Sport trenirovkalari, sog’lomlashtirish trenirovkalari va mashg’ulotlarning maqsadi va vazifalari - Физическая культура - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	96.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	15 Февраль 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

3 Продаж

Sport trenirovkalari, sog’lomlashtirish trenirovkalari va mashg’ulotlarning maqsadi va vazifalari

Купить

Sport trenirovkalari,sog’lomlashtirish trenirovkalari va mashg’ulotlarning
maqsadi va vazifalari
Mundarija:
Kirish………………………………………………………...……………….......3
I.BOB Sport trenirovkasi maqsad va vazifalari
1.1 Sport trenirovkasi maqsadi va vizifalari…………………………………………4
1.2 Sport trenirovkasi vositalari va uslublari…………………………………12
II.BOB Sportchi trenirovkasini davrlash faoliyatinig o'ziga xos xususiyatlari
2.1 Sport trenirovkasining asoslari, vositalari va uslublari. …………….……..22
2.2 Sport akrobatikasining o‘ziga xos xususiyatlari va ularning o‘quv-
trenirovka jarayonida hisobga olish …………………………………...……..33
III.BOB SPORT TRENIROVKASINING ASOSLARI
3.1 Sport trenirovkasining asoslari ….…………………………….……..40
3.2 Sport trenirovkalarini rejalashtirish qonuniyatlari ………………………………. 48
Xulosa…………..…………………………………………..….……………….60
Foydalanilgan adabiyotlar…………..………………….………….………….63
2

Kirish.
O‘zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash to‘g‘risida”gi, “Sport ta’limi
tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va paralimpiya sport turlari
bo‘yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini yanada oshirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlari mamlakatimiz sportini yanada rivojlantirishda
muhim ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, sohada yosh va tajribali
mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro sport
musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo‘lib
xizmat qiladi. Yuqoridagi qarorlar va dasturdan kelib chiqib malakat miqiyosida
jismoniy tarbiya va sport ta’limini yanada yuksaltirish, sportchilar zaxiralarini
maqsadli tayyorlash, 2024 yil Parijda bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va
XVII Paralimpiya o‘yinlariga alohida tayyorgarlik ko‘rish, aholi salomatligini
jismoniy tarbiya va sport orqali mustahkamlashga alohida e’tibor qaratish zarur.
Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng
muvaffaqiyatli tizimga ega bo‘lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o‘rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so‘ngi yillarda ushbu sohada to‘planib qolgan muammolarni bartaraf
etish orqali o‘zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi
qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog‘lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash,
ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar
yaratiladi.
Biroq ularning eng asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan
yuksak ma’naviyatli, jismoniy sog’lom, har tomonlama barkamol avloddir.
Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida
o’nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda
manzilli qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari
barpo etish, rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo’yicha belgilangan
topshiriqlar to’la bajarilda.
3

Kurs ishning dolzarbligi . Voleybol musobaqalarini tashkillash o‘yin
davomiyligini umumiy tavsifi va voleybolchilar faoliyati tahlili avvalo
umumta’lim maktablardagi sport to’garaklari va sport maktablardagi kichik
yoshli guruhlarda shug’ullanuvchi o’g’il - qizlar va bolalarni
tushunamiz.Ularda asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar
darajasini oshirish va maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy dolzarb masala
bo’lib qoldi. Tabiiyki bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni
tarbiyalashga alohida e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi,
tajribalari muhim o’rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik,
chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus
mashqlarni o’rgatish asosiy o’rin tutadi. Shu yo’lda umumta’lim
maktablarning sport to’garaklari va majmuani (kompleks) sport tablardagi
mashg’ulotlarda maxsus mashqlardan foydalanish usullarini o’rganish va
ularga ba’zi tavsiyanomalar berish vazifalar qo’yiladi. Bunda viloyatlardagi
maktablar, BO’SM asosiy makon (ob’ekt) bo’lib hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot
ishlarini olib borish, sport mashg’ulotlaridagi amaliy faoliyatlarni o’rganishda
kuzatish, suhbat tekshirish (eksperiment) kabi an’anaviy usullardan
foydalaniladi.
Kurs ishining qaqsad va vazifalar .Shug’ullanuvchilarda jismoniy
sifatlarni tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh
xususiyatlariga va jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi
va rivojlantirishi juda muhim o’rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni
tarbiyalashdagi amaliy mohiyatlarini tajriba – sinovlar asosida kengaytirish va
ularni qo’llash yullarini ifodalash .
Kurs ishi tuzilishi va hajmi.
Kurs ishi kirish,ikkita bob, xulosalar, amaliy tavsiyalar,
adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Kurs ishi 42 betdan iborat matnda bayon
qilingan, 10 jadval bilan yoritilgan. Adabiyotlar ro’yxati manbani o’z
ichiga oladi, Internet saytlari mavjud.
4

I.BOB Sport trenirovkasi maqsad va vazifalari
1.1 Sport trenirovkasi maqsadi va vizifalari
Sport trenirovkasi - bu yukori sport natijalariga erishishga karatilgan sport
takomillashuvining yil davomida muntazam boshkariladigan pedagogik
jarayonidir.
Sport trenirovkasining maksadi - bu mazkur sportchi uchun mumkin kadar
maksimal darajada texnik-taktik, jismoniy va ruxiy tayyorgarlikka erishish xamda
musobaka faoliyatida yukori natijalarni ko’rsatishdir.
Trenirovka jarayonida xal kilinadigan asosiy vazifalar kuyidagilardan iborat:
- kurash texnikasi va taktikasini puxta egallash;
- zarur darajada xarakat sifatlarining rivojlanishini ta’minlash,
shu ј ullanuvchilar funktsional imkoniyatlarini oshirish va ularning so ј li ј ini
mustaxkamlash;
- axlokiy va iroda sifatlarini tarbiyalash;
- sportchi tayyorgarligining turli tomonlarini kompleks rivojlantirish va uni
musobaka faoliyatida namoyon kilish;
-muvaffakiyatli trenirovka va musobaka faoliyati uchun zarur bo’lgan nazariy
bilimlar xamda amaliy tajribani egallash.
Trenirovka vazifalari parallel xolda amalga oshiriladi. Birok tayyorgarlik
davri va boskichlari, kurashchining mashklanganligi, uning maxorat darajasi
xamda boshka omillarga karab, bitta vazifaga ko’prok, boshkasiga kamrok e’tibor
beriladi. Trenirovkaning xar bir vazifalari ketma-ket, ya’ni shu ј ullanuvchilarga
bo’lgan talablarning asta-sekin oshib borishi sharoitlarida xal kilinadi.
Sport trenirovkasi vositalari
Sport trenirovkasi vositalari - bu turli xildagi jismoniy mashklar bo’lib, ular
to’rtta guruxga bo’lingan: umumiy tayyorgarlik, yordamchi, maxsus tayyorgarlik
va musobaka.
5

Umumiy tayyorgarlik mashklariga sportchi organizmini xar tomonlama
funktsional rivojlantirishga xizmat kiluvchi mashklar kiradi. Ular tanlangan sport
turi xususiyatlariga mos kelishi bilan birga, u bilan ma’lum bir karama-karshilikda
turish mumkin. Bunda fakat xar tomonlama rivojlantirish vzifasi xal etiladi, xolos.
Sport kurashida - bu sport gimnastikasidagi mashklar (buyum bilan va buyumsiz,
sherik bilan va sheriksiz, bir joyda va xarakatda bajariladigan ko’l, oyoklarning
turli xarakatlari), yordamchi sport turlaridagi mashklar (o ј ir atletika va engil
atletika, sport o’yinlari, suzish, akrobatika xamda boshkalar).
Yordamchi mashklar u yoki bu sport faoliyatida kelgusida takomillashish
uchun poydevor yaratuvchi maxsus xarakatlarni o’z ichiga oladi, mashklarning bu
guruxiga trenajerlar, maxsus moslamalarda, ya’ni gilam tashkarisida ishlash
paytida kurashchining tezkor-kuch kobiliyatlarini oshirishga yordam beradigan
vositalar kiradi. Shuningdek boshka sport turlaridan olingan va kurashchining
aerob xamda anaerob imkoniyatlarini oshirishga karatilgan vositalar (kross
yugurish, regbi va boshkalar) kiradi.
Maxsus tayyorgarlik mashklari yukori malakali sportchilar trenirovkasi
tizimida markaziy o’rinni egallaydi va musobaka faoliyati elementlarini o’z ichiga
oladigan vositalar doirasini, shuningdek shakli, tuzilmasi va organizm funktsional
tizimi faoliyatini namoyon kilish xususiyati xamda sifatiga ko’ra ularga
yakinlashtirilgan xarakatlarni kamrab oladi.
Sport kurashida maxsus tayyorgarlik mashklariga kuyidagilar kiradi.
1. Yakinlashtiruvchi mashklar. Ular usullarning texnik tuzilmasini va uni
amalga oshirish taktikasini egallash xamda takomillashtirishga yordam beradi.
2. Kurashchi uchun zarur bo’lgan maxsus jismoniy sifatlarni rivojlantiruvchi
mashklar.
3. Ishorali mashklar. Ular nafakat usullarni bajarish texnikasini, balki ular bir
ma’lum taktik ko’rinishda (turli xil xolatlardan, taktik tayyorgarlik usullarini ishora
orkali ko’rsatishdan so’ng) ko’llanilgan paytda ma’lum ma’noda uning taktikasini
xam takomillashtirishga yordam beradi. Ishorali mashklar snaryadlarsiz va snaryad
(kurash manekeni) bilan bajariladi.
6

4. Sherik bilan maxsus mashklar. Kurash manekeni bilan mashklar bajarishga
karaganda, sherik bilan bajariladigan mashklar amalga oshirilayotgan texnik yoki
taktik xarakatning xamma kismlarini yanada chukur xis kilish imkonini beradi.
Sherik bilan ishlash paytida berilgan xarakat vaziyatini xamda zarur karshilikni
anik kayta ko’rsatib berish mumkin. Mashk bajarayotgan kurashchining oldida
turgan vazifaga karab, sherik bo’sh, yarim kuch bilan yoki bor kuchi bilan
karshilik ko’rsatishi mumkin. Shunday sherikni tanlash lozimki, uning
kobiliyatlari, tayyorgarligi, bo’yi, vazni sportchi oldiga ko’yilgan vazifalarni xal
etishga yordam berishi lozim.
5. O’kuv, o’kuv-trenirovka va trenirovka bellashuvlari.
a) O’kuv bellashuvi kurash texnikasi va taktikasi bo’yicha yangi o’kuv
materialini o’zlashtirishga karatilgan. Sherik bo’sh yoki yarim kuchi bilan karshilik
ko’rsatadi xamda bellashuv davomida vakti-vakti bilan (topshirikka binoan)
shu ј ullanuvchiga usulni bajarish uchun kulay sharoitlarni yaratib turadi.
O’kuv bellashuvining o’ziga xos xususiyati yana shundan iboratki, u
kandaydir bitta usul yoki usullar birikmasini egallashga karatilgan va, odatda, fakat
tik turishda yoki parterda o’tkaziladi. Agar xarakat noanik bajarilsa, bellashuvni
to’xtatish xamda kurashchiga yo’l ko’ygan xatosini ko’rsatish lozim.
b) O’kuv-trenirovka bellashuvlari asosan kurash texnikasi va taktikasini
keyinchalik xam egallash xamda takomillashtirishga karatilgan. U muayyan
kamchiliklarni bartaraf etish, ma’lum bir jismoniy sifatlarni rivojlantirish,
muayyan rakiblar bilan kurash olib borishning u yoki bu taktik manevrlarini xosil
kilishga karatilgan vazifalar bilan amalga oshiriladi. Ikkala kurashchi bir vaktning
o’zida bellashish uchun vazifa olishi mumkin.
Bellashuvlar turli formulalar bo’yicha tuzilishi mumkin: tik turishda va
parterda kurash olib borishni turlicha almashtirib, fakat tik turishda yoki fakat
parterda kurashish. Bellashuvni kurashchilar yo’l ko’ygan xatolarni ko’rsatish
uchun to’xtatish mumkin, lekin bu ishni fakat o’ta zarur xollarda bajarish lozim.
v) trenirovka bellashuvlari texnika, taktika, musobaka sharoitlarida
kurashchiga zarur bo’ladigan jismoniy va boshka sifatlarni rivojlantirishga
7

karatilgan. Trenirovka bellashuvi yukori sur’atda o’tkaziladi. Xamma xarakatlarni
bajarish ularning to’ ј ri bajarilishi ustidan to’lik javobgarlik bilan o’tadi. Birok
kurashchi, bellashuvni olib borayotib, ma ј lub bo’lishdan cho’chimasligi lozim.
Kanday kilib bo’lsa xam ma ј lubiyatdan o’zini saklab kolishga intilish okibatida
kurashchi, fakat ximoyalanib, o’zining eng yaxshi ko’rgan usullari xamda karshi
usullarini takomillashtira olmaydi.
Trenirovka bellashuvlari xam vazifa bilan, xam vazifasiz (erkin bellashish)
o’tkazilishi mumkin. Bu erda bellashuvning umumiy vakti aniklanadi xamda
kurashchilar bellashuvni xam tik turishda, xam parterda olib boradilar.
O’kuv va o’kuv-trenirovka bellashuvlaridan farkli ravishda, trenirovka
bellashuvini ogoxlantirish berish maksadida to’xtatish tavsiya kilinmaydi. Juda
zarur bo’lgan xolda kamchiliklar bellashuv davomida aytib turiladi.
Musobaka mashklari mavjud musobaka koidalariga muvofik sport ixtisosligi
predmeti xisoblangan xarakatlar kompleksini bajarishni nazarda tutadi. Sport
kurashida ularga nazorat va musobaka bellashuvlari kiradi.
- Nazorat bellashuvi musobaka sharoitlariga yakinlashtirilgan sharoitlarda
rakiblarning o’zaro to’lik karshilik ko’rsatishi bilan o’tkaziladi.
Uning maksadi - kurashchining mashklanganlik darajasi, uning
musobakalarda ishtirok etishga bo’lgan tayyorgarligini belgilash, kurashchining u
yoki bu texnik-taktik xarakatlarni egallab olganlik darajasini aniklashdir. Nazorat
bellashuvi musobaka koidalariga mos bo’lgan formula bo’yicha o’tkaziladi, uni
to’xtatish va kandaydir tushuntirishlar bilan birga olib borish mumkin emas.
Xatolar bellashuv tugagandan so’ng taxlil kilinadi.
- Musobaka bellashuvi musobaka koidalariga muvofik xolda o’tkaziladi.
Uning maksadi - o’z vazn toifasida eng kuchli kurashchini aniklashdir. Musobaka
bellashuvida kurashchi tayyorgarligining xamma tomonlarini keyingi
takomillashtirilishi amalga oshiriladi. Bu bellashuvlar o’zining ruxiy shiddatiga
ko’ra kurashchi musobakalarda o’tkazadigan bellashuvlarga yakinlashtirilishi
mumkin.
8

Sport trenirovkasi uslublari
Sport trenirovkasi jarayonida 4-bobda ochib berilgan xamma xarakatlarga
o’rgatish uslublari ko’llaniladi. Birok trenirovka jarayonining asosiy vazifasi
yukori sport natijalariga erishishdan iborat ekan, uni xal etish uchun asosan
kurashchining funktsional imkoniyatlarini oshirish xamda jismoniy sifatlarini
rivojlantirishga karatilgan uslublardan foydalaniladi.
Kat’iy tartiblashtirilgan mashklar uslublari tizimi trenirovkaning asosiy
uslubiy to’plamini tashkil etadi (L.P.Matveev, 1991). Xarakatlarga o’rgatishda - bu
butun va bo’laklangan uslublardir (4-bobga karang).
O’rganilayotgan xarakatlarni takomillashtirishda xarakatlar tuzilmasini
buzmagan xolda jismoniy sifatlarning rivojlanishini ra ј batlantrishga yordam
beradigan ko’shimcha nagruzkalar sharoitlarida xarakatlarning butunligicha
bajarilishi bilan tavsiyalanadigan uslublar, ya’ni mashklarni birgalikda bajarish
uslubi (V.M. Dyachkov bo’yicha) etakchi o’rinni egallaydi. Masalan, tik turishda
tashlashlarni takomillashtirish paytida o ј irrok vazndagi rakib tanlanadi, bunda
tashlashni bajarish texnikasi xatolarsiz anik amalga oshirilishi lozim. Bu tezkorlik-
kuch sifatlarini tashlash texnikasini yaxshilash bilan birgalikda rivojlantirishga
yordam beradi.
Tanlab-yo’naltirilgan mashklar uslubi asosan organizmning morfofunktsional
xossalarini yoki aloxida xarakat sifatlarini takomillashtirishga yo’naltirilishi bilan
tavsiflanadi. Masalan, kurashchining ko’l kuchini rivojlantirishga karatilgan
o ј irliklar bilan mashklarni bajarish xarakat malakalarini saklab turish va
takomillashtirish, erishilgan funktsional imkoniyatlar darajasini saklash xamda
oshirish uchun ikkita uslublar guruxi ko’llaniladi: andozali - takroriy mashklar
uslublari xamda variantli (o’zgaruvchan) mashklar uslublari. Andozali - takroriy
mashklar uslublari berilgan xarakatlar yoki aloxida mash ј ulotlarni ularning
tuzilmasi xamda nagruzkaning tashki parametrlarini o’zgartirmagan xolda takroran
bajarish bilan tavsiflanadi. Bu uslublar xarakatlarni mustaxkamlashda, shuningdek
organizmning ma’lum bir faoliyatga moslashishiga yordam beradi. Masalan, egilib
tashlashni mustaxkamlash uchun ko’p marta takrorlanadi. Variantli (o’zgaruvchan)
9

mashklar uslublari ta’sir etuvchi omillarni mashk borishi davomida o’zgartirib
turish bilan tavsiflanadi. Bunga usulni bajarish tezligi, bellashuvni olib borish
sur’ati, dam olish oraliklarini o’zgartirib turish, bellashuvda rakiblarni almashtirish
yo’li bilan erishiladi.
Andozali - takroriy va variantli (o’zgaruvchan) mashklar uslublari, o’z
navbatida, nagruzkalar uy ј unlashishi va mashklarni bajarish paytidagi dam
olishlarga karab, ikkita kichik guruxlarga ajratiladi: uzluksiz (yaxlit) nagruzka
tartibidagi mashklar uslubi va oralikli nagruzka tartibidagi mashklar uslubi.
Birinchi xolda beriladigan trenirovka nagruzkasi dam olish orali ј i bilan
to’xtatilishi mumkin emas. Xamma nagruzka tugagandan so’ng dam olish beriladi.
Masalan, parterda 10 minut ichida texnik-taktik xarakatlarni takomillashtirish.
Ikkinchi kichik gurux nagruzkalarning uzilishi bilan ajralib turadi va
rejalashtirilgan dam olish oraliklari bilan almashtirib turiladi. Masalan, tik turishda
texnik-taktik xarakatlarni kuyidagi formula bo’yicha takomillashtirish: 3 minutdan
3 marta, dam olish oraliklari - xar bir 3 minutdan so’ng 2 minutdan.
Kat’iy tartiblashtirilgan mashklarning xamma sanab o’tilgan uslublari
trenirovka mash ј ulotida turli xil uy ј unlikda berilgan. Masalan, kuyidagi mashk
uslublari: andozali - takroriy mashklar uslubini o’sib boruvchi nagruzka bilan
birlashtirish mumkin.
Ma’lum bir mash ј ulotlarga birlashtirilgan mashklar uslublarining turli xil
birikmalari “aylanma trenirovka” deb ataladi. Ma’lum bir tartibga soluvchi
sxemaga muvofik tanlangan va kompleks xolda birlashtirilgan jismoniy
mashklarning bir nechta turlarini seriyalab (yaxlit yoki oralikli) takrorlash
“aylanma trenirovka” asosini tashkil kiladi. Masalan, maktabdagi kurash darsi
uchun (1-rasm) mashklar kompleksida (I.A. Gurevich bo’yicha) kuyidagi mashklar
keltirilgan:
1. Orkada yotib, ko’llar bosh orkasida, “ko’prik” xolatida turish, boshga
tiralib, prujinasimon chaykalishlarni bajarish.
2. Birinchi sherik orkasida yotadi, o’ng va chap tomonidan burchak ostida
tekis oeklarini ko’taradi xamda tushiradi; ikinchisi cho’kkalab o’tirgan xolatda tana
10

o ј irligi markazini bir oyokdan ikkinchisiga o’tkazadi va rakib bilagiga tayanib
bo’sh oyo ј ini tizzalardan tekis to’ ј rilaydi.
3. Sheriklar bir-biriga orkasi bilan polda o’tiradilar, tirsaklardan ko’llarini
birlashtirib, rakib orkasiga tayangan xolda gavdani egish va yozishni bajaradilar.
4. Sheriklar bir-biriga yuzlari bilan karab turadilar va, ko’llari bilan
bo’yinlaridan ushlab olib, kuch bilan rakib bo’ynini egishga xamda uni
muvozatdan chikarishiga intiladilar.
5. Birinchi sherik orkasida yotib, ikkinchisining oyo ј ini ko’llari bilan ushlab
oladi, ikkinchisi birinchi sherikning oyo ј ini ko’taradi, kurakda turishga chikish
uchun yordamlashadi.
6. Sheriklar bir-birlariga orka kilib polda o’tiradilar, oyoklar orasi ochilgan,
ko’llarni tirsaklarda birlashtirilgan xolda rakibni o’z tomoniga o ј dirish uchun kuch
bilan bellashadilar.
7. Sheriklar to’shak o’rtasida orkama-oldin turib oladilar, ikkinchisi kuch
ishlatib, sherigini orkasiga turtib, uni to’shakdan chikarib yuborishga xarakat
kiladi.
8. Ko’l panjalari bilan birgalikda bloklarga burash xamda yukni (girya,
shtanga toshi va x.k.) chikarib olish.
9. Sheriklar bir-biriga yuzma-yuz turadilar, ko’llari bilan gimnastika
tyokchasini ushlagan xolda uni sherigidan tortib olishga xarakat kiladilar.
10. Sheriklar oyoklarini elka kengiligida ochib, bosh ustida ko’llarini ushlab
turadilar. O’ng va chap tomonlarga birgalashib aylantirish.
11. Gimnastika devorchasiga ko’l va oyoklar yordamida tezlik uchun
yukoriga xamda pastga chikib-tushish.
12. Birinchi sherik devor oldidigai osma turnik tagida uni ko’llari bilan
ushlagan xolda yotadi, ikkinchisi - turnikka yukoridan tayanib, kullarini bukib-
yozishni bajaradi.
13. Gimnastika devorchasiga orka bilan turib zinalardan ko’l bilan chikib
“ko’prik”, xolatiga o’tish va dastlabki xolatga kaytish.
11

14. Sheriklar bir-biriga orka bilan turib yukoridan ko’llarini ushlaydilar,
navbatma-navbat rakibni orkasida ko’tarib, oldinga engashishlarini bajaradilar.
15. Elkasida yotgan rakibni gimnastika o’rindi ј i bo’ylab olib o’tish.
Sportchining oldinda turgan musobaka faoliyatiga moslashishi uni
mas’uliyatli musobakalarga tayyorlashda katta axamiyatga ega.
Buning uchun trenirovka jarayonida oldinda turgan bellashuvlar
xususiyatlarini kisman bo’lsa xam modellashtirish lozim. Bu musobaka uslubidan
foydalanish xisobiga erishiladi. Musobaka uslubi jismoniy, iroda va ma’naviy
sifatlarni rivojlantirish, texnik-taktik xarakatlarni takomillashtirish uchun
ko’llaniladi.
Trenirovkada o’yin uslubi xam katta axamiyatga ega. Undan foydalanib, bir
xildagi trenirovka ishini bajarishda kulay emotsional xolatni yaratish, shuningdek
chakkonlik, mo’ljallash tezligi, topkirlik, mustakillik, tashabbuskorlik kabi sifat
xamda kobiliyatlarni takomillashtirish mumkin.
Sport trenirovkasi tamoyillari
Pedagogik jarayon sifatida tashkil kilinadigan kurashchilarning sport
trenirovkasida jismoniy tarbiya tamoyillari va didaktik tamoyillar amalga oshiriladi
(4-bob). Sport trenirovkasining bu tamoyillari bilan bir katorda boshka tarbiya
shakllarida yo’k bo’lgan o’ziga xos konuniyatlar mavjuddir. Ular sport
trenirovkasining kuyidagi tamoyillarida o’z aksini topadi: mumkin kadar maksimal
natijaga yo’naltirish, ixtisoslashish va individuallashtirishni chukurlashtirish,
sportchining umumiy va maxsus tayyorgarligi birligi, trenirovka jarayonining
o’ziga xos uzluksizligi, trenirovka nagruzkalarini oshirib borishda ketma-ketlik
xamda chegaralilik birligi, nagruzkalar dinamikasining o’ziga xos betakror
to’lkinsimonligi, trenirovka jarayonining musobaka-nisbatlashgan tsiklliligi (L.P.
Matveev, 1991). Buning uchun trenirovka jarayonida oldinda turgan bellashuvlar
xususiyatlarini kisman bo’lsa xam modellashtirish lozim. Bu musobaka uslubidan
foydalanish xisobiga erishiladi. Musobaka uslubi jismoniy, iroda va ma’naviy
sifatlarni rivojlantirish, texnik-taktik xarakatlarni takomillashtirish uchun
ko’llaniladi.
12

Trenirovkada o’yin uslubi xam katta axamiyatga ega. Undan foydalanib, bir
xildagi trenirovka ishini bajarishda kulay emotsional xolatni yaratish, shuningdek
chakkonlik, mo’ljallash tezligi, topkirlik, mustakillik, tashabbuskorlik kabi sifat
xamda kobiliyatlarni takomillashtirish mumkin.
1.2 Sport trenirovkasi vositalari va uslublari
Sportchining sport faoliyati mumkin kadar maksimal natijalarga erishishga
karatilgan. Sport kurashida bu malaka razryadlarining (1 razryad, sport ustasi,
xalkaro toifadagi sport ustasi) bajarilishida, turli musobakalarda ј alabaga eishishda
namoyon bo’ladi. Bunday yo’nalish sport trenirovkasi asosi xisoblanadi. U
vositalar va uslublardan foydalanish, trenirovka nagruzkalari dinamikasi,
trenirovka jarayonini tashkil etish xususiyatlarini belgilab beradi. Mumkin kadar
maksimal natijalarga yo’naltirish tamoyili sportchining o’z kuchi va
imkoniyatlarini to’lik namoyon kilishga bo’lgan intilishida xamda ularning
maksimal rivojlanishi uchun sharoitlarning ta’minlanishida namoyon bo’ladi.
Chukurlashtirilgan sport ixtisoslashishi uchun sharoitlarni yaratmasdan turib, sport
kurashida yukori natijalarga erishib bo’lmaydi. Shunday sharoitlardan biri - bu
sport faoliyati jarayonida sportchining tanlangan kurash turida takomillashishi
uchun uning vakti va kuchini yanada kulay taksimlash xisoblanadi.
Agar nisbatan yakin paytlarda ayrim kurashchilar bir vaktning o’zida ikkita
kurash turida (masalan, sambo va dzyudo, yunon-rum xamda erkin kurashda)
yukori natijalarga erishishga xarakat kilgan bo’lsalar, xozirgi sharoitlarda bu
umuman mumkin emas.
Anik bir kurash turida chukur ixtisoslashish trenirovka jarayonini
individuallashtirish bilan bo ј lik. Kurashchining aloxida kobiliyatlarini xisobga
olish uning kobiliyatlarini musobaka faoliyatida to’lik namoyon kilishga imkon
beradi.
Mutaxassislarning kurashchilar musobaka faoliyatini o’rganish bo’yicha ilmiy
tadkikotlari ularning bellashuvni olib borish usulida aloxida xususiyatlarni aniklab
13

berdi. {amma kurashchilarni shartli ravishda “kuchlilar” ya’ni kuch bilan
olishishni afzal ko’ruvchi sportchilar, “sur’atlilar”, ya’ni bellashuvni yukori
sur’atda olib boruvchilar, “o’yinchilar”, ya’ni texnik-taktik jixatdan rakibidan
ustun keladigan kurashchilarga ajratish mumkin. Kurashchining bellashuvni olib
borish usulini aniklab, trenirovka jarayonini individuallashtirish lozim. Ushbu
jarayon vositalar, uslublarni tanlash va, ayniksa, trenirovka xamda musobaka
nagruzkalarini me’yorlashni o’z ichiga olishi lozim.
Sportchining umumiy va maxsus tayyorgarligi
birligi tamoyili
Kurashchilar trenirovkasiga nisbatan umumiy va maxsus tayyorgarlik birligi
tamoyili umumiy xamda maxsus tayyorgarlikning o’zaro bo ј likligini nazarda
tutadi. Bunda ko’p yillik sport trenirovkasining birinchi boskichlarida umumiy
tayyorgarlik etakchi o’rin egallaydi. Umumiy tayyorgarlik organizm funktsional
imkoniyatlarining ma’lum bir poydevorini xamda xarakat malakalari va
ko’nikmalari zaxirasini yaratadi. Masalan, trenirovkaning boshlan ј ich
boskichlarida akrobatika mashklarini yaxshi o’zlashtirgan kurashchilar kelgusida
kurashning murakkab texnik-taktik xarakatlarini muvaffakiyatli egallaydilar.
Etarli darajada xar tomonlama jismoniy tayyorgarlikka erishish ko’p jixatdan
trenirovka vositalari va uslublarining okilona tanlanishi, ko’p yillik mash ј ulotlar
jarayonida umumiy va maxsus tayyorgarlikning optimal nisbatlariga bo ј lik
jadval
Sportchining ko’p yillik trenirovkasi jarayonida
umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik vositalari
xajmining taxminiy nisbatlari (%)
(V.P.Filin bo’yicha)
Tayyorgarlik
turi Mashјulotlar yili
1-chi 2-chi 3-chi 4-chi 5-chi 6-chi 7-chi 8-chi
UJT 70 70 60 60 50 50 40 40
14

MJT 30 30 40 40 50 50 60 60
Sportchi yoshi, tayyorgarlik darajasi, shuningdek aloxida xususiyatlariga
karab, bu nisbat boshkacha bo’lishi mumkin. Sportchining umumiy va maxsus
tayyorgarligi nisbatlari o’lchamini aniklashda, nafakat uning tayyorgarlik darajsini,
balki aloxida xususiyatlari: bellashuvni olib borish usuli, xarakat malakalarini
o’zlashtirishi, trenirovka nagruzkalariga bardosh bera olishi va boshkalarni
xisobga olish lozim.
Shunday kilib, maxsus tayyorgarlik umumiy tayyorgarlik-ning mustaxkam
poydevoriga tayanadi va mashklanlikning ijobiy ko’chish samarasini yuzaga
keltiradi.
Trenirovka jarayonining o’ziga xos uzluksizligi tamoyili
Sport trenirovkasining bu tamoyili trenirovka jarayoni-ni butun yil davomida
tashkil etishga karatilgan bo’lib, unda mashklanganlikning uzluksiz rivojlanishini
ta’minlaydigan optimal nagruzkalar xamda dam olish rejalashtiriladi. Butun yillik
trenirovkani tuzish uchun kuyidagi mashklanganlik xolatini rivojlantirish
konuniyatlariga amal kilish zarur:
a) agar kurashchining jismoniy, texnik-taktik va ruxiy tayyorgarligida ma’lum
darajaga etishishdan iborat bo’lgan umumiy mashklanganlik darajasi oshib borsa,
yukori natijalarga erishish mumkin bo’ladi;
b) yangi shu ј ullanayotgan sportchilarda mashklanganlikning ayrim tomonlari
darajasining oshishi yana yukori natijalarga etaklaydi, lekin natijalarning kelgusida
o’sishi uchun tre-nirovkaning aloxida tomonlarini musobaka faoliyati talab-larini
xisobga olgan xolda yagona kompleksga birlashtirish lozim.
Kurashchilarni tayyorlashda trenirovka jarayonining uzluk-sizligi uchta asosiy
koidalarni xisobga olgan xolda amalga oshiriladi: o’kuv-trenirovka jarayoni ko’p
yillik va butun yil davomida amalga oshirish xususiyatiga ega bo’lishi lozim, xar
bir kelasi mash ј ulot ta’siri trenirovka jarayonida oldingi mash ј ulot iziga ustma-ust
tushishi lozim. Bunda oldingi mash ј ulot ta’sirida yuzaga kelgan kurashchi
15

organizmidagi ijobiy o’zgarishlar mustaxkamlanadi xamda takomillashadi;
mashklar va mash ј ulotlar o’rtasidagi dam olish tiklanish xamda mashklanganlikni
o’stirish uchun etarlicha bo’lishi lozim.
Trenirovka jarayoni uzluksizligini tashkil kilishda xamma asosiy
musobakalarning yil davomida bir tekis taksimlanishi katta axamiyatga ega. Sport
kurashida, odatda, ikkita-uchta asosiy musobakalar ajratiladi, kolgan barcha
musobakalar ularga bo’ysundiriladi va ish shunday taksimlanadiki, bunda mashk-
langanlik asoslari maksadli va muntazam ravishda yaxshilanishi xamda musobaka
faoliyati ishonchliligi oshishi lozim.
Trenirovka nagruzkalarini oshirib borishda ketma-ketlik va chegaralilik
birligi tamoyili
Kurashda trenirovka nagruzkalarini oshirmasdan yukori sport natijalariga
erishib bo’lmaydi. Sport natijalarining trenirovka nagruzkalari o’lchamlariga
to’gridan-to’ ј ri bo ј lik-ligi mavjud. Organizmning funktsional imkoniyatlari
chegara-siga yakin bo’lgan trenirovka nagruzkalari ma’lum bir sharoit-larda unda
o’sib boruvchi muxim o’zgartirishlarni yuzaga kelti-rishi xamda natijada, uning
imkoniyatlarining oshishiga olib kelishi mumkin. Bir xil kolipdagi nagruzkalar
asta-sekin o’zining trenirovka samarasini yo’kotib beradi, keyinchalik esa
jismoniy va ruxiy ish kobiliyatining rivojlanishiga yordam bermay ko’yadi. Sport
kurashi boshka sport turlaridan shunisi bilan fark kiladiki, unda texnik-taktik
xarakatlar soni juda ko’pdir. Bu xarakat koordinatsiyasiga katta talablar ko’yadi,
shuning uchun o’rganiladigan xarakatlar, ayniksa, bellashuvni olib borishning
kombinatsiyali usulida bajariladigan xarakatlar sonini asta-sekin oshirib borish
lozim.
O’zbekistonlik buyuk sportchilar, jaxon va Olimpiya o’yin-lari chempionlari
Arsen Fadzaev xamda Rustem Kazakovlar bellashuvni kombinatsiyali usulda olib
borishni mukammal darajada egallaganlar.
Texnik-taktik tayyorgarlik xarakatlar koordintsiyasini va ma’lum darajada
jismoniy sifatlarni, birinchi navbatda, chak-konlik, tezkorlikni rivojlantirishga
yordam beradi. Jismoniy sifatlarni yo’naltirilgan xolda rivojlantirish uchun
16

trenirovka nagruzkalarining ma’lum bir tarkibini o’zgartirish lozim. Bunda eng
asosiy vazifa - ko’p yillik trenirovkaning aloxida boskichlarida nagruzkaning xajmi
va shiddati kanday nisbatlarida oshirilishi zarur. Trenirovka nagruzkasi bunda
kurashchining ish kobiliyati o’sishiga karab oshib borishi lozim. Bu erda
nagruzkalarning anik xisobini yuritish, shuningdek mashklanganlik xolatini
muntazam tekshirib turish xamda trenirovka nagruzkalarining oshib borishida
ketma-ketlik tamoyilini amalga oshirish uchun musobaka faoliyatini taxlil kilib
borish zarur. O’smir kurashchilarni tayyorlashda trenirovkaning bu tamoyili
trenirovka va musobaka nagruzkalari xajmi xamda shiddatining o’sib kelayotgan
bolalar organizmining funktsional imkoniyatlariga to’lik mos xolda kelishi
zaruriyatida ifodalanadi.
Trenirovka va musobaka nagruzkalarini asta-sekin oshirib borish, shuningdek
texnik-taktik tayyorgarlikka bo’lgan talab-larning asta-sekin murakkablashishi
o’smir kurashchilarning mashklanganligini yanada samaralini oshirishga yordam
beradi.
Nagruzkalar dinamikasining o’ziga xos (betakror) to’lkinsimonligi tamoyili
Sport trenirovkasining ushbu tamoyili trenirovka nagruzkalarining
to’lkinsimon shaklda tuzilishini nazarda tutadi. Nagruzkalarning to’lkinsimon
tuzilishi xam nisbatan kiska, xam trenirovka jarayonining undan uzok fazalari
(boskichlar, davrlar, tsikllar) uchun xosdir. Nagruzkalarning to’lkinsimon
tuzilishining uchta asosiy turi ajratiladi:
a) nagruzkalarning kichik to’lkinsimon tuzilishi, bir necha kundan (ko’pincha
xaftadan) iborat trenirovka mikrotsikli, deb nomlanadi.
b) nagruzkalarning o’rtacha to’lkinsimon tuzilishi, u bir nechta mikrotsikllarni
(3-6) o’z ichiga oladi xamda bitta o’rta tsiklni tashkil etadi. U mezotsikl deb
nomlanadi.
v) trenirovka boskichlari yoki davrlari uchun nagruzkalar- ning katta
to’lkinsimon tuzilishi, u bir kancha o’rta tsikllarni o’z ichiga oladi va trenirovka
makrotsikli deb nomlanadi.
17

Zamonaviy trenerning pedagogik maxorati ko’p jixatdan mikrotsikllar,
mezotsikllar va makrotsikllardagi trenirovka nagruzkalari xajmi xamda shiddatini
to’lkinsimon tuzish malakasida namoyon bo’ladi.
Trenirovka nagruzkalari dinamikasi to’lkinsimonligi uchta fazaga bo’linadi:
1. Nagruzka yiјindisining o’sib borish fazasi
2. Vaktinchalik barkarorlashish fazasi
3. Nisbatan “engillashish” fazasi.
Ushbu fazalar asosida trenirovka mashјulotlarini tashkil etish kurashchining
mashklanganligini oshirishga va xaddan tashkari mashklanish mumkinligini
yo’kka chikarishga imkon beradi. Turli fazalarda ayrim nagruzka parametrlarining
o’zgarish davomiyligi va darajasi nagruzkalarning mutlak xajmi, kurashchi
mashklanganligining rivojlanish darajasi xamda sur’ati, trenirovka boskichlari va
davrlariga boјlik.
Trenirovka jarayoninining musobaka-nisbatlashgan tsikllilik tamoyili
Trenirovka jarayonini tuzishda trenirovkaning malum bir tsiklliligiga rioya
kilish zarur. Bunday tsikllilik tugallangan muntazam takrorlanib turadigan
trenirovka jarayonlari bo’ ј inlari xamda pa ј onalarining (mash ј ulotlar, boskichlar,
davrlar) ketma-ketligidan iborat. Vakt ko’lamiga karab (bu vakt ichida trenirovka
jarayoni tuziladi), kichik tsikllar yoki mikro tsikllar (xususan, xaftalik), o’rta yoki
mezotsikllar (ko’pincha bir oy atrofida davom etadi) va katta yoki makrotsikllar
(xususan, yillik va yarim yillik) ajratiladi. Ularning xammasi trenirovka jarayonini
okilona tuzishning ajralmas bo’ ј inini tashkil kiladi. Bunday tsiklik tuzilma asosini
tushunish - bu sport trenirovksini tuzishning umumiy tartibini tushunish demakdir.
Trenirovka va musobaka faoliyatini tashkil kilishda tsikllilik tamoyili ana shunga
yo’naltiradi. Bunda xar bir navbatdagi tsikl oldingisini oddiy kaytarish emas, balki
trenirovka jarayonining rivojlanish tomonlarini, jumladan trenirovka nagruzkalari
darajasi bo’yicha ifodalaydi.
Trenirovka tsikllari - bu uning tuzilmali tashkil kilinishining eng umumiy
shakllaridir. Ular sport tadkikot-chilari xamda amaliyotchilari dikkatini yanada
18

o’ziga tortmokda. Bunga xozirgi paytda kamida ikkita vaziyat: birinchidan,
nagruzkalar xajmi va shiddatining keskin o’sishi, ular zamona-viy sportda biologik
me’yor chegarasiga yakinlashmokda; ikkinchi-dan, trenirovkaning son parametrlari
va jaxonning etakchi sportchilari maxorat darajasining tenglashishi sabab
bo’lmokda. Unisi xam, bunisi xam trenirovka tuzilmasini optimallashtirish yo’li
orkali sport takomillashuvi jarayonini yanada samaralirok boshkarishga intilishga
majbur kiladi.
19

Sport trenirovkasi – sportchini yuqori muvaffaqiyatga erishtiruvchi
tayyorgarlikning asosiy shaklidir. Sport trenirovkasi musobaqa tizimi bilan
birgalikda tuziladi va uning samaradorligini optimpllpshtiruvchi omillar bilan
to‘ldiriladi. Bunday omillar qatoriga sport faoliyati talablari asosida tashkil
qilingan tarzi, maxsuslashtirilgan ovqatlanish, tiklanish va reabilitatsiya, shu bilan
birga o‘z-o‘zini tarbiyalash.
Sport trenirovkasi pedagogik mohiyatga ko‘ra, tanlangan sport turida
yuqori natidalarga erishishga qaratilgan va sport faoliyatidagi konkret vazifalarni
hisoga olish asosida tuzilgan, sportchini tarbiyalashdagi amaliy-maxsuslashtirilgan
jarayondir. Sportchilarning trenirovkasi insonnni ko‘p tomonlama tematik
tarbiyalash tizimiga kiradi. Trenirovkaga qaratilgan sport muvaffaqiyatlari, bunga
erishishda shaxsning mavjud boyliklari: maqsadga intilish, jasorat, jasurlik va
boshqalar orqali erishishda katta ahamiyatga ega.
Sport trenirovkasini tashkil qilishda: g‘oyaviylik prinsipi, shaxsning har
tomonlama rivojlanish prinsipi, faqat jismoniy tarbiya shakliga xos spetsifik
qonuniyatlarni va sog‘loilashtirishga qaratilganligini hisobga olish prinsipi kabi
zarurdir. O‘rgatish va tarbiyalashni umumiy va uslubiy aniqlash, trenirovka
xususiyatlari munosabatlari bilan alohida holatlarini birinchi darajalilar sifatida
ajratishga yo‘l beradi.
1. Y u qori muvaffaqiyatga erishishga yo‘naltirish, chuqurlashtirilgan
ixtisoslik va individualizatsiya.
Maksimumga, sport muvaffaqiyatining yuqori cho‘qqisiga intilish
sportning asl ma’no, mohiyatidir. Bunday o‘rnashish sport faoliyatini tashkil qilish
tizimi bilan kengaytiriladi va shakllanadi (mukofotlash, unvon berish, matbuotda
yoritish va boshqalar). Taraqqiyotlashtirish g‘oyasi ayniqsa, tanlangan sport
turining chuqurlashtirilgan yillik va ko‘p yillik ixtisosligida sportchining
funksional, psixofunksional va texnik imkoniyatlarini samarali rivojlanishini
ta’minlovchi harakat vositalari va uslublarini qo‘llash yordamida amalga oshiriladi.
Chuqurlashtirilgan ixtisoslikni sport rivojlanishining zamonaviy
bosqichida yuqori natijalarga erishishning o‘zgarmas sharoiti deb qaralishi kerak.
20

Bu holat murakkab koordinatsiyali, vaqt difitsiti, haqiqatda xatarlilik bilan bog‘liq
asosiy mashq vositalari sifatida foydalaniladigan sport turlarida ahamiyatga ega.
Chuqurlashtirilgan ixtisoslik nafaqat inkor qilmaydi, balki trenirovka
jarayonida boshqa sport turi vositalaridan foydalanishni ham nazarda tutadi. Bu
ko‘rinishni maqsadga muvofiqligi, sport ixtisosligini almashtirgan ayrim
sportchilarni tez yuksalishining ko‘pgina misollarida isbotlangan. Xususan,
akrobatika sport gimnastikasi (sakrash, juft guruhli mashqlar), qisqa masofaga
yugurish va sakrashga (akrobatik sakrash) ixtisoslashtirilgan shaxslarda intilishlar
sonini oshishi natijalari yagona xodisa emas. Empirik faktlar sport turlari sparringi
(...Lonskiy) g‘oyasi bilan mujassamlandi, va o‘zining taraqqiyotini isbot qilib,
fuqarolik xuquqi egallandi.
Sport akrobatikasida individuallashtirish prinsipi turi (sakrash, juft, guruhli
mashqlar), o‘rni (yuqoridagi, o‘rtadagi, pastdagi) trenirovka vositalari va miqdorni
tanlash kengaymoqda.
2. Sportchining umumiy va maxsus tayyorgarligi birligi.
Sportchining umumiy va maxsus tayyorgarligi birligi shaxsning har
tomomnlama garmonik rivojlanish prinsipi ro‘yobga chiqaruvchi sportning asosiy
qoidasidan biri hisoblanadi. Sportchini tanlangan sport turida rivojlanishi faqat
organizmning umumiy funksional imkoniyatlarini o‘sgan, bilim va ko‘nikmalarni
doimiy kengaygan samarali takomillashgan, umumiy va harakat madaniyati oshgan
sharoitlardagina bo‘lishi mumkin. umumiy va maxsus tayyorgarlikning birligi
deganda, dialektika tomondan qarama-qarshilik birligi sifatida tushunish kerak. Bu
tomonlarning nisbati maqsadga muvofiq va foydalidir. Sport akrobatikasida
sportchi faoliyati kriteriyasi ko‘rinishida foydalaniladigan sifat ko‘rsatkichlari,
umumiy va maxsus tayyorgarlik vositalarini ratsional nisbati sportchining artistik
faoliyati va erkinlik, nafislik, engillikni ta’minlovchi texnik mahoratini yaratish
kafolati hisoblanadi.
3.Trenirovka jarayonining uzluksizligi.
Bunday holatni amalga oshirish quyidagicha xarakterlanadi: a) tanlangan
sport turida takomillashtirishga qaratilgan trenirovka jarayoni qatorasiga kichik
21

yoshdan yil bo‘yi davomida amalga oshiriladi; b) har tomonlama funksional
takomillashtirish va ko‘nikmani ijobiy ko‘chish rejasi bilan o‘zaro mantiqan
bog‘liq barcha trenirovka mashg‘ulotlari vositalari; v) mashg‘ulot chastotasi ish
qobiliyatini oshishi va tiklanishini ta’minlovchi tendensiyasiga bo‘ysunadi.
Oxirgi yillar tadqiqotida ish qobiliyatini qismli qayta tiklanmagan
vaziyatdagi qator mashg‘ulotlarni natijalarini vaqtli jamlashni maqsadga
muvofiqligi isbotlangan. Bir qancha trenirovkalarning natijalarini jamlash harakat
stereotiplarini mustahkamlash uchun sharoit yaratadi, barqaror kinematik asos
bilan sport turiga taalluqli bo‘lgan, akrobatikada muhim bo‘lgan noqulay
sharoitlarda ko‘nikmalar mustahkamligini oshirishga imkon beradi.
4.Yuklamani oshirish.
Insonning jismoniy rivojlanishi – asta-sekin bo‘ladigan jarayon.
Sport yutuqlari darajasi ko‘pincha sportchining mashqlanganligini oshirish
uslublari va shakllariga katta qiziqishini belgilovchi funksional imkoniyatlari
darajasiga mos bo‘ladi. Jismoniy tarbiyaning boshqa shakllaridan farqli o‘laroq,
sport trenirovkasida atletning funksional rivojlanishi samarasiga faqatgina
yuklamani asta-sekin oshirish hisobiga emas, balki maksimal oshirish hisobiga
erishadi.
Ilmiy tadqiqotlar va sport amaliyotidagi ko‘pgina misollar sport
trenirovkasida amalga oshirilgan yuklama prinsipi progressiv xarakterdagi chuqur
moslashish (adaptatsiya) qayta qurilishiga olib kelishni tasdiqlaydi
(A.N.Krestovnikov, 1938.). Maksimum yuklama sportchi organizmining
funksional imkoniyatlariga muvofiq belgilanadi.
Yuklamani oshirish quyidagicha amalga oshirilish mumkin: to‘g‘ri, zina
shakli yoki to‘lqinsimon. Kichik – mikrotsikl, o‘rta – mezotsikl va katta –
makrotsikl “to‘lqin” kabi ustma-ust bo‘lib yuklamalarni o‘sib
boruvchi to‘lqinsimon shakli ancha mashhur. To‘lqinsimon shaklni o‘zgarib
turishi yuklama miqdori dinamikasi singari jadallik dinamikasi ham o‘ziga xosdir.
To‘lqinsimon yuklamaning maqsadga muvofiqligi,shu bilan birga ish va dam
olishni navbatlantirish sistematik trenirovka mashg‘uloti natijasida charchash va
22

qayta tiklanish jarayonining o‘zaro bog‘langanligini izohlaydi (G.I.Kukushin,
1975.).
Yuklmamani taklif qilinmagan sharoitda o‘zgartirish sistematik,
(trenirovka yuklamasining uzluksizligi ostida) individuallashtirish va engillik
prinsipiga qat’iy rioya qilish hisoblanadi.
5.Trenirovka jarayonining siklliligi.
Sikllilik deganda, trenirovka jarayonini keyinchalik rivojlanishi asosini
saqlashda sikllar, mashg‘ulotlar, ayrim mashqlarni aylanib kelib takrorlanish
qonuniyatini tushunish kerak.
Vaqt parametrlari bo‘yicha aylanib kelish tizimida bir qancha tugallangan
trenirovka mikrotsikllar (ko‘pincha xaftalik), mezotsikllar (masalan, oylik) va
makrotsikllarga (yarim yillik, yillik) jalb qilinadi.
Makrotsikl uchta davrlarga bo‘linadi: tayyorgarlik, musobaqa va o‘tish
davrlari. Ilmiy tadqiqotlar va sport amaliyotidagi ko‘pgina misollar sport
trenirovkasida amalga oshirilgan yuklama prinsipi progressiv xarakterdagi chuqur
moslashish (adaptatsiya) qayta qurilishiga olib kelishni tasdiqlaydi
(A.N.Krestovnikov, 1938.). Maksimum yuklama sportchi organizmining
funksional imkoniyatlariga muvofiq belgilanadi. Ilmiy tadqiqotlar va sport
amaliyotidagi ko‘pgina misollar sport trenirovkasida amalga oshirilgan yuklama
prinsipi progressiv xarakterdagi chuqur moslashish (adaptatsiya) qayta qurilishiga
olib kelishni tasdiqlaydi (A.N.Krestovnikov, 1938.). Maksimum yuklama sportchi
organizmining funksional imkoniyatlariga muvofiq belgilanadi.
Yuklamani oshirish quyidagicha amalga oshirilish mumkin: to‘g‘ri, zina
shakli yoki to‘lqinsimon. Kichik – mikrotsikl, o‘rta – mezotsikl va katta –
makrotsikl “to‘lqin” kabi ustma-ust bo‘lib yuklamalarni o‘sib
boruvchi to‘lqinsimon shakli ancha mashhur.
Yuklamani oshirish quyidagicha amalga oshirilish mumkin: to‘g‘ri, zina
shakli yoki to‘lqinsimon. Kichik – mikrotsikl, o‘rta – mezotsikl va katta –
makrotsikl “to‘lqin” kabi ustma-ust bo‘lib yuklamalarni o‘sib
boruvchi to‘lqinsimon shakli ancha mashhur.
23

II.BOB Sportchi trenirovkasini davrlash faoliyatinig o'ziga xos xususiyatlari
2.1 Sport trenirovkasining asoslari, vositalari va uslublari
Akrobatika bo‘yicha o‘quv trenirovka jarayonida foydalaniladigan barcha
jismoniy mashqlarni uchta guruhga ajratish mumkin:
1.Asosiy (musobaqa) mashqlar;
2.Maxsus-tayyorgarlik mashqlari;
3.Umumtayyorgarlik mashqlari.
Asosiy mashqlar akrobatika turini (juftlama, sakrash), sportchining
funksiyasi va ixtisosligini (yuqori, o‘rta, pastki) hisobga olib aniqlanadi. Asosiy
mashqlar qatoriga sportchining turi va ampluasidan qat’iy nazar, asosiy (tayanch)
tayyorgarlik paytida o‘rgatishni boshlagan akrobatik sakrashlarni ham kiritish
maqsadga muvofiqdir.
Akrobatik sakrash mashqlarini asosiy vosita sifatida maqsadga muvofiq
deb qaralishi so‘zsiz qabul qilingan, avvalo ular juft va sur’atli mashqlarning
aksariyati o‘xshasha va bunda tashqari ixtiyoriy kompozitsiyalardagi sheriklarning
individual ishini baholashda qiyinchiligiga kiradi.
Maxsus-tayyorgarlik mashqlari ham ko‘p tomonlama akrobatlar faoliyati
turlariga bo‘ysunadi. Sportchi faoliyatining xarakteri va shakli bo‘yicha musobaqa
harakatining o‘xshishligi uning o‘zgarmas sharti hisoblanadi. Akrobatikada
maxsus-tayyorgarlik mashqlari akrobatning maxsus sifatlarini rivojlantirish bilan
birga sportchini muvaffaqiyatli faoliyatini aniqlovchi asosiy komponent sifatida,
sport texnikasini takomillashtirishga yordam berishga undaydi.
Maxsus-tayyorgarlik mashqlari qatoriga gimnastika usuliga qaratilgan va
shakllantirilgan, artistlik va aniqlikni tarbiyalash (xoreografiya, baletli trenajyor,
pantomima) va shu bilan birga maxsus bilimlarni: irg‘itishni, ilishni
balanslashtirish va boshqalarni shakllantiruvchi mashqlarni kiritish mumkin.
Umumtayyorgarlik mashqlari akrobat faoliyatining samaraliligini
aniqlovchi sifatlarni rivojlantirish va takomillashtirishga yo‘naltirilgandir.
Sportchi-akrobat faoliyati jismoniy sifatlardan biri ko‘proq rivojlanishi asosida
24

muvaffaqiyatga erisha olmasa (sprintdagi tezlik yoki shtangadagi kuch singari)
akrobatikada umumjismoniy mashqlar doirasi kengdir. Akrobatika bo‘yicha
mutaxassislar, jismoniy sifatlarni ahamiyati tartibi bo‘yicha bo‘ysiralash (bo‘yma-
bo‘y) masalasi tarqatish ilmiy tomondan o‘z echimini topmagan. Biroq, dunyodagi
etakchi trenerlarni ilg‘or tajribalarini o‘rganish trenirovka mashg‘ulotlari soni,
yuklama xajmi va jadalligi bilan birga aniqlanuvchi maxsus chidamlilikni birinchi
o‘ringa qo‘yishga ijozat beradi.
Akrobatning maxsus chidamliligini fiziologik ish qobiliyatini, jarayonning
o‘sish darajasini aniqlovchi omillardan tashkil topgan, o‘ziga jalb qilish sifatida,
akrobatni shaxsiy qiziqishlari tizimida uning solishtirma og‘irligi va maxsus garov
indekatori sifatida, shu bilan birga uning stressga bo‘lgan individual reaksiyasi
sifatida qarash kerak.
Barcha akrobatlar uchun, uning turi va ixtisosligidan qat’iy nazar,
epchillikni roli katta.
Keyinchalik sifatlarni rivojlanish darajasi ahamiyat akrobatika turiga qarab
o‘zgaradi. Masalan, akrobatik sakrash ixtisosligi uchun tezlik, sakrovchanlik,
asosan kuch va egiluvchanlik muhim ahamiyat egallaydi.
Juftlama ixtisosligi akrobatlari uchun sifatlar sportchining roliga qarab
farqlanadi.
Pastda turgan akrobat uchun masalan, asosiy kuch, yuqoridagiga fazoviy
orientatsiya, muvozanat saqlash, epchillik komponenti sifatida koordinatsiya.
Umuman sport akrobatikasi barcha jismoniy sifatlarni rivojlanish darajasiga yuqori
talab qo‘yadi. Akrobatikada foydalaniladigan vositalar sportchining turli
tomonlama gormonik, jismoniy rivojlanishni ta’minlashga qodir.
Akrobatika bo‘yicha o‘quv-trenirovka mashg‘ulotida jismoniy tarbiyaning
arsenal sovet tizimiga kiruvchi asosiy uslublar, ya’ni o‘yinli va musobaqali
mashqlar qat’iy reglament qilingan uslublardan foydalaniladi.
Mashqlarlarni o‘rganish mashqlarni bir butun va ajratma- konstruktiv
uslublari yordamida amalga oshiriladi. Bu erda tanlash o‘rganilayotgan birinchi
25

galda, mashq tuzilishining quvvatiga, ya’ni uni konstruktiv komponentlarga bo‘lish
imkoniyatiga va maqsadga muvofiqligi (masalan, katta aylanish bilan) bog‘liq.
Harakat malakalarini takomillashtirish maqsadida standart va
o‘zgaruvchan mashqlar uslubi qo‘llaniladi. Birinchi holatda faoliyat tuzilishini
o‘zgarmasdan ko‘p marotaba ishlab chiqishga talab qo‘yiladi. Ikkinchidan, ta’sir
etuvchi omillarning o‘zgarishga ahamiyat beriladi (tezlikni, zo‘r berishni,
yo‘nalishni o‘zgartirish).
Jismoniy sifatlarni takomillashtirish uchun (kuch, chidamlilik, tezkorlik)
“aylanma trenirovka”dan keng foydalaniladi.
Trenirovka mashg‘uloti jarayonida tezkorlik, epchillik, sakrovchanlikni
rivojlantirish, akrobatikaga qiziqishni uyg‘otish va saqlab qolish uchun o‘yin
uslublaridan foydalaniladi.
Y a kkakurash tajribasini egallash vazifasini xal qilish musobaqa uslubidan
foydalanish bilan amalga oshiriladi.
Eng yuqori natijada turish, raqiblik, musobaqa vaqtida ziyraklanish
shug‘ullanuvchi organizmining funksional imkoniyatlarini maksimal yuzaga
kelishiga imkon beruvchi va mashq ta’sirini faollashtiruvchi ayrim fiziologik va
emiotsional fonni yaratadi. Bu uslub musobaqa arafasida muhim o‘rinni egallaydi.
Keltirilgan uslublarni og‘zaki uslub orqali amalga oshiriladi. Trenirovka
jarayonida og‘zaki uslublarning (tushuntirish, faoliyatni baholash, tuzatishlar
kiritish) ancha ixcham shakli amalga oshiriladi.
Sensor uslublar harakatni boshqarishda ishtirok etadigan analizatorlarga
ta’sirini o‘tkazadi. Akrobatikada qo‘llaniladigan aniq usullarga qo‘shimcha ko‘rish
va eshitish orientirlarini kiritish mumkin (ovozli xarakat ko‘rinishini tasavvur
qilish, ovozli urg‘ular, ovozli lider) kinesteteik tasavvurni takomillashtirish
trenirovka jarayonida xarakat davomida sportchi faoliyatiga tuzatish kiritishga
imkon beradigan, turli trenajerlarni qo‘llash yordamida amalga oshiriladi. O‘quv-
trenirovka jarayonida kibernetik g‘oyalarni keyinchalik qo‘llash akrobatning sport-
texnik natijalarini so‘zsiz o‘sishiga imkon berishiga shubha tug‘dirmaydi.
26

Trenajyordan, tezkor va kundalik ma’lumotlar vositalaridan foydalanish
jismoniy mehnatning ob’ektiv yo‘ldoshi bo‘lmish charchash muammosini echa
olmaydi. Boshqa sport turlaridan farqli o‘laroq, akrobatikada charchash ko‘pincha
trenirovkaning emotsional omillaridan kelib chiqadi. Qo‘rquvni engish,
omadsizlik keltiruvchi qoniqarsizlikni engish, koordinatsion-murakkab faoliyatni
shu qadar muqarrar, diqqatni keskin to‘plash natijasida psixik zo‘riqishni oshishi
doimiy stress-omillar hisoblanadi va markazif asab tizimining charchashiga olib
keladi.
Reabilitatsiya omillari, ya’ni vitaminga boyitish, maxsus ovqatlanish
balneologik, fizioterapevtik, psixoterapevtik va boshqa tiklovchi jarayonlarni
optimallashtiruvchi vositalari birinchi darajali ahamiyatga ega.
Sport natijalari toxtab qolmaydi, musobaqalarda keskinlashib borayotgan raqobat
yuksak mahoratli sportchilar tarkibini kengaytirish, ommaviy sportdan professional
sportga o'tish suratini jadallashtirish zaruriyatini tugdirmoqda. Mazkur muammolar
yechimi, o z navbatida, xalqaro mezonlarga mos oquv adabiyotlarini yaratish,
malakali kadrlarni tayyorlash, yosh sporchilarni trenirovka qilishlari uchun
sharoitlarni to'g'irlash bilan bogliqdir.
Sport - bu ruhiyatni "charxlovchi", kayfiyatni kotaruvchi, insonni jismonan,
ma'nan va ruhan shakllantiruvchi, uning "ichki" va "tashqi" madaniyatini
takomillashtirib boruvchi, insoniyatga cheksiz quvonch hadya etuvchi zamonaviy,
o ta ommaviy ijtimoiy harakatdir. Demak, sport chuqur manoli kop qirrali ijtimoiy
omildir. "Sport" va "sport trenirovkasi" atamalari pirovardida "musobaqaga
tayyorgarlik", "musobaqa jarayoni", "musobaqa faoliyati" tushunchalarini
anglatadi
"Trenirovka" atamasi inglizcha soz bolib, ozbek tilida "mashq qilish", "charxlash"
ma nosini bildiradi. Ushbu atama turli sohalarda qollaniladi. Masalan, "aqliy
(intellektual) trenirovka", "jismoniy trenirovka", "gipoksik
trenirovka", "hayvonlar trenirovkasi" tushunchalari amaliyotda keng oz aksini
topgan.
27

Sport trenirovkasi jismoniy, ruhiy va funksional imkoniyatlarni "to'lqinsimon"
prinsipda oshirib borish, texnik-taktik mahoratni shakllantirish, belgilangan
musobaqa sikllarida sportchini yuksak "sport formasi" bilan taminlash va shu
musobaqalarda foydali natija ko'rsatishga "mas'ul" uzoq muddatli pedagogik
jarayondir. Sport keng manoda musobaqa faoliyati, unga maxsus tayyorgarlik
ko'rish shu yo'nalish bilan bog'liq bo'lgan ijtimoiy-iqtisodiy, manaviy-ahloqiy,
madaniy-maishiy, jismoniy va psixo-funksional, texnik va taktik jarayonlarni oz
ichiga oladi. "Sport" tushunchasining mohiyati insonni jamiyki tosiq va
qiyinchiliklarni yengib oz imkoniyatlari chegarasini yanada kengaytirishga
qaratilgan intilishidan iborat.
Sport amaliyotida "sport trenirovkasi" atamasi "sport tayyorgarligi" atamasi bilan
mantiqan yaqin bo lsa-da, ular bir-biridan tubdan farq qiladi. "Sport tayyorgarligi"
tushunchasi keng qamrovli ma' noga ega bo'lib, sportchini jamiyki faoliyatini
(uyqu, trenirovka, ovqatlanish, tibbiy profilaktika va hokazo) musobaqaga
tayyorlashga qaratilgan jarayondir. "Sport trenirovkasi" esa bir maqsadga yo
naltirilgan jarayondir va nisbatan torroq ma noni anglatadi. Muntazam sport
trenirovkasi natijasida insonning harakat faoliyati shakllanib boradi, yangi harakat
shakllari vujudga keladi, hayotiy zarur harakat malakalari konikmalari
takomillashadi, psixik sifatlar sayqal topadi. Muayyan sport turiga xos harakat
malakalari mukammallashadi.
Shulardan kelib chiqib Sport trenirovkasi prinsplariga to'xtalamiz.
Sport trenirovkasi prinsiplari - Sport trenirovkasi jarayoni ma lum prinsiplar
(tamoyillar), tartib-qoida, ilmiy va uslubiy qonuniyatlar asosida amalga
oshiriladi.Ushbu qonuniyatlar sportchi tayyorlash tizimini bir tartibda, to'g'ri va
samarali tashkil qilishda asosiy omil bolib hisoblanadi.Sport trenirovkasining
prinsiplari jamiyki tarbiya va orgatish jarayonida umumpedagogik-didaktik
prinsiplarga asoslanadi. Lekin sport trenirovkasi davomida qo llaniladigan
shiddatli, og ir va davomli mashqlar ushbu prinsiplarga alohida e tibor qaratishni
taqozo etadi. Chunki bu holat shugullanuvchilar organizmini togri taraqqiy ettirish,
ularning psixofunksional imkoniyatlarini ehtiyotkorlik bilan kengaytirishga
28

qaratiladi.Sport nazariyasi va amaliyotida quyidagi asosiy prinsiplar qollaniladi:
onglilik va faollik, "imkonbop" va individuallashtirish, muntazamlilik, korgazmali,
"o'stira borish"(progressivlashtirish).
Onglilik va faollilik prinsipi o quv-trenirovka jarayonida bosqichma-bosqich
qoyiladigan barcha maqsadlarga erishish, oyin malakalarini ozlashtirish va
takomillashtirishga qaratilgan muhim shartlardan biridir.Oquv trenirovka
topshiriqlarini (yuklamani) shugullanuvchi imkoniyatiga mos tarzda berish
(imkonbop) va individuallashtirish prinsipi. Ushbu prinsip - beriladigan barcha
trenirovka topshiriqlari shugullanuvchini yoshi, jinsi, tayyorgarligi va individual
xususiyatlariga mos bo lishini taqozo etadi.Muntazamlilik prinsipi kop yillik oquv-
trenirovka jarayonida mashgulot uzluksizligini taminlashda, mashgulotdan
mashgulotga talabalar darajasini oshirib borishni maqsad qilib
qoyadi/'Ostirib borish" (progressivlashtirish) prinsipi. O'quv-trenirovka jarayonida
mashg'ulot topshiriqlarini murakkablashtirib borish, yuklama hajmi va shiddatini
oshirib borish, mahoratni yangi bosqichlarga olib chiqishni taqozo
etadi.Ko'rgazmali prinsip barcha prinsiplarni samarali qo'llash va maqsadga
muvofiq natijaga erishishda alohida ahamiyat kasb etadi. Shuni ham ta'kidlab
qo'yish o'rinliki, yuqorida qayd etilgan barcha prinsiplar quyidagi didaktik tartib-
qoidalar asosida qo'llanilishi zarur:
• oddiydan- murakkabga;
• o' zlashtirilgandan-o' zlashtirilmaganga;
• osondan-qiyinga.
Sport trenirovkasi qonuniyatlari
Muhokama etilgan prinsiplar sport trenirovkasining qonuniyatlariga mos bo'lishi
shu jarayonni samarali tashkil qilinishiga imkon yaratadi. Sport trenirovkasi
quyidagi qonuniyatlar asosida olib boriladi: "Yuqori natijalarga yo'naltirish",
"Umumiy va maxsus tayyorgarlik birligini ta'minlash", "Trenirovka
mashg'ulotlarining uzluksizligi", "Yuklamani asta-sekin va maksimal tarzda
oshirish", "Yuklamani to'lqinsimon tarzda qo'llash (o'zgartirib borish)",
"Trenirovka jarayonini qaytalanish (sikl) asosida tashkil qilish".Yuqori natijalarga
29

yo'naltirish O'quv-trenirovka jarayonining bosh maqsadi sportchilarni musobaqaga
yuqori" sport formasi" darajasida tayyorlash va ushbu musobaqada yuqori sport
natijasiga erishish imkoniyatini yaratish. Demak, muntazam, uzluksiz
o'tkaziladigan mashgulotlar davomida qo'yiladigan strategik vazifa sportchini
yuqori natijalarga yo'naltirish bilan bog'liq.
Trenirovka mashg'ulotlarining uzluksizligi
Trenirovka jarayonida uchraydigan turli tanaffuslar sportchi va trenerning oldiga
qo'ygan maqsadini yo'q qilishga olib keladi. Shuning uchun ko'p yillik trenirovka
jarayonida muntazamlilikni uzilishi, turli tanaffuslarni ro'y berishga yo'l
qo'ymasdan, uni uzluksizligini ta'mintash kerak. Lekin ushbu uzluksizlik
trenirovka yuklamasini dam olish, ish qobiliyatini tiklash bilan almashinib turishi
asosida amalga oshirilishi kerak.
Yuklamani asta-sekin va maksimal tarzda o'stirib boorish.
Aynan shu qonuniyat badmintonchilarning barcha kuch-imkoniyatlarini musobaqa
vaqtida safarbar qilishga qaratilgan. Buning uchun ko'p yillik trenirovka jarayoni
davomida jismoniy, texnik-taktik tayyorgarlikka oid vazifalar, topshiriqlar va
mashqlar asta-sekin "osondan-qiyinga", "oddiydan-murakkabga",
"ozlashtirilgandan-o'zlashtirilmaganga" tartibi asosida maksimal hajm va shiddat
darajasida ijro etiladi.
Yuklamani to'lqinsimon oshirish.
Ko p yillik trenirovka jarayonida yuklama to'lqinsimon tarzda oshirib
borilishilozim. Bu qonuniyat organizmni yuklamadan song tiklanish muddatiga
charchoq asoratlarini "yo qolish" vaqtiga bog'liq boladi. Shuning uchun yuklama
bilan damolish, yuklama bilan organizmni tiklovchi mashq-tadbirlarni muvofiq va
samarali qo'llanilishi alohida ahamiyatga ega.
30

Sport trenirovkasi – sportchini yuqori muvaffaqiyatga erishtiruvchi
tayyorgarlikning asosiy shaklidir. Sport trenirovkasi musobaqa tizimi bilan
birgalikda tuziladi va uning samaradorligini optimpllpshtiruvchi omillar bilan
to‘ldiriladi. Bunday omillar qatoriga sport faoliyati talablari asosida tashkil
qilingan tarzi, maxsuslashtirilgan ovqatlanish, tiklanish va reabilitatsiya, shu bilan
birga o‘z-o‘zini tarbiyalash.
Sport trenirovkasi pedagogik mohiyatga ko‘ra, tanlangan sport turida
yuqori natidalarga erishishga qaratilgan va sport faoliyatidagi konkret vazifalarni
hisoga olish asosida tuzilgan, sportchini tarbiyalashdagi amaliy-maxsuslashtirilgan
jarayondir. Sportchilarning trenirovkasi insonnni ko‘p tomonlama tematik
tarbiyalash tizimiga kiradi. Trenirovkaga qaratilgan sport muvaffaqiyatlari, bunga
erishishda shaxsning mavjud boyliklari: maqsadga intilish, jasorat, jasurlik va
boshqalar orqali erishishda katta ahamiyatga ega.
Sport trenirovkasini tashkil qilishda: g‘oyaviylik prinsipi, shaxsning har
tomonlama rivojlanish prinsipi, faqat jismoniy tarbiya shakliga xos spetsifik
qonuniyatlarni va sog‘loilashtirishga qaratilganligini hisobga olish prinsipi kabi
zarurdir. O‘rgatish va tarbiyalashni umumiy va uslubiy aniqlash, trenirovka
xususiyatlari munosabatlari bilan alohida holatlarini birinchi darajalilar sifatida
ajratishga yo‘l beradi.
1. Y u qori muvaffaqiyatga erishishga yo‘naltirish, chuqurlashtirilgan
ixtisoslik va individualizatsiya.
Maksimumga, sport muvaffaqiyatining yuqori cho‘qqisiga intilish
sportning asl ma’no, mohiyatidir. Bunday o‘rnashish sport faoliyatini tashkil qilish
tizimi bilan kengaytiriladi va shakllanadi (mukofotlash, unvon berish, matbuotda
yoritish va boshqalar). Taraqqiyotlashtirish g‘oyasi ayniqsa, tanlangan sport
turining chuqurlashtirilgan yillik va ko‘p yillik ixtisosligida sportchining
funksional, psixofunksional va texnik imkoniyatlarini samarali rivojlanishini
ta’minlovchi harakat vositalari va uslublarini qo‘llash yordamida amalga oshiriladi.
31

Chuqurlashtirilgan ixtisoslikni sport rivojlanishining zamonaviy
bosqichida yuqori natijalarga erishishning o‘zgarmas sharoiti deb qaralishi kerak.
Bu holat murakkab koordinatsiyali, vaqt difitsiti, haqiqatda xatarlilik bilan bog‘liq
asosiy mashq vositalari sifatida foydalaniladigan sport turlarida ahamiyatga ega.
Chuqurlashtirilgan ixtisoslik nafaqat inkor qilmaydi, balki trenirovka
jarayonida boshqa sport turi vositalaridan foydalanishni ham nazarda tutadi. Bu
ko‘rinishni maqsadga muvofiqligi, sport ixtisosligini almashtirgan ayrim
sportchilarni tez yuksalishining ko‘pgina misollarida isbotlangan. Xususan,
akrobatika sport gimnastikasi (sakrash, juft guruhli mashqlar), qisqa masofaga
yugurish va sakrashga (akrobatik sakrash) ixtisoslashtirilgan shaxslarda intilishlar
sonini oshishi natijalari yagona xodisa emas. Empirik faktlar sport turlari sparringi
(...Lonskiy) g‘oyasi bilan mujassamlandi, va o‘zining taraqqiyotini isbot qilib,
fuqarolik xuquqi egallandi.
Sport akrobatikasida individuallashtirish prinsipi turi (sakrash, juft, guruhli
mashqlar), o‘rni (yuqoridagi, o‘rtadagi, pastdagi) trenirovka vositalari va miqdorni
tanlash kengaymoqda.
2. Sportchining umumiy va maxsus tayyorgarligi birligi.
Sportchining umumiy va maxsus tayyorgarligi birligi shaxsning har
tomomnlama garmonik rivojlanish prinsipi ro‘yobga chiqaruvchi sportning asosiy
qoidasidan biri hisoblanadi. Sportchini tanlangan sport turida rivojlanishi faqat
organizmning umumiy funksional imkoniyatlarini o‘sgan, bilim va ko‘nikmalarni
doimiy kengaygan samarali takomillashgan, umumiy va harakat madaniyati oshgan
sharoitlardagina bo‘lishi mumkin. umumiy va maxsus tayyorgarlikning birligi
deganda, dialektika tomondan qarama-qarshilik birligi sifatida tushunish kerak. Bu
tomonlarning nisbati maqsadga muvofiq va foydalidir. Sport akrobatikasida
sportchi faoliyati kriteriyasi ko‘rinishida foydalaniladigan sifat ko‘rsatkichlari,
umumiy va maxsus tayyorgarlik vositalarini ratsional nisbati sportchining artistik
32

faoliyati va erkinlik, nafislik, engillikni ta’minlovchi texnik mahoratini yaratish
kafolati hisoblanadi.
3.Trenirovka jarayonining uzluksizligi.
Bunday holatni amalga oshirish quyidagicha xarakterlanadi: a) tanlangan
sport turida takomillashtirishga qaratilgan trenirovka jarayoni qatorasiga kichik
yoshdan yil bo‘yi davomida amalga oshiriladi; b) har tomonlama funksional
takomillashtirish va ko‘nikmani ijobiy ko‘chish rejasi bilan o‘zaro mantiqan
bog‘liq barcha trenirovka mashg‘ulotlari vositalari; v) mashg‘ulot chastotasi ish
qobiliyatini oshishi va tiklanishini ta’minlovchi tendensiyasiga bo‘ysunadi.
Oxirgi yillar tadqiqotida ish qobiliyatini qismli qayta tiklanmagan
vaziyatdagi qator mashg‘ulotlarni natijalarini vaqtli jamlashni maqsadga
muvofiqligi isbotlangan. Bir qancha trenirovkalarning natijalarini jamlash harakat
stereotiplarini mustahkamlash uchun sharoit yaratadi, barqaror kinematik asos
bilan sport turiga taalluqli bo‘lgan, akrobatikada muhim bo‘lgan noqulay
sharoitlarda ko‘nikmalar mustahkamligini oshirishga imkon beradi.
4.Yuklamani oshirish.
Insonning jismoniy rivojlanishi – asta-sekin bo‘ladigan jarayon.
Sport yutuqlari darajasi ko‘pincha sportchining mashqlanganligini oshirish
uslublari va shakllariga katta qiziqishini belgilovchi funksional imkoniyatlari
darajasiga mos bo‘ladi. Jismoniy tarbiyaning boshqa shakllaridan farqli o‘laroq,
sport trenirovkasida atletning funksional rivojlanishi samarasiga faqatgina
yuklamani asta-sekin oshirish hisobiga emas, balki maksimal oshirish hisobiga
erishadi.
Ilmiy tadqiqotlar va sport amaliyotidagi ko‘pgina misollar sport
trenirovkasida amalga oshirilgan yuklama prinsipi progressiv xarakterdagi chuqur
moslashish (adaptatsiya) qayta qurilishiga olib kelishni tasdiqlaydi
33

(A.N.Krestovnikov, 1938.). Maksimum yuklama sportchi organizmining
funksional imkoniyatlariga muvofiq belgilanadi.
Yuklamani oshirish quyidagicha amalga oshirilish mumkin: to‘g‘ri, zina
shakli yoki to‘lqinsimon. Kichik – mikrotsikl, o‘rta – mezotsikl va katta –
makrotsikl “to‘lqin” kabi ustma-ust bo‘lib yuklamalarni o‘sib
boruvchi to‘lqinsimon shakli ancha mashhur. To‘lqinsimon shaklni o‘zgarib
turishi yuklama miqdori dinamikasi singari jadallik dinamikasi ham o‘ziga xosdir.
To‘lqinsimon yuklamaning maqsadga muvofiqligi,shu bilan birga ish va dam
olishni navbatlantirish sistematik trenirovka mashg‘uloti natijasida charchash va
qayta tiklanish jarayonining o‘zaro bog‘langanligini izohlaydi (G.I.Kukushin,
1975.).
Yuklmamani taklif qilinmagan sharoitda o‘zgartirish sistematik,
(trenirovka yuklamasining uzluksizligi ostida) individuallashtirish va engillik
prinsipiga qat’iy rioya qilish hisoblanadi.
Trenirovka jarayonining siklliligi.
Sikllilik deganda, trenirovka jarayonini keyinchalik rivojlanishi asosini
saqlashda sikllar, mashg‘ulotlar, ayrim mashqlarni aylanib kelib takrorlanish
qonuniyatini tushunish kerak. Yuklamani oshirish quyidagicha amalga oshirilish
mumkin: to‘g‘ri, zina shakli yoki to‘lqinsimon. Kichik – mikrotsikl, o‘rta –
mezotsikl va katta – makrotsikl “to‘lqin” kabi ustma-ust bo‘lib yuklamalarni o‘sib
boruvchi to‘lqinsimon shakli ancha mashhur. To‘lqinsimon shaklni o‘zgarib
turishi yuklama miqdori dinamikasi singari jadallik dinamikasi ham o‘ziga xosdir.
To‘lqinsimon yuklamaning maqsadga muvofiqligi,shu bilan birga ish va dam
olishni navbatlantirish sistematik trenirovka mashg‘uloti natijasida charchash va
qayta tiklanish jarayonining o‘zaro bog‘langanligini izohlaydi (G.I.Kukushin,
1975.).
34

Vaqt parametrlari bo‘yicha aylanib kelish tizimida bir qancha tugallangan
trenirovka mikrotsikllar (ko‘pincha xaftalik), mezotsikllar (masalan, oylik) va
makrotsikllarga (yarim yillik, yillik) jalb qilinadi.

2.2 Sport akrobatikasining o‘ziga xos xususiyatlari va ularning
o‘quv-trenirovka jarayonida hisobga olish
Sport trenirovkasining vositalari va uslubiyoti
Akrobatika bo‘yicha o‘quv trenirovka jarayonida foydalaniladigan barcha
jismoniy mashqlarni uchta guruhga ajratish mumkin:
1.Asosiy (musobaqa) mashqlar;
2.Maxsus-tayyorgarlik mashqlari;
3.Umumtayyorgarlik mashqlari.
Asosiy mashqlar akrobatika turini (juftlama, sakrash), sportchining
funksiyasi va ixtisosligini (yuqori, o‘rta, pastki) hisobga olib aniqlanadi. Asosiy
mashqlar qatoriga sportchining turi va ampluasidan qat’iy nazar, asosiy (tayanch)
tayyorgarlik paytida o‘rgatishni boshlagan akrobatik sakrashlarni ham kiritish
maqsadga muvofiqdir.
Akrobatik sakrash mashqlarini asosiy vosita sifatida maqsadga muvofiq
deb qaralishi so‘zsiz qabul qilingan, avvalo ular juft va sur’atli mashqlarning
aksariyati o‘xshasha va bunda tashqari ixtiyoriy kompozitsiyalardagi sheriklarning
individual ishini baholashda qiyinchiligiga kiradi.
Maxsus-tayyorgarlik mashqlari ham ko‘p tomonlama akrobatlar faoliyati
turlariga bo‘ysunadi. Sportchi faoliyatining xarakteri va shakli bo‘yicha musobaqa
harakatining o‘xshishligi uning o‘zgarmas sharti hisoblanadi. Akrobatikada
maxsus-tayyorgarlik mashqlari akrobatning maxsus sifatlarini rivojlantirish bilan
35

birga sportchini muvaffaqiyatli faoliyatini aniqlovchi asosiy komponent sifatida,
sport texnikasini takomillashtirishga yordam berishga undaydi.
Maxsus-tayyorgarlik mashqlari qatoriga gimnastika usuliga qaratilgan va
shakllantirilgan, artistlik va aniqlikni tarbiyalash (xoreografiya, baletli trenajyor,
pantomima) va shu bilan birga maxsus bilimlarni: irg‘itishni, ilishni
balanslashtirish va boshqalarni shakllantiruvchi mashqlarni kiritish mumkin.
Umumtayyorgarlik mashqlari akrobat faoliyatining samaraliligini
aniqlovchi sifatlarni rivojlantirish va takomillashtirishga yo‘naltirilgandir.
Sportchi-akrobat faoliyati jismoniy sifatlardan biri ko‘proq rivojlanishi asosida
muvaffaqiyatga erisha olmasa (sprintdagi tezlik yoki shtangadagi kuch singari)
akrobatikada umumjismoniy mashqlar doirasi kengdir. Akrobatika bo‘yicha
mutaxassislar, jismoniy sifatlarni ahamiyati tartibi bo‘yicha bo‘ysiralash (bo‘yma-
bo‘y) masalasi tarqatish ilmiy tomondan o‘z echimini topmagan. Biroq, dunyodagi
etakchi trenerlarni ilg‘or tajribalarini o‘rganish trenirovka mashg‘ulotlari soni,
yuklama xajmi va jadalligi bilan birga aniqlanuvchi maxsus chidamlilikni birinchi
o‘ringa qo‘yishga ijozat beradi.
Akrobatning maxsus chidamliligini fiziologik ish qobiliyatini, jarayonning
o‘sish darajasini aniqlovchi omillardan tashkil topgan, o‘ziga jalb qilish sifatida,
akrobatni shaxsiy qiziqishlari tizimida uning solishtirma og‘irligi va maxsus garov
indekatori sifatida, shu bilan birga uning stressga bo‘lgan individual reaksiyasi
sifatida qarash kerak.
Barcha akrobatlar uchun, uning turi va ixtisosligidan qat’iy nazar,
epchillikni roli katta.
Keyinchalik sifatlarni rivojlanish darajasi ahamiyat akrobatika turiga qarab
o‘zgaradi. Masalan, akrobatik sakrash ixtisosligi uchun tezlik, sakrovchanlik,
asosan kuch va egiluvchanlik muhim ahamiyat egallaydi.
Juftlama ixtisosligi akrobatlari uchun sifatlar sportchining roliga qarab
farqlanadi.
36

Pastda turgan akrobat uchun masalan, asosiy kuch, yuqoridagiga fazoviy
orientatsiya, muvozanat saqlash, epchillik komponenti sifatida koordinatsiya.
Umuman sport akrobatikasi barcha jismoniy sifatlarni rivojlanish darajasiga yuqori
talab qo‘yadi. Akrobatikada foydalaniladigan vositalar sportchining turli
tomonlama gormonik, jismoniy rivojlanishni ta’minlashga qodir.
Akrobatika bo‘yicha o‘quv-trenirovka mashg‘ulotida jismoniy tarbiyaning
arsenal sovet tizimiga kiruvchi asosiy uslublar, ya’ni o‘yinli va musobaqali
mashqlar qat’iy reglament qilingan uslublardan foydalaniladi.
Mashqlarlarni o‘rganish mashqlarni bir butun va ajratma- konstruktiv
uslublari yordamida amalga oshiriladi. Bu erda tanlash o‘rganilayotgan birinchi
galda, mashq tuzilishining quvvatiga, ya’ni uni konstruktiv komponentlarga bo‘lish
imkoniyatiga va maqsadga muvofiqligi (masalan, katta aylanish bilan) bog‘liq.
Harakat malakalarini takomillashtirish maqsadida standart va
o‘zgaruvchan mashqlar uslubi qo‘llaniladi. Birinchi holatda faoliyat tuzilishini
o‘zgarmasdan ko‘p marotaba ishlab chiqishga talab qo‘yiladi. Ikkinchidan, ta’sir
etuvchi omillarning o‘zgarishga ahamiyat beriladi (tezlikni, zo‘r berishni,
yo‘nalishni o‘zgartirish).
Jismoniy sifatlarni takomillashtirish uchun (kuch, chidamlilik, tezkorlik)
“aylanma trenirovka”dan keng foydalaniladi.
Trenirovka mashg‘uloti jarayonida tezkorlik, epchillik, sakrovchanlikni
rivojlantirish, akrobatikaga qiziqishni uyg‘otish va saqlab qolish uchun o‘yin
uslublaridan foydalaniladi.
Y a kkakurash tajribasini egallash vazifasini xal qilish musobaqa uslubidan
foydalanish bilan amalga oshiriladi. Eng yuqori natijada turish, raqiblik, musobaqa
vaqtida ziyraklanish shug‘ullanuvchi organizmining funksional imkoniyatlarini
maksimal yuzaga kelishiga imkon beruvchi va mashq ta’sirini faollashtiruvchi
ayrim fiziologik va emiotsional fonni yaratadi. Bu uslub musobaqa arafasida
muhim o‘rinni egallaydi.
37

Keltirilgan uslublarni og‘zaki uslub orqali amalga oshiriladi. Trenirovka
jarayonida og‘zaki uslublarning (tushuntirish, faoliyatni baholash, tuzatishlar
kiritish) ancha ixcham shakli amalga oshiriladi.
Sensor uslublar harakatni boshqarishda ishtirok etadigan analizatorlarga
ta’sirini o‘tkazadi. Akrobatikada qo‘llaniladigan aniq usullarga qo‘shimcha ko‘rish
va eshitish orientirlarini kiritish mumkin (ovozli xarakat ko‘rinishini tasavvur
qilish, ovozli urg‘ular, ovozli lider) kinesteteik tasavvurni takomillashtirish
trenirovka jarayonida xarakat davomida sportchi faoliyatiga tuzatish kiritishga
imkon beradigan, turli trenajerlarni qo‘llash yordamida amalga oshiriladi. O‘quv-
trenirovka jarayonida kibernetik g‘oyalarni keyinchalik qo‘llash akrobatning sport-
texnik natijalarini so‘zsiz o‘sishiga imkon berishiga shubha tug‘dirmaydi.
Trenajyordan, tezkor va kundalik ma’lumotlar vositalaridan foydalanish
jismoniy mehnatning ob’ektiv yo‘ldoshi bo‘lmish charchash muammosini echa
olmaydi. Boshqa sport turlaridan farqli o‘laroq, akrobatikada charchash ko‘pincha
trenirovkaning emotsional omillaridan kelib chiqadi. Qo‘rquvni engish,
omadsizlik keltiruvchi qoniqarsizlikni engish, koordinatsion-murakkab faoliyatni
shu qadar muqarrar, diqqatni keskin to‘plash natijasida psixik zo‘riqishni oshishi
doimiy stress-omillar hisoblanadi va markazif asab tizimining charchashiga olib
keladi.
Reabilitatsiya omillari, ya’ni vitaminga boyitish, maxsus ovqatlanish
balneologik, fizioterapevtik, psixoterapevtik va boshqa tiklovchi jarayonlarni
optimallashtiruvchi vositalari birinchi darajali ahamiyatga ega.
Sport natijalari toxtab qolmaydi, musobaqalarda keskinlashib borayotgan raqobat
yuksak mahoratli sportchilar tarkibini kengaytirish, ommaviy sportdan professional
sportga o'tish suratini jadallashtirish zaruriyatini tugdirmoqda. Mazkur muammolar
yechimi, o z navbatida, xalqaro mezonlarga mos oquv adabiyotlarini yaratish,
malakali kadrlarni tayyorlash, yosh sporchilarni trenirovka qilishlari uchun
sharoitlarni to'g'irlash bilan bogliqdir.
38

Sport - bu ruhiyatni "charxlovchi", kayfiyatni kotaruvchi, insonni jismonan,
ma'nan va ruhan shakllantiruvchi, uning "ichki" va "tashqi" madaniyatini
takomillashtirib boruvchi, insoniyatga cheksiz quvonch hadya etuvchi zamonaviy,
o ta ommaviy ijtimoiy harakatdir. Demak, sport chuqur manoli kop qirrali ijtimoiy
omildir. "Sport" va "sport trenirovkasi" atamalari pirovardida "musobaqaga
tayyorgarlik", "musobaqa jarayoni", "musobaqa faoliyati" tushunchalarini
anglatadi
"Trenirovka" atamasi inglizcha soz bolib, ozbek tilida "mashq qilish", "charxlash"
ma nosini bildiradi. Ushbu atama turli sohalarda qollaniladi. Masalan, "aqliy
(intellektual) trenirovka", "jismoniy trenirovka", "gipoksik
trenirovka", "hayvonlar trenirovkasi" tushunchalari amaliyotda keng oz aksini
topgan.
Sport trenirovkasi jismoniy, ruhiy va funksional imkoniyatlarni "to'lqinsimon"
prinsipda oshirib borish, texnik-taktik mahoratni shakllantirish, belgilangan
musobaqa sikllarida sportchini yuksak "sport formasi" bilan taminlash va shu
musobaqalarda foydali natija ko'rsatishga "mas'ul" uzoq muddatli pedagogik
jarayondir. Sport keng manoda musobaqa faoliyati, unga maxsus tayyorgarlik
ko'rish shu yo'nalish bilan bog'liq bo'lgan ijtimoiy-iqtisodiy, manaviy-ahloqiy,
madaniy-maishiy, jismoniy va psixo-funksional, texnik va taktik jarayonlarni oz
ichiga oladi. "Sport" tushunchasining mohiyati insonni jamiyki tosiq va
qiyinchiliklarni yengib oz imkoniyatlari chegarasini yanada kengaytirishga
qaratilgan intilishidan iborat.
Sport amaliyotida "sport trenirovkasi" atamasi "sport tayyorgarligi" atamasi bilan
mantiqan yaqin bo lsa-da, ular bir-biridan tubdan farq qiladi. "Sport tayyorgarligi"
tushunchasi keng qamrovli ma' noga ega bo'lib, sportchini jamiyki faoliyatini
(uyqu, trenirovka, ovqatlanish, tibbiy profilaktika va hokazo) musobaqaga
tayyorlashga qaratilgan jarayondir. "Sport trenirovkasi" esa bir maqsadga yo
naltirilgan jarayondir va nisbatan torroq ma noni anglatadi. Muntazam sport
trenirovkasi natijasida insonning harakat faoliyati shakllanib boradi, yangi harakat
shakllari vujudga keladi, hayotiy zarur harakat malakalari konikmalari
39

takomillashadi, psixik sifatlar sayqal topadi. Muayyan sport turiga xos harakat
malakalari mukammallashadi.
Shulardan kelib chiqib Sport trenirovkasi prinsplariga to'xtalamiz.
Sport trenirovkasi prinsiplari - Sport trenirovkasi jarayoni ma lum prinsiplar
(tamoyillar), tartib-qoida, ilmiy va uslubiy qonuniyatlar asosida amalga
oshiriladi.Ushbu qonuniyatlar sportchi tayyorlash tizimini bir tartibda, to'g'ri va
samarali tashkil qilishda asosiy omil bolib hisoblanadi.
Sport trenirovkasining prinsiplari jamiyki tarbiya va orgatish jarayonida
umumpedagogik-didaktik prinsiplarga asoslanadi. Lekin sport trenirovkasi
davomida qo llaniladigan shiddatli, og ir va davomli mashqlar ushbu prinsiplarga
alohida e tibor qaratishni taqozo etadi. Chunki bu holat shugullanuvchilar
organizmini togri taraqqiy ettirish, ularning psixofunksional imkoniyatlarini
ehtiyotkorlik bilan kengaytirishga qaratiladi.Sport nazariyasi va amaliyotida
quyidagi asosiy prinsiplar qollaniladi: onglilik va faollik, "imkonbop" va
individuallashtirish, muntazamlilik, korgazmali, "o'stira
borish"(progressivlashtirish).
Onglilik va faollilik prinsipi o quv-trenirovka jarayonida bosqichma-bosqich
qoyiladigan barcha maqsadlarga erishish, oyin malakalarini ozlashtirish va
takomillashtirishga qaratilgan muhim shartlardan biridir.Oquv trenirovka
topshiriqlarini (yuklamani) shugullanuvchi imkoniyatiga mos tarzda berish
(imkonbop) va individuallashtirish prinsipi. Ushbu prinsip - beriladigan barcha
trenirovka topshiriqlari shugullanuvchini yoshi, jinsi, tayyorgarligi va individual
xususiyatlariga mos bo lishini taqozo etadi.Muntazamlilik prinsipi kop yillik oquv-
trenirovka jarayonida mashgulot uzluksizligini taminlashda, mashgulotdan
mashgulotga talabalar darajasini oshirib borishni maqsad qilib
qoyadi/'Ostirib borish" (progressivlashtirish) prinsipi. O'quv-trenirovka jarayonida
mashg'ulot topshiriqlarini murakkablashtirib borish, yuklama hajmi va shiddatini
oshirib borish, mahoratni yangi bosqichlarga olib chiqishni taqozo
etadi.Ko'rgazmali prinsip barcha prinsiplarni samarali qo'llash va maqsadga
muvofiq natijaga erishishda alohida ahamiyat kasb etadi. Shuni ham ta'kidlab
40

qo'yish o'rinliki, yuqorida qayd etilgan barcha prinsiplar quyidagi didaktik tartib-
qoidalar asosida qo'llanilishi zarur:
• oddiydan- murakkabga;
• o' zlashtirilgandan-o' zlashtirilmaganga;
• osondan-qiyinga.
Sport trenirovkasi qonuniyatlari
Muhokama etilgan prinsiplar sport trenirovkasining qonuniyatlariga mos bo'lishi
shu jarayonni samarali tashkil qilinishiga imkon yaratadi. Sport trenirovkasi
quyidagi qonuniyatlar asosida olib boriladi: "Yuqori natijalarga yo'naltirish",
"Umumiy va maxsus tayyorgarlik birligini ta'minlash", "Trenirovka
mashg'ulotlarining uzluksizligi", "Yuklamani asta-sekin va maksimal tarzda
oshirish", "Yuklamani to'lqinsimon tarzda qo'llash (o'zgartirib borish)",
"Trenirovka jarayonini qaytalanish (sikl) asosida tashkil qilish".Yuqori natijalarga
yo'naltirish O'quv-trenirovka jarayonining bosh maqsadi sportchilarni musobaqaga
yuqori" sport formasi" darajasida tayyorlash va ushbu musobaqada yuqori sport
natijasiga erishish imkoniyatini yaratish. Demak, muntazam, uzluksiz
o'tkaziladigan mashgulotlar davomida qo'yiladigan strategik vazifa sportchini
yuqori natijalarga yo'naltirish bilan bog'liq.
Trenirovka mashg'ulotlarining uzluksizligi
Trenirovka jarayonida uchraydigan turli tanaffuslar sportchi va trenerning oldiga
qo'ygan maqsadini yo'q qilishga olib keladi. Shuning uchun ko'p yillik trenirovka
jarayonida muntazamlilikni uzilishi, turli tanaffuslarni ro'y berishga yo'l
qo'ymasdan, uni uzluksizligini ta'mintash kerak. Lekin ushbu uzluksizlik
trenirovka yuklamasini dam olish, ish qobiliyatini tiklash bilan almashinib turishi
asosida amalga oshirilishi kerak.
Yuklamani asta-sekin va maksimal tarzda o'stirib boorish.
Aynan shu qonuniyat badmintonchilarning barcha kuch-imkoniyatlarini musobaqa
vaqtida safarbar qilishga qaratilgan. Buning uchun ko'p yillik trenirovka jarayoni
davomida jismoniy, texnik-taktik tayyorgarlikka oid vazifalar, topshiriqlar va
mashqlar asta-sekin "osondan-qiyinga", "oddiydan-murakkabga",
41

"ozlashtirilgandan-o'zlashtirilmaganga" tartibi asosida maksimal hajm va shiddat
darajasida ijro etiladi.
Yuklamani to'lqinsimon oshirish.
Ko p yillik trenirovka jarayonida yuklama to'lqinsimon tarzda oshirib
borilishilozim. Bu qonuniyat organizmni yuklamadan song tiklanish muddatiga
charchoq asoratlarini "yo qolish" vaqtiga bog'liq boladi.
III.BOB Harakat ko’nikmalari
3.1 SPORT TRENIROVKASINING ASOSLARI
Umumiy xarakteristikasi
Sport trenirovkasi pedagogik xodisa bo’lib, mashq qilish usuliyatlari tizimi
yordamida bevosita yuqori sport natijalariga erishishga qaratilgan va jismoniy
tarbiyaning ixtisoslashgan jarayonidir. Shuni ta’kidlash muximki, sport pedagogika
nuqtai nazaridan birdanbir maqsad bo’lmasdan, tarbiyalash, sog’lomlashtirish va
xayotga tayyorlashning vositasidir.
Sport mashg’ulotining vazifalari: sog’likni mustaxkamlash va ma’naviy
tarbiya talablari, shaxsni xar tomonlama garmonik rivojlantirish; sport texnikasi va
taktikasini egallash; tanlangan sport turiga xos jismoniy, ruxiy va irodaviy
sifatlarni rivojlantirish, sport gigienasi va o’zo’zini nazorat qilish soxasida amaliy
va nazariy bilimlarni egallashdan iborat. Sport mashg’uloti davomida faqat yuqori
maxoratinigina egallamasdan, sog’ligini mustaxkamlash, jismoniy sifatlarini
rivojlantirish, serunum mexnat va Aholi ximoyasi uchun zarur bo’lgan xayotiy
zaruriy malakalarni eggalash vazifalari xal qilinadi.
Sport trenirovkasi vositalari
Yuqori natijalarga erishish uchun jismoniy tarbiyaning barcha vositalari jismoniy
mashqlar, gigienik omillar va tabiatning sog’lomlashtiruvchi kuchlari, shuningdek,
mashg’ulotlar davomida vositalarning keng ishlab chiqilgan tizimi qo’llaniladi.
L.P. Matveev sportchilarning yutuqlariga qarab sport turlarini trenirovka vositasi
sifatida 5 guruxga ajratadi.
1. Yakka kurash, engil va og’ir atletika, sport o’yinlari, gimnastika va boshqa sport
turlari.
42

2. Matotsikl, avtomobilp, samalyot, qayiq kabi texnik vositalari.
3. Miltiq, kamon kabi nishonga olish sport turlari.
4. Aviomodellar, avtomodellar singari konstruktorlik sport turlari.
5. Shaxmat, shashka, yangi ma’naviy sport turlari.
Barcha vositalar musobaqalash va tayyorlov mashqlariga bo’linadi, tayyorlov
mashqlari o’z navbatida maxsus tayyorlov va umumtayyorlov mashqlarini o’z
ichiga oladi.
Musobaqalashish mashqlari – bu sport turiga xos bo’lgan va to’liq muayyan
sport turining talablariga binoan bajariladigan yaxlit xarakat faoliyatidir. Ko’pgina
musobaqalashuv mashqlari xarakat tuzilishi bo’yicha cheklangan va qisqa
yo’nalishiga ega bo’ladi; bular monostrukturali mashqlardir. Bunga tezkorlik
kuchini talab qiladigan mashqlari (sakrashlar, uloqtirish, og’irlikni ko’tarish,
sprint) va chidamlilikni talab qiladigan submaksimal, katta va o’rtacha zo’riqish
bilan bajariladigan tsiklik (yugurish, suzish va boshqa) xarakatlar kiradi.
Musobaqalashuv mashqlarining kompleksi – doimiy mazmunga ega bo’lgan ikki
kurash va ko’pkurashlardan iborat. Bir turdagi ko’pkurashlarga konpkida yugurish
to’rtkurashi, tog’ chang’isi uchkurashi kirsa, turlari ko’p ko’p kurashlarga engil
atletika o’nkurashi, zamonaviy beshkurash, chang’i ikki kurashi, «Alpomish» va
«Barchinoy» ko’pkurashlari kiradi.
Trenirovkada musobaqalashish mashqlari asosiy o’rinni tutadi, chunki ular
yordamida sport klassifikatsiyasi bilan belgilangan maxsus talablarning majmuyi
yaratiladi. Biroq, bu kompleks mashg’ulotlarda nisbatan kam qo’llaniladi. Chunki
ular organizmni tez charchatadi, xar doim xam samarali bo’lmagan stereotiplarni
mustaxkamlanishiga sabab bo’ladi va x.k.
Musobaqalashish mashqlari mashg’ulotlarda katta variativligi bilan yajralib
turishi zarur. Maxsus tayyorgarlik mashqlari musobaqalashish xarakatlarini shakli
va xarakteriga o’xshash xarakatlarni o’z ichiga oladi.
Masalan, engil atletikachilarda muayyan masofaning ajratilgan qismlari bo’yicha
yugurishi, musobaqalashish kombinatsiyasining elementlari va bo’laklarini yoki
immitatsiya mashqlarni bajarishi shular jumlasidandir. Mashqlar tanlab olingan
43

musobaqalashish mashqi bilan qandaydir yaxlitlikka ega bo’lgan taqdirdagina
maxsus tayyorgarlik mashqlari darajasida bo’lishi mumkin. Sport mashg’ulotining
qayd qilingan vositalari faqatgina jismoniy vositalar bo’libgina qolmay, balki
sportchini texnik, taktik va irodaviy tayyorlash vositasi xamdir.
Sport trenirovkasi usuliyatlari
Yuqori sport maxoratiga erishishga qaratilgan barcha vositalar sport
mashg’uloti usuliyatlariga kiradi. Xarakat faoliyatiga o’rgatish usuliyatlari
jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasining umumiy asoslaridan sizga
maplumdir. Bu erda ularni sport mashg’ulotlariga nisbatan aniqlashtirishga to’g’ri
keladi. Usuliyatlarning asosiy maqsadi xarakat malakalarini takomillashtirish va
jismoniy sifatlarni tarbiyalashga qaratilgan. Sport mashg’ulotida belgilangan
vazifalariga ko’ra, qat’iy reglamentlashtirilgan mashq usuliyatlarining turli xil
variantlardan foydalaniladi. Trenirovka mashg’ulotlaridagi xarakat malakalarini
takomillashtirish jarayonida standart va almashtirib mashq qilish usuliyati keng
qo’llaniladi.
Xarakat sifatlarini va organizmning funktsiyalarini takomillashtirishda maqsadga
muvofiq tanlangan mashqlar kompleksi, interval mashq qilish usuliyatini
(navbatdagi nagruzkalar orasida belgilangan vaqtda dam olish), uzluksiz mashq
qilish (dam olinmasdan mashqlar kompleksi uzluksiz bajariladi) va yuqorida qayd
qilingan turli xil usuliyatlar qo’llaniladi. Bir usuliyatning o’zi keng vazifalarni xal
qilish va sportchini tayyorlashda asos bo’lib xizmat qilishi mumkin, masalan,
yugurishda o’zgaruvchan mashq qilish usuliyati yordamida bir vaqtning o’zida
chidamlilikni tarbiyalash, yugurish texnikasini takomillashtirish, masofa bo’ylab
kuchni taqsimlashning taktik variantlarini mashq qilish mumkin va xokazo, ya’ni
bir usul orqali sportchining jismoniy, texnik va taktik tayyorgarligini amalga
oshirish mumkin.
Qat’iy reglamentlashtirilgan usuliyatdan tashqari sport mashg’ulotida
musobaqalashish va o’yin usuliyati, shuningdek, doiraviy mashq qilish metodi
keng qo’llaniladi.
44

Musobaqalashish usuliyatining asosini faqat raqib bilan kuch sinash emas, balki
o’zo’zi bilan xam musobaqalashish mashqlari xamtashkil qiladi. Shuning bilan
birga mashg’ulotga kiritilgan o’yin usullari yordamida yuqori ruxiy ko’tarinkilikka
erishiladi, fikrlash qobiliyati, qo’yilgan maqsadga erishish, irodasi va qat’iyyati
rivojlanadi.
Doiraviy mashq qilish jismoniy mashqlarni qo’llashning
tashkiliyusuliyatining shakli sifatida jismoniy sifatlarning kompleks namoyon
qilishni takomillashtirishga qaratilgan.
Mashg’ulot jarayonlari muayyan sport turida maksimum natijalarga erishishga
qaratilgan. Yuqori sport kamolotiga erishishko’pqirrali va juda murakkab
jarayondir. U sportchining o’zini xar tomonlama funktsional, jismoniy, texnik va
taktik tayyorlash orqaligina emas, uning natijasining o’sishiga ta’sir qiluvchi
boshqa omillar ta’sirida kam amalga oshiriladi. Bu omillarga birinchi o’rinda
trenerning xar tomonlama tayyorgarligini (uning nazariy bilimi, amaliy tajribasi,
tashkilotchilik qobiliyati, shuningdek, ilmiy tadqiqot va metodik faoliyatga
intilishining bevosita tashqi muxitni, moddiytexnika, xo’jalik va meditsina
ta’minoti va boshqalarni) kiritish lozim. Shunday qilib, sportchi rekord o’rnatishida
unga yuzlab kishilar yordamlashadi, ular uni shaxs va sportchi sifatida
shakllantirishadi.
Sportchining umumiy va maxsus tayyorgarligi birligi
Xozirgi davrda sport mashg’uloti sportchining jismoniy va ma’naviy sifatlarini
rivojlantirishga, uning bilim darajasini to’xtovsiz kengaytirishga qaratilgan xolda
xar tomonlama tarbiyalash jarayonini tashkil qilgandagina to’liq pedagogik
natijaga erishiladi.
Sport trenirovkasining shunday yo’nalishi jismoniy tarbiya tizimining
umumiy printsiplariga mos keladi. Sport qayd etilganidek, yagona maqsad
bo’lmasdan shaxs qobiliyatni xar tomonlama rivojlantiruvchi, ijodiy va ongli
faoliyatiga tayyorlovchi vositalardan biridir.
Sport mashg’uloti ikki yo’nalishni; umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik
(MJT) jarayonini tarkiban birlashtiradi.
45

Umumiy jismoniy tayyorgarlik (UJT) jarayonida organlar, sistemalar va
funktsiyalarni umumiy rivojlantirish asosida sport ixtisosligiga mavjud
shartsharoitlarni yaratadi, kengaytiradi, shuningdek, uning turli xil xarakat,
ko’nikma va malakalarining munosabatlarini boyitadi.
Maxsus tayyorgarlik esa, muayyan sport turi uchun – xos bo’lgan sifat va
qobiliyatlarni rivojlantirishni ta’minlaydi, shuningdek, unga xos texnik va taktik
bilim va malakalar bilan qurollantiradi.
Umumiy tayyorgarlikni xam, maxsus tayyorgarlikni xam, mashg’ulot jarayonidan
olib tashlab yoki birini ikkinchisi bilan almashtirib bo’lmaydi. Chunki umumiy va
maxsus tayyorgarlikning orasida o’zaro uzviy bog’liqlik mavjud. Ularning
o’rtasidan chegara o’tkazish mumkin emas. Ayrim mutaxassislar shunga tayanib,
sport trenirovkasining bu jixatlarini ajratmaslikni taklif qiladilar. Bizning
fikrimizcha esa umumiy va maxsus tayyorgarlik o’zining xususiy funktsiyalari,
vositalari, usullari va shuningdek, mashg’ulot jarayonlari bilan birmuncha farq
qiladi.
Maxsus jismoniy tayyorgarlik sport ixtisosining muxim omilidir, umumiy jismoniy
tayyorgarlik esa sportchi rivojlanishining u yoki bu tomonlari orasidagi turli xil
aloqalar orqali ixtisoslashish jarayoniga bilvosita ta’sir qiluvchi omildir.
Sportchining umumiy tayyorgarligi ixtisosligi xususiyatlarini xam aks ettirishi
lozim. Chunki, aloxida jismoniy mashqlar davomida ijobiy va shuningdek, salbiy
ta’sirlar uchrab, umumiy tayyorgarlik xar xil sport turlarida bir xil bo’lishini
cheklab turadi.
Ko’rganimizdek, umumiy tayyorgarlik xar xil sport turlarida turlicha bo’ladi,
ammo uni maxsus tayyorgarlik bilan aralashtirib bo’lmaydi.
Umumiy va maxsus tayyorgarlik sport trenirovkasida xar doim, ko’p yillar
davomida amalga oshiriladigan uzluksiz jarayon: qator mualliflar sportchining
maxorati ortib borishi bilan umumiy jismoniy tayyorgarlik mashg’ullarining soni
va unga ajratiladigan vaqtni kamaytirish kerak deb ishontirishga urinadilar.
UJTning xajmi unga ajratiladigan vaqtni kamaytirish xisobiga emas, balki maxsus
jismoniy tayyorgarlik ustida ko’proq ishlash xisobiga qisqartilishi kerak.
46

Mashg’ulot turkumlarida UJT va MJTning o’zaro munosabatiga kelsak, u
quyidagicha ifodalanadi: tayyorgarlik davrining I bosqichida ayniqsa poydevor
mezotsiklida UJT ustunlik qiladi, keyinchalik astasekin u kamaytiriladi,
tayyorgarlikning II bosqichida va musobaqalashish davrida MJT ortadi, bu davrda
UJT aktiv dam olish shaklida markaziy o’rin egallaydi.
Trenirovka jarayonining uzluksizligi, nagruzka va dam olishni navbatlashuvi
Trenirovka jaryonining uzluksizligi quyidagi asosiy momentlar bilan
xarakterlanadi:
1) Tanlangan sport turi bo’yicha mashg’ulotjarayoni takomillashtirishni moxiyatini
saqlaganicha bir va qator yillar davomida o’tkaziladi;
2) navbatdagi xar bir mashq oldingi o’tgan mashqning iziga (soyasiga)
joylashtirilib, mustaxkamlanadi va chuqurlashtiriladi.
3) mashg’ulotlar orasidagi dam olish intervali tiklanish va ish qobiliyatining o’sishi
umumiy tendentsiyaga to’g’ri keladigan darajada bo’lishi kerak.
Birinchi qoidaning muximligi xech qanday shubxa qoldirmaydi.
Ikkinchi va uchinchi masalalar baxsli xisoblanadi. Navbatdagi mashg’ulotning
oldingi mashg’ulot iziga joylashtirish samarasi to’g’risida gap borganda, «iz»
ma’nosida organizmda sodir bo’ladigan ijobiy o’zgarish (fiziologik, bioximik,
morfologik chiziq)lar tushuniladi, ular ish qobiliyatining o’sishi, sifatlarning, bilim
va malakalarning yaxshilanishida ifodalanadi.
Xaftada o’tkaziladigan barcha mashg’ulotlarning (xaftalik soni 1518 taga etadi)
organizmga ta’siri bir xil bo’lmaydi. Bir xil nagruzkalar to’liq tiklanishdan keyin
boshqalari o’ta tiklanish yoki tiklanmaslik davrida beriladi. bu narsaga xar xil
funktsional sistemalar va organlar turli vaqtdan keyin – geteroxronik tiklanganligi
uchun erishiladi. Masalan, yurak qon tomir tizimlari – YuQCh – qon bosimi, yurak
qisqarishining mexanik kuchi, nafas olish tizimlarining funktsiyasi nisbatan tez
tiklanadi, biroq qon xosil qilish, chiqarish tizimlarining tiklanishi uchun uzoqroq
vaqt talab qilinadi. Shuning uchun tiklanish vositalari qanchalik to’g’ri tanlansa,
mashg’ulot nagruzkasi shunchalik muvaffaqiyatli bo’ladi.
47

Dam olish uchun passiv dam olish emas, balki tiklanishning barcha shakl va
vositalari mashg’ulot jarayonida xar 3040 minut ishdan keyin, shuningdek,
mashg’ulotlar o’rtasida xam (cho’zish, bo’shatish mashqlari, autogen chiqish,
tashqi baland xarorat sharoitida autogen mashq qilishgipotermik pauzalar va
xokazo) shuningdek, to’q tutuvchi taom (shokolad, suzma, sharbatlar, olmalar,
ko’k choy, morfonchilar uchun piyovalar va xokazo)lar beriladi. Biroq,
mashg’ulotning xar xil davr va bosqichlarida xolatlarini davom etish turlicha,
chunki ayrim bosqichlarda ish xajmini, boshqalarida esa shiddatini oshirish
zarurligini xisobga olgan xolda belgilanadi.
Nagruzka va dam olishning navbatlashuvini ko’rib chiqib biz mavxum nagruzka
to’g’risida fikr yuritdik. Biroq, amaliy mashg’ulotda nagruzka xajmi, shiddati
to’xtovsiznavbatlashadi, shuning uchun navbatlashuvining real tizimi turlituman
bo’lishi mumkin. Masalan, agar butun A nagruzka qo’llanilsa, albatta, shu
nagruzkadan keyin to’liq tiklanishni kutish zarur emas, balki boshqa allaqachon
tiklangan B nagruzkani berish mumkin va shu bilan bir vaqtda A nagruzka uchun
aktiv dam olish nuqta yuzaga keladi.
Mashg’ulot nagruzkasini astasekin maksimal darajaga oshirish. Sport mashg’uloti
jarayonida yuqori natijaga erishish uchun, nagruzkani dinamikasi (xajmi va
shiddati bo’yicha) maksimumgacha oshirish zarur. «Maksimal nagruzka»
tushunchasini ko’plar organizm funktsional inkoniyatining nixoyasida turgan «o’ta
og’ir nagruzka» bilan chalkashtiradilar. Maksimal nagruzka organizmga maksimal
talab qo’yadi va funktsiyalar faoliyatining ortishiga yordamlashadi.
Nagruzkaning astasekin va maksimal oshirilishi birbiriga zid xam bo’lishi
mumkin. Nagruzkani maksimal oshirishdan oldin organizmni astasekin bunday
nagruzkaga ko’niktirish lozim. Organizmni ko’niktirish uchun esa, mashg’ulotning
xar bir bosqichida mashq qilishningmaksimal samarasiga erishish kerak, faqat
shundagina moslashuv mexanizmlari egiluvchan va xarakatchan bo’ladi.
Mashg’ulot nagruzkasini oshirish davomida «sport turining moxiyatiga qarab
uning xajm va shiddati o’zgaradi. Nagruzka xajmi qanchalik katta bo’lsa,
shunchalik izchil o’zgartirishlar kiritilishi lozim.
48

Chidamlilikni talab qiluvchi sport turlarida nagruzka astasekin oshib borsa, tezkor
kuch talab qiluvchi turlarda (o’ta stressli nagruzkalar bundan mustasno)
to’lqinsimon xarakat xarakterlidir.
Nagruzkaning to’lqinsimon o’zgarishi. Sport mashg’uloti uchun to’lqinsimon
dinamika xosdir.
Quyidagi masshtabdagi «to’lqin»lar mavjud:
1) kichik to’lqinlar mayda turkumdagi (27 kun) nagruzkalarning dinamikasini
ifodalaydi;
2) o’rtacha to’lqinlar – bu bir necha (36) kichik to’lqinlarning moxiyatni ko’rsatadi
va o’zicha o’rta turkumni ifodalaydi;
3) katta to’lqinlar katta turkumlarni tashkil qiluvchi mashg’ulot bosqichlari va
davrlaridagi o’rta turkumlarning to’lqinsimon o’zgarishini ifodalaydi.
Nagruzka (xajm va shiddati)ning to’lqinsimon o’zgarishini L.P. Matveea
«kechikuvchi transformatsiya» xodisasi deb tushuntiradi, ya’ni nagruzkaning son,
sifat va vaqtni ifodalovchi tomonlariga qayta moslashish bir vaqtda sodir
bo’lmaydi. Bunda tabiiy bioritm, tabiiy muxit, musobaqa kalendari va boshqalarni
xisobga olish zarur. Chunonchi, o’rta va ayniqsa katta «to’lqin»larning
boshlanishida xajm ko’rsatkichlari (xafta va oy ichida mashg’ulot ishlarining
umumiy soni) yuqori ko’rsatkichlarga etadi, keyin xam barqarorlashadi va
kamayib boradi. Shuning asosida esa, turli shiddat ko’rsatkichlari (mashg’ulotning
motorn zichligi, xarakatlarning tezlik, kuch tomonlari va boshqalar) katta
axamiyatga ega bo’ladi. kichik «to’lqinlarda» ko’pincha xajm va shiddatning
qaramaqarshi munosabatlari kuzatiladi: mikrotsiklning birinchi yarmida ikkinchi
yarmiga nisbatan mashg’ulotlar katta shiddatda, lekin kichik xajmda olib boriladi.
Bu umumiy munosabatlar mashg’ulot jarayonida u yoki bu mashqlarning o’rni va
axamiyatiga qarab turlicha namoyon bo’ladi.Harakatning tezligini tarbiyalash
vosita va usullari. Kishi erisha oladigan maksimal tezlik faqatgina tezkorlikni
rivojlantirishga bog’liq bo’lmasdan, balki dinamik kuch, qayishqoqlik, chidamlilik,
texnikani egallash darajasi va hokazolarga ham chambarchas bo’ladi.Harakat
tezligini tarbiyalash barcha usullarining asosiy g’oyasi o’z maksimal tezligini
49

oshirishga urinib ko’rish va shu tezlik sezgisini “esda saqlash” dan iborat. Masalan,
qisqa masofaga yugurishning mashg’ulot sharoitida tashqi qo’zg’atuvchilar
shtangani ko’targanda yoki balandlikka sakragandagidek bevosita ta’sir qilmaydi.
3.2 Sport trenirovkalarini rejalashtirish qonuniyatlari
Texnik maxorat – sport kurash sharoitida maksimal natijaga erishishga
qaratilgan sport mashqlarining eng ratsional xarakat strukturasini puxta
o’zlashtirishdan iborat.
Xarakatlarni o’zlashtirish, mustaxkamlash va takomillashtirishda ong juda katta
axamiyatga ega, unga xattoki avtomatlashtirilgan xarakatlar xam tobe bo’ladi.
Undan tashqari xar qanday maqsadga muvofiq xarakat markaziy nerv sistemasiga
afferent nervlardan qayta aloqa shaklida keladigan ma’lumotlar asosida to’xtovsiz
korrektsiya qilish jarayonida shakllanadi.
Shu boisdan trener xarakat malakasining takomillashishini boshqarish borishdan
tashqari sportchining psixikasiga ta’sir qila bilishi kerak.
Amalda texnik maxoratni takomillashtirishning ikki asosiy xili uchraydi: 1) texnika
asosan xarakatning zamonaviy ratsional strukturasiga to’g’ri keladi va shuning
bilan birga sportchi jismoniy tayyorgarligining shaxsiy xususiyatlariga mos keladi;
2) sportchi xarakatining texnikasi uning funktsional imkoniyatiga to’liq mos
kelmaydi va zamonaviy texnika modeliga nisbatan ozmiko’pmi kamchiliklari
mavjud bo’ladi.
Shuning uchun xarakat malakalarini takomillashtirish jarayoniga turlicha
yondoshish zarur. Birinchi xolda u to’g’ri xarakatlarning son jixatdan yanada
rivojlanishiga bog’liq; tezlik va amplitudaning ortishi, kuch impulpslarining
ko’payishi, koordinatsiyaning bosh elementlarini aniqlash va ularni yaxlit xarakat
faoliyatining ritmi bilan o’zaro munosabati va shuning asosida ma’lum xarakat
faoliyatini shakllantirish. Ikkinchi xolda xarakat texnikasini takomillashtirish
xarakat malakasini ancha o’rgatish va xarakat strukturasining kam samarali
qismlarini samaralirog’i qismlarga almashtirish bilan bog’liq bo’ladi.
Ish tajribasi va maxsus tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, xarakat texnikasi
kamchiliklarining asosiy sabablari trener va sportchilar texnik maxorat darajasini
50

aniqlashning ob’ektiv ko’rsatkichlariga, uning takomillashib borishini kuzatish
o’lchovlariga ega bo’lmasliklarida va shuningdek, ijro etish texnikasining
mukammal modelining aniq emasligidadir.
Shuning uchun trener xam, sportchi xam xarakatlarni muntazam to’g’rilab borish
va ularning ijro etilishini kuzatib borish uchun texnik vositalar yordamida tez
ma’lumot olish metodlariga ega bo’lishlari shart.
Texnik takomillashtirishning usullari
I. Qismlarga ajratish usuliyati xarakat tuzilishini soddalashtirishdan iborat bo’lib,
anglab olish jarayonini osonlashtiradi, butun koordinatsiyada xar bir elementning
tuzilishini bilib olishga yordamlashadi.
Bunda quyidagi vositalar tavsiya qilinadi: xarakat shaklini o’zlashtirish uchun
immitatsiya mashqlari; o’zlashtirilgan xarakat shakllarini bajarishga qaratilgan
maxsus mashqlarni zarur bo’lgan tezlikda, ma’lum zo’r berish va me’yorda
bajarish.
II. Mashqni to’liq bajarish ususli musobaqa sharoitida nervmuskul faoliyatining
shartiga va rejimiga muvofiq yaxlit xarakat malakasining shakllanishiga yordam
beradi.
Bu usulda quyidagilar tavsiya qilinadi: yaxlit xarakatni osonlashtirilgan sharoitda
bajarish, yaxlit xarakat tuzilishini soddalashtirish, umumiy bajarish tezligini
kamaytirish (yarim kuch bilan va x.k.) muskul zo’r berishini engillashtirish,
engillashtirilgan snaryad qo’llash, xarakat amplitudasini qisqartirish, chamalash va
cheklovchi narsalardan foydalanish, yaxlit mashq sharoitini astasekin
murakkablashtirib (tezligini, qarshilik kuchini oshirib, muxitning o’zgaruvchan
sharoitida va x.k.) bajarish, musobaqadagidek yuqori nerv qo’zg’alish sharoitida
texnik maxoratni takomillashtirish (o’zini jalb qila bilish, maksimal zo’r berishni
rivojlantirish va uni taqsimlay olish va x.k.).
Texnik maxoratni takomillashtirishda ideomotor mashq qilishga axamiyat berish
lozim. O’rganishda xarakatlarni xayoliy ijro etish shu xarakat to’g’risidagi
tasavvur obrazini yaxshilaydi. Ideomotorni xususiyati trenirovka qildirish bo’lib
51

xarakatlarni qayta o’zgartirish, xatolarni tuzatish va malakalarni
takomillashtirishga yordam beradi.
Texnik tayyorlashning bosqichlari:
1. I bosqich – zamin tayyorlash va tasavvur xosil qildirish. Bunda o’rganiladigan
xarakat to’g’risida tushuncha xosil qilinadi, sport kurashi va xarakatning umumiy
sxemasini o’zlashtirish qoida va maqsadlari bilan tanishtirish vazifasi qo’yiladi. Bu
bosqichda xarakat soddalashtiriladi, mashq uchun sharoit xosil qildiriladi
(balandlik pasaytiriladi, snaryad og’irligi va mashq bajarish shiddati kamaytiriladi,
masofa, maydonchalarning o’lchami qisqartiriladi, qoida soddalashtiriladi va x.k.).
2. II bosqich – element texnikasini chuqur o’zlashtirish bir necha xaftadan bir
necha oygacha davom eadi. Bu bosqichning vazifasi sport mashqi texnikasini
to’g’ri ijro etish darajasigacha o’zlashtirishdan iborat.
3. III bosqich – xarakat texnikasini takomillashtirish shug’ullanuvchilarning o’z
intilishlari tugagunga qadar davom etadi. Bosqichning vazifasi – sport kurashining
turli sharoitlarida maksimal zo’r berganda xam texnikani to’g’ri saqlab turish
uchun sport mashqlarini takomillashtirishga erishishdir. Bunda yuqori muskul
sezgisi (suv, muz, vaqt va xokazo sezgilari)ga ega bo’lish zarur bu bosqichda
xarakat malakalari muntazam oshadi, funktsional tayyorgarlik o’sib boradi, taktik
fikrlash takomillashadi.
Texnik maxoratning ta’rifi. Texnik maxorat uch xil ko’rsatkich: 1) xajm; 2) xar
tomonlamalik; 3) sportchi o’zlashtirgan texnikaning samarasi bilan ifodalanadi.
Texnikaning xajmi sportchi bajara oladigan xarakatlar texnikasining umumiy soni
orqali belgilanadi va amalda ijro etilishi bilan baxolanadi. Ko’pincha texnikaning
xajmi va uning jismoniy tayyorgarligi orasidagi bog’liqlik kuzatiladi (masalan,
kurashchilar aloxida muskul guruxlarining yaxshi rivojlanganligi xisobiga ayrim
texnik usullarni yaxshi ijro etishadi yo aksincha, yaxshi ko’rgan priyomlarni yaxshi
bajarganlari sababli ba’zi muskul gruppalari ularda kuchliroq bo’ladi).
Taktik tayyorgarlik.
Taktika – bu sport kurashini olib borish san’atidir. Bunda yutuqqa erishish uchun
sportchi kuch va barcha imkoniyatlaridan maqsadga muvofiqroq foydalanishi
52

zarur. Oldindan belgilangan reja bo’yicha va tezlik bilan xal qilinishi darkor
vazifalarga ko’ra tashqi muxitning doimiy va o’zgaruvchan sharoitida
foydalanadigan texnika taktikaning asosiy vositasi xisoblanadi.
Taktik maxorat barcha sport turlari uchun zarurdir, ayniqsa, sharoitni birdaniga
anglab olmoq, raqibini juda yaxshi xis qilish va boy tajribadan tez foydalanishni
talab etadigan sport o’yinlarida axamiyatlidir. Ma’lum reja va kurashning xar bir
daqiqasini anglab olish asosida turli usullar, priyomlar va xarakatlarni qo’llashda
sportchilarning ruxiy, jsmoniy va texnik qobiliyatlaridan samaraliroq
foydalanishda taktika zarur bo’ladi. Umuman taktika – maxorat, belgilangan rejani
amalga oshirishni ta’minlaydigan yaxshi bilim, ko’nikma va malakalarga
asoslanadi. Sport taktikasi uch shaklda namoyon bo’ladi:
1) shaxsiy kurash: a)raqibning bevosita qarshiligi bilan (yo’lakchasi belgilanmagan
joylarda yugurish, velosiped poygasi, sportcha yurish, chang’i va x.k.) va
raqiblarning nisbiy ta’siri bilan (yo’laklarda) yugurish, gimnastika, suzish, qayiq
xaydash, figurali uchish va x.k.);
2) ikki kishining kurashi: a)raqibning bevosita qarshiligi bilan (boks, qilichbozlik,
dzyudo, kurash); b)raqiblarning bilvosita ta’sirida (tennis, stol tennisi, badminton,
shaxmat va x.k.);
3) jamoali musobaqalari: a) raqibning bevosita qarshiligi bilan (basketbol, futbol,
qo’l to’pi, xokkey va x.k.) va b) raqibning bilvosita ta’siri bilan (voleybol,
estafetali yugurish, badiiy gimnastika bo’yicha komanda musobaqalari va x.k.)
Sport kurashini tashkil qilish va olib borish. Xarakatlarning taktik muammosi sport
taktik muammosi sport musobaqalarini uyushtirish va olib borishda namoyon
bo’ladi. Sport musobaqasini taktikasi deganda eng yaxshi natijaga erishish uchun
musobaqa oldindan va bevosita musobaqa vaqtida amalga oshiriladigan
choratadbirlarni tushunamiz.
Taktik faoliyat taktik mashg’ulotlar, texnik malaka, jismoniy qobiliyatning
rivojlanishi darajasi, irodaviy fazilatlar, reaktsiya tezligi va boshqalarga asoslanadi.
Taktik xarakatning uch fazasi mavjud:
a) musobaqa situattsiyasini anglash va taxlil qilish;
53

b) maxsus taktik vazifani xayolan xal qilish;
v) taktik vazifani amaliy xal qilish.
Idrok qilish sifati ko’rish xajmi, ko’rish doirasi, ko’rish orqali xarakatni baxolash,
texnik malakalarning rivojlanish darajasi, fikrlash jarayonining sifati, bilim va
tajribalarga bog’liq bo’ladi.
Taktik vazifa avvalo xayolan, keyin esa amaliy xal qilinadi. Sportchi nima qilishi
kerakligini juda tez belgilashi, o’z bilimini malaka va qobiliyatini baxolay olishi
kerak. Ayrim sportchilar musobaqa situatsiyasini idrok va taxlil qilishda bilim va
tajribaning kamligi sababli mantiqiy fikrlashga borliq bo’lgan taktik vazifalarni xal
qilishda qiyinchilikka duch keladilar.
Sportchining funktsional ma’naviy, psixologik tayyorgarligi
Funktsional tayyorgarlikning moxiyati murakkab muxitda va katta jismoniy
nagruzkalar orqali organizmning funktsional sistemalarini maqsadga muvofiq,
rivojlantirishdan, ya’ni katta muskul funktsional va psixik zo’r berishlarga bardosh
berishga erishishdan iborat.
Funktsional tayyorgrlikka maxsus tayyorgarlik mashqlari kiritilib ular
quyidagilarga ta’sir ko’rsatadi:
1. Nerv tizimining funktsiyasini takomillashtirish. Markaziy nerv sistemasini
shunday tayyorlash zaruriyat, u katta jismoniy va psixik zo’r berishlarga bardosh
berish uchun nerv jarayonining ma’lum kuchiga ega bo’lishi kerak.
2. Barcha funktsiyalarni, birinchi o’rinda bosh miya tomirlarini vegetativ
ta’minlashga, yurak qon tomir va nafas olish sistemalarini takomillashtirishga,
shuningdek, chiqarish organlariga ta’sir ko’rsatadi.
3. Anlizatorlar funktsionalarining rivojlantirish va takomillashtirishni
programmalashtirish.
4. Jismoniy sifatlarni tarbiyalash uchun suyak muskul sistemasining rivojlanishiga
ta’sir ko’rsatadi.
Funktsional tayyorgarlik shakllari. 1. Funktsional tayyorgarlikning ayrim
qismlarini barcha mashg’ulotlarga kiritish. 2. Yaxlit mashg’ulotlarni funktsional
54

tayyorlash maqsadida o’tkazish. 3. Mashg’ulot tsikllariga sog’lomlashtirish
tadbirlari (ertalabki gimnastika, sayrlar, turizm)ni kiritish.
Funktsional tayyorgarlikni amalga oshirish uchun quyidagilarda foydalanish kerak:
a) tanlash vositalari (cho’milish, bo’shash, xolatsizlanish);
b) miyada qon aylanishini boshqaruvchi mashqlar;
v) yuqori muskul sezgisi, vestibulyar va xarakat analizatorlari, nafas olish va yurak
qontomir sistemalari va xokazolarni rivojlantiruvi mashqlari.
Sportchini ma’naviy va psixologik tayyorlash
Sportchini ma’naviy tayyorlash o’zining pedagogik moxiyati bo’yicha sport
faoliyati sharoitida qo’llanilishiga qarab amalga oshiriladigan axloqiy va irodaviy
tarbiyalash jarayoni xisoblanadi.
Sport – kuchli irodani talab qiladigan mashaqqatli va murakkab faoliyatdir.
Kuchli iroda, maqsadd sari intilish. Tashabbuskorlik va sabotlilik fazilatlarini
tarbiyalash sportchini tayyorlashning ajralmas qismini tashkil qiladi.
Sportchini tarbiyalash jarayonida quyidagi fazilatlarini rivojlantirish zarur:
xalq ishiga sadoqat, ijtimoiy va davlat ishini o’z shaxsiy ishidan yuqori qo’yishga
intilish, mexnat va Aholini ximoya qilish maqsadida o’z sog’ligi to’g’risida
muntazam g’amxo’rlik qilish;
ijtimoiy mulkka tejamli bo’lish;
jamoaning amaliy faoliyatida aktiv qatnashish, sport maxoratini oshirish, turmush
sharoitidagi xattixarakati uchun jamoa oldida javobgarlikni xis qilish,
shaxsparastlik, jamoa ishiga beparvo qarashga yo’l qo’ymaslik;
Mamlakatning barcha xalqlari bilan do’st bo’lish, boshqa mamlakat xalqlari bilan
munosabati mustaxkamlash, xalqaro uchrashuvlar jarayonida irqiy ajratishlarga va
milliy xurofotlarga beg’araz bo’lish, tinchlik demokratiya va taraqqiyot
dushmanlariga qarshi kurashish.
Sportchilarining yuqori axloqiy fazilatlari mexnatda, turli faoliyatda,
xattixarakatlarida, kishilar muomalasida shakllanadi va sport etikasini belgilashda
manba bo’lib xizmat qiladi. Sport etikasi – bu sportchining o’ziga xos faoliyatda
(mashg’ulot, musobaqa, ko’rgazmali chiqishlarda va x.k. da) sportchi uchun
55

majburiy bo’lgan xattixarakatlar normasi va qoidalarining yig’indisidir. Sport
etikasining asosi – o’zbek sportchisiga qo’yiladigan axloqiy talablardir.
Ular musobaqalarning talablarida, nizom va programmalarida qonunlashtirilgan:
musobaqalarda sportchilar uchun bir xil sharoit yaratish, g’oliblarni aniqlashda
ob’ektiv bo’lish, raqib va sudpyaga nisbatan xurmatda bo’lish, musobaqalarda
xavfsizlikni ta’minlash, marosimlarga rioya qilish, sport musobaqalarini targ’ibot
qa tashviqot qilishdir.
Bu talbalar sportchilarimizda yuqori ongli intizomni, jismoniy kamolotga erishish,
sog’liqni mustaxkamlash va ijodiy uzoq umr ko’rish uchun kurashda sport
mexnatsevarligini tarbiyalashga yordam beradi. O’zbek sportchilari yuqori sport
yutuqlari va jaxon rekordlarini o’rnatishda o’zlarining jamoa bo’lib va aktiv
kurashishlari orqali Vatanni va sportini ulug’lashlari, xalqaro miqyosda
O’zbekiston sportining bayrog’ini baland tutishlari, shaxsparastlik oldida ta’zim
qilmaslik, kamchiliklarga murosasiz bo’lishlari, yoshlarga sport bilan endi
shug’ullanuvchilarga o’z sport tajribalarini o’rnatishlari kerak.
Sportchini o’zining tarbiyasisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. O’zo’zini tarbiyalashga
intilish, sportchining etukli ishonchga ega bo’lganligi, irodasi va xarakteridan
dalolat beradi. Shaxsiy tarbiya quyidagilarni o’z ichiga oladi:
1) o’zo’zini tuta bilish, ijobiy va salbiy tomonlarni ajrata bilish, o’z xattixarakatini
tanqidiy baxolash, o’zi to’g’risida boshqalarning fikriga quloq solish; 2) o’z
faoliyati va xattixarakatlarini taxlil qilishdan iborat.
Shaxsiy tarbiya o’zo’zini rag’batlantirishga, o’z oldiga majburiyat qo’yishga
yordam beradi. O’zo’zini engish o’z imkoniyatlariga ishonch xosil qildiradi.
O’zo’zini tarbiyalash shaxsiy xususiyatlariga, madaniyatiga, xayotiy tajribasi va
boshqalarga bog’liq bo’ladi.
Psixologik tayyorgarlik. Jismoniy, texnik, taktik va funktsional tayyorlash
jarayonini boshqarish uchun bilim, malaka va tajriba zarur bo’ladi. Sportchining
ruxiy xolatini boshqarish eng murakkab xisoblanadi.
56

Jismoniy va texnik tayyorgarliklari bir xil bo’lgan sportchilar birbiridan fikrlash,
sezish, kuzatish xislatlari bilan farq qilishadi, shunga ko’rapsixologik tayyorgarlik
ancha oldinroq boshlanadi. Eng avvalo uni axamiyati aniqlanadi.
Musobaqa boshlanishida odam xayajonlanadi. Bu«start old xolat» bo’lib, psixik
xolat o’zgaradi va organizmda vegetativ o’zgarishlar sodir bo’ladi (pulps, qon
bosimi ortadi, energiya almashuvi kuchayadi, ichakqorin faoliyati o’zgaradi, uyqu
buziladi va x.k.). start oldi xolati sportchining malakasiga, o’z kuchiga ishonish
darajasiga, sportchini musobaqadan ajratadigan vaqtga, uning nerv faoliyatining
xususiyatiga, tayyorgarligiga, uning komandasining uyushqoqligi va o’zaro
moslashuviga bog’liq bo’ladi.
Trener sportchiga o’z irodasini kurashga jalb qilishiga yordamlashuvi zarur.
Musobaqaga yaxshi tayyorlanish uchun ikki xolat bilan kurashish zarur: 1)bo’lajak
musobaqaga sportchining befarq munosabati va 2)musobaqaga katta axamiyat
berib, uning bo’lajak taqdirini xal qiladigandek qarashga yo’l qo’ymaslik. Bunda
sportchiga qanday natijaga erishishdan qat’iy nazar o’z imkoniyatidan to’liq
foydalanish muxim ekanligiga ishontirish lozim.
Psixologik tayyorlashda sportchining o’z kuchiga ortiqcha ishonishi salbiy
oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Psixologik tayyorlash qat’iy individuallashtirilgan bo’lishi kerak. Tezkor kuchi
talab qilinadigan sport turlarida o’ta og’ir, lekin qisqa vaqt davom etadigan zo’r
berishlarga, chidamlilik talab etiladigan sport turlarida esa, uzoq vaqt irodaviy zo’r
berish va charchashga bardosh berishga tayyorlash zarur bo’ladi.
Sportchini xaddan tashqari ruxiy zo’r berishlardan saqlash va unga chuqur va bir
tekis nafas olishni, muzikani tinglab va ijro etishni, o’z ichida qo’shiq aytishi, ongli
ravishda muskullarni bo’shashtirish, autogen cho’kish usullarini qo’llashni,
mimika muskullarining zo’riqishini yo’q qilishni (ko’zlarni yumib kulish, bet
qismlarini uqalashni) o’rgatish zarur.
Tayyorgarlik ko’rishda murakkab qismlariga diqqatni jalb etishda ideomotor
mashq qilish yaxshi yardam beradi.
57

Harakatlardagi noaniqlikni va ijro etishdagi xatolarni quyidagi izchillikda:
qo’pol va muhimlarini, k е yin mayda va uncha ahamiyatli bo’lmaganlarini bartaraf
etish k е rak. Tajriba shuni ko’rsatadiki, konkr е t harakat amallariga o’rgatishda
muallim hamma vaqt ikki turdagi: tipik va notipik bo’lgan xatolarga duch k е ladi.
Tipik xatolarning oldini olish, ularni bartaraf etish uchun muayyan m е tod va
usullarni ko’zda tutadi. Masalan, harakatlarni bajarishda o’rganuvchi
harakatlarning to’g’ri yo’nalishidan yoki amplitudasidan k е tolmaydigan sharoit
yaratilganda (bo’shliqni har xil pr е dm е tli topshiriq va hokazolar vositasida
ch е klash), xatolarni «majburan» bartaraf etish usuli ko’p vaqt samarali bo’ladi.
Notipik bo’lgan xatolarni shug’ullanuvchilarning har birining o’ziga xos
xususiyatlarini batafsil o’rganilgandagina bartaraf qilish va ularning oldini olish
mumkin bo’ladi. Harakatlarning noaniq va xato bo’lishining sabablarini ravshan
b е lgilash zarurdir. Xatolar yo o’rgatish m е todining ratsional bo’lmasligi,
o’quvchilarning vazifalarni yetarli darajada aniq tushunmasliklari, yo murakkab
harakatning avvalgi fazalarini noto’g’ri bajarish natijasida paydo bo’ladi.
Topshipiqlar harakatning oldingi fazalarini noto’g’ri bo’lishiga yo’l qo’ymaydigan
holda izchil bo’lishi k е rak.
Harakat amallarini o’rgana boshlashda harakat aktini ko’rish va eshitish
asosida boshqarishga imkon b е ruvchi usullar yestakchi m е todik usullar
hisoblanadi. Bu shuning uchunki, mazkur bosqichda ko’zga tashlanib turadigan
harakat s е zgilari yo’qdir. Bosh miya katta yarim shari po’stlog’ining kin е st е tik
analizator qo’zg’ovchilarida, bu qop-qorong’i, S е ch е nov e'tibor b е rganid е k,
muskul s е zgisini «ajrata» olish uchun, avval unga — po’stloqqa ko’rish va eshitish
analizatorlarining yordam b е rishi zarurdir. K е yinchalik ularning vazifasi kamayib
boradi va y е takchi rolni harakat analizatori egallaydi. Sport trenirovkasi metodlari.
YUqori sport mahoratiga erishishga qaratilgan barcha vositalar sport mashg’uloti
metodlariga kiradi.Harakat faoliyatiga o’rgatish metodlari jismoniy tarbiya
nazariyasi va metodikasining umumiy asoslaridan sizga ma’lumdir. Bu erda ularni
sport mashg’ulotiga nisbatan aniqlashtirishga to’g’ri keladi. Usullarning asosiy
59

maqsadi harakat malakalarini takomillashtirish va jismoniy sifatlarni tarbiyalashga
qaratilgan.
Sport mashg’ulotiga belgilangan vazifalarga ko’ra, qat’iy reglamentlangan
mashq usullari turli xil variantlarda qo’llaniladi.
Harakat faoliyatini ibtidoiy o’zlashtirish bu harakatlarni amaliy o’zlashtirish
usullaridan boshqa narsa emas.Harakat malakalarini takomillashtirish jarayonida
standart va almashtirib mashq qilish usuli keng qo’llaniladi.Harakat sifatlarini va
organizmning funktsiyalarini takomillashtirishda maqsadga muvofiq tanlangan
mashqlar kompleksi, interval mashq qilish usuli (navbatdagi nagruzkalar orasida
belgilangan vaqtda dam olish), uzluksiz mashq qilish (dam olinmasdan mashqlar
kompleksi uzluksiz qo’llaniladi) va yuqorida qayd qilingan turli xil usullar
qo’llaniladi.
Bir metodning o’zi keng vazifalarni hal qilishda va sportchini tayyorlashda
asos bo’lib xizmat qilishi mumkin, masalan, yugurishda o’zgaruvchan mashq qilish
usuli yordamida bir vaqtning o’zida chidamlilikni tarbiyalash, yugurish texnikasini
takomillashtirish, masofa bo’ylab kuchni taqsimlashning taktik variantlarini mashq
qilish mumkin va hokazo, ya’ni bir usul orqali sportchining jismoniy, texnik va
taktik tayyorgarligini amalga oshirishi mumkin.
Qat’iy reglamentlangan metoddan tashqari sport mashg’ulotida
musobaqalashish va o’yin metodi, shuningdek, doiraviy mashq qilish metodi keng
qo’llaniladi.Musobaqalashish usulining asosini faqat raqib bilan kuch sinash emas,
balki o’z-o’zi bilan ham musobaqalashish tashkil qiladi, shuning bilan birga
mashg’ulotga kiritilgan o’yin usullari yordamida yuqori ruhiy ko’tarinkilikka
erishiladi, fikrlash qobiliyati, qo’yilgan maqsadga erishish irodasi va qat’iyligi
rivojlanadi.Doiraviy mashq qilish jismoniy mashqlarni qo’llashni tashkiliy-
metodik shakli sifatida jismoniy sifatlarning kompleks ifodalanishini
takomillashtirishga qaratilgan.Sport trenirovkasi vositalari. YUqori natijalarga
erishish uchun jismoniy tarbiyaning barcha vositalari: Jismoniy mashqlar, gigienik
60

omillar va tabiatning sog’lomlashtirish kuchlari, shuningdek, mashg’ulotlar
davomida vositalarning keng ishlab chiqarilgan sistemasi qo’llaniladi.
L.P.Matveev sportchilarning yutuqlariga qarab sport turlarini 5 guruhga ajratadi.
1. Yakka kurash, engil va og’ir atletika, sport o’yinlari, gimnastika va
boshqa sport turlari.
2. Mototsikl, avtomobil, samolyot, qayiq kabi texnika vositalari.
3. Miltiq kamon kabi nishonga olish sport turlari.
4. Aviamodellar, avtomodellar singari konstruktorlik sport turlari.
5. Shaxmat, shashka yanglig’ ma’naviy sport xillari.
Barcha mashqlar musobaqalashish va tayyorlov mashqlariga bo’linadi,
tayyorlov mashqlari o’z navbatida maxsus tayyorlov va umum tayyorlov
mashqlarini o’z ichiga oladi.
Musobaqalashish mashqlari-bu sport turiga xos bo’lgan va to’liq muayyan
sport turining talablariga binoan bajariladigan yaxlit xarakat faoliyatidir.
Ko’pgina musobaqalashuv mashqlari harakat tuzilishi bo’yicha cheklangan va
qisqa yo’nalishga ega bo’ladi; bular monostrukturalari mashqlardir. Bunga tezkor-
kuch mashqlari (sakrashlar, uloqtirish, og’irlikni ko’tarish, sprint) va
chidamlilikka xos submaksimal, katta va o’rtacha zo’r beriladigan yiklik harakat
(yugurish, suzish va boshqa)lar kiradi.
Sport trenirovkalarini tashkil etishning uslubiy tamoyillari.
Sportchini jismoniy tayyorlash.
Jismoniy tayyorlashning mazmunini: kuch, tezkorlik, chidamlilik va
qayishqoqlikni tarbiyalash tashkil qiladi. Jismoniy tayyorgarlik sport mashg’uloti
mazmunining poydevoridir.
Kuchni tarbiyalash.
Muskul kuchi ikki xil rejimda namoyon bo’ladi:
1) Statik yoki izometrik rejimda bir holatda zo’r berib ushlab turilganda
kuch namoyon bo’ladi;
61

2) dinamik rejimda. Bunda muskul uzunligi o’zgaradi va muskulning elastik
tarangligi katta kuch bilan sodir bo’ladi. Dinamik rejimda qarshilikni engadigan
ish bajarilishi mumkin (miometrik rejim), masalan, uloqtirishdagi depsinishlar va
h. k. shning bunday faoliyati auksotonik qisqarish deb belgilanadi (nerv muskul
apparatida o’zgarish sodir bo’lganda turlicha kuch talabiga muvofiq muskullar
qisqaradi va taranglashadi); va (pliometrik rejimdagi ish)sakrab tushishlarda,
osilish va hakazolarda muskul uzunligi oshadi. Bu erda muskullarning auksotonik
qisqarishi singari izotonik (nerv-muskul apparatiga ta’sir qiladigan kuch
o’zgarmasa muskul tarangligi bir hilda qoladi) qisqarish ham mumkin.Shunday
voqealar ma’lumki, kishida affekt (vahima, qo’rquv, g’azab) holatida g’oyat katta
kuch va tezlik paydo bo’ladi. Bu kuch qaerdan paydo bo’ladi? Har bir yosh
organizm normal sharoitda o’zida juda katta kuch zapasi va imkoniyatlarni saqlab
yuradi. Odatda, bu kuch va imkoniyatlarning faqatgina bir qismi haqiqatan amalga
oshiriladi va kishining keyingi hayotida sarflanadi va ko’pincha juda oz qismi
ishlatiladi. Muhim masala shundan iboratki, organizmimizdagi kuchning katta
zapaslaridan imkoniyati boricha qanday qilib to’liqroq foydalanishdadir (hisoblab
chiqilishicha, muskul tolalarining jami kuchi 30 ming kg ga yaqindir, suyaklarning
cho’zilishga nisbatan mustahkamligi esa, cho’yanning mustahkamligiga tengdir).
Kuch qobiliyatlarining turli faoliyatlarga bog’liqligi 1. Kishining
kuch qobiliyatlari organizmning shaxsiy rivojlanishiga zich bog’langan va undan
foydalanish masalasi maqsadga muvofiq yo’naltirilgan bo’lishi kerak.
62

Xulosa
Kuch qobiliyatlari qarshilikni engish tezligiga bog’liq bo’ladi va harakat
tezligi qancha katta bo’lsa, og’irlik yoki qarshilik ko’rsatish darajasi shunchalik
kam bo’lishi kerak va aksincha.Minimal quvvatdagi zo’r berishning (yadro
itqitishda )namoyon bo’lishida esa ish o’rta zonada sodir bo’lishi kerak. Lekin bu
zo’r berishi quvvati “portlovchi” kuchning rivojlanishi hisobiga eng qisqa vaqt
ichida sodir bo’lishi mumkin.
“Portlovchi” kuchning darajasini baholashda tezkor kuch indeksidan
foydalanish qulaydir. “Portlovchi kuchning” yorqin misoli sakrashdir, u
harakatlanishda tez maksimal zo’r berish qobiliyatini takomillashtirishda
ifodalanadi.Pastlab boruvchi harakatlarda muskul uzunligi zo’rlab oshirilsa muskul
kuchi maksimal izometrik kuchga nisbatan ancha ko’proq bo’ladi (50-100% ga).
Masalan, chuqurlikka sakrashda sodir bo’ladigan kuch depsinishdagi kuchdan
kattadir.Bir xil tayyorgarlikka ega bo’lganda, vazni og’irroq sportchilar engil
vaznlilarga nisbatan ko’proq natijaga erishadilar. YUqori mahoratli sportchilarda
tana og’irligi va kuch orasidagi bog’liqlik 0,93 shartli ko’rsatgichga teng, oddiy
sportchilarda –0,80; mashq qilmaganlarda esa 0,00 ga teng bo’ladi. (Shuning
uchun sport bilan shug’ullanmagan kishilarning vazni yog’ qatlami hisobiga,
sportchilarning vazni esa, muskul massasining kattayishi hisobiga oshadi). Turli
vazndagi kishilarning kuchini solishtirish uchun odatda 1kg og’irlikka keladigan
kuch miqdorini ko’rsatadigan nisbiy kuch miqdorini ko’rsatadigan nisbiy kuch
quyidagicha o’lchanadi: mutloq og’irlik sportchining vazniga taqsimlanadi.
Kishining yuqorida belgilangan mutloq muskul kuchini muskulning fiziologik
1sm ko’ndalang kesimiga to’g’ri keladigan mutloq kuchi bilan adashtirmaslik
zarur.
Shunday qilib, vazn ortishi bilan mutloq kuch pasayadi.Nisbiy kuchning
pasayishi tananing shaxsiy og’irligi, sportchining tana hajmi (balandligi, eni,
63

qalinligi)ga, ya’ni uning uzunlik o’lchovlarining kubiga mutanosib bo’lishi bilan
tushuntiriladi.Endi murakkab reaktsiyani ko’rib chiqamiz.
U ikki xil bo’ladi: 1) harakatlanuvchi ob’ektga bo’lgan reaktsiya; 2) tanlab
javob qaytarish. Harakatlanuvchi ob’ektga xos bo’lgan reaktsiya yakka kurash,
to’p o’yinlari va hokazolarda uchraydi. Bunda ko’rish maydonida shu ob’ektni
farqlash va belgilab olish, uning yo’nalishini va harakatlanish tezligini aniqlash,
shunga muvofiq harakatlanish planini tuzish va uni amalga oshirish lozim bo’ladi.
Ko’p vaqt qo’zg’alish jarayoni tormozlanlsh jarayonidan ustun kеlganda
o’rganish qiyinlashadi; tеz ta'sirlanadigan o’quvchilarda kеch qolish tipidagi shartli
tormozli rеflеkslar juda qiyinchilik bilan hosil bo’ladi — bunday o’quvchilar
asosiy kuch bеrishni vaqtidan oldin qattiq turib amalga oshiradilar
(V.D.Maznichеnko). Ularda harakatni o’rganib bo’lingandan kеyin ham murakkab
sharoitda — musobaqalarda, charchaganda va hokazolarda kеchikuvchi rеflеksda
buzilish bo’lishi mumkin. Tormozlanish jarayonining ustun bo’lishi va nеrv
jarayonlari harakatchanligining yomonligi bilan farq qiluvchi o’quvchilarda ham
harakat ko’nikmasi va malakalari kеch tarkib topadi. Harakatlarning sеkinligi
bunday o’quvchilarga kеrakli harakatlar tеzligini, sur'atini va ritmini egallashga
uzoq vaqt imkoniyat bеrmaydi. Po’stloq jarayonining harakatchanligini
tayyorgarlik tеzlik mashqlari vositasida maxsus rivojlantirishga, ratsional
tеxnikaga mos kеlmoqchi dinamik stеrеotipning hosil bo’lishiga yo’l qo’ymaslik
maqsadida o’rganilayotgan harakatni vaqtincha to’xtatishga to’g’ri
kеladi.Harakatni dastlabki o’zlashtirish jarayoniga qo’rqish emotsiyasi bilan
bog’liq bo’lgan himoya qilish rеaktsiyasi kuchli ta'sir qilishi mumkin.
Shug’ullanuvchining yiqilishidan, biror joyning og’rib qolishidan qo’rqishi uning
g’ayratini chеklab qo’yadi va harakatlarni egallashiga xalaqit bеradi. Bunday
rеaktsiyaning oldini olish va uni bartaraf etish choralarini ko’rish, qo’rqish
emotsiyasini hosil qiluvchi sabablarni yo’q qilish zarurdir. Bu jihatdan ishonch,
xavfsizlik hissi hosil qiluvchi va bu bilan o’rgatishning borishini tеzlashtiruvchi
straxovka samarali bo’lib qoladi. Shu ma'nosida straxovkani o’rgatishniig mеtodik
64

usuli dеb hisoblash mumkin.Birinchi bosqichda o’rgatishni tashkil etishga bo’lgan
muhim talablardan biri — nisbatan doimiy sharoit: harakatni asosiy variantini va
o’rgatish sharoitini saqlashdir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Abdullaev, Ya. M. (2012). Razvitie fizicheskogo vospitaniya podrastayuhego
pokoleniya v neprero’vnom obrazovanii. Molodoy ucheno’y, (11), 381-383.
2. Abdullaev, Ya. M. Sozdanie pedagogicheskix usloviy v formirovanii
volevo’x kachestv u uchenikov nachalno’x klassov G’ Ya. M. Abdullaev, D. Yu.
Turdimurodov // Colloquium-journal. – 2020. – № 24-2(76). – S. 14-16.
3. Abdullaev, Y. (2021). Forms and methods of developing the use of folk
movement games in high school students. Mental Enlightenment Scientific-
Methodological Journal, 2021(2), 73-79.
4. Abdullaev, Ya. M. (2021, October). Osobennosti razvitiya fizicheskix kachestv
u uchenikov starshego shkolnogo vozrasta sredstvami podvijno’x igr. In " Online-
conferences" platform (pp. 523-525).
5. Abdullaev Yashnarjon Mahkamjonovich, & Turdimurodov Dilmurod
Yo’ldoshevich (2020). O’smir yoshdagi o’quvchilarda irodaviy sifatlarni
jismoniy tarbiya vositalari orqali rivojlantirish. (Sovremennoe obrazovanie
(Uzbekistan). (9 (94)), 56-62.
6. Abdullaev Yashnarzhon Makhkamovich. (2021). Physical education of senior
schools by means of folk moving games. European Scholar Journal, 2(11), 70-72.
7. Turdimurodov, D. Y. (2021). Willed qualities of a personality and ways of their
formation in sport. ISJ Theoretical & Applied Science, 12 (104), 689-692.
8. Tupdimupodov, D. Yu. (2022). Vliyanie zanyatiy ednoborstvami na uroven
proyavleniya moralno - volevo’x kachestv uchahixsya
obheobrazovatelnoy shkolo’. Academic research in
9. Yuldashevich, T. D. (2022). Education and development of volive qualities in
schoolchildren by means of physical education. Academicia Globe:
Inderscience Research, 3(01), 59-62.
65

10. Turdimurodov, D. Y. (2021). Sport o’yinlari bilan shug’ullanish jarayonida
o’quvchilarda irodaviy sifatlarning shakllanish xususiyatlari. Aktualno’e
nauchno’e issledovaniya v sovremennom mire, 3(9 (77)), 140-144.
11. Menglikulov, Khairulla (2021) "Features of organization of general physical
preparation in lesson and extracurricular activities," Mental Enlightenment
Scientific- Methodological Journal: Vol. 2021 : Iss. 2 , Article 6.
12. Menglikulov, X. A. (2020). Osobennosti fizicheskoy podgotovki spetsialistov
fizicheskoy kulturo’ v vo’sshem uchebnom zavedenii. Pedagogika va
psixologiyada innovatsiyalar, 11(3).
13. Alikulovich, M. K., & Yuldashevich, T. D. (2020). Development of physical
training skills and formation of willpower qualities in
extracurricular activities. European Journal of Research and Reflection in
Educational Sciences Vol, 8(3)
14. Soatovich, R. X. (2020). Development of Didactic Support for the Preparition
of Future Physical Education Teachers for Innovative Activities in the Field of
Womens Sport Education. Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR).
66

Sport trenirovkalari, sog’lomlashtirish trenirovkalari va mashg’ulotlarning maqsadi va vazifalari

Купить

Похожие документы
Yosh futbolchilarni tanlab olishning o’ziga xos xususiyatlar
Gimnastikada muhofaza qilish va yordam ko‘rsatishni o‘rgatish hamda ularni takomillashtirish
Xususiy maktablarda darsdan tashqari jismoniy tarbiya mashg'ulotlari orqali o'quvchilarning intellektual salohiyatini oshirish
Yosh kurashchi qizlarda tezkor kuch qobilyatlarini rivojlantirish uchun maxsus xarakatli o‘yinlardan foydalanishning nazariy asoslari
Yosh futbolchilarga to’pni boshqarish turlari va texnikasini o’rgatish