kambag`al dehqonlar, aholining boshqa qatlamlari esa reaksion va ekspluatator
guruhlar deb e`lon qilindi. Mulkdorlar - ekspluatatorlar, ezuvchilar; milliy
ziyolilar, o`qimishli, obro`-e`tiborli xalq vakillari - milliy burjuaziya korchalonlari
va malaylari; islom dini rahnamolari - reaksion oqim deb, ularga qarshi ayovsiz
kurash boshlab yuborildi.
Turkiston o`lkasidagi dastlabki sovet hukumatining ziddiyatli tarkibi
mintaqada yevropalik aholi hukmronligini mustahkamlashga qaratilgan edi.
Yoqotilishi intizorlik bilan kutilgan mustamlakachilik yangicha asosda boshlanib
9

ketdi. Turkistondagi mustamlakachilik hatto sovet hokimiyati taraqqiyotining
butun bir yo`nalishini belgilab berdi", deb keyinchalik tan olgan edi G. Safarov.
Mahalliy millatlarning siyosiy jarayonga aralashtirilmaganligi o`lka
xalqlarining sovet hokimiyatiga bo`lgan ishonchsizligini yanada kuchaytirdi. Hatto
Turkistondagi yevropalik aholining demokratik qatlamlari ham bolsheviklar va so`l
eserlarning bunday makkorona siyosatiga qarshi chiqdilar. Hukumat tuzishda ulug`
davlatchilik shovinizmi aqidalariga amal qilinganligi yangi hokimiyatning siyosiy
faoliyatini oldindan belgilab berdi.
Hokimiyat bolsheviklar qo`liga o`tishi bilan o`lkada Muvaqqat hukumatning
barcha bo`g`inlari tugatilib, o`rniga avvalo jazo organlari va sovet boshqaruv tizimi
o`rnatildi. Bu tasodifiy hol bo`lmasdan, bolsheviklar hukmronligi nafaqat
ag`darilgan sinflar, balki bolsheviklar bilan kelishmaydigan mahalliy aholining
katta qismi ustidan zo`ravonlik o`rnatilgandagina saqlanib qolishi mumkin edi.
Turkiston XKS 1917 yil 28 noyabrda o`lkada qizil gvardiya bo`linmalari tuzish
haqida qaror qabul qildi. Bu bo`linmalar sovet rejimi va bolsheviklarga qarshi
ko`tarilgan dastlabki stixiyali chiqishlarni bostirishda faol ishtirok qildi. Shu
vaqtning o`zida Butunrossiya Favqulodda komissiya (cheka) organlari va inqilobiy
tribunallar tashkil etildi. Proletariat diktaturasining bu jazo organlari ozodlik va
demokratiyani bo`g`ishda, o`zgacha fikrlaydigan kishilarni qatag`on qilishda
muhim qurol bo`ldi va Vatanimizning yangi tarixida o`zining ma`lum asoratlarini
qoldirdi.
Turkiston XKS 1917 yil oxirlarida o`z qarori bilan "Sho`roi Islomiya" va
boshqa mahalliy demokratik tashkilotlarni tarqatib yubordi. Bu tashkilotlarning
rahbarlari keyinchalik Turkiston Muxtoriyati hukumatiga qoshildilar, ayrimlari
istiqlolchilik harakatiga g`oyaviy rahnamolik qildilar. Shunisi xarakterliki,
"Sho`roi Ulamo" tashkilotining Toshkent shu`basi faqat 1918 yil 13 mayda yopib
qo`yildi.
Shunday qilib, dastavval Rossiya markazida qaror topgan sovet rejimi
Turkiston o`lkasida ham o`rnatildi. Zo`ravonlik va xalqlarni ezishga qaratilgan
sovet rejimi o`zining ilk kunlaridan boshlab Turkistondagi tub xalqlarga nisbatan
10

mustamlakachilik siyosatini yuritdi. Chor Rossiyasining mustamlakachilik tizimi
sovet Rossiyasi davrida yanada takomillashtirildi.
11

3. Turkiston Muxtoriyati hukumati va uning faoliyati
Siyosiy partiyalar tuzilishi, ular tomonidan dasturiy hujjatlar qabul qilinishi
Turkistonda milliy harakatning keng quloch yoyganidan dalolat berar edi. Biroq,
yuqorida ko`rsatib o`tilganidek, Petrograddagi oktyabr to`ntarilishi oqibatida 1917
yil oktyabr-noyabr oylarida Turkiston o`lkasida, xususan, Toshkent va Qo`qonda
yuz bergan voqealar milliy ozodlik harakatini butunlay boshqa yo`nalishdan
ketishga majbur qildi.
1917 yil 26-28 noyabrda (yangi hisob bilan 9-11 dekabrda) Qo`qon shahrida
Turkiston o`lka musulmonlarining favqulodda IV qurultoyi bo`lib o`tdi. Qurultoy
ishining butun tafsilotlari o`sha davr gazetalariga tarix uchun muhrlab qo`yilgan.
Mustafo Cho`qay qurultoyni ochar ekan, Rossiya va Turkistonning siyosiy va
iqtisodiy ahvoli xususida qisqacha ma`lumot beradi. Uning aytishicha, Markazda
yuz berayotgan voqealar, chekka o`lkalarni va shu bilan birga Buyuk milliy
inqilobni qutqaruv yo`llarini mustaqil muhokama etuvini taqozo qilur. Oktyabr
xunrezligini boshdan kechirgan Rossiya va Turkiston o`z taqdirlari haqida
mulohaza yuritmoqlari lozim.
Ma`lumki, musulmonlarning ushbu nufuzli qurultoyi va unda qabul qilingan
qarorlar o`n yillar davomida millatchilar guruhining yig`inidan e`lon qilingan
burjua muxtoriyati deb noto`g`ri talqin qilib kelindi. Hujjatlar esa ushbu holning
butunlay aksi bo`lganligini isbotlaydi. Masalan, Turkiston jadidlarining otasi
sanalgan Behbudiy o`z ma`ruzasida qurultoyning Turkiston xalqlari tarixida ulkan
ijobiy, tarixiy hodisa va burilish davri ekanligini ta`kidlab, "qurultoyimiz qabul
qilayotgan qarorlar shuning uchun ham ahamiyatliki, unda Turkiston aholisining
yevropalik vakillari ham ishtirok etmoqdalar", deydi. Behbudiy va Obidjon
Mahmudov qurultoy hay`atida musulmonlar bilan bir qatorda boshqa milliy
guruhlarning ham vakillari bo`lishini yoqlab chikdi.
Turkistonni boshqarish shakli uch kun davom etgan qurultoyning diqqat
markazida turdi. Bu masala muhokamasida so`zga chiqqanlarning ko`pchiligi
Turkistonning muxtor respublika deb e`lon qilinishi, o`lka aholisining ijtimoiy
12

maqsadlaridan kelib chiqqan va unga mos tushishini uqtirdi. Muxtoriyat va
mustaqillik e`lon qilish fikrini hamma qo`llab-quvvatladi.
Qurultoyda 1917 yil 27 noyabr (yangi hisob bilan 10 dekabr) kuni kechqurun
qabul qilingan qarorda shunday deyiladi: "Turkistonda yashab turgan turli millatga
mansub aholi Rossiya inqilobi da`vat etgan xalqlarning o`z huquqlarini o`zlari
belgilash xususidagi irodasini namoyon etib, Turkistonni Federativ Rossiya
Respublikasi tarkibida hududiy jihatdan muxtor deb e`lon qiladi, shu bilan birga
muxtoriyatning qaror topish shakllarini Ta`sis Majlisiga havola etadi". Qurultoy
Turkistonda yashab turgan milliy o`zchilik huquqlarining muttasil himoya
qilinishini tantanali ravishda e`lon qildi.
28 noyabr (yangi hisob bilan II dekabr) da tarkib topayotgan mazkur
davlatning nomi aniqlanib, Turkiston Muxtoriyati, deb ataladigan bo`ldi. Qurultoy
o`sha kuni yiqilishda Butunrossiya Ta`sis Majlisi chaqirilgunga qadar hokimiyat
Turkiston Muvaqqat Kengashi va Turkiston Xalq (Millat) Majlisi qo`lida bo`lishi
kerak, deb qaror qabul qildi.
Qurultoyda Turkiston Muvaqqat Kengashi a`zolaridan 8 kishidan iborat
tarkibda Turkiston Muxtoriyati hukumati tuzildi. Hukumatning Bosh vaziri hamda
ichki ishlar vaziri etib Muhammadjon Tinishboyev saylandi. Islom Sulton o`g`li
Shoahmedov - Bosh vazir o`rinbosari, Mustafo Cho`qay - tashqi ishlar vaziri,
Ubaydulla Xo`jayev - harbiy vazir, Hidoyatbek Yurg`uli Agayev - yer va suv
boyliklari vaziri, Obidjon Mahmudov - oziq-ovqat vaziri, Abdurahmon O`rozayev
- ichki ishlar vazirining o`rinbosari, Solomon Abramovich Gersfeld - moliya vaziri
lavozimlarini egallashdi. Hukumat tarkibida keyinchalik ayrim o`zgarishlar yuz
berdi. Mustafo Cho`qay Bosh vazir lavozimini bajarishga kirishdi. Vazirlardan uch
kishi oliy ma`lumotli huquqshunos, ikki kishi o`rtacha malakali huquqshunos
ekanligi muxtoriyat hukumati a`zolari bilim darajasining naqadar yuqori ekanidan
dalolat beradi.
Qurultoyda 28 noyabr kuni Turkiston Millat Majlisi ochilishi to`g`risidagi
qaror ham tasdiqlandi. Millat Majlisi 54 nafar a`zodan iborat bo`lib, qurultoy
qaroriga binoan "36 nafar musulmonlar va 18 nafar g`ayri musulmonlardan
13

saylanadur. 36 musulmon vakillari Turkistonning 5 viloyatidan bo`lib: Farg`ona -
10 nafar, Samarqand - 5 nafar, Sirdaryo - 9 nafar, Yettisuv - 6 nafar, Zakaspiy - 2
nafar; 4 nafar esa butun Turkiston shahar dumalari tarafidan tayin bo`lurlar". 18
nafar o`rin esa o`lkaning yevropalik tashkilot va fuqarolariga jumladan, temir yo`l
ishchilar ittifoqi, ishchi va soldat deputatlari soveti, sosial-demokratlar, dashnoq
sutyun, yerlik jug`udlar, yahudiylar, eserlar, ukrainlar, polyaklar vakillari va
boshqalarga berilishi ko`zda tutilgan edi. Demak, tashkil etilayotgan hukumat
tarkibiga turli siyosiy va milliy guruhlar vakillarining qatnashuvi ko`zda tutildi.
Demokratik ruhdagi milliy ziyolilar qurultoyda qabul qilingan dasturiy hujjatlarga
o`ziga xosligi bilan ajralib turadigan xalqchil va demokratik g`oyalarni kiritishdi.
Qurultoy jarayonida Turkiston Millat Majlisi 32 kishidan iborat qilib saylandi.
"Sho`roi Ulamo"ning rahbari Sherali Lapin Millat Majlisi tarkibiga uning raisi
sifatida kiritilgan bo`lsa ham, ammo uning o`zi bu taklifni rad etdi.
Qurultoy tugagach, 1 dekabrda Turkiston Muxtoriyatining Muvaqqat
hukumati a`zolari (barcha 8 kishi) imzolagan maxsus Murojatnoma e`lon qilindi.
Ushbu Murojatnomada Turkistondagi barcha aholi, irqi, millati, dini, jinsi, yoshi va
siyosiy e`tiqodlaridan qat`i nazar, yakdilik va hamjihatlikka da`vat etilgan edi.
Oradan ko`p o`tmay Millat Majlisi tomonidan tasdiqlangan qonunlar e`lon
qilindi, shuningdek, yangi hukumat mamlakat Konstitutsiyasini tayyorlash uchun
taniqli huquqshunoslarni jalb qildi. "El bayrog`i", "Birlik tug`i", "Свободный
Туркестан", "Известия Временного Правительства Автономного Туркестана"
kabi hukumat gazetalari o`zbek, qozoq va rus tillarida nashr qilina boshlandi.
Avval chiqayotgan "Ulug` Turkiston" gazetasi ham o`z sahifalarida muxtoriyat
hukumati faoliyatiga alohida o`rin bera boshladi. Nashr ishlarini yaxshilash uchun
O. Mahmudovning bosmaxonasi hukumat ixtiyoriga o`tdi. Muxtoriyat hukumati
milliy qo`shinni tashkil qilishga kirishdi. 1918 yil boshida bu qo`shin saflarida bir
mingdan ortiq askar bo`lgan. Harbiy vazir Ubaydulla Xo`jayev ishtirokida
o`tkazilgan ko`rik-parad vaqtida askarlar soni 2000 kishiga yetgan. Bundan
tashqari Qo`qonda taxminan shuncha mirshablar bor edi. Hukumat iqtisodiy
sohada 30 million so`m miqdorida ichki zayom chiqarishni yo`lga qo`ydi. Chunki
14

gazetalarni nashr qilish, muxtoriyat qo`shinlarining ta`minoti va hukumatning ichki
xarajatlari uchun mablag` zarur edi. Shuningdek, hukumat a`zolari ochlik
changalida qolgan Turkiston aholisiga Orenburg orqali g`alla keltirish
muammosini hal qilish uchun ham amaliy qadamlar tashladi. Turkiston
Muxtoriyati hukumati qisqa muddat ichida xalq o`rtasida katta e`tibor qozondi.
Yangi hukumat faoliyati faqat Qo`qonda yoxud Farg`ona vodiysida emas, balki
butun Turkiston mintaqasida yashayotgan tub yerli xalqlar tomonidan qizg`in
qo`llab-quvvatlandi. Fitrat, Cho`lpon muxtoriyat hukumatini alqab, o`tli she`rlar
bitishdi. Fitrat muxtoriyat e`lon qilingan 27 noyabr (10 dekabr) kunini "Milliy
Laylatulqadrimiz" deb atadi. Alloma Fitratning bu so`zlarida olam-olam ma`no
mujassamlashgan.
Turkiston xalqining muxtoriyat uchun olib borish kurashida 1917 yil 13
dekabrda bo`lib o`tgan fojiali voqealar muhim o`rin tutadi. O`sha kuni Toshkentda
eski shahar aholisi "Muxtor Turkiston uchun!" shiori ostida tinch bayram
namoyishini o`tkazdi. Ammo Toshkent Sovetidagi bolsheviklar shaharda qurolli
kuch bilan tartib o`rnatishga buyruq beradilar. Oqibatda tinch namoyish
qatnashchilari pulemyotdan o`qqa tutildi, eski shaharlik 16 kishi ana shu
to`qnashuv qurboni bo`ldi.
Muxtor hukumatning xalq o`rtasidagi obro`-e`tibori va nufuzi bolsheviklarni
tashvishga solib qo`ydi. 1918 yil 19-26 yanvar (yangi hisob bilan 1-8 fevral) da
Toshkentda bo`lgan Turkiston o`lkasi ishchi, soldat va dehqon deputatlari
Sovetlarining favqulodda IV s`ezdida muxtoriyat masalasi asosiy o`rinda turdi.
S`ezd Turkiston Muxtoriyati hukumati va uning a`zolarini qonundan tashqari
holatda deb, hukumat a`zolarini qamoqqa olish to`g`risida qaror chiqardi.
Bolsheviklar o`zlarining bu qabih va mudhish "hukmi"ni amalga oshirishga zudlik
bilan kirishdilar.
30 yanvar (yangi hisob bilan 12 fevral) da Turkiston XKS muxtoriyat
hukumatini tugatish uchun harbiy harakatlarni boshladi. Turkiston bolsheviklari
buning uchun qizil askarlardan tashqari armanlarning "Dashnoq sutyun" partiyasi
a`zolaridan tuzilgan qurolli to`dalardan ham keng foydalandi. Ularga qarshi
15

dastlabki jangda muxtoriyatning milliy qo`shinidan tashqari Qo`qonlik tinch aholi
vakillari ham qatnashdi. Asosan bolta, cho`kich, tayoq ko`targan xaloyiqning soni
10000 kishiga yetdi. Shunga qaramay, qurolsiz bu kishilar qizil askarlarning
Qo`qon shahriga hujumini uch kun davomida mardonavor qaytardilar. Shahar
ustiga uch kun davomida to`plardan yondiruvchi snaryadlar otildi. Muxtoriyat
qo`shinining tirik qolgan qismi Kichik Ergash qo`rboshi boshchiligida shahardan
chiqib ketdi.
Turkiston Muxtoriyati hukumati qizil askarlar va dashnoklarning qonli
hujumlari oqibatida ag`darib tashlandi. Ammo Qo`qon va uning atrofidagi tinch
aholini talash, o`ldirish avjiga chiqdi. Faqat Qo`qonning o`zida uch kun davomida
10000 kishi o`ldirildi. Shahar butkul vayronaga aylantirildi.
Hukumat boshligi Mustafo Cho`qay shaharni tark etib, yashirinishga majbur
bo`ldi. Vazirlarning ayrimlari halok bo`ldi. Ba`zilarini bolsheviklar qo`lga olishdi.
"Ulug` Turkiston" gazetasi chuqur qayg`u bilan xabar berganidek, "20 fevral
Qo`qon tarixining eng dahshatli kuni edi. Armanilar ayricha faoliyat ko`rsa
o`tganlar...". Gazetadagi ushbu maqola "Qo`qon hozir o`liklar shahri", degan
dahshatli ibora bilan tugaydi. Nihoyat, 1918 yil 22 (eski hisob bilan 9) fevralda
Qo`qon shahridagi Rus-Osiyo banki binosida bolsheviklar tomonidan tayyorlangan
"tinchlik shartnoma" imzolandi.
Turkiston Muxtoriyati hukumati atigi 72 kun umr ko`rgan bo`lsa ham, u
erksevar xalqimizni milliy mustaqillik va istiqlol uchun kurashga da`vat etdi. 1918
yilning erta bahorida avval Farg`ona vodiysida, so`ngra butun Turkistonda
istiqlolchilik harakati boshlandi. Ammo bu davrga kelib Turkiston Muxtoriyatini
tor-mor etib, o`lkada yakka huxmron bo`lgan, qurol va zo`ravonlikka tayangan
bolsheviklar mintaqada sovetcha andozadagi avtonomiya (muxtoriyat) ni tashkil
etishga kirishgan edilar.
1918 yil yanvar oyidayoq bolsheviklar Turkiston Muxtoriyatiga qarshi
Turkiston avtonomiyasini tuzish masalasini ko`tarishgan edi. Bu muammo faqat
Turkiston Sovetlarining V s`ezdida (1918 yil 20 aprel-1 may) hal qilindi. S`ezd
Rossiya Sovet Sotsialistik Federasiyasi tarkibida Turkiston respublikasi (tarixiy
16

adabiyotlarda Turkiston avtonom respublikasi)ni tuzish to`g`risida qaror qabul
qildi. Turkiston respublikasining Markaziy Ijroiya Komiteti (MIK) va XKS
saylandi. Ular tarkibiga ilk marta tub millatlarning vakillari kiritildi. Shuningdek,
s`ezdda sanoat korxonalarini musodara qilish va boshqa ayrim masalalar yuzasidan
qarorlar qabul qilindi. Shunday qilib, sovet Rossiyasi tarkibida Turkiston avtonom
respublikasi tashkil qilindi. Turkiston respublikasi XKS va MIK ichida hokimiyat
uchun o`zaro kurashlar, mojarolar va janjallar avjiga chiqdi. Oktyabr oyida
Turkiston XKS raisi F. Kolesov va boshqa ayrim amaldorlar egallagan
lavozimidan bo`shatildi.
1919 yil 19 yanvarda harbiy komissar K.Osipov boshchiligida Toshkentda
isyon ko`tarildi. K.Osipovning buyrug`i bilan 14 komissar otib tashlandi.
Isyonchilar tomonidan sovet hokimiyati ag`darildi, hokimiyat masalasi Ta`sis
Majlisida hal qilinadi, deb e`lon qilindi. Biroq isyon Toshkent temir yo`l
ustaxonalari ishchilari va boshqa harbiy qismlar tomonidan tezda bostirildi.
K.Osipov avval Farg`ona vodiysiga, so`ngra Buxoro amirligiga qochib ketdi. Bu
isyon bahonasida bolsheviklar 1919 yil mart oyi boshida so`l eserlarni hukumatdan
siqib chiqarib, yakka o`zlari hukmron bo`lib oldilar.
1919 yil 8 oktyabrda Moskvada Turkkomissiya (Rossiyaning Turkiston ishlari
bo`yicha komissiyasi) tashkil qilinib, u Toshkentga jonatildi. Turkkomissiya,
keyinchalik tuzilgan Turkbyuro va O`rta Osiyo byurosi kabi turli komissiya va
byurolar muntazam ravishda Rossiya Markazidan Turkistonga jonatib turildi.
Markaz o`zining bu favqulodda organlari orqali Turkiston mintaqasini
boshqarishga, mahalliy xalqlarni mustamlakachilik asoratida ushlab turishga
intildi. Bu paytda butun Rossiyada bo`lgani singari Turkiston respublikasida ham
"harbiy kommunizm" siyosati joriy qilindi. Bu siyosat o`z mohiyatiga ko`ra xalqqa
qarshi qaratilgan edi. U xususan dehqonlarga katta zarba bo`lib tushdi. Turkistonda
ham sovet rejimi bir qator dekretlar chiqarib, oziq-ovqat razvyorstkasi (taqsimoti)
ni joriy qildi. Aslini olganda, dehqondan u yetishtirgan mahsulotning deyarli
hammasi tortib olindi. Bozorlar yopildi, savdo-sotiq taqiqlandi. 16 yoshdan 55
yoshgacha bo`lgan barcha erkak va ayollar uchun mehnat majburiyati joriy qilindi.
17

Sovet rejimining bunday mustamlakachilik siyosati oqibatida istiqlolchilik harakati
mintaqada kuchayib, avj olib ketdi.
II BOB: TURKISTONDA MUXTORIYATNING AG’DARILISHI VA
SOVETLAR HOKIMIYATINING O’RNATILISHI
2.1 Turkiston mintaqasida sovet hokimiyatiga qarshi qurolli harakat va uning
tarixiy ahamiyati
Turkistonda oktyabr to`ntarilishidan keyin sodir bo`lgan voqealar jarayoni
shuni ko`rsatadiki, bolsheviklar o`rnatayotgan sovet rejimi o`lka xalqlariga nafaqat
mustaqillik, hatto milliy muxtoriyatni ham ravo ko`rmadi. Mustaqillik osonlikcha
qo`lga kiritilmasligini tushunib yetgan milliy vatanparvarlar qo`lga qurol olib,
bolsheviklar va bosqinchi qizil armiyaga qarshi qurolli harakat boshlab yubordilar.
Biroq sovet rejimi va kommunistik mafkura hukmronligi yillarida ularga
"bosmachi" deb nohaq tamg`a bosildi.
Ushbu o`rinda "bosmachi" so`zining mohiyati xususida to`xtamasdan o`tib
bo`lmaydi. "Bosmachi" so`zi aslida "bosmoq" fe`lidan olingan. Aslini olganda
Farg`ona vodiysida, umuman, butun Turkiston hududida podsho va sovetlar
Rossiyasi - bolsheviklarga qarshi qurolli kurash olib borgan turkistonliklar
o`zlarini hech qachon "bosmachilar" deb atashmagan. "Bosmachi" deb xalq
o`rtasida harbiy sohaga aloqasi bo`lmagan jinoyatchi unsurlar, "o`g`ri" va
"bezorilar to`dasi" tushunilgan. Shu bilan birga birovlarning yurtini bosib olgan
bosqinchilarni ham "bosmachilar" deb atash mantiqan to`g`ri keladi. Bu harakat
haqida so`z yuritilgan 1918-1919 yillarning o`rtalarigacha bo`lgan davrga tegishli
arxiv hujjatlarida ham "bosmachi" so`zi uchramaydi. Bu hujjatlarda "qaroqchi"
(razboynik), "shayka", juda bo`lmasa "bosqinchi" (bandit) iboralari qo`llanilgan.
1919 yilning o`rtalaridan boshlab avval ayrim rasmiy hujjatlarda, keyinchalik esa
sovet vaqtli matbuotida "bosmachi" iborasini qo`llash boshlangan. "Bosmachi" va
"bosmachilik" iboralari milliy ozodlik harakatining mohiyatini pasaytirish,
ajdodlarimizning Rossiya zulmi va bolsheviklar hukmronligiga qarshi olib borgan
qonli kurashlarini xaspshlash uchun buyuk davlatchi shovinistlar tomonidan o`ylab
topildi va "banditlik", "qaroqchilik" so`zlari bilan asossiz ravishda bir qatorga
18

qo`yildi. Kommunizm mafkurachilari va ularning maddohlari hatto 1917 yilgacha
bo`lgan milliy ozodlik harakatlarini ham ko`p hollarda shu atama bilan nomladilar.
Xayriyatki, O`zbekiston Respublikasi mustaqillika erishgach, "bosmachi"
yorlig`i yopishtirilgan ota-bobolarimizning muborak nomlari qayta tiklandi va
ularning haqiqiy qiyofalari istiqlolchilar sifatida namoyon bo`ldi.
Sovetlarga qarshi harakat "Turkiston Muxtoriyati hukumatining tor-mor
qilinishi bilan boshlanganligi" deyarli barcha tarixchilarning asarlarida e`tirof
qilinadi. Aslini olganda, muxtoriyat hukumati ag`darib tashlanmaganida ham yoki
bu hukum; hatto mutlaqo bo`lmaganida ham bu harakatning vujudga kelishi tabiiy
bir hol edi. Zotan, bu davrda Turkistonda vujudga kelgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat
sovet hokimiyatiga qarshi qurolli harakat boshlanishini muqarrar qilib qo`ygan edi.
Chunki Turkistonda bu harakatning boshlanishi uchun muxtoriyatning tor-mor
qilinishi bilan birga boshqa bir qator jiddiy sabablar ham mavjud edi.
Birinchidan, 1917 yilda sodir bo`lgan oktyabr to`ntarilishi va buning
natijasida hokimiyatni qo`lga kiritgan bolsheviklar tomonidan ilgari surilgan
kommunistik mafkura Turkiston xalqlari uchun mutlaqo yot tushuncha edi.
Mahalliy aholi bu g`oyani avval boshdanoq o`ziga singdira olmadi va unga qarshi
turdi.
Ikkinchidan, sovet hukumati o`rnatilgan dastlabki davrda hokimiyatni
boshqarishga mahalliy xalq vakillari jalb qilinmadi, ularning milliy g`ururi haq-
huquqi inkor qilindi. Turkistonda bolsheviklar tomonidan o`rnatilgan sovet rejimi
chor Rossiyasi mustamlakachiligining yangi shakli ekanligi o`sha dastlabki
kunlardanoq oshkor bo`lgan edi.
Uchinchidan, yangi tuzum o`rnatilgan ilk kunlardanoq mahalliy xalqning
asrlar davomida shakllangan urf-odatlari, milliy qadriyatlari toptaldi. Shariat
asoslari va qozixonalar bekor qilindi, vaqf yerlari tortib olindi, mulkchilikning
barcha shakliga chek qo`yildi.
Turkiston Muxtoriyati hukumatining tugatilishi bu harakatning butun
Farg`ona vodiysida ommaviy ravishda boshlanishiga bir turtki vazifasini o`tadi,
xolos. Chor Rossiyasining mustamlakachilik zulmi ostida ezilib kelgan
19

Farg`onaliklar Turkistonda birinchi bo`lib bolsheviklar rejimiga qarshi qurolli
kurashga otlandilar. Shu tariqa, Turkistonda sovet hokimiyati va bolshevikcha
rejimga qarshi qurolli harakat 1918 yil fevral oyining oxirlarida boshlangan edi.
Bu harakatning asosiy harakatlantiruvchi kuchi dehqonlar, chorikorlar,
mardikorlar, hunarmandlar va kosiblar bo`lgan. Turkiston respublikasi
rahbarlaradan birining e`tirof etishicha, unga asosan dehqonlar va hunarmandlar
qatnashdi. Ularga shahar aholisining aksariyat qismi - o`ziga to`q badavlat
oylalarning vakillari, savdogarlar, islom dini arboblari hamda ba`zi boylar
qo`shildi. Harakat qatnashchilari safida oq-qorani tushungan savodxon kishilar -
ziyolilar ham ko`pchilikni tashkil qilar edi va ular jadidlar orasidan ajralib chiqqan
Turkiston munavarlari va muborizlari edi. Bir so`z bilan aytganda, ular safida
xalqning barcha tabaqasiga mansub kishilar bor edi.
Dastlabki guruhlarning tashkil topishi Kichik Ergash (taxminan 1885-1918)
va Katta Ergash (taxminan 1880-1921) ning nomlari bilan bog`liqdir.
1918 yil 27 fevralda Qo`qon atrofidagi Bachqirda bo`lgan janglarning birida
Kichik Ergash shahid bo`lgach, uning o`rniga Katta Ergash (uni Mulla Ergash ham
deyishgan) Farg`ona vodiysida bolsheviklarning mustamlakachilik tartibiga qarshi
ozodlik bayrog`ini ko`tardi. Qo`qon uyezdidagi harakatning dastlabki tayanch
nuqtasi Bachqir edi. 1918 yil mart oyining oxiriga kelib Katta Ergashning nomi
Farg`ona vodiysi aholisi o`rtasida juda mashhur bo`lib ketdi. Marg`ilonda esa
militsiyaning sobiq boshlig`i Muhammad Aminbek Ahmadbek o`g`li-Madaminbek
(1892-1920) kurash boshladi. "o`z oldiga sovet hokimiyatini ag`darish va Farg`ona
muxtoriyatini tiklash vazifasini qo`ygan Madaminbek ustomon siyosatchi va
uddaburon tashkilotchi fazilatlariga ega edi", deb tan olinadi 1918 yilga oid arxiv
hujjatlarining birida.
Farg`ona vodiysida 1918 yilning o`rtalariga kelib, taxminan yuzga yaqin
qo`rboshilar o`z dastalari bilan qizil armiya qismlariga qarshi kurash olib bordilar.
Bu guruhlarda 15000 yigit bor edi.
Turkistondagi bu harakatning o`ziga xos milliy ko`rinishi va xususiyatlari
mavjud bo`lgan. Bu xususiyatlar harakatdagi qo`rboshilar dastalari va guruhlari
20

faoliyatida, ularning maqsad va istaklar o`z ifodasini topgan bo`lib, unda islom
shariat qonun-qoidalari asosidagi milliy davlat barpo qilishdan tortib, to milliy
demokratik tartibdagi mustaqil davlat tuzishgacha kabi g`oyalar mujassamlashgan
edi.
Turkiston mintaqasidagi mazkur harakatni muhim xususiyati shundaki, bu
harakatda maqsadlar vazifalar qanday bo`lishidan qat`iy nazar boshdan oxirigacha
bir ustuvor g`oya - Turkistonning milliy mustaqilligi yotadi. Bu harakat goh
kuchayib, pasayib turishiga qaramay, unda ishtirok etuvchilarning tarkibi o`zgarib
turishi va ikkilamchi manfaatlar o`rtada turganligi hamda ob`ektiv sub`ektiv
omillar kuchlar muvozanatiga salbiy ta`sir qilishiga qaramay, harakatning asosiy
maqsadi Turkiston mustaqilligi bo`lib qolaverdi.
Turkistondagi bu harakatning uyushgan bir shaklda namoyon bo`lishida
qo`rboshilar ko`rsatgan g`ayratshijoatni alohida ta`kidlab o`tish kerak.
Qo`rboshilar harakatning harbiy rahbarlari bo`lib, ular jangovorliklari bilan
mashhur edilar. O`z vaqtida Farg`ona vodiysida Kichik Ergash, Katta Ergash,
Madaminbek, Shermuhammadbek, Muhidinbek, Islom Polvon, Yormat Maxsum,
Samarqand viloyati Ochilbek, Bahrombek, Buxoro respublikasi Ibrohimbek, Mulla
Abdulqahhor, Anvar Posho, Salim Posho, Davlatmandbek, Fuzayl Maqdum,
Xorazm respublikasida Junaidxon kabi qo`rboshilar bu harakatni yagona kuchga
birlashtirish uchun rahbarlikni birin-ketin o`z qo`llariga olsalar-da, lekin Turkiston
mintaqasidagi qurolli harakat boshdan oxirigacha yagona markazga to`liq uyusha
olmadi. Turkiston fidoyilarining ozodlik harakatini yagona markazga birlashtirish
uchun izchil kurashayotgan Madaminbek bilan Anvar Poshoning taqdirlari esa
fojiali tugadi.
Farg`ona vodiysidagi bu harakat 1919 yil yozining oxiri va kuzida o`zining
eng yuqori cho`qqisiga chiqdi. Madaminbek boshchiligidagi istiqlolchilar safiga
Jalolobodda turgan rus krestyanlari armiyasining qo`shilishi vodiyda sovet
hokimiyatini ag`darish uchun real kuch edi. Sentyabr oyining dastlabki kunlarida
Madaminbek lashkarlari Jalolobod va O`sh shaharlarini egallashdi. Ular 13
sentyabr Eski Marg`ilon shahrini qizil bosqinchilardan ozod qildilar. Shu bilan
21

birga vodiydagi eng yirik strategik shahar - Andijonni qamal qilishga kirishdilar.
Madaminbek boshchiligidagi qo`shinning hujumi Farg`ona vodiysini larzaga
keltirdi. 1919 yil 22 oktyabrda Pomirning Ergashtom (Irkeshtam) ovulida bo`lgan
anjumanda Madaminbek boshchiligida Farg`ona muvaqqat muxtoriyat hukumati
tuzildi. Hukumat tarkibiga 16 tub aholi va 8 yevropalik kiritildi. Madaminbek
hukumat boshlig`i bo`lish bilan bir qatorda Farg`ona vodiysidagi bu harakatning
Oliy bosh qo`mondoni ham etib saylandi.
1919 yilning kech kuziga kelib Madaminbek qo`l ostida 30000ga yaqin yigit
qizil armiyaga qarshi janglarni olib bordilar. Bu paytda Shermuhammadbek qo`l
ostida 20000, Katta Ergash qo`rboshida 8000 askar bo`lgan. Ana shu uchta
lashkarboshi vodiydagi jangovar harakatlarni yo`naltirib turdilar.
Madaminbek siymosida sarkardalik, davlat va siyosat arbobiga xos sifatlar
uyg`unlashgan edi. U vodiydagi sovet hokimiyati organlariga muqobil ravishda o`z
siyosiy boshqaruv usulini joriy qildi. "U bizning rahbarlik faoliyatimizda yo`l
qo`ygan xato va kamchiliklarimizdan ustalik bilan foydalanardi. Uning boshqaruv
apparati, o`zining tribunali va genshtabi bo`lgan, u qonunlar chiqargan", deb e`tirof
etadi Madaminbekka qarshi kurashgan dushmanlaridan biri qizil komissar
Gramatovich.
Turkistondagi bu harakat 1920 yilning yozi va kuzida o`zining yangi
bosqichiga qadam qo`ydi. Kurash yana ham shafqatsiz va murosasiz tus oldi.
Farg`ona vodiysi va Samarqand viloyatidagi vatanparvarlar bilan bir qatorda
endilikda Xorazm va Buxoro respublikalaridagi muxolifatchilar ham bosqinchi
qizil armiya jangchilariga qarshi muqaddas kurashga otlandilar. Kurash bayrog`ini
vodiyda Madaminbek o`rniga endi Shermuhammadbek ko`tardi. Farg`ona
vodiysidagi butun qo`rboshilar va tinch aholi vakillari Oltiariq tumanidagi
G`oyibota qishlog`ida o`zlarining navbatdagi qurultoylariga to`plandilar. Qurultoy
1920 yil 3 mayda Shermuhammadbek boshchiligida Turkiston - turk mustaqil
islom jumhuriyati yoki qisqacha qilib ayo`tganda Turkiston muvaqqat hukumatini
tuzdi.
22

2.2 Farg’ona vodiysida sovet hokimiyatiga qarshi qurolli qarshilik
harakatining boshlanishi
Bolsheviklar tomonidan Petrogradda amalga oshirilgan Oktabr davlat
to‘ntarishi Turkiston xalqlarining, shu jumladan, Farg‘ona vodiysi aholisining
ozodlik va mustaqillikka erishish to‘g‘risidagi umidlarini oqlamadi. Rossiyadagi
bolsheviklar hukumatining rahbarlari Lenin va Stalin tomonidan xalqlarning o‘z
taqdirini o‘zi belgilash huquqi haqidagi e’lon qilingan dabdabali deklaratsiyalar
amalda bir parcha qog‘ozdan iborat quruq tashviqot bo‘lib chiqdi.
Mustamlakachilik zulmi ostida ezilib yotgan xalqlar demokratik va gumanistik
prinsiplarga asoslangan milliy davlatchilikni qurish o‘rniga bu yerda amalda qizil
diktatura tomonidan sinfiy-partiyaviy prinsip qo‘llanildi. V.I.Lenin hukumati sobiq
Rossiya imperiyasining milliy o‘lkalarida vujudga kelgan Davlat ko‘rinishlarining
barcha turlarini qonunsiz deb topdi va bu davlatlar burjua-millatchi hukumati deb
e’lon qilindi hamda harbiy kuch yordamida zo‘ravonlik bilan bostirildi. Turkiston
o‘lka musulmonlarining Qo‘qon shahrida bo‘lgan favqulodda IV qurultoyida 1917
yil 28 noyabrda Turkiston Muxtoriyati hukumati tashkil topdi va Turkiston Millat
Majlisi tuzildi. Afsuski, oradan uch oy o‘tar-o‘tmas, Turkiston Muxtoriyati
hukumati ham yuqorida aytilgan qismatga duchor bo‘ldi. Bolsheviklar va so‘l
eserlar boshqargan Turkiston Sovnarkomi va Toshkent Soveti uni qonga botirdi.
Oradan chorakam bir asrcha vaqt o‘tgan bo‘lsada, Qo‘qonda sovet qo‘shinlari
tomonidan amalga oshirilgan qirg‘in-barotni bugungi kunga kelib hech qanday vaj
bilan oqlab bo‘lmaydi. “Turkistonning eng tarixiy va buyuk savdo shahri” bo‘lgan,
asosan shoirlar, hunarmand va savdogarlar yurti hamda sobiq xonlik poytaxti
bo‘lgan “Ho‘qandi latif” o‘rnida kuyib kul bo‘lgan xarobalarning mung‘ayib
turishi, o‘n mingga yaqin kishining o‘ldirilishi, boz ustiga yana o‘n minglab
odamlarning boshpanasiz, oziq-ovqat va kiyim-kechaksiz qolishi, tinch aholi ustiga
o‘sha 1918 yil fevralida yondiruvchi snaryadlarning otilishi, kommunistlar
partiyasi tomonidan sobiq Rossiya imperiyasining chekka o‘lkalarida
leninchastalincha milliy siyosatning amalga oshirilishi qizil imperiyaning dastlabki
xuruji edi. Buni Turkistonning o‘sha davrdagi partiya va davlat arboblari T.
23

Risqulov, I. Xidiraliev, N.To‘raqulov, Q.Otaboev, A.Rahimboev, G.Safarov va
D.I.Manjaralar ham tan olishgan edi. Farg‘onadagi musulmon aholisining qo‘llab-
quvvatlashiga tayangan istiqlolchi dastalari harbiy harakatlarini faollashtirdilar.
Ular qizil askarlar joylashgan shaharlar, aholi punktlari, ob’yektlar, temir yo‘l
stansiyalari, neft va ko‘mir konlariga to‘satdan hujumlar uyushtirishardi.
Istiqlolchilar dushmanga qarshi kurashda o‘zini oqlaydigan barcha turlaridan
foydalandilar. Istiqlolchilik harakatining avj olishi va uning qurolli kuchlarining
shakllanishi hisobiga harbiy harakatlarning faollashganidan tahlikaga tushgan
Farg‘ona viloyati ishchi, soldat va krestyan (dehqon) deputatlari Sovetining 1918
yil 9 iyuldagi maxsus farmoni bilan viloyatda “talon-taroj va o‘g‘irliklarga barham
berish maqsadida” 1
harbiy holat joriy etildi. Chunki Farg‘onadagi istiqlolchilik
harakati kuchayib,vodiydagi sovet hokimiyatini tugatishdek darajaga
ko‘tarilayotgan edi. Buni o‘z paytida sovet partiya tarixchisi S. Muraveyskiy ham
quyidagicha tan olgandi: “Bosmachilar (istiqlolchilar - S.S.) bilan harbiy jihatdan
kurashish juda qiyin bo‘lmoqda. Bu paytda Marg‘ilon uezdining haqiqiy xo‘jayini
Madaminbekdir. Bosmachilik harakati (istiqlolchilik harakati- S.S.) 1918 yil
oxiriga kelib sovet hokimiyatiga katta xavf solib turibdi” 2
.
Farg‘ona viloyati harbiy komissari Buravsevning 1918 yil 30 iyulda Turkiston
MIK nomiga yuborgan ma’lumotiga ko‘ra, “Qo‘qon uyezdida taniqli qaroqchi
Ergashning shaykasi (Katta Ergash qo‘rboshining guruhi - S.S.) harakat qilmoqda.
Bu yerga tashlangan militsiya va qizil askar kuchlari ojizlik qildi. Namangandan
zambaraklar bilan qo‘shimcha qizil askar qismlari yuborildi”.
1918 yil 2 sentyabrda Namangan uezdining To‘raqo‘rg‘on volostidagi Sharq
qishlog‘ida qo‘rboshi Katta Ergash o‘zining 2400 yigitdan iborat dastasi va
qo‘rboshi Qobul bilan birgalikda Sergeyev boshchiligidagi qizil askarlar otryadi
bilan jangga kirdi. To‘p va pulemyotlari bo‘lgan qizil askarlar bu jangda
mag‘lubiyatga uchrab, orqaga chekindilar 3
.
1
Ражабов Қ. Фарғона водийсидаги истиқлолчилик ҳаракати: моҳияти ва асосий ривожланиш босқичлари.
Тошкент. Янги нашр. 2015. 89-bet.
2
Муравейский С. (Лопухов В.). Очерки по истории революционного движения в Средней Азии. – С-24.
3
Ражабов Қ. Фарғона водийсидаги истиқлолчилик ҳаракати: моҳияти ва асосий ривожланиш босқичлари. Т.
“Янги нашр”- 2015. 91-bet.
24

Arxiv hujjatlarining dalolat berishicha, Katta Ergash qo‘rboshi qo‘l ostida
1918 yil kuzida har birida 20 nafardan 1 800 nafargacha yigit bo‘lgan 70 nafar
qo‘rboshi dastasi harakat qildi. Oktabr oyida Katta Ergash qo‘rboshi qo‘shinida
kamida 15 000 kishi bo‘lgan, shu bilan birga uning qo‘shini tarkibida 2 ta
zambarak va 4 ta pulemyot ham bo‘lgan. Katta Ergash qo‘rboshining yigitlari
qishloqlarda o‘z nazoratlarini joriy qilishdi. Farg‘ona vodiysining yirik
shaharlariga eltuvchi yo‘llar ham ular qo‘lida edi. Mana shunday vaziyatda 1918
yil kuzida Toshkentdan Turkiston Respublikasi XKS rais V.D.Figelskiy va harbiy
komissar K. P. Osipov Farg‘ona viloyatiga kelishdi. Figelskiyning o‘zi guvohlik
berishicha Katta Ergash qo‘rboshining istehkomlaridan biri joylashgan Xonobod
qishlog‘i (Bachqirdan 3,5 chaqirim shimoli-sharqda) 5 soatlik jangdan so‘ng yer
yuzidan supurib tashlandi. Istehkomdagi 800 mujohiddan atigi 15 nafari tirik qoldi.
Xolxo‘ja Eshon guruhi va O‘sh shahri aholisi boshiga bundan ham og‘ir kulfatlar
solindi. Qizil askarlar otryadi jang bilan istiqlolchilarni shahardan surib
chiqarishdi. Eski shahar talandi va bozorga o‘t qo‘yildi. Qizil askarlarga
dashnoqlar otryadi ham qo‘shilgach, “qaytadan talon-toroj, zo‘rlash boshlandi,
hatto bolalarni o‘ldirib,tanasini bo‘laklarga ajratishdi. O‘sh shahrining o’zida 5 kun
davom etgan qirg‘in natijasida 2 000 kishi halok bo‘ldi”. Andijon shahrida
joylashgan Salayev otryadi Madaminbekning Eski Marg‘ilonga kelganini eshitib,
bu shaharni to‘plardan o‘qqa tutib, butunlay vayron qilib tashladi14.
“Dashnoqsutyun” armanilar partiyasining a’zolari dashnoqlar tomonidan Farg‘ona
vodiysida 1918 yilda qilingan xunrezliklar ichida Chust shahridagi fojiali voqealar
alohida ajralib turadi. Namangan va Qo‘qondan yetib kelgan va aksariyati
dashnoqlardan iborat bo‘lgan qizil armiyachilar otryadi shahardagi 1500 kishini -
tinch musulmon aholisini so‘yib tashlashdi. Dashnoqlar otryadining komandiri
ko‘zlari qonga to‘lib: “Biz bugungi kunni xuddi qimmatbaho olmosdek 20 oy
kutdik”, - deb ta’kidladi. Qatag‘on bilan birga shaharda ommaviy ravishda talon-
taroj o‘tkazildi. Shuning uchun ham “Ulug‘ Turkiston” ro‘znomasi armanilarga
nisbatan nafratini ochiq ko‘rsatib, quyidagilarni yozgan edi: “Turkistonning boshqa
yerlarida nechikdir, ammo Farg‘onada armanilarning harakatini ko‘rgan kishi
25

alarni Farg‘onag‘a hokimi mutlaq yoxud Farg‘ona armani millatining hokimiyati
qo‘linda deb o‘ylaydi. Ho‘qand ispolnitelniy komitetining raisida bir armanidir”.
1918 yil kuzida Madaminbekning endigina shakllanayotgan armiyasi Andijon
atrofidagi janglarda katta jasorat ko‘rsatdi. Ana shunday janglarning birida qizil
armiya jangchilari o‘z komandiri Orlovdan ajralib va 170 o‘likni qoldirib, shaharga
qochib kirishdi. Madaminbek bu jangda ikkitadan zambarak va pulemyot, ancha
miqdordagi miltiqni o‘lja oldi. Farg‘onadagi istiqlolchilik harakati tarixiga
Bozorqo‘rg‘on, Qo‘qonqishloq, Oyimqishloq, So‘zoq qishlog‘i fojialari eng
dahshatlilar bo‘lib yozildi. Sovet askarlari, rus krestyanlari va arman dashnoqlari
o‘zaro birgalikda 1918 yilning oxiri va 1919 yilning boshida Farg‘ona viloyatidagi
bu to‘rtta yirik qishloqni yer yuzidan butunlay supurib tashlashdi, barcha aholi esa
qirib tashlandi. Ushbu fojialarda, xususan, Konovalov otryadi juda mash’um rol
o‘ynadi. Istiqlolchilik harakatiga umumiy rahbarlik 1918 yilning oxiriga kelib
Madaminbek qo‘liga o‘tgach, endi Katta Ergash va uning ta’siridagi ba’zi yirik
qo‘rboshilar, xususan, Xolxo‘ja Eshon Madaminbekka bo‘ysunishdan bosh
tortdilar. Ahvol shu darajaga borib yetdiki, 1919 yil 14 aprelda «Isfara yonida
Madaminbek va Ergash qo‘shinlari o‘rtasida o‘zaro jang bo‘ldi. Bu jangda
mag‘lubiyatga uchragan Ergash So‘x qishlog‘iga chekindi.
2.3 Istilochilik harakatlari umumiy rahbarlik Madaminbek qo’liga
o’tishi va uning ro’li.
Shunday qilib, 1919 yilning boshiga kelib Farg‘ona vodiysida istiqlolchilik
harakatining ikkita yirik markazi vujudga keldi. Birinchi yirik markaz
Madaminbek boshchiligida bo‘lib, viloyatning Skobelev, Andijon va Namangan
uyezdlarini qamrab olgandi. Madaminbekning qarorgohi Marg‘ilon shahridan
uncha uzoq bo‘lmagan Toshloq yaqinidagi Garbuva qishlog‘ida joylashgan edi.
«1919 yil yanvarda Madaminbek qo‘l ostida 16 000 kishidan iborat qo‘shin
bo‘lgan», - deb ta’kidlanadi Farg‘ona viloyati Soveti nomiga 1919 yil 27 yanvarda
yo‘llangan o‘ta shoshilinch ma’lumotnomada. Madaminbek yigitlari 1919 yil
fevral oyiga kelib, 20 000 kishidan ortib ketdi. Istiqlolchilik harakatining ikkinchi
yirik markazi qo‘rboshi Katta Ergash boshchiligida Qo‘qon uyezdida bo‘lib, Katta
26

Ergashning qarorgohi Yangiqo‘rg‘on volostidagi Bachqir qishlog‘ida bo‘lgan.
Uning asosiy o‘rinbosari qo‘rboshi Eshmat qirg‘iz edi. To‘ychi, Umar, Hamdam
(Mavlonboyev) uning eng obro‘li qo‘rboshilaridan hisoblangan. O‘sh uezdida
Katta Ergash qo‘rboshining ta’siri nisbatan kuchli bo‘lgan. Asosan qirg‘iz
mujohidlari harakat qilgan Oloy vohasida Muhiddinbek va Jonibek Qozi boshqa
qo‘rboshilarga rahbarlik qildilar. 1919 yil 24 yanvarda Madaminbek
boshchiligidagi istiqlolchilar guruhi Eski Marg‘ilon shahriga hujum qildilar. Ming
kishidan ortiq madaminbekchilar shaharni ikki kun o‘z qo‘llarida saqlashdi.
Madaminbek shahar markazidagi O‘rda Tagi maydonida turib, xalqning vakillari
bilan uchrashdi va maslahatlashdi. Bu g‘alabadan ruhlangan Madaminbek 18
fevralda Farg‘ona viloyatining markazi Skobelev shahriga hujum qildi. Qizil
askarlar bilan shahar ko‘chalarida qizg‘in janglar bo‘ldi. Bek askarlari shahardagi
viloyat qamoqxonasiga hujum qilib, u yerda hibsda yotgan 200 nafar safdoshlarini
ozod etib, o‘zlari bilan olib ketdilar. Istiqlolchilar qo‘shini butun vodiyda faol jang
harakatlarini olib borishdi. 1919 yil 20 fevralda 1 500 kishidan iborat mujohidlar
Namangan uezdining eng katta shaharlaridan biri bo‘lgan Chustni egalladilar.
Skobelevdan qo‘shimcha qizil askar kuchlari kelgan, 28 soatlik janglardan so‘ng
istiqlolchilar shaharni tark etdilar. Ochig’ini aytganda, hech bir qo‘rboshi o‘sha
paytda Madaminbekchalik o‘zini ruslarga yaqin tutmagan. Lekin Madaminbek
o‘risparast emas edi. U uzoqni ko‘ra biladigan dono siyosatchi va mohir diplomat
bo‘lgan. Bek tomonidan rus zobit va askarlarini o‘z qo‘shiniga chorlashning jiddiy
asoslari bor edi. Ular bilan yonma-yon jang qilish o‘z yigitlari uchun maktab
bo‘lishini, kelgusidagi mustaqil musulmon armiyasini tashkil etishda muhim rol
o‘ynashini Madaminbekchalik chuqur tushungan boshqa birorta sarkarda yo‘q edi.
Madaminbek tomonidan 1919 yil 27 fevralda Skobelev shahridagi aholiga qarata
xitobnoma chiqarildi. Ushbu muhim hujjatda Madaminbek, “bolsheviklar mish-
mish tarqatib, go‘yoki u ruslarni o‘ldiryapdi” degan gaplarning asossiz ekanligini
ko‘rsatib, vodiydagi rus aholisiga murojaat qilib, “o‘z armiyasiga qo‘shilgan har
bir oddiy askarga 1 000 rubldan, zobitlarga esa 2 000 rubldan maosh to‘lajagini,
ularni oziq-ovqat bilan ta’minlashini” e’lon qildi. Bu paytda sovet hokimiyati
27

Farg‘ona vodiysida amalda faqat yirik shaharlardagina saqlanib qolgan edi. Vodiy
qishloqlari asosan Madaminbek va unga qarashli qo‘rboshilar qo‘lida bo‘lgan. U
tinch aholini harbiy harakatlar paytida shaharlarni tark etishga chaqirdi. Bu
insonparvar sarkardaning ortiqcha qon to‘kilishga yo‘l qo‘ymaslik uchun urinishi
edi. Madaminbekning 1919 yil 11 martda Farg‘ona fronti qo‘shinlari qo‘mondoni
M.V.Safonov nomiga yo‘llagan maktubi ko‘p jihatdan xarakterlidir. Madaminbek
ushbu maktubida istiqlolchilar qanday maqsad yo‘lida kurashayotganliklarini, bu
harakatning mohiyati va “bosmachi” deb kimni aytish lozimligini yaqqol ko‘rsatib
beradi: “Gapning lo‘ndasini aytsam, bizning xalqimiz o‘z turmushida Karl Marks
yoki bolsheviklar Dasturini qo‘llab ko‘rish darajasida hali ongi rivojlanmagan...
Turkistonda bo‘lsa, yana qaytaraman, Sizlar qiladigan ish yo‘q va bu yerda
zo‘ravonlik bilan dushmanlar orttirasiz, xolos... Siz federatsiya tuziladi deb e’lon
qildingiz, siz xalqlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqini e’lon qildingiz,
shunday ekan, nega siz ularni bizga bermaysiz?! Bizga ko‘nglimiz tusagancha
yashashga imkon bering, mayli, siz e’lon qilgan shiorlarga biz amal qilamiz,
bizlarga o‘zimiz xohlagandek boshqaruv usulini tanlashga imkon bering, axir, biz -
musulmonlar ko‘pchilikni tashkil qilamiz-ku. Ammo zo‘ravonlik qilmang... 4
.
Chuqur dard-alam bilan yozilgan ushbu nomada Madaminbek o‘zlarini
proletariat himoyachisi va kapitalistlarga karshi kurashayotgan qilib ko‘rsatayotgan
qizil armiya jangchilari va komandirlari haqiqiy bosqinchilar to‘dasi va
kapitalistlarga aylanganliklarini ham yozadi: “...Otryad boshliqlarining bittasidan
20 million rubllik mol-mulk topilgan, sof bolshevistik-kommunistik bosmachilar
to‘dasi bizning kambag‘al, yarim och musulmonlarimizdan so‘nggi ko‘rpa va
kigizlarini tortib olishdi”19. 1919 yil aprel oyida Namangan va Qo‘qon atroflarida
Madaminbek lashkarlari bilan qizil armiya qismlari o‘rtasida shiddatli janglar
bo‘ldi. Bu janglarda Madaminbek yigitlari g‘olib chiqdilar. “Madaminbek turli
siyosiy oqimdagi kishilarni birlashtira oldi. Shuning uchun ham hech qaysi
qo‘rboshi uningchalik kuch-qudratga ega bo‘lmagan edi”20, - deb o‘sha paytdayoq
yozgan edi uning g‘oyaviy muxoliflaridan biri. Madaminbek Shermuhammadbek,
4
Ражабов Қ . Фарғона водийсидаги истиқлолчилик ҳаракати : моҳияти ва асосий ривожланиш босқичлари . Т.
“Янги нашр”- 2015. 98-bet.
28

Xolxo‘ja Eshon, Mahkam Hoji kabi yirik qo‘rboshilarni o‘z qo‘l ostiga
birlashtirish bilan chegaralanmay, vodiydagi K. Monstrov boshliq krestyanlar
armiyasi bilan hamkorlik qilish yo‘llarini ham izladi. Madaminbek ular bilan til
topishishga intildi. Krestyanlar armiyasi o‘z navbatida Madaminbekni vodiydagi
yagona qobiliyatli va zamonaviy sarkarda sifatida tan oldi. Armiya qo‘mondoni
Monstrovning keyinchalik tan olishicha, «Uch oydan beri bosmachilarga
(istiqlolchilarga – S.S.) qarshi kurashib, shu narsaga amin bo‘ldimki, Madaminbek
lashkari mohiyatiga ko‘ra qaroqchi ham, talonchi ham emas. U ma’lum bir tartibot
o‘rnatish tarafdori. U aholiga bergan va’dalari ustidan chiqmoqda. Rus krestyanlari
ham Madaminbekka o‘z xaloskorlari sifatida xayrihohlik bildirmoqda” 5
.
Sovet hokimiyati tomonidan 1919 yil 4 iyunda qabul qilingan Turkistondagi
g‘allani monopolizatsiya qilish va 1919 yil 25 iyuldagi xususiy savdoni taqiqlash
to‘g‘risidagi qarorlar krestyanlar armiyasini o‘z ittifoqchilari bo‘lgan
bolsheviklardan yuz o‘girib, istiqlolchilar bilan birlashishga olib keldi. Ayni vaqtda
Madaminbek ham ular bilan hamkorlik qilish yo‘llarini qidirayotgandi. Chunki
krestyanlarning bekami-ko‘st qurollangan 10 ta polkdan iborat taxminan 4000
kishilik armiyasi vodiydagi urush harakatlariga ancha ta’sir ko‘rsatayotgan edi.
Ikkala tomon vakillari dastlab 1919 yil 20 iyunda uchrashsalarda, o‘rtada
shartnoma imzolanmadi. Shunday bo‘lsada, “10 iyulda Jalolobod, Qurshob va
O‘sh krestyanlari Madaminbekka qo‘shildilar va ular tomonidan Andijon o‘rab
olindi”. Bu paytda Madaminbek va Monstrov o‘zaro bir necha marta uchrashdilar.
Bir necha kunlik muzokaralardan so‘ng, 1919 yil 2 sentabrda musulmon
armiyasining Qo‘mondoni Muhammad Aminbek Ahmadbek o‘g‘li bilan
krestyanlar armiyasining qo‘mondoni K.Monstrov o‘rtasida o‘zaro shartnoma
imzolandi. Birlashgan armiyaning bosh qo‘mondoni qilib Madaminbek tayinlandi.
Qo‘rboshilarga rahbarlik qilish uning eng yaqin yordamchisi Soli Mahdumga
yuklatildi, Belkin esa shtab boshlig‘i lavozimini egalladi22. Farg‘ona vodiysidagi
istiqlolchilik harakati 1919 yil yozining oxiri va kuzida o‘zining eng yuqori
cho‘qqisiga chiqdi. Madaminbek boshchiligidagi islom qo‘shinlari safiga
5
Алексеенков П. Крестьянское восстание в Фергане. T-1930. С-39
29

krestyanlar armiyasining qo‘shilishi vodiyda sovet hokimiyatini ag‘darish uchun
real kuch edi. Sentabrning dastlabki kunlarida Madaminbek lashkarlari Jalolobod
shahrini egallashdi. Qurshob posyolkasi yonidagi janglarda sovet armiyasi qismlari
katta mag‘lubiyatga uchrab, O‘sh shahriga chekindi. O‘sh - Farg‘onaning hayot-
mamotini belgilaydigan shahar bo‘lib, u harbiy-strategik jihatdan juda qulay
o‘rinda joylashgan edi. Shahar Farg‘ona vodiysini, umuman, Turkiston
Respublikasini, bir tomondan, Xitoy, Afg‘oniston, Hindiston, boshqa tomondan
esa Buxoro bilan bog‘laydigan yo‘llarning ustida edi. O‘sh shahri “jahon tomi” -
Pomir ro‘parasida bo‘lib, undan G‘ulcha va Ergashtomdagi chegara punktlariga
olib boradigan yo‘l o‘tardi. 8 sentabrda bir yarim sutkalik qizg‘in janglardan keyin
O‘sh garnizoni taslim bo‘ldi, qamoqxonada yotgan mahbuslar istiqlolchilar
tomonidan ozod qilindi. Madaminbek boshchiligidagi armiya tantana bilan
shaharga kirib keldi. O‘sh shahrida 9 sentabrda bo‘lgan katta mitingda
Madaminbek yorqin nutq so‘zladi. Mitingda qatnashganlarning guvohlik
berishicha, Madaminbek irod etgan nutqda istiqlolchilik harakatining siyosiy
mohiyati, istiqlolchilarning maqsadlari ochib berildi. 6
Madaminbek qo‘shinlari 13 sentabrda Eski Marg‘ilon shahrini egalladilar.
Shu bilan birga vodiydagi eng yirik strategik shahar Andijonni qamal qilishga
kirishdilar. Bir oy davomida Farg‘ona vodiysini larzaga keltirgan Madaminbek
boshchiligidagi musulmonlar qo‘shinining hujumi pirovardida mag‘lubiyat bilan
tugadi. Ilk mag’lubiyat alamini tatigan Madaminbekning irodasi sinmadi. 1919 yil
22 oktabrda Pomirning Ergashtom (Irkeshtam) ovulida bo‘lgan anjumanda
Madaminbek boshchiligida Farg‘ona Muvaqqat Muxtoriyat Hukumati tuzildi.
Hukumat tarkibiga 16 musulmon va 8 rus, hammasi bo‘lib 24 kishi kiritildi291.
Madaminbek hukumat boshlig‘i bo‘lishi bilan bir qatorda bosh qo‘mondon qilib
ham tayinlandi. 1919 yilning kech kuziga kelib «Madaminbek qo‘l ostida 30
mingga yaqin yigit qizil armiyaga qarshi istiqlol janglarini olib bordilar. Bu paytda
Shermuhammadbekda 20 ming yigit, Ergash qo‘rboshida 8 ming yigit bo‘lgan.
6
Ражабов Қ . Фарғона водийсидаги истиқлолчилик ҳаракати : моҳияти ва асосий ривожланиш босқичлари . Т.
“Янги нашр”- 2015. 100-bet.
30

Aynan ushbu uchta lashkarboshi vodiydagi jangovar harakatlarni yo‘naltirib
turdilar.
1919 yil oktabrning so‘nggi kunlarida Farg‘ona vodiysidagi barcha yirik
qo‘rboshilar Andijon uezdidagi Oyimqishloqda to‘planishdi. Istiqlolchilik harakati
tarixidagi ushbu eng yirik qurultoyda, arxiv hujjatlarining dalolat berishicha,
Farg‘ona vodiysida harakat qilayotgan 150 tacha qo‘rboshi Dastalari to‘rtta yirik
lashkarboshi: Madaminbek, Katta Ergash, Shermuhammadbek, Xolxo‘ja Eshon
qo‘mondonligi ostida birlashtirildi. Qurultoyda islom qo‘shinlarining Oliy bosh
qo‘mondoni – “Amir-al-muslimin” qilib Madaminbek qayta saylandi.
Oldindan shuni ta’kidlash kerakki, sovet hokimiyati idoralari o‘zlari bergan
va’dalarga amal qilmadilar. Taslim bo‘lgan qo‘rboshilarning aksariyati
bolsheviklar tomonidan o‘ldirildi, qamoqxonalarga tashlandi yoki noaniq
vaziyatlarda bedarak yo‘qoldilar. Arxiv hujjatlarining dalolat berishicha,
musulmon polki joylashgan Oxunjon otryadi kazarmasida yashash uchun hech
qanday sharoit bo‘lmagan. Yigitlarga bemaza ovqatlar pishirib berilgan, ularning
kiyim-kechak va choyshablari almashtirilmagan. Sovet qo‘mondonligi musulmon
polki o‘rtasida zimdan fahsh ishlarni qo‘llab-quvvatlagan. Natijada sovet
hokimiyati tomoniga o‘tgan aksariyat qo‘rboshilar va ularning yigitlari yana
istiqlolchilar safiga qaytib kelishdi. Qizil armiya qismlari Farg‘ona vodiysidagi
istiqlolchilik harakatiga qarshi 1920 yilning boshidan boshlab Frunze rahbarligida
kurash olib bordilar. Turkiston fronti tarkibiga Sovet Rossiyasidan keltirilgan 1, 4,
11-armiyalar kiritildi. 1919 yil 15 avgustda Turkiston fronti ixtiyorida 71 751
jangchi, 985 ta pulemyot, bir necha yuzta to‘p bo‘lgan. Bungacha Turkiston
Respublikasidagi Aktyubinsk, Zakaspiy, Yettisuv, Farg‘ona frontlari ixtiyorida 38
625 jangchi, 127 ta pulemyot, 93 ta to‘p bor edi.
1919 yil mart oyida faqatgina Farg‘ona frontida 3000 kishidan ortiq sobiq
harbiy asirlar internatsional (baynalmilal) otryadlari tuzilib, qizil armiya tomonida
turib kurashdilar. 1919 yil yozida ularning soni 5000 kishiga yaqinlashdi. Demak,
Turkiston frontidagi butun qo‘shinlar soni 1919 yil avgustning oxiriga kelib 115
376 jangchidan iborat bo‘lib, ular qo‘l ostida 1 112 ta pulemyot, bir necha yuzta
31

to‘p, o‘nlab samolyotlar bo‘lgan. B.Hayitning yozishicha, sovet hukumati Frunze
ixtiyoriga 120 mingdan 160 mingtagacha soldat ajratdi24. Ushbu katta miqdordagi
bosqinchilar armiyasining asosiy qismi Farg‘ona vodiysiga tashlandi. Frunzening
asosiy maqsadi Farg‘onani, shu bilan birga, Turkistonni rus nayzasi yordamida
ikkinchi marta zabt etish edi. Turkiston Respublikasining davlat rahbarlaridan biri
Q. Otaboevning e’tiroficha, “bir paytning o‘zida Farg‘onaga kamida 30
mingtagacha kishidan iborat qo‘shin tashlandi. Shaxsan V. I. Leninning
ko‘rsatmasi bilan Farg‘ona vodiysiga Volga bo‘yidan 14000 kishilik Qozon tatar
polki keltirildi. Farg‘ona frontida jang harakatlarini faollashtirish maqsadida
Namangan, Andijon, Qo‘qon kabi uchta jangovar guruh tashkil qilindi”.
1919 yil 5 noyabrga o‘tar kechasi Farg‘ona fronti qo‘mondoni Sokolov
boshchiligidagi qo‘shinlar Skobelev uyezdidagi Garbuva qishlog‘iga
(Marg‘ilondan 12 chaqirim shimolda) hujum qildi. Ikki ming kishidan iborat
istiqlolchilar mardonavor jang qildilar. Front qo‘mondoni Bregadzening e’tirof
etishicha, istiqlolchilar “yayov holda hujumga o‘tishdi, ammo bizning pulemyot va
zambaraklarimiz o‘qi ostida butunlay qirilib ketishdi”. 5 noyabr kechqurungacha
davom etgan janglar natijasida 300 yigit halok bo‘ldi. 8 noyabrda Skobelev
uezdida sovet aeroplanlari istiqlolchilar ustiga 4 ta bomba tashladi. so‘ng 1919 yil
5 noyabrda qizil armiya qismlari bilan bo‘lgan uch kunlik tinimsiz janglardan
Madaminbek boshchiligidagi istiqlolchilar qo‘shini Oyimqishloqdan (Andijondan
30 chaqirim sharqda) Bozorqo‘rg‘on qishlog‘ining shimoliga chekindilar. Fevral
oyida qizil armiyaning istiqlolchilarga qarshi hujumlari tobora kuchaydi. Turkiston
fronti qo‘mondonligi «Madaminbek butunlay tor-mor qilinmaguncha ta’qib
etilsin» mazmunidagi buyruqni Farg‘onadagi qismlarga jo‘natdi. Madaminbek va
Shermuhammadbek boshchiligidagi istiqlolchilarga qarshi 1920 yil fevral oyida
1900 piyoda askar, 1600 otliq askar, 14 ta pulemyot va 8 ta to‘p bilan Garbuva-
Shahrixon-Qoratepa atrofida hujumga o‘tdilar. Qizil askarlarning hujumini o‘nlab
samolyot, bronepoyezd, bronemashinalar quvvatlab turishdi26. Natijada fevral
oyining oxirlarida Shermuhammadbek Oloy vohasiga chekinishga majbur bo‘ldi.
Madaminbek va Xolxo‘ja Eshon qo‘shinlari ham katta mag‘lubiyatga uchradi. Shu
32

sababli Xolxo‘ja Eshon 24 fevralda 450 yigiti bilan sovetlarga taslim bo‘ldi. Fevral
oyining oxirida Garbuvani qizil armiya jangchilari ishg‘ol qildilar. Harbiy
tashabbus qo‘ldan ketganligi, har qadamda xiyonat, ta’qib qilayotganini ko‘rgan
hamda mag‘lubiyatlar alamini tortayotgan Madaminbek vaqtdan yutish uchun
Farg‘ona vodiysidagi qizil armiya qo‘shinlari qo‘mondonligiga yarash
muzokaralarini boshlashni taklif qildi. Madaminbek o‘z jonini o‘ylab emas, balki
Farg‘onadagi yuz minglab begunoh kishilarning qoni to‘kilmasligi uchun sulh
tuzishga rozilik bildirdi. Turkiston fronti qo’mondoni M. Frunzening fikrlari esa
bo‘lakcha edi. Toshkentda turib vodiydagi jang harakatlarini boshqarayotgan
Frunze uchun asosiy g‘anim yolg‘iz Madaminbek emas, balki vodiydagi o‘n
minglab istiqlolchi yigitlar va yuz minglab musulmonlar edi. Madaminbek
fikricha, yarash bitimining asosiy shartlaridan biri Turkistonda sud va qonunchilik
ishlarini tashkil qilishda shariat asoslarini saqlab qolish, ikkinchidan, musulmon
armiyasini o‘zida qoldirish edi. Millat shon-sharafi, Turkiston ozodligi uchun
kurashga qobil jangovar armiyani qanday usul bilan bo‘lsada saqlab qolish o‘sha
paytdagi yagona to‘g‘ri yo‘l edi. «Farg‘onadagi ozodlik kuchlari, bir tomondan,
ocharchilikka uchragani, chetdan madad bo‘lmagani, ozodlik kuchlari qo‘lidagi
qurollar zamonaviy asr tig‘iga bas kelishi qiyinligi, shuningdek, Markaziy
Rusiyadan kelgan 150 ming kishilik qo‘shin bilan kurashish qiyinligini inobatga
olib, Madaminbek fevral-mart oylarida sovet hukumati bilan muzokara olib
borishga majbur bo‘ldi. Taslim bo‘lgan qo‘rboshi guruhlari o‘rnida sovet armiyasi
tarkibida 1920 yil fevralda Oxunjon Nurmuhamedov, Mahkam Hoji
(Mirzarahimov), To‘ychi va Mulla Ergash boshchiligida 4 ta otliqlar polki tuzildi.
Keyinchalik «Madaminbek yigitlari hisobiga» Turkiston fronti qo‘mondonining
1920 yil 30 apreldagi buyrug‘iga binoan «Marg‘ilon o‘zbek otliq polki» tashkil
qilindi. Polk komandiri qilib Madaminbek, uning o‘rinbosari qilib esa qo‘rboshi
Soli Mahdum va voyenkom Antonov tayinlandilar. Turkiston komissiyasi
ko‘rsatmalari asosida harakat qilayotgan Turkiston fronti qo‘mondonligi va
Farg‘onadagi rahbar xodimlar sovetlarga taslim bo‘lgan qo‘rboshi va ularning
yigitlari orqali istiqlolchilik harakati saflarini parchalashga, mujohidlarga qarshi
33

kurash olib borishga harakat qildilar. Kechagina Farg‘ona vodiysidagi istiqlolchilik
harakatining tan olingan dohiysi bo‘lib turgan Madaminbek endi qiyin ahvolda
qoldi. Xususan, Madaminbekning nufuzi kurashni davom ettirayotgan istiqlolchilar
o‘rtasida tushib ketdi. Sovet hokimiyati rahbarlari ham uning samimiyligiga
shubha bilan qarashdi. Madaminbekning Marg‘ilon yaqinidagi Toshloq
shaharchasida joylashgan qarorgohi sovet chekistlariga to‘lib ketgan edi. Maxfiy
xizmat xodimlari bo‘lgan ushbu josuslar Madaminbekning har bir qadamidan
Farg‘ona va Toshkentdagi harbiy qo‘mondonlarni xabardor qilib turishardi. Bu
paytda Farg‘ona vodiysidagi istiqlolchilarning eng yirik namoyandasi
Shermuhammadbek edi. Sovet hokimiyati Madaminbekdan kechagi maslakdoshi,
ayni paytda esa harbiy raqibi va g‘oyaviy muxolifiga aylangan Shermuhammadbek
bilan muzokaralar olib borishni talab qilayotgandi. Shermuhammadbekning o‘zi
ham Madaminbekka maktub yuborib, muzokaralar uchun shaxsan uni o‘z
qarorgohiga taklif qiladi. Arxiv hujjatlarida qayd qilinishicha, Madaminbek 260
kishi bilan Shermuhammadbek va Xolxo‘ja joylashgan tog‘ orasiga jo‘naydi.
Madaminbek Isfarasoy qirg‘og‘idagi Uchqo‘rg‘on qishlog‘ida hozirgi
Qirg‘izistonning Qizilqiya degan joyida asosiy kuchlarni qoldirib, o‘zi bilan 10-12
kishini oladi va Shermuhammadbek huzuriga boradi. Shermuhammadbek va
Xolxo‘ja esa Madaminbekni asir oladilar. Azaldan Madaminbek bilan yovlashib
yurgan Xolxo‘ja Eshon uni Qorovul qishlog‘ida 14 mayda o‘ldirtiradi27. Sovet
qo‘mondonligi «Madaminbekning o‘limi bilan Turkiston Muxtoriyati va milliy
mafkura uchun kurash ham o‘ladi, degan xomxayol fikrga kelishgandi.
Madaminbekni o‘ldirgan kimsa Xolxo‘ja Eshon qo‘l ostidagi Soki jallod bo‘lsada,
aslida uning haqiqiy qotili bolshevikcha rejim rahbarlari edi. Bu haqda Alixonto’ra
Sog’uniyning “Turkiston qayg’usi” asarini varaqlab ko’rganimizda yaqqol ishonch
hosil qilamiz. “…Bularning(istiqlolchilar nazarda tutilmoqda) ichida bir oz bo’lsa
ham zamonasiga tushungan, xalq oldida hurmati bor, ishonchligi ortgan
Madaminbekni o’rtadan ko’tarish zarur bo’ldi. Qandaydirki, bu masalani qurol
kuchi bilan emas, balki makr-xiyla orqalik hal qilishga kirishganlikdan tubandagi
moddalarni qabul qilgan bo’lib, u bilan bitim tuzmish edilar:
34

1.Farg’ona muxtoriyatini tasdiqlash;
2.Sharoitga qarab o’n mingdan qirk minggacha Ma daminbek qo’l ostida
milliy askar saqlash va bularning qurolyaroxlarini markaziy xukumat tomonidan
ta’minlash;
3.O’quv-o’qituv ishlari yerlik hukumat ixtiyorida bo’lib, o’z ona tillarida
yurg’azish;
4.Musulmonlarning diniy va o’zaro da’vo ichki ishlari butunlay o’z qo’llarida
bo’lish va shariat bo’yicha amalga oshirish.
Mana shular kabi eshitishga ancha foydalik ko’ringan ishlar bilan kelishim
tuzilgan so’nggida (1920 yillar) Madaminbek Toshkentga chaqiriladi. Uning kelish
xurmati uchun, chet davlatdan kelayotgan hukmdorlarga qilgandek, ko’chalar
bezatilgan holda tantana bilan qarshi olinib, katta marosim o’tkazilmish edi. Buni
ko’rgan musulmonlarning ruxlari ko’tarilib, tarixiy an’analari qo’zg’olganlikdan
milliy ozodlik umidi bilan milliy hukumatlarini eskarmish(eslamish) edilar.
Bundan foydalangan Vatan bosqinchilari o’zlarining oldindan o’ylab qo’ygan
makr-hiylalik rejalarini tezlik bilan amalga oshirish siyosatiga kirishdi. Yo’q esa
har ikki tomon rizoligicha to’xtam qilingan bitim moddalarini xalqaro qonun
bo’yicha amalga oshirishlari lozim edi. Bunga qaramay bekka iltimos qilgan
bo’lib, Farg’onada qolgan Ko’rshermat, Xolxo’ja kabi qo’zg’olonchilarni ham
Toshkentga keltirishni unga taklif qildilar. Bu ham “Ular mening so’zimdan
chiqmaydi” deb, ishonganlikdan ehtiyot yo’lini o’ylamay to’g’ri bular oldiga
kelmishdir. Xolbuki, makkorlar allaqachon o’z qullari bilan chuqurlar tayyorlab
qo’ymish edilar. Shundoqki, “Mana, sizlar ishongan Madaminbeginglar kofirga
sotilib, o’z foydasi uchun sizlarni tutib bermoqchi bo’ldi. Bu ishni bajarish vazifasi
unga topshirilmishdir. Yaqin orada kelib qolsa, shunga qarab chora ko’rish kerak”,
degan yolg’on fitna so’zlarni tarqatib, u ongsiz qorabotirlarni ishontirib turgani
ustiga, Madaminbek ham kelmishdir. Haqiqatan ham ko’krak kerib ot chopishdan
boshqa hech ishni bilmagan, maslaksiz qora botirlar ko’zlari unga tushishi bilanoq
gapirtirmasdan “Xoy, sen bizlarni kofir bolshyeviklar qo’liga bermoqchimisan?”
— deb uni o’ldiradilar. Bu ulug’ jinoyatni bajarishgan so’nggida ozu ko’p kutilgan
35

umidlar uzilib, ko’z tutilgan ishlar butunlay o’zgardi. Bosqinchilarga xaybat
ko’rsatgan Madaminbekning qo’zg’olonchilar qo’lida o’lishi, musulmonlar uchun
har holda foydalik ko’ringan yuqorigi bitimning buzilib ketishi kelajakda kutilgan
yerlik xalqlar manfaatiga qattik zarba bermish edi. Bu fojialik voqeadan Vatan
bosqinchilari o’zlari tilagandek ikki taraflama foydalanib xiyonat maqsadlariga
erishdilar”.
Chunki Madaminbek oradan ko‘tarilgach, ertasi kuniyoq bolsheviklar
tomonidan istiqlolchilardan shafqatsiz o‘ch olishga kirishildi. Qurolli harakat
qatnashchilariga nisbatan ta’ziq-taqib yanada kuchaydi. Shermuhammadbek 1923
yilning boshlarida ukasi Nurmuhammadbek bilan birga bir guruh muxojirlarni olib
Afg‘onistonga o‘tib ketishga majbur bo‘ldi. Shermuhammadbekning
Afg’onistonga o’tib ketgan paytdan boshlab Sho’rolar uni yomon otliq qilish
uchun siyqasi chiqib ketgan, biroq sinovdan o’tgan, iflos usullarni qo’llaydilar.
Boymirza Hayit Shermuhammadbekning Afg’onistondagi hayotini o’z asarlarida
yoritib o’tgan. ,,Ruslar afg’on hukumatidan Shermuhammadbek va boshqa
qo’rboshilarni sovet ittifoqiga qaytarib berishni talab qiladilar. Afg’on hukumati bu
talabni rad etadi. Sovet ruslarining qistovi va nayrangiga ko’ra
Shermuhammadbek, Nurmuhammadbek va Afg’onistonda qo’nib topgan boshqa
qo’rboshilar ushlanib, ikkinchi jahon urushi tugagunga qadar (olti yil chamasi)
qamoqda saqlandilar. Urashdan so’ng ular ozod etildilar. ...”
Shermuhammadbekning keyingi hayotini puxta o’rgangan mashhur olim
Rustambek Shamsitdinov esa shunday yozadi: ,, ... Afg’onistonda Omonullaxon,
so’ngra Nodirxon podshoxlik qilgan davrda Shermuhammadbekka Afg’onistont
hukumati Sho’rolar bilan aloqani uzmaslik siyosatini olib borardi. Har holda, bu
hukumat Shermuhammadbekka bir ming afg’oni oylik berib turdi. Yer ham berdi.
Shermuhammadbek keyin bu yerlarni hukumatga qaytargan. 1951 yili
Afg’onistondagi ota yurtlik turkistonlik muhojirlar qon-qardosh Turkiyadan
boshpana oldilar. Shermuhammadbek va ukasi Nurmuhammadbek bunda bosh-
qosh bo’ldilar. Ular Pokistonning Peshavor shahrida turib vatanparvarlarni
Turkiyaga kuzatdilar. Jami 1111 kishi Turkiyaga jo’natildi. Shermuhammadbek
36

vaqtincha Peshavorda, Nurmuhammadbek Karachida yashagan. Ular Sharqiy
Turkistondan ham ko’plab vatandoshlarni Turkiyaga jo’natish bilan mashg’ul
bo’ldilar. ...”
Shermuhammadbekning Farg’onadagi oilasi haqida dastlab yetarli
ma`lumotlar uchramaydi. Faqat ba`zi manbalardagi Shermuhammadbek
Shohimardonlik Muzaffarxon Mingboshiga kuyov bo’lganligi eslatiladi, ammo
izlanishlar behuda ketmaydi. Nihoyat, 1955 yili Shermuhammadbek o’z oilasi
bilan Turkiyaga keladi va Adana shahrida umrining oxirigacha yashaydi. 1970 yil
10 martda Shermuhammadbek olamdan o’tadi. Uning dafn marosi juda katta
hurmat, ehtirom, qayg’u bilan o’tkaziladi. Turkiya hukumatidan, dunyoning
boshqa joylarida yashayotgan vatandoshlardan, jamoat va ilm arboblaridan
vakillar, taziyaga keldi. Bu qahramon sharafiga atalgan marsiyalar radio to’lqinlari
orqali bir necha kun berib turildi. Uning tobuti butun Adana shahri bo’ylab Turkiya
va Turkiston muhtoriyati bayroqlari va mungli musiqa sadolari ostida qabristonga
eltib qo’yildi. ...”
Shunday qilib, Farg‘onadagi istiqlolchilik harakatining birinchi bosqichi
tugadi. 1917-yilda muxtoriyatning ag’darilishi bilan boshlanib 1924 yilgacha
davom etgan bu bosqichda sovet hokimiyati Farg‘ona vodiysida omonat turdi.
Istiqlolchilar o‘zlarining fidokorona kurashlari bilan qizil askarlarning tinkasini
quritishar, vodiydagi vaziyatni boshqarib turishardi. Dastavval Katta Ergash
qo‘rboshi, so‘ngra esa Madaminbek rahbarligidagi mujohidlar armiyasi erk va
mustaqillik uchun olib borgan kurashlarini aslo bo‘shashtirmadilar. Farg‘ona
vodiysiga 1920 yilning boshida tashlangan katta miqdordagi harbiylar kuchlar
nisbatini sovet armiyasi tomoniga burib yubordi. «Qizil imperiya»ning
tashviqotchi mashinasi benuqson ishlab, o‘zining havoyi va dabdabali shiorlari
bilan istiqlolchilar qatoriga dastlabki rahnani solishga ham muvaffaq bo‘ldi. Milliy
ruhning birlashishi qiyin kechdi. Millat orasidan chiqqan yangi tuzum
siyosatdonlari bilan harbiy rahbarlar hamkorligi shirin orzuligicha qolib ketdi.
Shunday bo‘lishiga qaramasdan, Farg‘ona xalqining istiqlol janglari 1920 yil
bahori va yozida ham aslo tinmadi.
37

XULOSA
Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, Turkiston o‘lkasida muxtoriyatning
ag‘darilishi, bolsheviklar hokimiyatining o‘lkada zo‘rlik bilan o‘rnatilishi va bu
boradagi xalqimizga nisbatan mustamlakachilik siyosati nohaqliklar, xo‘rliklar
xalqimiz tarixining ayanchli sahifalaridan biriga aylandi. Natijada, bu holat
o‘lkamiz xalqlarining milliy vatanparvarlik tuyg‘ularining yanada kengroq
jonlanishiga va milliy mustaqillik uchun kuchli va o‘ta makkor qushmanga qarshi
ayovsiz va beshafqat kurashga otlanishiga turtki bo‘ldi. Bu kurashda Farg’ona
vodiysi eng oldingi saflardan birida bo‘ldi. Bu yerda sovet hokimiyatiga qarshi
kurash Buxoro va Xiva xonligidagi kurashdan o‘zining tub mohiyatiga ko‘ra
keskin farq qilmasada, ayrim jihatlari bilan undan ajralib turgan edi. Jumladan,
Turkiston o‘lkasida tub joy aholi avval Rossiya imperiyasining mustamlaka
zulmiga qarshi, sovet hokimiyati o‘rnatilgach esa bolsheviklarning bu boradagi
mustabid tuzumiga qarshi keskin kurash olib borgan edilar. Rossiya imperiyasining
yarim mustamlakasi hisoblangan Buxoro amirligi va Xiva Xonligida esa bu kurash
Turkiston o‘lkasidagidan ko‘ra birmuncha boshqacharoq kechdi. Ammo bu kurash
qanday shaklda bo‘lmasin yagona g‘oya, vatan mustaqilligi g‘oyasi ostida olib
borildi.
38

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Karimov I. A. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. -
T.: "O`zbekiston", 1996.
2. Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T.2. - T.: "O`zbekiston"
1996.
3. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T.3 - T.: "O`zbekiston",
1996.
4. Karimov I. A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5. -T.:
"O`zbekiston", 1997.
5. Karimov I. A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon turmush-pirovard
maqsadimiz. T.8 - T.: "O`zbekiston", 2000.
6. Karimov I. A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas`ulmiz. T.9. - T.:
"O`zbekiston", 2001.
7. Karimov I. A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T.10. - T.:
"O`zbekiston", 2002.
8. Rajabov K. Farghona vodiysidagi istiklolchilik harakati: harakat va asosiy
rivozhskichlari. T. “Yangi Nashr” - 2015.
9. O`zbekiston milliy ensiklopediyasi. T.1-7. - T.: O`zbekiston milliy
ensiklopediyasi, 2001-2004.
10. Ziyoev H. O`zbekiston mustaqilligi uchun kurashlarning tarixi. - T.:
2001.
11. Mahmudov M. Qatog`on qurbonlari. - T.: "O`zbekiston", 1991.
12. Usmonov Q va boshqalar. O`zbekiston qaramlik va mustaqillik yillarida. -
T.: "O`qituvchi", 1996.
13. O`zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi-kitob, O`zbekiston sovet
mustamlakachiligi davrida. - T.: "Sharq", 2000.
14. O`zbekiston tarixi (qisqacha ma`lumotnoma). - T.: "Sharq", 2000.
15. Amir Olimxon. Buxoro xalqining xasrati tarixi. -T.: "Fan", 1991.
16. Bahtiyor Rizo. O`zbek tarixi o`zlik tarixi. - T.: "Yangi avlod", 1995.
17. https://www.e-tarix.uz
39

Sovet hokimiyatiga qarshi Farg’ona vodiysidagi qurolli harakatlarning yetakchilari va ularning faoliyati

Купить