Sóylew mádeniyatı. Sóylewdiń tazalıǵı - Madaniyatshunoslik - Slaydlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	327.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Mart 2024
Kengaytma	pptx
Bo'lim	Slaydlar
Fan	Madaniyatshunoslik

Sóylew mádeniyatı. Sóylewdiń tazalıǵı

Sotib olish


Joba:

S ó ylew m á deniyat ı t ú sinigi

S ó ylew m á deniyat ı p á niniń basqa ilimler menen
baylanısı

Awızeki sóylewdiń ózine tán ózgeshelikleri

Jazba tildin ózine tán ózgeshelikleri

Til h á m s ó ylew

Til h á m oylaw Sóylew mádeniyatı. Sóylewdiń tazalıǵ�ı


Til birlikleriniń sóylew barısı ushın
eń kerekli, zárúrin tańlay biliw,
sóylewdiń kórkem, tásirli, obrazlı,
qısqa, anıq, túsinikli bolıwı,
artıqmashlıqtıń bolmawı, tıńlawshı
yaki oqıwshıda bayanlang !an pikirge
baylanıslı belgili bir sezimlerdiń
oyanıwı, bulardıń hámmesi sóylew
mádeniyatı túsiniginde jámlesken.


Demek, tekst dúziwde tilde kerekli
bolg !an birliklerdi tańlap alıp
qollanıw zárúrligi hám de ádebiy til
normaların sonday-aq olar
g !a sóylew
payıtında ámel qılıw sırların izertlew,
tallaw, «Qaraqalpaq sóylew
mádeniyatı» tarawınıń izertlew
ob y ekti. Ádebiy norma - sóylew
mádeniyatı tarawınıń tiykarı.


Sóylew mádeniyatı insan ulıwma
mádeniyatınıń bir bólegi bolıp, pikirdi
ádebiy til normalarına sáykes durıs,
erkin, anıq, logikalıq jaqtan izbe-iz,
jag !ımlı hám tásirli bayan ete alıw.
Mádeniyatlı sóylew degende til
birliklerinen, sonıń ishinde leksikalıq,
grammatikalıq hám stillik qurallardan
sóylew payıtında durıs hám orınlı
paydalanıw názerde tutıladı.


Lingvistikalıq kózqarastan berilgen
anıqlama boyınsha sóylew mádeniyatı-
belgili bir tildiń orfoepiyalıq
q ádelerine, sóz qollanıw normalarına
sáykes kelerlik darejede sóyley biliw
degendi ańlatadı.

Sóylew mádeniyatı pedagogika,
psixologiya, estetika, etika, filisofiya,
sociologiya, mádeniyattanıw ilimleri
menen baylanıslı.


Hár qanday sóylewde tildiń fonetikası,
leksikası, sóz jasalıwı, morfologiyası hám
sintaksisi qatnasadı. Solay eken ob y ekti
sóylew bolg !an . Sóylew mádeniyatı páni til
iliminiń barlıq tarawları menen
baylanısadı.

Sóylew mádeniyatı páni óz ózgeshelik
belgilerine qaray stilistika
g !a júdá jaqın.
Stilistika til stillerin úyrenedi. Sóylew
mádeniyatı páni til iliminin til normalarına
qatnaslı bol
g !an barlıq tarawları menen tı g !ız
baylanıslı.


Sóylew mádeniyatı pániniń tiykarg !ı
tayanıshı házirgi qaraqalpaq ádebiy
tilinin grammatikası. Sebebi sóylewdiń
durıslı
g !ı onıń tiykargı sapalı q belgisi
bolıp, ol grammatikalı q normalar
g !a
tiykarlanadı. Sóylew mádeniyatı páni
leksikologiya menen tı
g !ız baylanısqan.
Sebebi sóylewdiń qarım-qatnas belgisi
esaplan
g !an anıqlıq, durıslı g !ın sózdiń
leksikalıq mánilerin anıq bilmey turıp
túsinip bolmaydı.


Son ı ń logikalılı g! ı sóz m á nileriniń mánilik
hám mazmunı ja
g !ınan baylanıslılı g !ına
tiykarlanadı. Sóylewshi sóziniń tazalı
g !ı,
kórkemligi, orınlılı
g !ı sıyaqlı qarım-
qatnaslıq belgileri de sóylew mádeniyatı
pánin leksikologiya menen baylanıstıradı.

Sóylew mádeniyatı hámme waqıt logika,
estetika hám psixologiyaga súyenedi.
Logikanı bilmey turıp anıqlıq hám
logika
g !a sáykeslikti támiyinlew hám
bahalaw múmkin emes.


Sózlerdiń, pútin bir gápten shıg !atu g !ın
túsiniklerdiń mánisin hám bayanlanıp
atır
g !an pikirdiń arasında g !ı qatnastı
logika tekseredi. Logika sózler, sóz
dizbekleri, gápler arasında g
! ı mánilik
baylanıstı támiyinleydi.


Milliy g !árezsizlik ideyasının bir bólegi
bol
g !an mámleketlik til siyasatı hám o g !an
tiyisli bol
g !an huquqıy h újjetler sóylew
mádeniyatınıń tiykar
g !ı qurallarınan
esaplanadı. Sóylew mádeniyatı
sheshenlik ónerine tiyisli shı
g !armalar,
qaraqalpaq mádeniy tiline tiykar sal
g !an
milliy ádebiy miyraslardıń úlgileri,
qaraqalpaq milliy h újjetshiligi hám de
mámlektlik tilde is júrgiziw nızam -
qa
g !ıydalar jıyna g !ı menen de tı g !ız
baylanıslı.


Sóylew jeke adam dóretiwshiligi onıń
mádeniyatı da sol til imkanyatların
qanshelli dárejede ózlestirgeni menen hám
olardan sóylew shárayatına sáykes
sheberlik penen paydalana alıwına
baylanıslı.

Sóylew degende sóylewshiniń másláhát
beriwi, mag !l ıw mat beriwi yaki buyırıwı,
ózine belgisiz bol
g !an nárselerdi sorawı
túsiniledi sóylegende sóylewshiniń bilimli,
mádeniyatı, ádep - ikramlılı
g !ı, tárbiyalılı g !ı
júzege shı
g !adı.


Sóylew monalog hám dialog kórinisine
bolıwı múmkin.

Monaloǵ kóriniste bir adamnıń
ózinshe pikir júritiwleri sawallarsız
yaki juwaplarsız júze
ǵ e shı ǵ �adı,
sáwbetles tárepinen berilmeydi.

Dialogik sóylewde sóylesip atır
g !an
adamlar gezekpe-gezek gá tıńlawshını
gá sóylewshini bólip turadı.


Sóylewdiń awızeki hám jazba
formaları.

Bizge belgili sóylew awızeki hám jazba
kóriniske iye. Awızeki sóylew sóylesip
atırg !an waqıtta g !ana payda bolıp, bul
procec (háreket) toqtawı menen
tamamlanadı. Biraq sol aytıl
g !an sóz
tásirine oyat
g !an sezimler, berilgen
ma
g !lıwmat tıńlawshı ańında uzip
saqlanadı, onıń minez qulqına belgili
dárejede tásir etiwi múmkin.


Awızeki sóylewdiń ózine tán
ózgesheliklerin tómendegishe
kórsetiwge boladı:
1. Awızeki sóylew tezlik (avtomatik)
penen ámelge asadı. Túsinikler menen
onıń “lipası” bolg !an sóz birlikte
“jıldırım tezliginde” tilge kele baslaydı.
Geypara ja
g !daylarda pikirdi, túsinikti
bayanlaytu
g !ın sózdi sóylewshi taba
almay qaladı.


Og !an jaqın yamasa oyla g !an túsinikti
ańlatpaytu
g !ın sózlerdi qollanıp jiberedi.
Nátiyjede aytıl
g !an sóz, gáp, gápler
gózlengen maqsetti (pikirdi) tolıq
jetkerip bere almaydı. Bunnan
tıńlawshıda, sóylewshide zıyan kóredi.


2. Awızeki sóylewde sóz dizbekleri hám
gáplerdiń modelleri aytpaqshı bolg !an
pikirge sáykes halda tezlik penen tańlanadı.
Gáp qurılısın, modellerin aqıl qada
g !alap
baradı. Pikirdi aytıl
g !anlardı yadta saqlap
tur
g !an halda rawajlandırıw g !a tuwra keledi.
Eger yad az
g !ana “erinsheklik” qılsa gáp
dúzilisi, sóz dizbekleri óz ara logikalıq hám
gramatikalıq jaqtan baylanıspay qaladı.
Sebebi jańa bólim dáslepki bólimniń
umıtıl
g !anı ushın sáykes kelmey qaladı.


3. Awızeki sóz redaktrlaw imkanyatına
iye emes. Ol qanday formada jarıqqa
shıqqan bolsa, sol halında tıńlawshıg !a
jetip baradı.


4. Awızeki sóylewde ádette sáwbet
sóylesiw ushın eń zárúr nárseler g !ana
tańlanadı. Bul bir ja
g !ınan waqıttı
únemlese, ekinshiden sóylew kúshin
únemleydi. So
g !an baylanıslı sóylewde
uzınnan-uzaq kirisiw, keń túsindiriwler
kem ushıraydı. Kerisinshe hádiyselerdiń
óz ara baylanıs dárejeleri, olardıń
tıńlawshı hám sóylewshige túsiniklilik
dárejesi esapqa alınadı. Tek zárúr
bol
g !anda g !ana áwelden málim nárselerge
túsinik beriledi.


5. Awızeki sóylew sóz baylıg !ı ja g !ınan
jazba tilge salıstır
g !anda bir qansha jarlı
boladı. Onda bir túrdegi sózler, bir
túrdegi formalar kóbirek tákirarlanadı.
Bul ja
g !day til quralların tańlaw
qıyınshılıqları menen baylanıslı.


6. Awızeki sóylewde sóylewshiniń aktiv
sóylew háreketi pawza, intonaciya, pát,
túrli qol háreketleri (ımlaw háreketleri)
pikirdiń tıńlawshıg !a jetip barıwında
áhmiyetli orın tutadı.


Jazba til awızeki sóylewden tómendegi
ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı:
sózlerdi jazıp atırg !anda avtor waqıt
ja
g !ınan asıqpay oylaw imkanyatına iye
boladı. Ol óz sóziniń bólimlerin hám
barlıq jaz
g !anların qayta kózden ótkerip
dúzetiwi, pikirge sáykes bayanlaw
ushın sáykes sózlerdi tańlawı, gáp
qurılısın qolaylastırıwı múmkin. Sol
ushın jazba til awızeki sóylewden anıq
boladı.


Sóylew mádeniyatı t а riy х ınd а XI
ásirde j а s а p ótken ullı а lım
K а yq а wıstıń «Q а busn а m а » shıg ! а rm а sı
d а áhmiyetli о rın iyeleydi. Ol bul
shı
g ! а rm а d а sóylewshige násiyat
tárizinde bir q а t а r pikirlerdi
b а yanl а ydı.


Durıs sóylew h а qqınd а : « А d а m
sheber sózli hám sheshen b о lıwı
l а zım, Áy b а l а m, sen sheshen b о lg !ıl,
bir а q j а l
g ! а n sóyleme. Tuwrı sóziń
menen belgili b о l, sebebi bir w а qt а
il а jsızd а n-zárúrlikten j а l
g ! а n sóyleseń
о l keshirimli b о l а dı.


Hámme w а qıt sóziń r а s b о lsın,
j а lg ! а n g ! а us а g ! а n duwrı sózdi а ytp а g !ıl,
ır а sq а us а g
! а n j а l g ! а n, j а l g ! а n g ! а us а g ! а n
ır а st а n j а qsıdur, sebebi bund а y j а l
g ! а n
sóz q а bıll а n а dı, j а l
g ! а n g ! а us а g ! а n ır а s
q а bıll а nb а ydı, sheshen а d а m s о nd а y
ins а n b о lsın о l ne dese, ха lıqq а m а qul
b о l
g ! а y. Bilmegen ilimińnen
sóylemegil, bund а y ilimnen n а n t а l а p
qılm а .


Eger sóz а ytp а qshı b о ls а ń, s о nd а y sóz
а yt sózińniń ır а slıg !ın а hámme gúw а lıq
bersin. А ytq а n sózińnen púsh а ym а n
qılm а yın deseń о yl а nb а st а n s ó yleme,
hár bir sózdi о yl а p sóyle. Suwıq sóz
sóyleme, suwıq sóz bir tu q ım, о nn а n
dushp а nlıq ónip shı
g ! а dı. Kóp bil de, а z
sóyle, а z bilseń kóp sóyleme, sebebi
а qılsız kisi kóp sóyleydi.

Til hám sóylew
Sóylew dep ádette awızeki sóylew
túsinildi. Sonıń menen birge sóylew
degennen keń mánide, «ishten
sóylew», esittirip sóylemey-aq ózinshe
til birlikleri járdeminde oylaw da
túsiniledi.


Adamnıń sóylew iskerligi sóylew aktı
arqalı kórinedi. Sóylew aktı bul eki
tárepli qubılıs bolıp tabıladı. Birinshisi
- aytıw; ekinshisi - qabıl etiw menen
esitkendi túsiniw. Sóylewdiń jazba
túrinde sóylew aktı sáykes jazıwdı hám
oqıwdı óz ishine qamtıydı.


Sóylew aktı arqalı tekst dúziledi. Tekst
degennen ádette qag !az g !a gáp yamasa
gápler túrinde jazıl
g !an dóretpe
ańlanadı. Biraq til iliminde tekst keń
mánide túsiniliwi talap etiledi. Birew
tárepinen jazıl
g !an xat yamasa
shı
g !arma da, awızsha aytıl g !an pikir de
tekst bola aladı.


Sonday-aq, tekst tek bir yamasa bir
neshe gápten quralg !an kishi bolıwı da,
tutas gúrriń, povest, poema, roman
túrindegi úlken bolıwı da múmkin.
Hátteki ishten sóylew arqalı da tekst
dóretiledi. Til bilimi ushın dóretilgen
barlıq tekstler de belgili dárejede
áhmiyetke iye boladı.


Til menen sóylew bir-biri menen ajıralmas
baylanıslı. Sóylew til materialları arqalı
júzege shıg !adı hám tildiń barlıq
nızamlarına, normalarına tolıq ba
g !ınadı.
Sóylew - bul tildiń jasaw forması, kórinisi.
Sóylewsiz til bolmaydı, eger sóylewsiz til
bolsa da, ol tek óli, jo
g !alıp ketken til bolıwı
múmkin. Til tariyxında bunday óli tillerdiń
de bol
g !anlı g !ı belgili. Máselen, eski parsı
tili, finikiyler tili, so
g !diyler tili, eski
sanskrit, eski latın tilleri.


Til menen sóylewdi ajıralmas baylanıslı
dew menen birge olardı pútkilley bir nárse
dep esaplawg !a da bolmaydı. Til óziniń
tábiyatı boyınsha ulıwmalıq sıpatqa iye
boladı. Onı belgili bir tilde sóylewshilerdiń
hámmesine teńdey jıynawlı qor desek, hár
bir sóylewshi sol ulıwmalıq qordan
ózinshe, uqıbına, bilimine, tájiriybesine
qaray paydalanadı. Solay etip til ulıwmalıq,
sóylew jekelik (individluallıq) sıpatqa iye
boladı.

Til hám oylaw
Til menen oylaw bir-biri menen
ajıralmas tıg !ız baylanıslı. Til sıyaqlı
oylaw da adam
g !a g !ana tán qásiyet
bolıp tabıladı. Til menen oylawdıń
payda bolıwı hám qáliplesiwi bir
waqıtqa tuwra keledi. Sebebi olar
birisiz ekinshisi jasamaydı. Oylaw
adam miyiniń iskerliginiń nátiyjesi
bola otırıp, ol tek
g !ana tildiń
járdeminde iske asadı.


Oylawdı til júzege shıg !aradı hám
bekkemleydi. Oylaw til birlikleri
arqalı sóz hám gáp túrinde aytılıp, ol
materiallıq (seslik) kóriniske iye
boladı. Til adamnıń oyın qáliplestirip,
júzege shı
g !arıp g !ana qoymastan, sonıń
menen birge adamlardıń biliw
iskerliginiń jetiskenliklerin bekkemlep,
tıyanaqlı etip turadı.


Adamdı qorshap turg !an zatlar hám
qubılıslar, olardıń óz ara qarım-
qatnasları adamnıń sanasında oylawdıń
birlikleri bol
g !an u g !ım, pikir arqalı
sáwlelenedi. Al, u
g !ım hám pikir tilde
sáykes sóz hám gáp túrinde aytılıp,
olar bekkemlenedi.


Til menen oylawdıń baylanısı olardıń
birlikleriniń hám kategoriyalarınıń
qarım-qatnası arqalı kórinedi. Aytayıq,
tildegi sóz oylawdıń birligi bolg !an
u
g !ım menen tildegi gáp oylawdıń
birligi bol
g !an pikir menen tı g !ız
baylanıslı boladı. Biraq sóz benen
u
g !ımdı, gáp penen pikirdi teppe-teń
dep qaraw
g !a da bolmaydı.


Olar ortasında úlken ayırmashılıqlar da
bar. Eń baslı ayırmashılıq: til milliylik,
al oylaw ulıwma adamzatlıq sıpatqa
iye bolatug !ını sıyaqlı sóz benen gáp
milliylik, al u
g !ım menen pikir ulıwma
adamzatlıq sıpatqa iye boladı. Sonıń
menen birge ayırım u
g !ımlar bir sóz
benen emes, al bir neshe sózlerdiń
dizbegi menen ańlatıladı.


Kerisinshe, kóp mánili yamasa omonim
sóz bir emes, al bir neshe ug !ımdı
bildiredi. Gáp xızmetin atqarıp keletu
g !ın
bir sózdiń ózi u
g !ımdı bildiriw menen
birge pikirdi de ańlatadı. Mine, bulardıń
bári til birligi bol
g !an sóz benen oylaw
birligi bol
g !an u g !ımnıń birdey emes
ekenligin kórsetedi. Sonday-aq, gáp
penen pikirdiń óz-ara baylanısı sonda -
oydıń bir kórinisi bol
g !an pikir tek gáp
arqalı
g !ana ómir súredi hám rawajlanadı.


Insan oylawı hám onıń barlıq nızamları
haqqındag !ı ilim logika bol g !anlıqtan til
bilimi adam oylawına baylanıslı barlıq
máselelerdi sheshiwde logika iliminiń
jetiskenliklerine súyenedi. Biraq bul
jerde til biliminiń birligi bol
g !an gáp
penen logikalıq birlik bol
g !an pikir
qurılısı ja
g !ınan teńdey emes ekenin
esapqa alıw kerek.


Durısında, gáp pikirden, gáp ag !zaları
u
g !ımnan ayrılıp turadı. Gáp a g !zaları
tek ápiwayı u
g !ımdı bildirip qoymaydı,
al ózine tán ayrıqsha mánilerine iye
bol
g !an sózler g !ana gáp a g !zaları
xızmetin atqaradı. Gáp hám gáp
a
g !zaları belgili bir milliy tildiń
grammatikalıq nızamlarına súyenedi.
Al, pikir hám u
g !ım ulıwmalıq sıpatta g !ı
nızamlar
g !a - logikalıq nızamlılıqlar g !a
súyenedi


Solay etip til bilimi ulıwma til bilimi
hám jeke til biliminen turatug !ın bolsa,
logika onday bólimlerden (ulıwma
logika, jeke logikadan) turmaydı.
Logika pútkil adamzatqa tán bol
g !an
qubılıslardı
g !ana sóz etedi. Al til bilimi
hám pútkil adamzat tiline hám jeke
milliy tillerge tán bol
g !an qubılıslardı
izertleydi.


Juwmaqlap aytqanda til milliy, al
oylaw ulıwma adamzatlıq sıpatqa iye
bolg !anlıqtan olardıń hár qaysısı
ózleriniń nızamlılıqları tiykarında
jasaydı hám rawajlanadı. Biraq bul
olardıń óz ara bekkem baylanısın,
qarım-qatnasın biykarlamaydı.

Dıqqatlarıńız ushın
raxmet !

Sóylew mádeniyatı. Sóylewdiń tazalıǵı

Sotib olish