• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 151.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Май 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Ilyos Hamidov

Дата регистрации 15 Декабрь 2024

6 Продаж

Strategik boshqaruvda mahsulot tushunchasi

2-BOB. MAHSULOT DINAMIKASI 2.1. MAHSULOTNING HAYOTIY DAVRI Mahsulot korxona faoliyatida juda muhim ahamiyatga ega. Ko„pincha mahsulot korxonaning raqobat sharoitda yashovchanligini belgilab beruvchi hal qiluvchi rolni o„ynaydi. Korxonaning bozorda o„z o„rnini topishi, atrofdagilar bilan barqaror aloqalarni ta minlay‟ olishi, o„zgaruvchan muhit talablariga tezkorlik va omilkorlik bilan moslasha olishi asosan korxonaning o„zi ishlab chiqarayotgan mahsulotga e tibori, uning mahsulot strategiyasini ishlab chiqishga ‟ yondoshuvi bilan bog„liq. Har bir mahsulot o„z hayotiy davrlarining muayyan bosqichlaridan o„tadi. Mahsulot hayotiy davrining umumiy xususiyatlari tahlil qilish, uning alohida davr (faza) larini o„rganish, mahsulotning hayotiy davrning qaysi davridan o„tayotganligini aniqlash va xokazolar korxona tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotga oid strategiyani ishlab chiqishda muhim jihatlaridan sanaladi. Mahsulotning hayotiy davri to„rt davrdan iborat: 19 Kuchli raqobat mavqeiga va yetarli moliyaviy resurslarga ega bo„lmay, kuchli va moliyaviy qudratli kompaniyalarga hujum qilishda ehtiyot bo„ling, har tomonlama o„ylang. Raqobatchining kuchli tomoniga qaraganda uning zaif tomoniga hujum qilish qulayligini unutmang. Xarajatlarning ishonchli ustunligiga ega bo„lmay turib, narxlarni pasaytirishga harakat qilmang. Bozor ulushini egallash uchun agressiv harakatlar raqobatchilarning javob reaktsiyasiga sabab bo„lishi va narxlar jangi boshlanishi natijasida bozorning hamma qatnashchilarining oladigan foydasi pasayishi mumkinligini o„ylab ko„ring. Differensiyalash strategiyasini qo„llashda ko„rsatiladigan xizmatlarning va ekspluatatsiya ko„rsatkichlarining eng katta kamchiliklarini aniqlang. Raqobatchi tovarlar o„rtasidagi kichik farqlarni iste molchilar sezmasligi yoki ular uchun katta ahamiyatga‟ ega bo„lmasligi mumkin. 46 o„zgargan taqdirda u o„zgarishlar qilishga qay darajada moyilligini, u qay bir yo„nalish bo„yicha raqobatni kuchaytirishi yoki susaytirishini aniqlash mumkin. M.Porter tomonidan raqobatchining kelajakdagi maqsadlari tahliliga yondashuv quyidagilarni nazarda tutadi (Porter,p.51-53): ● moliyaviy maqsadlar; ● tavakkalchilikka moyilik darajasi; ● tashkilotda mavjud qadriyat va me yorlar;‟ ● nazorat va rag„batlantirish tizimlari; ● buxgalteriya hisoboti tizimi; ● rahbarlar, ayniqsa yuqori darajadagi rahbarlar turlari; ⁃ korxonaning istiqboldagi rivojlanishi haqida shakllangan qarashlar; direktorlar kengashi tartibi; al ternativ xatti-harakatlarni cheklab qo„yishi mumkin bo„lgan ‟ shartnomaviy majburiyatlar; davlat tomonidan boshqaruv cheklovlari. 1. Mavjud strategiyaning samaradorligi Strategiyani baholashni rahbar «Strategiya nimalardan tashkil topadi?» va «Korxonaning moliyaviy va strategik maqsadlari qanaqa?» degan savollarga javob berishdan boshlaydi. Buning uchun: 34 reklama qilishadi. Dastlab korxona marka uchun ishlaydi, so„ngra agar bunday ish muvaffaqiyatli bo„lsa, marka korxona uchun ishlaydi. Korxonalar markaga katta hajmdagi pul mablag„larini qo„yish bilan o„zlari uchun raqobatdagi ustunliklarni yaratishadi. Bunda korxonalar katta e tiborni ham‟ o„z markasini noqonuniy foydalanishdan ham unga zarar keltirishi mumkin bo„lgan harakatlardan himoya qilishga qaratadi. 1. Mahsulotning imiji Mahsulotning funksional iste mol xususiyatlari doirasidan ‟ tashqarida bo„lgan ikkinchi muhim tarkibiy qismi bo„lib imij hisoblanadi. Marka va imij bir-biri bilan juda uzviy bog„langandir. Marka imijni yaratishga ko„maklashadi, o„z navbatida marka korxona mahsulotlarining muayyan imijini ifodalaydi. Agar mahsulot marka, uni boshqa mahsulotlardan ajratib turadigan tovar belgisiga ega bo„lmasa, mahsulotning imiji majud bo„lishi mumkin emas. SHuning bilan birga ko„pchilik hollarda xaridor tegishli mahsulot muayyan imijga ega bo„lganligi uchun ham bu yoki u markadagi mahsulotga o„z afzalligini bildiradi. Biroq, marka va imij mahsulotning bir-biri bilan juda uzviy bog„langan tarkibiy qismlarini tashkil etishiga qaramasdan ular hech qanday holatda bir-biriga mos kelmaydi va bir-birining o„rnini bosa olmaydi. Endi, mahsulotning bir qismi sifatida e tirof etiladigan imijning ‟ o„zini nima ekanligi, u o„zida mahsulotning qanday xususiyatlarini ifoda etishi, korxona mahsulotning imijini yaratish bilan nimani yaratishi, xaridor imijni xarid qilib nima uchun to„lovni amalga 13 xususiyatlarining uning spetsifikasiga mos kelishi kabilar bundan quyida bo„lmaydi. Muayyan markadagi mahsulotlarni xarid qilish mijoz uchun ulardan foydalanish jarayonini soddalashtiradi, Chunki bir xil markadagi tovarlarning ko„pchiligi shunga o„xshasha ekspluatatsion xususiyatlarga ega bo„lishadi. Muayyan markadagi mahsulotni xarid qilib mijoz xizmat ko„rsatish, ta mirlash va mahsulotning o„rnini almashtirishning tegishli tizimiga‟ kiritiladi. Marka xaridor uchun mahsulotning boshqa mahsulotlar tizimida pozitsiyalanishini, shuningdek ushbu mahsulotning boshqalar bilan o„zaro kombinatsiyalanishini osonlashtiradi. Bir qator markalardagi tovarlar yuqori darajadagi mavqega ega bo„lganliklari uchun ham xarid qilinadi. Mijoz muayyan markadagi tovarni xarid qilib o„zining muayyan ko„rinishdagi mahsulotlarga bo„lgan ehtiyojlarini qondiradi. Bunday holatda marka mahsulot ko„rinishining kafolati bo„lib namoyon bo„ladi. Marka xaridorga tanlash va xarid qilish protsedurasini osonlashtiradi, Chunki me yoridan ortiq to„lgan bozor va tovar suffitsiti sharoitlarida ‟ marka mahsulotni izlash va tanlashda o„ziga xos mo„ljal bo„lib xizmat qiladi. Markaning mahsulot tarkibiy qismi sifatidagi roli va salmog„i har doim o„sib boradi. SHuning uchun korxonaga mahsulotni yaratishda markani yaratish jarayoni nihoyat darajada muhim ahamiyat kasb etadi. Ko„plab korxonalar mijozlarni aynan o„z markalaridagi tovarlarni xarid qilishga jalb qilish maqsadida mahsulotni emas, balki markani 12 Muammolarni hal etish uchun samarali strategik harakatlar rejasini yaratish rahbarlarning oxirgi analitik vazifasi hisoblanadi. Ushbu bosqichgacha rahbarlar yuqoridagi tahlillarni amalga oshirishlari joriy vaziyatni baholashlari va alohida diqqatni jalb etadigan strategik sohalarni aniqlashlari lozim. Rahbarlar muammolarni aniq bilishlari uchun quyidagi savollarni o„rganishlari tavsiya etiladi: •Joriy strategiya tarmoqdagi harakatlanuvchi kuchlarga mos keladimi? •Joriy strategiya istiqboldagi muvaffaqiyat omillariga qanchalik mos keladi? •Joriy strategiya tarmoqda harakatlanuvchi besh raqobat kuchidan (tarmoqdagi sotuvchilar raqobati, o„rinbosar tovarlar raqobati, yangi raqobatchilarning paydo bo„lishi, ta minotchilar raqobati,‟ iste molchilar raqobatchi kuchi) qanchalik himoya qiladi? ‟ •Joriy strategiyaning korxonani tashqi xavf-xatardan himoya qila olmasligining sababi nimada? •Korxona raqobat ustunligiga egalik yoki u raqiblardan orqada qolmaslik tadbir- choralarini ko„rish kerakmi? •Joriy strategiyaning kuchli va zaif tomonlari nimada? Bular korxonaning nima qilishi kerakligini ya ni kichik tuzatishlar ‟ bilan joriy strategiyani amalga oshirish kerakligini ko„rsatadi. Strategiya korxonaning tashqi vaziyatiga va ichki holatiga qanchalik mos bo„lsa, shunchalik kam sonli o„zgarishlarni strategiyaga kiritish kerak bo„ladi. 1. Raqobat ustunligini saqlash uchun himoya strategiyalaridan 37 Beshinchi qadamda mahsulotni yakuniy baholash amalga oshiriladi va marketing strategiyasi ishlab chiqiladi. Bu qadamda bozorga cheklangan miqdorda haqiqiy mahsulot chiqariladi. Mazkur qadamning vazifasi mahsulotni sotishda duch kelinishi mumkin bo„lgan muammolarnmi aniqlash, shuningdek, marketing strategiyasi va mahsulotdan kutilayotgan daromadlilikka oydinlik kiritish uchun axborot olishdan iborat. Oltinchi qadam- yangi mahsulotga xizmat ko„rsatuvchi tizimni yaratish. Bu qadam yangi mahsulotni sotish natijalariga baho berish uchun axborot bilan ta minlashni o„z ichiga oladi.‟ Ettinchi qadam – yangi mahsulotni bozordagi taqdimotini amalga oshirish. Bu qadam asosan reklama xarakteriga ega bo„lib, korxonaning bozorga yangi mahsulot bilan chiqayotganligini e lon ‟ qilishi bilan bog„liq. Bu qadam uchun vaqt omili, shuningdek, korxonaning hududiy strategiyalari, u tomonidan bungacha bozorga chiqarib kelinayotgan mahsulot assortimenti kutilayotgan xaridorlar guruhlari va h.k.lar bilan bog„liq omillarni hisobga olish juda muhimdir. 1. Korxonaning mahsulot strategiyasi Ishlab chiqarishni va mahsulot sotish hajmining kengaytirish yoki ularni qisqartirish, mahsulotni to„laligicha yangisiga almashtirish yoki uni qisman takomillashtirish, mahsulot bozorini uni shakllantirishning ilk davrida egallab olishga intilish yoki bozor shakllanib bo„lganda unga chiqish va mahsulot bozori ulushi 28 boshqaruv tajribasi xarajatlar zanjirining istalgan nuqtasiga ko„chirilishi mumkin. Strategik muvofiqlikning ijobiy tomonlaridan foydalanish . Strategik muvofiqlikka ega tarmoqqa diversifikatsiyalashish bu muammo echildi degani emas, bu ishning yarmi xolos, undan amaliy foyda olishga erishish lozim. 3.2Korporatsiya strategiyasini qayta ko‘rish yoki qisqartirish va buyurtma portfelini qayta restrukturizatsiya qilish Qayta qurish strategiyasi buyurtma portfelini sog„lomlashtirishda qo„llaniladi. Mushkul ahvol bir yoki bir-necha biznes sohalaridan keladigan zararlar tufayli vujudga kelishi mumkin. Qayta qurish strategiyasi zarar keltiruvchi sohalarni aniqlab, tahlil etib, ularni foyda keltiradigan sohaga aylantirish demakdir. Qisqartirish strategiyasi bizneslar ko„lamini toraytirishni nazarda tutadi. Rahbariyat diversifikatsiya juda keng degan fikrga kelsa, korxona o„z kuchini bir necha asosiy biznes sohalariga yo„naltirishi mumkin. Ba zi korxonalar bir necha yillik urinishlardan keyin ham‟ biznesni samaradorligini ta minlay olmaydilar yoki mablag„ va asosiy ‟ fondlar etishmasligi sababli biznesni qisqartirishga to„g„ri keladi. Rahbariyat korxona resurslari juda keng tarqoqlashgan degan fikrga kelsa ham, biznes yo„nalishlarini qisqartirishlari mumkin. Restrukturizatsiyalash strategiyasi . Bunda buyurtma porfelining tarkibi jiddiy o„zgartiriladi. Masalan korxona to„rtta biznesni sotdi, to„rttasidan voz kechdi, lekin o„n ikkita biznesni sotib oldi va oltitasini o„z tarkibida yaratdi. Demak, korxona 18 ta yangi restrukturizatsiya biznesiga ega bo„ldi. 49 Tahlil ikki yo„nalish bo„yicha amalga oshiriladi : ● raqobatchini harakatlantiruvchi kuchlar aniqlanadi; ● raqobatchining nima qilayotganiva nima qila olishi aniqlanadi. Raqobatchini harakatlantiruvchi kuchlarni o„rganish, uni faoliyatining ikki jihatiga yo„naltiriladi: ● raqobatchini boshqaruvning barcha darajalari uchun belgilangan kelajakdagi maqsadlari; ● raqobatchining o„ziga va tarmoqqa oid mo„ljal (reja)lari; Raqobatchining nima qilayotgani va nima qila olishini o„rganishda ham tahlil ikki yo„nalish bo„yicha amalga oshiriladi: ● raqobatchining joriy strategiyasi, ya ni uning qanday amalga‟ oshirilayotgani; ● kuchli va bo„sh tomonlari nuqtai nazaridan raqobatchining imkoniyatlari. Sanab o„tilgan yo„nalishlar bo„yicha tahlil natijasi raqobatchining kelajakda amalga oshirilayotgan tadbirlar prognozi - raqobat xatti – harakatilari profilini tuzish bilan yakun topadi. Raqobatchining kelajakdagi rejalarini aniqlab olish korxonaga uning faoliyatiga oid qator jihatlarni anglab olish imkonini beradi. Xususan, raqobatchi ishlarining joriy holatidan qay darajada qoniqishni, u tomondan amalga oshirilayotgan joriy tadbirlarni qanchalik jiddiy qabul qilish kerakligini, u o„z strategiyasini qay darajada o„zgartirmoqchiligini, raqobatchilar xatti-harakatlari 33 oshirish maqsadida kafolatlar sohasini sun iy ravishda kengaytirishadi‟ yoki hatto mahsulotning funksional va ekspluatatsion xususiyatlari bilan umuman bog„liq bo„lishi mumkin bo„lmagan kafolatlarni kashf qilishadi va taklif qilishadi. Tovar ishdan chiqqanda yoki belgilangan sifat ko„rsatkichlariga mos kelmagan hollarda uni ta mirlab yoki almashtirib berish kafolati ‟ xaridor uchun turdosh mahsulotlar ichidan maqbulini tanlashda borgan sari hal qiluvchi omil sifatida namoyon bo„lmoqda. Bunda xaridor kafolatlarga muvofiq xizmatlarga ega bo„lish imkoniyati, tezligi, qulayligiga e tibor qaratadi. Masalan, avtomobil ‟ buzilib qolganda uni ta mirlab berishga oid kafolat mazmunida, ya ni ‟ ‟ avtomobilni ta mirlash joyiga kim – korxona yoki avtomobil egasi – ‟ olib borishi borasida ulkan tafovut mavjud. Bu turdagi kafolatlar uchun mijoz ta mirlash bilan bog„liq xizmatlar uchun qancha haq to„lashi ‟ lozimligi muhimdir. Odatda korxonalar kafolatlarni mahsulotning salmoqli ulushiga aylantirish barobarida xaridorning bu xarajatlarini qisqartiradilar, shu yo„sinda ta mirlash bilan bog„liq sarf-xarajatlarini ‟ mahsulot sotishdan olinadigan daromadlar bilan qoplaydilar. Uchinchi guruh kafolatlariga tovar narxi bilan bog„liq kafolatlar taaluqlidir. Ko„pincha bunday kafolatlar narx bo„yicha barqaror raqobat kurashini olib boruvchi korxonalar tomonidan mahsulot tarkibiga eng muhim omillardan biri sifatida kiritiladi. Bu kafolatlarga asosan tovar sotib olinsayu, bundan so„ng mazkur tovar narxi tushsa xaridor tovar narxidan chegirma olish xuquqiga ega. To„rtinchi guruh kafolatlari e lon qilingan xususiyatlarda mos yoki mos emasligi yoki ‟ qandaydir nosozlik yuz bergan bermaganidan qat iy nazar sotib ‟ olingan tovarni qaytarib olish kafolatidir. 17 ● mahsulotning bozorga chiqarilishi; ● o„sish; ● etuklik davri; ● bozorni tark etish. Mahsulotning bozorga chiqishi, ya ni birinchi faza uchun‟ mahsulotning Yangiligi, uning uchun bozor yaratilishi xosdir. Bu katta sarf-xarajatlarni talab etadi. Mahsulot bozor tomonidan qabul qilinishi va mahsulot ishlab chiqarishning minimal hajmini belgilab beruvchi zararsizlik nuqtasi (break-even point) ga erishish uchun ancha sa y- ‟ xarakatlar talab etiladi. Mahsulot hayotiy davrining ikkinchi davrida mahsulotning bozorda keng tarqalishi yuz beradi. Mahsulot xaridor tomonidan qabul qilinadi, sotuv hajmi ortadi va korxona uchun foyda olish imkoniyati vujudga keladi. Ikkinchi davrda mahsulotga nisbatan talab keskin ortar ekan, foyda olish, bungacha qilingan xarajatlarni qoplash bilan band korxona hech qanday muammoga duch kelmaydigandek tuyuladi. Biroq bu davrda raqobatchilar ham turdosh mahsulot taklifi bilan chiqishlari bilan bog„liq muammolar vujudga keladi. Shu sababli ikkinchi davrda korxonaning joriy vazifalari ko„proq xaridorlar qiziqishini nafaqat mahsulotga, balki o„z markasi bilan chiqarilayotgan mahsulotga jalb etishga qaratiladi. Ikkinchi davrda xaridorlarni egallash uchun raqobat kurashi korxonaning bozordagi ulushi uchun kurash kechadi. Mahsulotning etuklik davri deb nomlanuvchi mahsulot hayotiy davrining uchinchi davri mahsulot hayotining bozorni bu mahsulot bilan to„yinishi va mahsulot sotishdan olinadigan foydaning 20 iste mol sifatlarini asosan ishlab chiqaruvchi emas, balki iste molchi‟ ‟ nuqtai-nazaridan ko„rib borishi kerak Mahsulot faqat uning funksional iste mol sifat va xususiyatlari ‟ bilan xarakterlanadi va xaridor tovarni sotib olishda ushbu xususiyatlarning baholash va qiyoslash asosida tanlov qiladi deb uylash noto„g„ri bo„lardi. Hatto tovarlarning iste mol xususiyatlari ‟ ma lum darajada farq qilib turganda ham xaridor uchun ularni farqlash ‟ va buning ustiga birinining boshqalarga nisbatan ustuvorligini baholashga qiynaladi. Xuddi shunday holatda, ya ni bir xil mahsulotlar ‟ katta miqdorni tashkil etganda, ularning barchasi tavsiflanishlariga ko„ra deyarli bir xil sifatlarga ega bo„lganda va nihoyat, xaridor mahsulotning sifatini faqat uni iste mol qilish jarayonida baholashi ‟ mumkin bo„lganda, mahsulotning tarkibi yana bir necha muhim tarkibiy qismlar bilan to„la boshlaydi. 1. Mahsulotning markasi Birinchidan, bu mahsulot markasi. Juda ko„p hollarda muayyan markaning mahsuloti sotilayotgani uchun ham mahsulot xarid qilinadi. Xaridor markani xarid qila turib nima uchun to„lashi kerak, undagi qanday xususiyatlar uni mahsulotning tarkibiy qismlaridan biri sifatida ko„rib chiqish imkonini beradi? 1. Marka xaridor uchun muayyan darajadagi kafolat va u tomonidan xarid qilinadigan mahsulot yoki xizmatlar iste mol ‟ xususiyatlarining mazmunini namoyon etadi. Marka muayyan sifatga kafolat berishi mumkin bo„lib, tovarning iste mol xususiyatlari, uni ‟ ekspluatatsiya qilishdagi ishonchlilik, mahsulot funksional 11 haqida imkon qadar to„laroq tasavvurga ega bo„lish maqsadida alohida raqobatchilarni mufassal o„rganishi zarur. Bunda korxona uning o„zi ham, raqobatchilari ham raqobatning alohida subyektlari strategiyalarida o„zgarish yuz berishi, yangi raqobatchilar paydo bo„lishi, ba zi raqiblar esa raqobat maydonidan chiqib ketishi mumkin‟ bo„lgan doimiy o„zgarishdagi raqobat muhitida faoliyat yuritishlarini unutmasligi lozim. Raqobatchini sxemetik tarzda tahlil qilishga yondashuv quyidagi 9- rasmda keltirilgan. 32 foydalanish Korxona o„z bozor mavqeini himoyalashining bir necha xil usullari mavjud. Ulardan birinchisi raqobatchi hujum uyushtirishi mumkin bo„lgan yo„nalishga to„siq o„rnatishni nazarda tutadi: 1. Raqiblardan oldin bozorning bo„sh segmentlarini tovar nomenklaturasini kengaytirishi orqali band qilish. Raqiblar uyushtirishi mumkin bo„lgan hujumlarning oldini olish. 2. Raqiblarda mavjud tovarlarni (modellar va markalar) bozorga kiritish. 3. Raqiblarga nisbatan pastroq narxlarni ta minlash.‟ 4. Dilerlar va distribyuterlar bilan raqobatchilar tovarlarini tarqatmaslik to„g„risida maxsus shartnomalar tuzish. 5. Dilerlar va distribyuterlarga tovar narxlarini iloji boricha arzonlashtirish imkonini berish. 6. Istemolchilarga tovarni o„rganish uchun sharoit yaratish. 7. O„z tovarlarini sinab ko„rishga chaqirish orqali xaridorlarni o„z tomoniga jalb etmoqchi bo„lgan raqobatchilarga muammolar tug„dirish uchun: 8. Tovarlarni sinab ko„rmoqchi bo„lgan xaridorlarga maxsus past narxlarni taklif etish. 9. Sinab ko„rish tovarni xaridorlarga uchun imtiyozli kuponlar va sovg„alar tashkil etish. Xaridorlarning raqobatchilar tovarlariga o„tib ketishini oldini olish uchun xaridorlarni Yangi tovar paydo bo„lishi yoki narx pasaytirilishi to„g„risida ertaroq xabardor qilish. 38 tanlashiga ta sir etuvchi boshqa bir nechta muhim omillar mavjudligini‟ unutmaslik lozim. Strategik qarorlarning ikkinchi darajasi bevosita mahsulotningsh o„zi bilan bog„liq bo„lib,mahsulotni nima qilish kerak,uni ishlab chiqarish jarayoniga qanday o„zgarishlar kiritish lozim, mahsulot tarkibida qanday o„zgarish qilish lozimligi kabi masalalarni qamrab oladi. Masalan, etuklik davridagi mahsulotga nisbatan quyidagi strategiyalar qo„llanilishi mumkin. 1. Mahsulot markasini ilgari surish: markani faol reklama qilish, jozibadorroq upakovka(qadoq)ni ishlab chiqish, qo„shimcha xizmatlarni kengaytirish, e tiborni Yangi xaridorlarni jalb qilishga ‟ emas, balki mavjudlarini mustahkam egallab olishga qaratish; 2. Mahsulot xilma-xilligini kengaytirish, bezakning ko„plab turli detallarini, turli-tuman dizaynni, turli ranglarni qo„llash, original shakl, o„ziga xos (farqli) upakovkadan foydalanish, shuningdek, yordamchi butlovchi detallarning ko„p variantliligi; 3. mahsulot nufuzini oshirish: uning sifatini Yaxshilash, obro„li marka va upakovka(qadoq)lardan foydalanish, narxni oshirish va yuqori darajada saqlab turish, xaridorlar yuqori narxlarda xarid qilishga tayyor bo„lgan bozorlardagi kichik hajmdagi savdoni ommaviy bozorlardagi past va o„rtacha narxli savdoga nisbatan ustun saqlash; 1. mahsulotga erishish imkoniyatlarini kengaytirish: savdo tizimini kengaytirish, savdoning turli tizimlarini qo„llash, tovarni past narxda sotish imkonini beruvchi nufuzga ega bo„lmagan markalardan 24 Puxta o„ylangan biznes muayyan vaqtda strategik nomuvofiqlikka ega bo„lishi va o„z jozibadorligini yo„qotishi mumkin. Biznes o„z jozibadorligini yo„qotsa, uni sotishga harakat qilish maqsadga muvofiq. Odatda bunday biznesdan tezroq voz kechish lozim. Bunda asosiy savol «Agar bugungi kunda ushbu biznes bizda mavjud bo„lmaganda, biz uni sotib olarmidik?» - dan iborat. Agar javob «salbiy» bo„lsa, unda ushbu biznesdan voz kechish lozim. Korxonani sotishda qanday qilib bo„lsa ham, uni birovga sotishni emas, u qanday korxonaga maksimal mos kelishini o„ylash lozim. Portfelni qayta tarkiblash odatda, eski bizneslarni bartaraf etishni va yangilarini yaratishdan iborat bo„ladi. Bunda nafaqat zaif va nostabil bizneslardan, balki o„z strategik muvofiqligini yo„qotgan bizneslardan ham voz kechiladi. Ularning ba zilari jozibador‟ tarmoqlarda yaxshi foyda berayotgan bo„lsa ham, ulardan voz kechishga to„g„ri keladi. Keng diversifikatsiyalashgan korxonalar noturdosh bizneslarni boshqarishda paydo bo„ladigan muammolarni echa olmay, o„z portfelini qayta tarkiblash orqali o„z faoliyatini asosiy sohalarda risrartiradi. Turdosh diversifikatsiyani asosiy mezonlariga mos kelmaydigan bizneslardan ham voz kechiladi, qolgan bizneslar strategik muvofiqlashtiriladi va ulardan yuqori foyda olishga harakat qilinadi. yangi bizneslar bosh korxonani raqobat mavqeini oshirish uchun sotib olinadi. Bosh korxona asosiy tayanch sohalarda muvaffaqiyat qozonishga qaratilgan bo„ladi. 1. Yangi biznesga kirish strategiyasi 51 Grafikdagi nuqtalar mahsulot hayotiy davrining chegaraviy nuqtalaridir. 1-nuqta mahsulot g„oyasini ishlab chiqish bosqichini belgilaydi. 2-nuqta mahsulotning tajriba nusxasini ishlab chiqish yakunlangan aks ettiradi. 3-nuqta mahsulot ommaviy ishlab chiqarish uchun tayyorligini bildiradi. Odatda korxona yangi mahsulotni ishlab chiqarish haqida e lon berishi shu nuqtaga to„g„ri keladi.‟ 4-nuqta birinchi davr – mahsulotning bozorga chiqish davri boshlanganini bildiradi. 5-nuqta bozorga chiqish davrini yakunlab o„sish davrini boshlab beradi. Ko„rinib turibdiki, bu davrda mahsulot bozorda keng tarqalib, sotuv hajmi ancha yuqori sur atlarda o„sa ‟ boshlaydi. Foyda ham sotuv hajmiga nisbatan pastroq sur atlarda ‟ bo„lsa ham o„sa boshlaydi. 6-nuqta mahsulot hayotiy davrida foydaning keskin o„sishi, sotuv hajmining o„sish sur atlarining ‟ nisbatan pasayishi davriga to„g„ri keladi. Ya ni 6-nuqta mahsulot ‟ xayotiy davrida u borgan sari nafaqat daromadli balki borgan sari rentabelliroq bo„lib borayotgan davr kechayotganligini anglatadi. 1. nuqta o„sish davrining tugashi va etuklik davrining boshlanishini belgilaydi.Foydaning o„sish sur ati susayadi va savdo hajmi va ‟ foydaning o„sish sur ati nisbatan barqarorlashuvi davri boshlanadi. ‟ 2. nuqtadan so„ng mahsulot keltirayotgan foyda pasaya boshlaydi. Sotuv hajmi hamon o„sib borishiga qaramasdan narx tushib borayotganligi sababli foyda hajmi qisqara boshlaydi. Mahsulot korxona uchun o„z jozibadorligini yo„qota boshlaydi, chunki bu mahsulotning iqtisodiy afzalliklari o„tmishda qoladi. 3. nuqta mahsulot hayotining korxona uni bozordan olib chiqib kelayotgan chegarasiga to„g„ri keladi. Bu nuqtadan so„ng foydaning 22 sigmentlarini vujudga keltiradi. Differentsiyaga raqobatchilar erishishi murakkab bo„lsa, u qo„shimcha raqobat ustunligini yaratadi. Xarajatlarni pasaytirish uchun jiddiy kurashish. Xarajatlarni pasaytirish harakatlari bu: a. boshqa tashkilotlar tejamkor bajarishi mumkin bo„lgan faoliyat va funksiyalardan voz kechish; b. ichki ishlab chiqarish jarayonlarini to„liq qayta qurish; v) ish bilan to„liq ta minlanmagan ishlab chiqarish quvvatlarini‟ markazlashtirish tovar tarqatilishini yangi tejamkor usullaridan foydalanish; d) foydasi past faoliyatlarni xarajatlar zanjiridan chiqarish. Ushbu strategik yondashuvlar bir-birini inkor etmaydi. Tovarning yangi va takomillashgan turlari bozorni tez o„sadigan sigmentlarini yaratishi mumkin. Turg„un va so„nib borayotgan bozor segmentlarida kompaniyalar quyidagi xatoliklarga yo„l qo„yadilar: 1. kompaniyani charchatadigan befoyda raqobat qopqoniga tushib qolishi; 2. kompaniya mablag„larini bizneslardan juda tezkorlik bilan chiqarish; 3. tarmoqning kelajagiga asossiz optimistik ishonch, «biznes rivojlanib ketadi» degan yuzaki fikr. 1. Strategiyani qayta ko‘rib chiqish 41 qo„llanishiga bog„liq ravishda juda kuchli farqlanadi. Shuningdek, mahsulotning qanday tushunilishini belgilab beradigan bir qator boshqa omillar ham mavjud. Agar mahsulotga yuqori bo„g„in boshqaruvi pozitsiyasidan qaraladigan bo„lsa, u korxonaning bozorda o„zi uchun pozitsiyani egallashiga yordamlashadigan narsa sifatida gavdalanadi. Ishlab chiqaruvchi uchun esa mahsulot – bu muayyan texnologik sxemalar bo„yicha bajariladigan, uning uchun resurslar va vaqt sarflanadigan hamda muayyan namunalar, standartlarga mos kelishi kerak bo„lgan, muayyan sifat va miqdor xususiyatlariga ega bo„lgan narsadir. Iqtisodchi uchun mahsulot – bu korxona uchun ishlab chiqarilguncha, saqlanguncha yoki sotilishini kutguncha xarajatlarni shakllantiradigan, xaridorlarga sotilganidan keyin bo„lsa korxona uchun daromadlar beradigan narsadir. Marketing xizmati ishchisi uchun mahsulot – bu sotilishi kerak bo„lgan va quyidagi ikkita masalani hal etishga olib kelishi kerak bo„lgan narsadir: korxona uchun muayyan daromad keltirish va imkoniyatga qarab xaridorlarning muayyan ehtiyojlari va talablarini Yaxshiroq qondirish. Mahsulot loyihasini ishlab chiquvchi mahsulot tushunchasiga nisbatan o„zining muayyan fikriga ega bo„ladi, mahsulotni rejalashtiruvchi bo„lsa unga o„z fikri-nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda yondashadi, va nihoyat xaridor uchun mahsulot o„ziga xos mazmunga ega bo„ladi. Mahsulot tushunchasidagi muhim farq uning iste molchiga qanday‟ natural shaklda taqdim etilishi bilan bog„liqdir: u buyum bo„ladimi yoki xizmat ko„rinishidami. So„nggi paytlarda kombinatsiyalashgan, ya ni buyum va xizmatni o„zida birlashtirgan mahsulotlar tobora ‟ 7 Qisqa xulosalar Mahsulot tushunchasi uni kim va qanday nuqtai-nazardan ko„rib chiqishi, shuningdek uning qanday mahsulot turlariga nisbatan qo„llanishiga bog„liq ravishda juda kuchli farqlanadi. Bozorning rivojlanishi, jamoatchilik munosabatlarning rivojlanishi, bozorning tovarlar bilan to„yinishi, amaldagi ehtiyojlar strukturasining o„zgarishi va bir qator boshqa omillar mahsulotni shakllantiruvchi omillar markazining ishlab chiqarish sohasidan uni sotish sohasiga siljishiga olib keldi. Marka va imij bir-biri bilan juda uzviy bog„langandir. Marka imijni yaratishga ko„maklashadi, o„z navbatida marka korxona mahsulotlarining muayyan imijini ifodalaydi. Kafolatlar – bu korxonaning o„z mahsulotiga nisbatan bo„lgan majburiyatlari bo„lib, korxona ularni xaridor oldida bajarish mas uliyatini oladi va ularni mahsulot sotilganidan so„ng bajarishga‟ kirishadi. 18 balki xaridorlar, sotuvchilar, taqsimot tizimi xodimlari va hatto raqobatchilarning salohiyatidan foydalanish zarur. Rahbariyat mazkur jarayonda faol ishlashi talab etiladi. Xususan, rahbariyat g„oyalarning ishlab chiqarishi va jamlanishi uchun sharoit yaratishi, mazkur jarayonlarida ishtirok etuvchi barcha subyektlarining sayi-harakatlarini muvofiqlashtirib turishi kerak. Bu qadamda bir nechta g„oyalar ishlab chiqiladi. Ularning bir qismidan tanlov jarayonida voz kechiladi, boshqa bir qismi esa yaratilayotgan Yangi mahsulotga tatbiq etish uchun ilgari suriladi . Ikkinchi qadam – rahbariyat tomonidan qay bir g„oyani ilgari surish, qaysilardan esa voz kechish haqida qaror qabul qilinishi bilan bog„liq. Bu o„ta mas uliyatli va nozik jarayondir, Chunki‟ raqobatchilar uchun muvaffaqiyat keltiradigan g„oyalardan voz kechib yuborilishi xavfi mavjud yoki aksincha, rahbariyat amalga oshirilishi kutilayotgan natijani bermaydigan, istiqbolsiz g„oyalarni amaliyotga joriy etib yuborilishi mumkin. yangi mahsulotga oid qarorlar doimo strategik ahamiyatga ega ekan, rahbariyat g„oyalarni tanlashda strategik tahlilning mavjud barcha vositalarni qo„llashi zarur . Uchinchi qadam – umumiy g„oyani aniq mahsulotga tatbiq qilish. Bu qadamda yangi mahsulot kontseptsiyasi ishlab chiqiladi va uning bozor tomonidan qanday qabul qilinishi tekshiruvdan o„tkaziladi. Mahsulotga bozorda talab mavjudligiga ishonch aniqlanadi. To„rtinchi qadamda mahsulot konsepsiyasining biznes - tahlili deb ataluvchi mahsulot bo„yicha ishlab chiqilgan konstepstiyalarni har tomonlama, chuqur tahlili amalga oshiriladi. 27 narxiga nisbatan sezgir bo„lmasa, narxni pasaytirish emas, balki oshirish lozim. Xarajatlarni pasaytirish. Agar kompaniyaga ishlab chiqarish strategiyasi nomuvofiq bo„lib, xarajatlar strukturasi esa uni jiddiy o„zgartirish imkoniyatiga ega bo„lsa, xarajatlarni pasaytirish strategiyasi faqat shu vaziyatda yaxshi samara beradi. Ishlab chiqarish samarasiz bo„lib, uni tez o„zgartirish imkoni mavjud bo„lsa va noo„rin xarajatlar yaqqol ko„zga tashlanib, uni tezkorlik bilan tuzatish mumkin bo„lsa hamda kompaniya zararsizlik nuqtasiga yyetarlicha yaqin bo„lsa, xarajatlarni pasaytirish mumkin. Har tomonlama tejamkorlik strategiyasi kompaniyaning katta mablag„ini saqlab qolish imkonini yaratadi. Aktivlarni sotish. Aktivlarni kamaytirish strategiyasi quyidagi vaziyatlarda muhim ahamiyatga ega: naqd pul hajmi kritik bo„lib, uni yaratish yo„llari 8 : 1. kompaniyani ba zi aktivlarini sotish (korxona va asbob-uskunalar,‟ er, ixtiro, patent yoki foyda keltiruvchi filiallarni sotish); 2. tejamkorlik, (tovar nomenklaturasini qisqartirish, eski korxonalarni yopish yoki sotish, ishchilar sonini qisqartirish, noqulay bozorlarni tark etish, xizmatlar sonini qisqartirish va boshqalar) krizis vaziyatlarda faoliyat ko„rsatadigan kompaniyalar zararli operatsiyalardan voz kechish va mablag„larni oqib ketadigan kanallarni yopish uchungina emas, balki navbatdagi biznes uchun ko„proq mablag„larni saqlab qolish maqsadida aktivlarni sotadilar. Strategiyalar kombinastiyasidan foydalanish. Bu strategiya kompaniya uchun juda og„ir vaziyatlarda qo„llaniladi. Bundan 43 raqobatbardoshligini ta’minlash uchun zarurdir. ISO standartlariga mos mahsulotlar xalqaro miqyosda ishonchli va sifatli sifatida tan olinadi. Bu esa korxonaga yangi bozorlarga kirish va mijozlar bazasini kengaytirish imkonini beradi. Strategik boshqaruvda mahsulotni boshqarish jarayoni korxonaning ichki va tashqi resurslarini samarali boshqarishni talab qiladi. Mahsulot ishlab chiqarish jarayonini optimallashtirish, xarajatlarni kamaytirish va innovatsion texnologiyalarni joriy qilish orqali korxonalar o‘z samaradorligini oshiradi. Shu bilan birga, mahsulotni reklama qilish va iste’molchilar bilan muloqotni yo‘lga qo‘yish uchun zamonaviy marketing usullaridan foydalanish talab etiladi. Xulosa qilib aytganda, strategik boshqaruvda mahsulot tushunchasi korxonaning rivojlanish yo‘nalishini belgilaydigan asosiy omil hisoblanadi. Mahsulotni boshqarishda innovatsion, ekologik va ijtimoiy mas’uliyat tamoyillariga asoslangan yondashuv zamonaviy bozor talablariga mos keladi. Raqobatbardoshlikni oshirish uchun mahsulotning har bir bosqichini ehtiyotkorlik bilan boshqarish, brend imidjini mustahkamlash va iste’molchilarning talablariga tezkor javob berish lozim. Shunday qilib, mahsulotni strategik boshqarish nafaqat korxonaning bugungi muvaffaqiyati, balki uning kelajakdagi barqaror rivojlanishi uchun ham muhim ahamiyatga ega. 57 Quyida raqobat muhiti tahlili M. Parter (Porter 1980)ning raqobat strategiyasi konsepwiyasiga muvofiq bayon etiladi: Birinchi guruhni o„xshash mahsulot ishlab chiqaruvchilarning raqobat kuchlari tashkil etadi, ya ni birinchi guruhda bozor tizimlarini‟ an anaviy o„rganishda umuman raqobatning sinonimi sifatida ‟ nomoyon bo„luvchi tarmoq ichidagi raqobat keltiriladi. Ikkinchi guruh xom – ashyo, materiallar, butlovchi jihozlar va yarim tayyyor mahsulotlarni etkazib beruvchilardan tashkil topadi. Maskur guruh vakillarining korxona raqobat salohiyatiga ta sir kuchi ‟ mahsulot ishlab chiqaruvchini o„z mijozi sifatida ushlab turish qobilyati bilan bog„liq. Bu birinchi navbatta mazkur guruhning mahsulot sifati va tannarxiga sezilarli ta sir etishida nomoyon bo„ladi. ‟ Uchinchi guruhga mahsulot xaridorlari kiritiladi. Ularning raqobat kuchi mahsulotning muayyan iste mol xususiyatlariga ega bo„lishini ‟ talab etish, shuningdek, mahsulot narxiga uni pasaytirish yo„nalishida ta sir etish imkoniyatida nomoyon bo„ladi. ‟ To„rtinchi guruh o„xshash mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatiga ega bo„lgan subektlardan iborat. Ularning raqobat kuchi iste molchilarni shuningdek, mahsulotni patensial iste molchilarini o„z ‟ ‟ mahsulotlariga og„dirib olishlari imkoniyatining mavjudligidadir. Va nihoyat beshinchi guruh bevosita o„rinbosar mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilardan tashkil topadi. Ko„pincha aynan shu guruh raqobat kuchlarining mahsulot uchun vayron qiluvchi va hatto yakson qiluvchi ta siriga ega ekanligi holatlari kuzatiladi. ‟ Mahsulot strategiyasini ishlab chiqishda raqobat muhiti holatini o„rganar ekan, korxona raqobat kuchlarining o„zgarish tarkibi va dinamikasinigina emas, balki raqobatlashayotgan mahsulot strategiyasi 31 1. Korxona past xarajatlar asosida samaradorlikka intilayaptimi? 2. Korxona o„z raqobatchilaridan farqli o„z mahsulotini differensiyalayaptimi? 3. Korxona o„z kuchini bozorning tor sigmentiga yo„naltirganmi?, - degan savollarga javob berish lozim. Korxona bozorni keng egallaganligi, bozorlarni geografik tarqoqligi, iste molchilar qatlamlari ham muhim ahamiyatga ega.‟ Korxonaning strategik va moliyaviy ko„rsatkichlari: 1. Bozor ulushi bo„yicha korxonaning tutgan o„rni; 2. Korxonani foydasining o„sishi yoki pasayishi; 3. Korxonaning sof foydasi va investitsiya daromadlari; 4. Korxonaning kredit reytingi; 5. Tovar sotishlari hajmining o„sishi yoki pasayishi; 6. Korxonaning iste molchilar o„rtasidagi obro„si va imiji; ‟ 7. Korxonaning texnologik sardorligi va boshqalar. Bozor imkoniyatlari – korxona strategiyasiga jiddiy ta sir etuvchi ‟ omillardan hisoblanadi. Rahbarlar korxona strategiyasini uni mavqei bilan taqqoslamay, uni o„sish va foydaliligini tahlil etmay turib, aniqlay olmaydilar. Bozor imkoniyatlari ya ni, korxonaga aniq mos keladigan ‟ imkoniyatlar – bu korxonaning qulay raqobatbardoshlik potensialiga va resurslariga ega bo„lishidir. Imkoniyatlar va xavf-xatar nafaqat korxona vaziyatini belgilaydi, balki harakat yo„nalishini ham ko„rsatadi. Strategiya korxonaga mos bo„lishi uchun 7 : 35 ● Korxonaning tovarlari va narxlari raqobatga bardosh berishini ochiq e lon qilish, zahira fondi va qimmatli qog„ozlar hajmi‟ to„g„risida ma lumotlarni oshkor etish. ‟ • Korxonaning Yaxshi himoyalanishi mumkinligini namoyish etish uchun kuchsiz korxonalarga qattiq zarbalar berish. 1. .Turg‘un va so‘nib borayotgan tarmoqlardagi strategiya Ko„pchilik kompaniyalar mamlakat iqtisodiyotiga nisbatan rivojlanishi sekin borayotgan yoki aksincha qisqarayotgan tarmoqlarda faoliyat ko„rsatadi. Jozibasiz tarmoqlarda ishlayotgan kompaniyalar naqd pul hajmini oshirish uchun istiqbolsiz bizneslardan voz kechishi maqsadga muvofiq bo„lsa, tarmoqning yetakchi kompaniyalari turg„un tarmoqlarda ham Yaxshi natijalarga erishishi mumkin. Turg„un va so„nib borayotgan tarmoqlarda faoliyat ko„rsatuvchi kompaniyalar vaziyatni jiddiyligini tushunib, bozor vaziyatiga mos keladigan maqsadlarni qo„yishlari lozim. Turg„un va so„nib borayotgan tarmoqlarda o„z faoliyatini davom ettirayotgan kompaniyalar quyidagi uchta strategik yondashuvlarning biridan foydalanadilar: Tarmoq ichida o„sib borayotgan bozor segmentlarini aniqlash, bozorlarni yaratish va kontsentratsiya strategiyasidan foydalanish. Tarmoqda turg„unlik bo„lishiga qaramay uning ba zi segmentlarida ‟ o„sish yuz beradi. Differentsiya asosida tovarni Yangilash va sifatini takomillashtirish. Tovarni Yangilash ham, takomillashtirish ham bozorni Yangi 40 mahsulot tushunchasiga kompleks va tizimli yondashuvni joriy etish bugungi zamon talablariga mos keladi. 1-BOB. STRATEGIK BOSHQARUVDA MAHSULOT KONSEPSIYASI 1. Korxonani strategik boshqarishda mahsulotning o‘rni Ko„pincha mahalliy iste mol mollarini ishlab chiqruvchilardan ular‟ ancha sifatli va nisbatan arzon mahsulotlarni ishlab chiqarishlarini, “ahmoq” xaridorlar bo„lsa ularning mahsulotlarini emas, balki import mahsulotlarni olishlarini eshitish mumkin. Bunga kim aybdor? Albatta ishlab chiqaruvchilar. Bozordagi qirol – bu xaridor, u o„ziga yoqqan narsa uchun pul to„laydi. U ishlab chiqaruvchilarning fikricha adashishi mumkin, biroq tanlov huquqi unga tegishli. SHuning uchun xaridorni noto„g„ri harakat qilyapti deb ayblamasdan, unga kerakli narsani ishlab chiqarish zarur. Inglizlarning aytishicha: “Yomon ob- havo bo„lmaydi – yomon kiyingan kishilar bo„ladi”. Bu iborani ko„rib chiqilayotgan masalaga nisbatan quyidagicha aytish mumkin: “Yomon mahsulotlar bo„lmaydi – yomon ishlab chiqaruvchi va sotuvchilar bo„ladi”. Ushbu bobda xaridorning qanday mahsulot yoki xizmat uchun pul to„lashi ko„rib chiqiladi. Chunki, aynan shunday yondashuv korxona mahsulotining strategiyasini aniqlashda asosiy tushuncha hisoblanadi. Mahsulot tushunchasi uni kim va qanday nuqtai-nazardan ko„rib chiqishi, shuningdek uning qanday mahsulot turlariga nisbatan 6 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………..…………..……58 KIRISH Zamonaviy bozor iqtisodiyotida mahsulot tushunchasi strategik boshqaruvning asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Mahsulot nafaqat korxonaning daromad manbai, balki uning raqobatbardoshligi, bozorda o‘z o‘rnini mustahkamlashi va rivojlanishining kalitidir. Strategik boshqaruv esa mahsulotni yaratishdan boshlab uni rivojlantirish va sotishgacha bo‘lgan barcha jarayonlarni qamrab oladi. Shu sababli, mahsulot tushunchasini chuqur anglash va uni samarali boshqarish korxonaning muvaffaqiyatiga bevosita ta’sir qiladi. Mahsulotni faqat iste’molchiga taklif etiladigan jismoniy buyum sifatida tasavvur qilish yetarli emas. Bugungi kunda mahsulotning keng qamrovli tushunchasi shakllangan bo‘lib, u xizmatlar, g‘oyalar, brend imidji, qo‘shimcha qiymatlar va iste’molchilar bilan o‘rnatilgan munosabatlarni ham o‘z ichiga oladi. Shunday ekan, strategik boshqaruvda mahsulotni nafaqat moddiy jihatdan, balki ma’naviy va innovatsion jihatdan ham rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Strategik boshqaruvda mahsulot tushunchasi iste’molchilar ehtiyojlarini aniqlash va ularga mos echimlarni taklif qilishga asoslanadi. Har bir mahsulot korxonaning bozordagi strategik maqsadlariga erishishda muhim vosita sifatida qaraladi. Shu sababli, korxonalar o‘z mahsulotlarini 3 pasayishi bilan bir qatorda sotuv hajmi ham qisqara boshlaydi. Mahsulot bozorda faol rol o„ynamay qoladi. 4. nuqta mahsulot hayotiy davri yakunlanganini anglatadi. 2.2.Hayotiy davrning alohida davrlarida mahsulot strategiyasi Korxona mahsulotni yaratadi va sotadi. Biroq korxona uning xatti- harakati holati o„z hayotiy davrining qaysi qismini o„tayotganligi bilan belgilanadigan alohida davrlaridan o„tib borar ekan, mahsulot boshqaruvning barcha sohalari va vazifalarida ularning mutanosib tarzda takomillashtirishini talab etgan holda tasir etadi. Mahsulot qay bir davrni boshidan kechirayotganidan kelib chiqqan holda, maqsad va strategiyalar belgilanadi, mahsulotni yaratish va sotishni boshqarish shakl va usullari tanlanadi, boshqaruv va axborot sxemalari shakllantiriladi va hokazo. Mahsulot hayotiy davrining korxonaning strategik qarorlariga ta sirini uch darajasini ajratish mumkin. Birinchi daraja – korxona xatti‟ harakati strategiyasi darajasidir. Mazkur vaziyatda mahsulot o„tayotgan davr korxonaning muhitda xatti- harakati strategiyasi tanloviga ta sir ko„rsatadi: u diversifikatsiyaga urg„u beradi yoki ‟ bozorda o„z qamrovini kengaytirish yoxud aksincha, bozordagi o„z ulushini qisqartirish strategiyasini tanlaydi. Mahsulot korxona strategiyasini tanlanishga sezilarli ta sir etishni etirof etgan holda, ‟ mahsulotdan tashqari korxona tomonidan u yoki bu strategiya 23 rivojlanib bormoqda. Mahsulot tushunchasiga uning iste molchisi‟ (ishlab chiqarish yoki shaxsiy ehtiyoj uchun iste mol qilish), yoki ‟ mahsulot tayyorlanadigan asosiy material yoki xomashyo, yoki masalan, uni iste mol qilishning vaqt chegaralari, shuningdek bir qator ‟ boshqa omillari katta ta sir ko„rsatishi mumkin. ‟ 1. Mahsulotga bo‘lgan qarashlarning shakllanishi Uzoq vaqt davomida biznesda mahsulotga nisbatan arzonroq ishlab chiqarilishi va imkon qadar qimmatroq sotilishi kerak bo„lgan buyum sifatida qarash, ya ni ko„proq ishlab chiqaruvchi va iqtisodchining ‟ qarashi ustunlik qilib keldi. Bunday qarash zamonaviy biznesda ham keng tarqalgan. Ushbu yondashuvga ko„ra mahsulotni tayyorlash, ya ni ishlab chiqarish biznesning markazi hisoblanadi. Boshqa ‟ funksional xizmatlar bo„lsa xizmat ko„rsatuvchi, ustama xarajatlarni ishlab chiqaruvchi, mos ravishda ishlab chiqarishni majburiy ravishda qamrab oluvchi sohalar sifatida namoyon bo„ladi. Bozorning rivojlanishi, jamoatchilik munosabatlarning rivojlanishi, bozorning tovarlar bilan to„yinishi, amaldagi ehtiyojlar strukturasining o„zgarishi va bir qator boshqa omillar mahsulotni shakllantiruvchi omillar markazining ishlab chiqarish sohasidan uni sotish sohasiga siljishiga olib keldi. Bu mahsulotning muhim xususiyatlari, mos ravishda mahsulot tushunchasi xususida gap ketganda birinchi navbatda nima, qanday qilib va nimadan ishlab chiqariladi mazmunidagi savollar bilan emas, balki nima sotiladi va eng avvalo, nima xarid qilinadi mazmunidagi savollar bilan murojaat qilish kerakligini anglatadi. Shuning uchun, agar korxona bozor raqobati strategiyasini muvaffaqiyatli amalga 8 uchun kurash boshlash, - shu kabi ko„plab masalalar korxonaning strategik boshqaruvini amalga oshirayotgan rahbariyat tomonidan hal qilinishi talab etiladi. Bu savollarga javoblar bir necha omillarning ta siri ostida‟ shakllanadi. Mahsulot strategiyasi birinchi navbatda korxona strategiyasiga bog„liq. Mahsulot strategiyasi korxona umumiy strategiyasining elementi bo„lib, korxonaning maqsadlari xususiyati va uning strategiyasi bilan belgilansada, mahsulot strategiyasini ishlab chiqishga bevosita ta sir etuvchi ba zi omillarni sanab o„tish mumkin. ‟ ‟ Bu bobga juda muhim uch omil ko„rib chiqiladi. ● raqobat muhiti va korxonaning raqobat strategiyasi; ● korxona mahsuloti portfelining holati; ● korxonani boshqarishda marketingning o„rni. Raqobat muhitida korxonalar aksaryat hollarda an anaviy mahsulot ‟ vositasida raqobatlkashish doirasidan chiqib ketadigan ko„plab turli raqobat kurashi shakllari va usullaridan foydalanadilar. Biroq raqobat kurashida mahsulot vositasida raqobatlashishning ahamiyati va roli aslo pasaymaydi. Bundan tashqari aynan mahsulot vositasida raqobatlashish oxir – oqibat uzoq muddatli davrda korxonaning yashovchanligini ta minlashda hal qilkuvchi ahamiyatga ega. ‟ Korxonaning mahsuloti boshqa korxonalar mahsulotiga raqobat kurashida boy berar ekan, hech nima uni tanazzuldan saqlab qolishga qodir emas. Bunga “Djeneral Motors” (General Motors) duch kelgan holat yaqqol misol bo„la oladi. Uzoq muddat davomida bu super korparatsiyani hech bir kuch qulata olmaydi, faqat davlatgina bunga 29 Ehtiyot qismlar bilan ta minot vaqtini qisqartirish, kafolat muddatlarini‟ uzaytirish, alternativ texnologiyalarni patentlash va himoyalash. Raqobatchilarni tabiiy resurslarga etishishini qiyinlashtirish, raqobatchilarga ishlaydigan ta minotchilarni bozordan siqib chiqarish. ‟ Nazorat va sud organlarida raqib mahsulotining sifati va xizmatlariga qarshi isklar tashkil qilish. Himoya strategiyasini amalga oshirishning ikkinchi usuli raqobatchi hujumkor korxonalarni qanday xavf-xatar kutayotgani to„g„risidagi axborotlarni tarqatish ya ni, agar ular hujumga o„tadigan ‟ bo„lsa, jiddiy qarshilikka uchrashini ma lum qilish. Ushbu strategiyani ‟ maqsadi – raqib ko„llashi mumkin bo„lgan hujumni bartaraf etish. Hujum ro„y beradigan bo„lsa, ularni katta moliyaviy yo„qotishlar kutayotganidan ogoh etish. Hech bo„lmaganda, ularni himoyalanuvchi uchun mos keladigan yo„nalishlarga jalb etish. Agressorlarni quyidagi yo„llar bilan ogohlantirish mumkin: ● Rahbariyatning korxona bozor ulushini ta minlash ‟ majburiyatini olganligini va uni jiddiy himoya qilishni e lon ‟ qilish. ● Tarmoqdagi talabni to„la qondiradigan, kerak bo„lsa, ortig„i bilan talabni qondirilishi mumkinligini raqobatchilarga bildirish uchun, korxonaning ishlab- chiqarish imkoniyatlarini oshkor etish. ● Raqobatchilarni Yangi mahsulot to„g„risida ularning ishlab – chiqarish hajmi, tannarxi va narxi to„g„risida, Yangi texnologiyalarning ishga tushganligi to„g„risida ogoh etish. 39 Samarasiz faoliyat noto„g„ri strategiya natijasi bo„lsa, vaziyatni bir necha yo„llar bilan izga solish mumkin, ya ni:‟ 1. kompaniyani raqobat mavqeini o„zgartirish uchun Yangi raqobat yondashuvini tanlash; 2. biznesning umumiy strategiyasini qo„llab-quvvatlash uchun kompaniyaning ichki funksional xizmatlar strategiyasini o„zgartirish; 3. shu tarmoqdagi boshqa kompaniya bilan qo„shilishi orqali paydo bo„lgan Yangi kompaniyani Yangi strategiyasini yaratish; 4. kompaniya imkoniyatlariga moslash uchun tovar nomenklaturasini va iste molchilarini qisqartirish. ‟ Kompaniyaga mos keladigan yo„lni tanlash tarmoqdagi vaziyatga, kompaniyani kuchli va kuchsiz tomonlariga va biznesdagi inqirozga bog„liq. Umumiy tushumlarni oshirish. Umumiy tushumlarni oshirish asosan sotish hajmini ko„paytirishni nazarda tutadi. Sotish hajmini oshirishga qaratilgan bir qancha choralar mavjud: narxlarni pasaytirish, reklamani kuchaytirish, iste molchilarga qo„shimcha xizmatlar taklif ‟ etish va mahsulotni tezkor takomillashtirish. Umumiy tushumlarni va sotish hajmini oshirishga harakat qilinadi, qachonki: 1. joriy xarajatlar smetasiga nisbatan xarajatlarni pasaytirish imkoniyatidan qat iy nazar faoliyat o„z rentabilligini yo„qotsa; ‟ 2) mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan unumli foydalanish foydani oshirish asosi bo„lsa. Agar xaridorlar talabi tovar 42 Restrukturizatsiyada quyidagi shartlar bajarilsa, maqsadga muvofiq hisoblanadi: ● Tahlil natijasida aniqlansaki, portfelda so„nib borayotgan, sekin rivojlanayotgan bizneslar ko„pligi sababli korxona kelajagi xavf ostida; ● Korxonaning bir yoki bir necha asosiy biznesi vaziyat qurboni bo„lgan; ⁃ Yangi direktor korxona faoliyat yo„nalishini o„zgartirishga qaror qilsa; Yangi texnologiyalarni ko„plab paydo bo„lishi natijasida korxonaning bozor mavqeini mustahkamlashga to„g„ri kelsa; Korxonaning yangi katta biznesni sotib olishi uchun qulay imkoniyat eski asosiy bir necha bizneslarni sotilishini talab kilsa; Korxonaning buyurtma-portfeli o„z jozibadorligini yo„qotib korxona kelajagi xavf ostida qolgan bo„lsa, buyurtma portfelini restrukturizatsiya qilishga to„g„ri keladi. Noturdosh diversifikatsiyaning ikki muhim kamchiligi bu - turli- tuman bizneslarni boshqarishda rahbariyat malakasining etishmasligi va bizneslarni strategik muvofiqligi ta minlaydigan raqobat‟ ustunligining mavjud emasligidir. 1. Qisqartirish va voz kechish strategiyalari Hattoki Yaxshi o„ylangan diversifikatsiya ham muvaffaqiyatsizlikka uchrashi mumkin. Bunda quyidagi savol tug„iladi «Biznesni davom ettirish kerakmi yoki undan voz kechish lozimmi?» 50 iste’molchilar nafaqat mahsulotning sifatiga, balki uning atrof-muhitga ta’siri va ishlab chiqarish jarayonida ijtimoiy mas’uliyat tamoyillariga amal qilinganiga ham katta ahamiyat berishadi. Shu sababli, mahsulotni barqaror rivojlanish tamoyillariga mos ravishda boshqarish korxonalar uchun qo‘shimcha raqobat ustunligini yaratadi. Mahsulotning raqobatbardoshligini ta’minlashda uning brend imidji va mijozlar bilan o‘rnatilgan munosabatlar muhim rol o‘ynaydi. Brend mahsulotning bozorda ajralib turishini, iste’molchilarning e’tiborini tortishini va ularda ishonch uyg‘otishini ta’minlaydi. Shu bois, strategik boshqaruvda mahsulotning brend sifatida rivojlanishi va uning qadriyatlarini targ‘ib qilish ustuvor vazifalardan biridir. Shuningdek, mahsulotni raqamli transformatsiya jarayoniga moslashtirish ham strategik boshqaruvning dolzarb yo‘nalishlaridan biridir. Bugungi kunda raqamli platformalar va onlayn savdo kanallari mahsulotni iste’molchilarga yetkazishda muhim rol o‘ynamoqda. Shu sababli, mahsulotni raqamli texnologiyalar orqali ommalashtirish va iste’molchilarning raqamli ehtiyojlariga javob berish korxonalar uchun yangi imkoniyatlarni ochadi. Xulosa qilib aytganda, strategik boshqaruvda mahsulot tushunchasi nafaqat moddiy mahsulotni yaratish va sotish jarayonini, balki uning barcha bosqichlarida samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilishni o‘z ichiga oladi. Mahsulotni boshqarishda innovatsion, ekologik va ijtimoiy mas’uliyat tamoyillarini hisobga olish korxonaning raqobatbardoshligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli, strategik boshqaruvda 5 3-BOB. KORXONA STRATEGIYASINING SAMARADORLIGI 3.1 Strategik muvofiqlik, miqyos samarasi Biznes diversifikatsiyasi Yaxshi tanlanganda masshtab samarasi ro„y beradi, ya ni birlik biznesga qaraganda korporativ biznesda‟ variantlar soni ko„proq, shuning uchun xarajatlar pasayadi. Strategik muvofiqlik, yaqin bozorlardan foydalanish, ishlab chiqarish muvofiqligi, korxonaning raqobatbardoshligini oshiradi. Natijada 2+2=5 effekti yaratiladi. Aniq ko„rinadiki, turdosh diversifikatsiya yuqori jozibadorlikka ega. U biznesning samaradorligini oshiradi, tajriba va malakadan turdosh bizneslarda foydalanish asosida raqobatbardoshlikni oshiradi, tadbirkorlik tavakkalchiligini boshqa bizneslarga diversifikatsiyalash imkonini beradi. 47 7. Турчанинов В.Н. Стратегическое управление развитием региона. Учебное пособие. -М.: Дашков, 2009. – 217 с. 8. Анцупов А.Я. Стратегическое управление: рабочая книга лидера. – СПб: Издательство СГУ, 2010. – 398 с. 9. www.ved.ru 10. www.Lex.uz 11. www.ziyonet.uz 59 oshirishga, bozor kurashida g„olib chiqishga hamda o„z faoliyatining xarakteri va mazmunidan qat iy nazar uzoq muddatli istiqbolda‟ muvaffaqiyatli faoliyat ko„rsatishga intilsa, u holda korxona rahbariyati mahsulotni ishlab chiqarish nuqtai-nazaridan ta riflashdan, ‟ unga korxona tomonidan ishlab chiqariladigan buyum sifatida qarashdan qochishi kerak. Ushbu fikr-mulohazalardan kelib chiqqan holda, biz mahsulotni korxona tomonidan nima sotilishi va mijoz tomonidan nima xarid qilinishi bilan bog„liq bo„lgan xususiyatlar yig„indisi sifatida e tirof ‟ etamiz. Strategik boshqaruv uchun mahsulotga bo„lgan quyidagi uchta qarash muhim ahamiyat kasb etadi 9 : ● mahsulot mijozlarning ehtiyojlarini qondirish vositasi sifatida; ● mahsulot tug„iladigan, o„sadigan va o„ladigan rivojlanuvchi hodisa sifatida; ● mahsulot raqobat kurashining asosiy vositasi sifatida. Ma lumki, korxona xaridorga narsa (narsalar to„plami), xizmat ‟ (xizmatlar to„plami) yoki narsa va xizmatlar to„plamini sotib, bu mahsulotlarga muayyan sifatlarni berish maqsadida ularni yaratishga muayyan mablag„lar, resurslar, tashkiliy harakatlar, vaqt va boshqa shu kabilarni sarflaydi. Korxona tomonidan yaratiladigan sifat xaridorning diqqatini tortishi va uni korxona mahsulotini sotib olishga undashi kerak. Korxona xaridor uchun foydali bo„lgan sifatni yaratishga intilishi kerak, biroq u ishlab chiqariladigan mahsulot sifati darajasini o„zida mavjud texnologiyalar, kadrlar malakasi, resurslarning naqdligi va, nihoyat rahbariyatning korxona tomonidan 9 “STRATEGIK MENEJMENT“ Fanidan KURS ISHI MAVZU: STRATEGIK BOSHQARUVDA MAHSULOT TUSHUNCHASI Bajardi: Tekshirdi: XULOSA Strategik boshqaruvda mahsulot tushunchasi korxonaning raqobatbardoshligini oshirish va uning uzoq muddatli muvaffaqiyatini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Mahsulot – bu korxonaning iste’molchilar ehtiyojlarini qondiradigan asosiy vositasi bo‘lib, uning yaratilishi, rivojlanishi va takomillashtirilishi boshqaruv jarayonlarining markaziy o‘rnida turadi. Strategik boshqaruv mahsulotni faqat biror jismoniy buyum yoki xizmat sifatida emas, balki kengroq tushunchada – brend, qo‘shimcha xizmatlar, mijoz bilan o‘rnatilgan munosabatlar va innovatsion yondashuvlar majmuasi sifatida ko‘rib chiqadi. Bugungi global raqobat sharoitida mahsulotning muvaffaqiyati korxonaning bozor talablari, mijozlar ehtiyojlari va texnologik yangiliklarga moslasha olish qobiliyatiga bog‘liq. Mahsulot hayotiy davrining har bir bosqichini – yaratilish, rivojlanish, pishib yetilish va pasayishni boshqarish orqali korxonalar mahsulotni bozorda uzoq vaqt ushlab turish imkoniga ega bo‘ladi. Strategik boshqaruv bu jarayonlarni 55 barqarorlashuvi, hatto pasayishiga mos keluvchi bosqichini qamrab oladi. Bu davr uchun narxli raqobatning kuchayishi, davr so„ngiga kelib mahsulotning daromadliligini pasayib borishiga olib keluvchi narxlarning asta- sekin pasayishi xosdir. To„rtinchi davr mahsulotning bozorni tark etishidan iborat. Mahsulotga bo„lgan talab pasayib boradi. Bu uning daromadliligini sezilarli pasayishiga olib keladi. Korxona e tiborini mahsulotni ishlab‟ chiqarishdan imkon qadar manfaatli yoki eng kam xarajatlar evaziga chiqarib olish va bozordan olib chiqib ketishga qaratadi. Mazkur masalani hal etishda korxona e tiborini ikki omilga: vaqt va pasayib ‟ borayotgan daromadlilikka qaratishi zarur. 8.- rasmda mahsulot hayotiy davri davrlari, uni yaratish va ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot sotishdan olinadigan daromadlar o„rtasidagi bog„liqlikni aks ettiruvchi sanoat mahsuloti hayotiy davrining tipik egri chizig„i keltirilgan. Bu sxemaga, shuningdek, mahsulot hayotiy davrining ilk davri deb atash mumkin bo„lgan, mahsulotni ishlab chiqish bosqichi ham kiritilgan. 8- rasm. Sanoat mahsulotining hayotiy davri egri chizig‘i (moliyaviy jihatdan) 8-rasmdan yaqqol ko„rinib turibdiki, dastavval korxona faqat xarajat qiladi, so„ng sotuv hajmini foydaning o„sishiga nisbatan tez sur atlarda ortishi, so„ngra ‟ foydaning sotuv hajmiga nisbatan tezroq o„sishi, keyin esa foydaning va buning natijasida sotuv hajmining pasayishi yuz beradi. 21 muvofiqlashtirish, bozor talablariga mos ravishda mahsulotni diversifikatsiya qilish va uning qiymatini oshirishni ta’minlaydi. Mahsulotni boshqarishda innovatsiyalarni joriy qilish asosiy o‘rinni egallaydi. Innovatsiyalar mahsulotni nafaqat texnik va estetik jihatdan yaxshilashga, balki iste’molchilar uchun yangi qiymatlarni yaratishga xizmat qiladi. Ayniqsa, raqamli transformatsiya jarayonlari mahsulotni ishlab chiqarish va sotish strategiyalariga jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Raqamli platformalar, onlayn savdo va sun’iy intellekt texnologiyalari mahsulotni global bozorda muvaffaqiyatli targ‘ib qilish imkoniyatlarini kengaytiradi. Mahsulotning ekologik va ijtimoiy mas’uliyat tamoyillariga mos bo‘lishi zamonaviy bozor sharoitida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Iste’molchilar bugungi kunda nafaqat mahsulotning sifatiga, balki uning ishlab chiqarilishi va foydalanilish jarayonlarida atrof-muhitga yetkaziladigan zarar darajasiga ham e’tibor berishadi. Shu sababli, mahsulotni barqaror rivojlanish tamoyillariga mos ravishda boshqarish korxonaning qo‘shimcha raqobat ustunligini yaratadi. Mahsulot strategiyasida brendning roli katta. Mahsulotni bozorda muvaffaqiyatli joylashtirish va iste’molchilar ishonchini qozonishda brend imidji muhim vosita hisoblanadi. Brend mahsulotning bozordagi o‘ziga xosligini ta’minlash va iste’molchilarni jalb qilishda asosiy o‘rin egallaydi. Strategik boshqaruv mahsulotning brend sifatida rivojlanishini ta’minlashga yo‘naltirilgan kompleks yondashuvni talab qiladi. Shuningdek, mahsulotni boshqarish jarayonida xalqaro standartlar va qonunchilik talablariga rioya qilish korxonaning global bozorda 56 1. Korxona vaziyatiga mos keladigan bozor imkoniyatlaridan foydalanishga yo„naltirilgan bo„lishi lozim; 7 Fred R.David. Strategic Management: A Competitive Advantage Approach, Concepts & Cases. Pearson. 2014. USA. 479 p. 2) Tashqi xavfdan himoyani ta minlashi lozim. Shu sababli‟ SWOT-tahlili yaratiladi. SWOT-tahlili yaratilgandan keyin quyidagi strategik savollarga javob beriladi. 1. Jozibador strategiyani yaratish uchun korxona qanaqa kuchli tomonlarga ega? 2. Korxonaning kuchsiz tomonlari bozor imkoniyatlaridan to„liq foydalanishga xalaqit beradimi? Strategiya korxonaning qanaqa zaif tomonlarini to„ldirishi kerak? 3. Korxona bozor imkoniyatlaridan to„liq foydalanishi uchun qanaqa resurslarga va malakaga ega bo„lishi lozim? Bozor imkoniyatlaridan qaysi biri «eng yaxshi» hisoblanadi? 4. Ishonchli himoyani yaratish uchun tashqi xavflardan qaysi biri rahbarlarni tashvishga soladi va qanaqa strategik harakatlar ketma- ketligini amalga oshirgan ma qul? ‟ Rahbariyat korxonaning kuchli va kuchsiz tomonlarini aniq tasavvur etmaguncha, korxona vaziyatiga aniq mos keladigan strategiyani yaratishga tayyor bo„lmaydi. 1. Korxonaning strategik muammolari 36 katta urinishlar va mablag„lar talab qilinadi. Biroq, bunday imijni bir soatning ichida buzish mumkin. Bunda korxona uchun salbiy samara ba zan shunchaki falokatli bo„lishi mumkin. SHuning uchun‟ korxona imijni yaratib kelgusida ushbu imijni qo„llab-quvvatlash uchun tegishli xatti-harakatlarni amalga oshirish zarur ekanligini tushunishi kerak. 1. Kafolatlar Mahsulotning iste mol funksiyalaridan tashqarida bo„lgan ‟ mahsulotning to„rtinchi tarkibiy qismi bo„lib kafolatlar hisoblanadi. Kafolatlar – bu korxonaning o„z mahsulotiga nisbatan bo„lgan majburiyatlari bo„lib, korxona ularni xaridor oldida bajarish mas uliyatini oladi va ularni mahsulot sotilganidan so„ng bajarishga ‟ kirishadi. Mahsulotlar turli-tumanligining oshishi, ularni sotish kanallari sonining kengayishi, mahsulot tarkibiga kiradigan mexanizm va qurilmalarning murakkablashishi tufayli xaridor uchun kafolatlarning mahsulot tarkibiy qismi sifatidagi ahamiyati ko„pincha kritik masalaga aylanadi. Kafolatlar faqat texnik jihatdan murakkab mahsulotlarga yoxud juda qimmatbaho mahsulotlarga qo„llaniladigandek tuyulishi mumkin. Haqiqatda olib qaraganda, real biznes amaliyotida bundaymas. Kafolatlar xaridor pul to„laydigan va xarido uchun qimmatli narsa hisoblangan mahsulotning tarkibiy qismi sifatida deyarli har qanday mahsulotga nisbatan qo„llanilishi mumkin. Buning ustiga, ko„plab korxonalar xaridorlarning o„z mahsulotlariga bo„lgan e tiborlarini jalb ‟ qilish, shuningdek xaridor uchun mahsulotning qimmatlilik darajasini 16 nazar, undan har ikki holda ham yangi mahsulot yaratilishi talab etiladi. Yangi mahsulotni yaratishga ikki xil yondashuvni ajratish mumkin. Birinchi yondashuvga asosan korxona yangi Funksional xususiyatga ega bo„lgan mutloqo 11 Michael A. H:II. Strategic Management: Competitiveness and Globalization – Concepts and Cases. South - Western Collage Pub. 2014. USA. 392 p. yangi mahsulotni yaratadi. Bunda u yangi ishlanmalar, ixtirolar, tamoyillar, yangi texnologiyalar vamreriallar va hokazolardan foydalanadi. Odatda bunday turdagi mahsulotlarning yaratilishi iste mol bozori va‟ ishlab chiqarishda keskin o„zgarishlarning boshlanishiga olib keladi. Ba zan esa mutlaqo yangi mahsulot eskisini bozordan siqib ‟ chiqarishi bilangina cheklanib, bozorda yoxud ishlab chiqarishda jiddiy o„zgarishlarni keltirib chiqarmaydi. Yangi mahsulotni yaratish strategiyasini joriy etishda mazkur strategiyasini amalga oshirish jarayoning oqilona tashkil etilishi juda muhim ahamiyatga ega.Har bir korxona yangi mahsulotni yaratishda o„z kontsepsiyasi va strategiyasiga ega bo„lishi mumkin. Biroq, turli- tuman yondashuvlarning mavjudligiga qaramasdan, korxona yangi mahsulotni ishlab chiqarishda amal qilishi kerak bo„lgan, etti majburiy qadamdon tashkil topadigan, korxonada Yangi mahsulotni yaratishning muayyan umumiy sxemasi mavjud. Birinchi qadam – yangi mahsulot g„oyasini ishlab chiqish. Bu qadamni amalga oshirishda korxona nafaqat olim va konstruktorlar, 26 ishlab chiqarish jarayonida bozor talablarini, raqobatchilarning kuchli va zaif tomonlarini, shuningdek, innovatsion texnologiyalarni hisobga olishlari lozim. Mahsulotni samarali boshqarish jarayonida mahsulot hayotiy davrini hisobga olish muhimdir. Mahsulotning yaratilish bosqichidan boshlab, uning o‘sishi, pishib yetilishi va pasayishi kabi davrlari mavjud. Strategik boshqaruvning vazifasi mahsulotning har bir bosqichida to‘g‘ri qarorlar qabul qilish va uni bozorda uzoq muddat saqlab qolishdir. Bunda mahsulotni diversifikatsiya qilish, uning sifatini yaxshilash va qo‘shimcha xizmatlarni taklif etish orqali raqobatbardoshlikni ta’minlash zarur. Strategik boshqaruvda mahsulot tushunchasi marketing strategiyalari bilan chambarchas bog‘liqdir. Marketing mahsulotni iste’molchilarga yetkazish, uning afzalliklarini ta’kidlash va bozorda uning o‘rnini mustahkamlash jarayonini boshqaradi. Shuningdek, mahsulotning narxlanishi, joylashtirilishi va reklama kampaniyalari ham mahsulot strategiyasining ajralmas qismi hisoblanadi. Mahsulot strategiyasini ishlab chiqishda innovatsion yondashuv alohida o‘rin tutadi. Innovatsiyalar mahsulotni nafaqat sifat jihatidan yaxshilash, balki iste’molchilar uchun yangi qiymatlarni yaratish imkonini beradi. Bugungi globallashuv sharoitida mahsulotga qo‘yiladigan talablar tobora oshib borayotgani sababli, korxonalar doimiy ravishda yangi texnologiyalarni joriy qilish va mahsulotni takomillashtirish ustida ishlashlari lozim. Strategik boshqaruvda mahsulotni ekologik va ijtimoiy mas’uliyat tamoyillariga moslashtirish ham muhim ahamiyatga ega. Zamonaviy 4 foydalanish, xizmat ko„rsatish tizimini kengaytirish, soddalashtirilgan modellarni yaratish va h.k. Mahsulotning hayotiy davrning alohida davrlaridan o„tish bilan bog„liq strategik qarorlarni uchinchi darajasi marketing strategiyalaridir. Mazkur strategiyalar mahsulot hayotiy davrining turli davrlarida marketing quyi tizimining qanday ishlashi kerakligini belgilab beradi. 1. Yangi mahsulotlarni yaratish strategiyasi Aksariyat korxonalar uchun Yangi mahsulotlarni yaratish ularni raqobat kurashiga bardosh berishlarining muxum sharti sanaladi. SHuning bilan bir qatorda ta kidlash lozimki korxona muvaffaqiyatli‟ raqobatlashishi uchun mahsulotni Yangilashda doimo yetakchilik qilishi shart emas. Korxonani yangi mahsulot bilan bozorga chiqishining 2 strategiyasi mavjud 11 : ● bozorga boshqa korxonalardan ilgariroq yoxud birinchilar qatorida chiqishi; ● bozorga yangi mahsulot bozorda o„z o„rnini yetarli darajada mustahkamlab olgandan so„ng chiqishi; Birinchi strategiya asosida faoliyat yuritadigan korxonalar odatda tegishli tarmoq yoki muayyan mahsulotlar bo„yicha innavatorlar ikkinchilari esa ergashuvchilardir. Korxona yangi mahsulot yaratishda o„z strategiyasini tanlash xuquqiga ega. Biroq, korxona tomonidan mahsulotni yangilashning qay bir strategiyasi tanlanishidan qat iy ‟ 25 yangi strategik muammolarga to„qnash keladi. Daromadlarni pasaytirmaslik uchun diversifikatsiyalashgan korxonalar tez-tez ushbu usuldan foydalanadilar. 3. Qoniqarsiz natijalarga ega bo„lib, zarar keltiradigan korxonalardan voz kechish. Zaif raqobat mavqeiga ega bo„lib, nisbatan jozibasiz tarmoqlarda yoki korxona strategiyasiga mos kelmaydigan tarmoqlarda faoliyat ko„rsatadigan korxonalar yo„qotilish uchun asosiy nomzodlar hisoblanadi. Ushbu korxonalarni sotilishidan keladigan mablag„larni yangi biznesni sotib olishga, qarzlarni to„lashga yoki korxonaning yangi yo„nalishdagi tashabbuskorlikni qo„llab-quvvatlashga yo„naltirish lozim. 1. Qoniqarsiz natijalar an anasini o„zgartirish uchun alyanslarni‟ shakllantirish. Bir qator vaziyatlarda milliy yoki xorijiy korxonalar, tarmoqdagi assotsiatsiyalar, ta minotchilar, manfaatdor guruhlar ‟ bilan alyanslar tuzish korxona istiqbolini Yaxshilaydi. 2. Korxona maqsadlarini natijalarga nisbatan muvofiqlashtirish. Bir yoki bir necha biznes yo„nalishlarda noqulay bozor vaziyati paydo bo„lishi bilan bog„liq korxonaning maqsadlari bajarilmay qoladi. Ushbu vaziyat dastlabki maqsadlarni haddan tashqari yuqori belgilanishi oqibatida ham vujudga kelishi mumkin. Vaziyatni tartibga solish uchun maqsadlar bilan imkoniyatlar bir-biriga muvofiqlashtiriladi. 54 ishlab chiqariladigan mahsulot qanday sifatlarga ega bo„lishi kerakligini tushunish darajasidan kelib chiqqan holdagina yaratishi mumkin. SHunday qilib, tovarning iste mol xususiyatlari yig„indisi ikkita‟ guruhchaga bo„linadi. Birinchi guruhcha – bu tovarning ko„rinishi, uning muayyan tovar guruhi, masalan avtomobillar, qo„l soatlari va boshqa shu kabilarga tegishliligini belgilab beradigan iste mol ‟ funksiyalari va xususiyatlaridir. Har bir tovar guruhi umumiy 9 Michael A. H:II. Strategic Management: Competitiveness and Globalization – Concepts and Cases. South - Western Collage Pub. 2014. USA. 246 p. funksional ahamiyatga ega bo„ladi. Bunda funksional jihatdan yanada tor ixtisoslashgan yanada aniq guruhchalarni yuzaga keltirish imkoniyati istisno etilmaydi. Ikkinchi guruhchani tovarning xaridorlar uchun alohida iste mol mazmuniga ega bo„lgan iste mol xususiyatlari va sifatlari, ya ni ‟ ‟ ‟ aniq iste molchining aniq talablarini qondiradigan xususiyatlari tashkil ‟ etadi. Ishlab chiqaruvchi tovarga nisbatan o„ziga xos munosabatga ega bo„lganligi tufayli uni asosan birinchi iste mol xususiyatlari ‟ guruhchasi doirasida ko„radi. Xaridor bo„lsa asosan ikkinchi guruhchaga tegishli bo„lgan iste mol xususiyatlarini qabul qiladi. ‟ Oxirgi paytda birinchi va ikkinchi iste mol sifatlari guruhchalarining ‟ mahsulot ichidagi munosabatlarini o„zgarish tendentsiyasi ikkinchi guruhcha salmog„ining doimiy o„sishidan iborat bo„lmoqda. SHuning uchun korxona samarali faoliyat ko„rsatishi uchun o„z mahsulotining 10 Aniq va mantiqiy strategiya to„g„ri tatbiq etilganda kompaniya tarmoqda obro„- e tiborga ega bo„ladi. Tez o„zgaradigan raqobatga‟ ega kompaniya va qisqa muddatli imkoniyatlardan foydalanishga qaratilgan strategiya vaqtinchalik foyda keltiradi. Qisqa muddatli moliyaviy opportunizm va uzoq muddatli ketma-ketlikning mavjud emasligi eng ishonchsiz an analar, bir marta uchraydigan boshqa ‟ takrorlanmaydigan foydadan darak beradi. Rivojlanishni istagan kompaniya qisqa muddatli foydani orqasidan quvmasdan uzoq muddatli maqsadlarni amalga oshirishi lozim. Mustahkam raqobatbardoshlikni ta minlash uchun investitsiya ‟ qiling. Raqobatbardoshlikni ta minlash uchun agressiv hujumkor bo„ling, ‟ uni agressiv himoya qiling. Optimistik prognozlar amalga oshganda muvaffaqiyat keltiradigan strategiyalardan voz keching. Chunki raqobatchilar ham qarshi tadbir- choralarni amalga oshirishi natijasida noqulay bozor vaziyati paydo bo„lishini o„ylang. Kompaniyani manyovr qilish imkoniyatidan mahrum etadigan mexanistik strategiyalardan ehtiyot bo„ling. Qattiq strategiyalar bozor vaziyati o„zgarishi bilan eskiradi. Eng yuqori sifat yoki eng past xarajatlar absolyut ko„rsatkich bo„yicha emas, balki raqobatchilarga nisbatan olinadi. Hech qachon raqobatchi korxonalarning javob reaktsiyasini past baholamang. Raqobatchilar burchakka qamalganda va xavf ostida qolganda juda katta zarar keltirishi mumkin. 45 1. Qo„shma korxona bitta korxona uchun samarasiz va tavakkalchilik darajasi yuqori bo„lganda Yaxshi natija beradi. Bir-necha korxonalarning tajriba va resurslarining birlashtirilishi kuchli raqobatbardosh korxonani vujudga keltirishi mumkin. Qo„shma korxona ko„p hollarda xorijiy kvota va soliqlarni, milliy, siyosiy manfaatlarni engishning yagona yo„lidir. Mahalliy korxonalar o„zi kirmoqchi bo„lgan biznes bo„yicha xorijiy mamlakat korxonasi bilan qo„shma korxona tuzadilar. Mahalliy korxonalar mahalliy sharoitni va bozorlarni yaxshi biladilar, bu sharoitda mehnat xarajatlari pastroq bo„ladi. 1. Samaradorlik mezoni Diversifikatsiyalashgan korxona portfelini strategik va moliyaviy jozibadorligining ishonchli mezoni bu mavjud tuzilma yordamida o„z maqsadlariga erishishi imkoniyatidir. Agar javob ijobiy bo„lsa, strategiyani o„zgartirishga ehtiyoj qolmaydi. Agar maqsadga erisha olmaslik ehtiyoji mavjud bo„lsa, quyidagi harakatlar amalga oshiriladi: 1. Portfel tarkibidagi ba zi (yoki hamma) korxonalarning strategik‟ rejalarini muvofiqlashtirish. Ushbu variant mavjud biznes birliklar asosida yaxshi natijalarga erishishni nazarda tutadi. Korxona menejerlari birlik biznes menejerlaridan natijalarni yaxshilashni talab qilishi mumkin. Korxonaning uzoq muddatli raqobatdoshligini oshiradigan xarajatlardan qisqa muddatli moliyaviy ko„rsatkichlarni yaxshilash uchun voz kechish xavfli strategiya hisoblanadi. 2. Korxona portfelini yangi biznes birliklari bilan to„ldirish. Korxona yangi bizneslarni sotib olishi yoki o„z tarkibida tashkil etishi bilan 53 O„z navbatida imijning o„zi ushbu omillarga ta sir ko„rsatib, bu‟ ularning o„zgarishiga olib keladi. Shuni ta kidlash muhimki, bu ‟ omillar ham o„zaro faol munosabatda bo„lishadi va ham bir-birlariga ta sir ko„rsatishadi, ham ushbu omillarning butun bir yig„indisiga ‟ ta sir ko„rsatishadi. ‟ Mahsulot imiji mahsulot xususiyatlaridan birini yoxud uning quyidagi xususiyatlari kombinatsiyasini ifoda etadi. ● Mahsulot o„ziga xos sifatlarga ega bo„ladi. Mahsulotni ekspluatatsyai qilishdagi ishonchlilik, undan foydalanishdagi qulaylik, yoki masalan, katta miqdordagi vitaminlardan iborat bo„lishi, uni saqlash muddatining yuqoriligi, zararli moddalarning mavjud emasligi va boshqa shu kabilar bunday sifatlar bo„lishi mumkin. Imij mahsulotning tarkibiy qismi sifatida korxonaga faqat u xaridorlar uchun jozibadorlikka ega bo„lgan holdagina ijobiy natijalar keltiradi. O„z maqomiga qiziqmaydigan inson uchun uning maqomini o„z ko„z o„ngida va atrofdagilar ko„z o„ngida belgilash yoki oshirishi kerak bo„lgan imij uchun hech qanday to„lovni amalga oshirish zaruriyati bo„lmaydi. SHuning uchun, mahsulotning raqobat imijini yaratib, bu mahsulot qanday xaridor uchun mo„ljallanganligi, korxona kimni o„z mahsulotining iste molchisi sifatida ko„rinishini juda aniq ‟ va ravshan anglash kerak. Imij – korxonaning qo„lidagi yetarli darajada kuchli, va bir vaqtning o„zida u uchun yetarli darajada xavfli quroldir. Imij juda uzoq yaratiladi va uni yaratish uchun 15 MAVZU:STRATEGIK BOSHQARUVDA MAHSULOT TUSHUNCHASI REJA KIRISH...……………………………………………………………3 1-bob. STRATEGIK BOSHQARUVDA MAHSULOT KONSEPSIYASI……………………………………………………6 1.1. Korxonani strategik boshqarishda mahsulotning o’rni ………….6 1.2. Mahsulotga bo„lgan qarashlarning shakllanishi …………………………………………………………..7 2-bob. MAHSULOT DINAMIKASI………………………………19 2.1. Mahsulotning hayotiy davri………………………………………19 2.1. Hayotiy davrning alohida davrlarida mahsulot strategiyasi…….23 3-BOB. KORXONA STRATEGIYASINING SAMARADORLIGI..47 3.1 Strategik muvofiqlik, miqyos samarasi………………………….47 3.2Korporatsiya strategiyasini qayta ko‘rish yoki qisqartirish va buyurtma portfelini qayta restrukturizatsiya qilish ………………….50 XULOSA…………..…………..…………..…………..…………..…55 2 qodir deb hisoblanardi. “Djeneral Motors”ning qudrati uning hech qanday raqobatdan cho„chimasligiga asos bo„ladi deb sanalardi. D.J.Gelb 1967- yilda o„zining “YAngi industrial jamiyat” nomli kitobida “Djeneral Motors”ning qudrati uni engil avtomobillar, dizellar, yuk avtomobillari, muzlatgichlar va u tomonidan taklif etilayotgan boshqa tovarlarga narx o„rnatishi va uning xizmatlaridan voz kechgan hech bir xaridor hech narsani o„zgartirishga qodir emasligiga ishonch bilan qarashi uchun yetarli ekanini yozadi. 80- yillarga kelib esa, “Djeneral Motors” halokat yoqasida qoldi. AQSH hukumati biror bir manfaatga ega bo„lish yoki “Djeneral Motors”ni bo„lakalarga ajratib tashlash uchun emas, balki uni to„liq tanazzulga uchrashdan saqlab qolish uchun ulkan sayi harakatlarni amalga oshirdi. Korparatsiya bilan sodir bo„lgan bu metamarfoza (keskin o„zgarish)ning sababi, u tomonidan ishlab chiqarilgan avtomobillarning raqobat kurashida yapon avtomobil korxonalari mahsulotlariga boy berganligi bilan bog„liq. Umuman olganda bozorda o„z xatti-harakatlari bilan korxona tomonidan sotilayotgan mahsulotlardan olayotgan daromadini qisqartirishi yoki uni daromaddan umuman mahrum etishi mumkin bo„lgan faoliyat subyekti korxona raqobatchisi hisoblanadi. Korxona mahsulotni daromat olish, bozorda o„z o„rniga ega bo„lish maqsadida ishlab chiqaradi va sotadi. Agar daromad yuqori (yetarli) bo„lsa, demak korxonaning ishlari yaxshi. Aksincha yetarli bo„lmasa, demak kimdir korxonani u erishishi mo„ljallangan pullardan mahrum qilgan. Bu subyekt korxonaning raqobatchisidir. Mahsulotning raqobat muhiti va raqobat imkoniyatlarini tashkil etuvchi kuchlar 5 guruhga bo„linadi. 30 Biznes texnologiyalaridan ishlab chiqarish quvvatlaridan funksional xizmatlardan, turdosh bizneslardan foydalanish orqali masshtab samarasini yaratish mumkin. Masshtab samarasi shundan iboratki, bir necha bizneslarni markazlashgan boshqaruvi ularni alohida boshqaruviga nisbatan kamroq xarajatlarni talab qilishga asoslanadi 12 . Turdosh bizneslarning muvofiqligi . Har xil bizneslarning ishlab chiqarish sikllarining birlashishi natijasida muayyan iste molchilarga‟ xizmat ko„rsatishda umumiy dilerlar tarmog„idan va chakana sotuvchilar xizmatidan foydalanish yoki tovarni bozordagi harakatini tashkil etishda o„xshash usullardan foydalanish imkonini bersa, aytish mumkinki, bizneslar turdosh bozorlarning strategik muvofiqligiga ega. Turdosh bozorlarning strategik muvofiqligidan xarajatlarni tejashning (yoki masshtab samarasining) turli imkoniyatlarini yaratadi. Ishlab chiqarish muvofiqligi . Agar ishlab chiqarish quvvatlaridan va malakasidan ilmiy izlanish natijalaridan, Yangi texnologiyadan va yakuniy yig„uv sexi xizmatidan foydalanishda bizneslar hamkorligi potensiali mavjud bo„lsa, bizneslarda ishlab chiqarish muvofiqligi vujudga keladi. 12 Michael A. H:II. Strategic Management: Competitiveness and Globalization – Concepts and Cases. South - Western Collage Pub. 2014. USA. 476 p. Boshqaruv muvofiqligi . Ushbu muvofiqlik turdosh bizneslardagi ishlab chiqarish, tadbirkorlik, boshqaruv muammolarining ham umumiy o„xshashligini keltirib chiqaradi. Bu hol o„z navbatida boshqaruv tajribasini bir biznesdan boshqasiga o„tkazish imkonini beradi. Samarali 48 Yangi biznesga kirish quyidagi uch xil shaklda bo„lishi mumkin: sotib olish, yaratish va qo„shma korxonalar tuzish. Maqsadli bozorga mumkin qadar tezlik bilan kirish uchun mavjud biznesni sotib olish bu keng tarqalgan diversifikatsiya vositasidir. Ushbu usul diversifikatsiya muammolari: texnologik ko„nikmalarni, ta minotchilar bilan‟ munosabatlarni yo„lga qo„yishni, birlik mahsulotga sarf bo„ladigan mehnat xarajatlarini pasaytirishni, bozorga tovarni tanishtirishda reklama siyosatini tashkil etishni va boshqalarni hal qiladi. Ko„pgina tarmoqlarda yangi korxonani yaratish bilim va tajribani, resurslarni, yetarli masshtabdagi ishlab chiqarishni va raqobatbardoshlikni talab qiladi. Yangi sohaga kirish uchun yangi korxonani yaratish quyidagi hollarda tavsiya etiladi: 1. Quvvatlarni ishga tushirish uchun yetarli vaqt bo„lsa; 2. Agar bozorda harakat qiluvchi korxonalar Yangi raqobatchiga samarali qarshilik ko„rsata olmasa; 3. Yangi korxonani yaratish uni sotib olishga qaraganda tejamli bo„lsa; 4. Yangi korxona samarali raqobat uchun yetarli tajribaga va bilimga ega bo„lsa; 5. Yangi ishlab chiqarish quvvatlari bozordagi talab va taklif muvozanatiga salbiy ta sir etmasa; ‟ 6. Bozorda asosan kichik korxonalar mavjud bo„lib, yirik kuchli korxonalar raqobatchi bo„lmasa. Quyidagi uch vaziyatda qo„shma korxona tuzish orqali yangi biznesga kirish qulay vosita ќisoblanadi: 52 tashqari, strategiyalar kombinatsiyasi yangi rahbarlarga o„zgarishlarni amalga oshirish uchun vakolatlar erkinligini beradi. Muammo qanchalik og„ir bo„lsa, uning yechimi keng tashabusslarni o„zida mujassam etish ehtimoli shunchalik yuqori. To„liq yangilanish strategiyasi yuqori tavakkalchilikka ega chora hisoblanadi va odatda muvaffaqiyatsizlik bilan tugaydi. Naqd pul va qobiliyat etishmasligi, to„liq 8 Michael A. H:II. Strategic Management: Competitiveness and Globalization – Concepts and Cases. South - Western Collage Pub. 2014. USA. 126 p. yangilanish strategiyasini uzoq kutish, raqibning kuchli ekanligi kompaniyani muvaffaqiyatsizligiga sabab bo„lgan vaziyatlar tajribada ko„plab uchraydi. 1. Muvaffaqiyatli strategiya yaratish tamoyillari Tadbirkorlik tajribasi qayta-qayta isbotlaydiki, kompaniyani barbod qiladigan harakatlarga qarshi strategiyani yaratish quyidagi printsiplarga asoslanadi. Ushbu o„n uch printsip a lo strategiyani‟ yaratishda qo„l keladi: Strategik harakatlarni yarating va tatbiq etish jarayonida kompaniyani uzoq muddatli raqobatbardoshligini ta minlaydiganlarni ‟ afzal ko„ring. Mustahkam bozor mavqei doimo «dividentlarni» uzoq vaqt mobaynida beradi. Kompaniyani uzoq muddatli foydali qilish yo„li bu – uning uzoq muddatli raqobatbardoshliligini ta minlaydigan ‟ strategiyani amalda tatbiq etishdan iborat. 44 oshirishi, va u bunda qanday ehtiyojlarini qondirishi kabilarni ko„rib chiqamiz. Biror-bir ko„rinishning imiji – bu ushbu ko„rinish uchun xos bo„lgan xususiyatlar, spetsifik sifatlar va jihatlar to„g„risida mustahkam va keng tarqalgan tasavvurdir 10 . Odatda imij jamoatchilik ongi bilan shakllanadi va jamoatchilik ongida mavjud bo„ladi. Garchi har bir individ jamoatchilik ongida mavjud bo„lgan ushbu ko„rinishning imiji to„g„risidagi tasavvurdan farq qiladigan o„z tasavvuriga ega bo„lishi mumkin bo„lsada. 10 Michael A. H:II. Strategic Management: Competitiveness and Globalization – Concepts and Cases. South - Western Collage Pub. 2014. USA. 325 p. Mahsulot imiji – bu mahsulotga o„ziga xoslik beradigan va uni bir qator o„xshash mahsulotlardan ajratib turadigan mahsulotning farqli yoxud istisnoli xususiyatlari to„g„risida keng tarqalgan va yetarli darajada mustahkam bo„lgan tasavvurdir. Mahsulot imiji quyidagi to„rtta omilning ta siri ostida shakllanadi:‟ ● muayyan mahsulotni ishlab chiqaruvchi yoxud sotuvchi korxona (marka) ning imiji; ● masuhlotning undagi iste mol funksiyalariga mos kelishini ‟ ifodalaydigan sifati; ● boshqa korxonalarning o„xshash mahsulotlari holati; ● muayyan mahsulot xaridorlarining mezonlari, me yorlari va ‟ afzalliklari. 14 Asosiy adabiyotlar 1. Frank Rothoemel Strategic Management: Concepts (2 nd edition) Mc Graw-H:II Education 9 January. 2014. USA. - 528 p. 2. Michael A. H:II. Strategic Management: Competitiveness and Globalization – Concepts and Cases. South - Western Collage Pub. 2014. USA. - 896 p. 3. Fred R.David. Strategic Management: A Competitive Advantage Approach, Concepts & Cases. Pearson. 2014. USA. - 696 p. 4. Strategic Management concepts and cases. Arthur A. Thompson. Jr. A.J Strikland. 2012. - 778 p. 5. Керцнер Гарольд. Стратегическое управление в компании. -М.: ДМК пресс, 2013. - 320 с. 6. Кокошин А.А. Стратегическое управление: теория, исторический опыт, сравнительный анализ и задачи. -М.: РОССПЭН, 2010. – 525 с. 58

STRATEGIK BOSHQARUVDA MAHSULOT TUSHUNCHASI kurs ishi 

Купить