• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 421.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 22 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Sug’urta mohiyati, tarkibi va iqtisodiy taraqqiyotdagi o’rni kurs ishi

29Yoshlar va talabalar uchun ixtiyoriy ijtimoiy paketlar doirasida sug‘urta xizmatlarini taklif qilish.O‘zbekistonda sug‘urta tizimi hali to‘liq salohiyatini ochmagan bo‘lsa-da, mavjud tendensiyalar, islohotlar va xalqaro tajribaning bosqichma-bosqich joriy etilishi bu tizimni iqtisodiyotning asosiy tayanchlaridan biriga aylantirishga xizmat qiladi. Samaradorlikni oshirish esa faqat sug‘urtalovchi kompaniyalar emas, balki davlat, iste’molchilar, banklar va jamiyatning barcha qatlamlarining birgalikdagi harakatlariga bog‘liqdir. 136 Ijtimoiy himoya funksiyasi Aholining zaif qatlamlarini moliyaviy himoya qilish orqali sotsial barqarorlikni ta’minlash Nogironlik yoki og‘ir kasallik holatida sug‘urta to‘lovi orqali yordam ko‘rsatish 7 Iqtisodiy barqarorlik funksiyasi Sug‘urta tizimi orqali tadbirkorlikni qo‘llab- quvvatlash va moliyaviy xavflarni kamaytirish Bank kredit berishida mulkni sug‘urtalashni talab qilishi Sug‘urtaning birinchi va eng asosiy funksiyasi – kompensatsiya (qoplash) funksiyasi hisoblanadi. Bu funksiya sug‘urtalanuvchiga zarar yetgan holatlarda, sug‘urta kompaniyasi tomonidan zarar miqdoriga mos ravishda to‘lov amalga oshirilishini nazarda tutadi. Misol uchun, uy yong‘in natijasida zarar ko‘rsa yoki transport vositasi yo‘l-transport hodisasida ishtirok etsa, sug‘urta kompaniyasi oldindan kelishilgan sug‘urta summasi asosida kompensatsiya to‘laydi. Bu esa moliyaviy yo‘qotishlarni kamaytirish imkonini beradi. Ikkinchi muhim funksiya – tavakkalchilikni qayta taqsimlash (redistribusiya) funksiyasidir. Sug‘urta tizimi orqali ko‘plab mijozlar o‘zlarining risklarini sug‘urtalovchi zimmasiga yuklaydi. Kompaniya esa yig‘ilgan sug‘urta mukofotlari evaziga risklarni moliyaviy zaxira hisobiga taqsimlab, zarur hollarda ularga to‘lov qiladi. Bu orqali tavakkal yakka shaxs emas, balki jamiyatga taqsimlanadi. Shu sababli, sug‘urta xavf ta’sirini "kollektiv" yengillash vositasi sifatida ishlaydi. Sug‘urtaning yana bir ahamiyatli funksiyasi — profilaktik funksiyadir, ya’ni oldini olish vazifasi. Sug‘urta kompaniyalari ko‘pincha zararlarning oldini olish bo‘yicha choralar ko‘radi. Masalan, yong‘in xavfsizligi bo‘yicha talablarga rioya qilish, texnik ko‘rikdan o‘tmagan transport vositalarini sug‘urtalamaslik, sanoat ob’yektlari uchun xavfsizlik mezonlarini belgilash kabi talablar orqali, 14sug‘urta kompaniyalari xavflarni kamaytirish yo‘lida faol ishtirok etadi. Bu esa umumiy xavfsizlik darajasini oshiradi. To‘rtinchi funksiya – jamg‘aruv (investitsion) funksiyasidir. Sug‘urta kompaniyalari tomonidan yig‘ilgan mukofot mablag‘lari bir vaqtning o‘zida zaxira jamg‘armasi sifatida saqlanib turadi va ular turli moliyaviy vositalarga (obligatsiyalar, davlat qimmatli qog‘ozlari, depozitlar) sarmoya qilinadi. Bu esa, bir tomondan, kompaniya daromadlarini oshirsa, ikkinchi tomondan, butun mamlakat moliyaviy tizimiga qo‘shimcha investitsion manba bo‘lib xizmat qiladi. Xususan, uzoq muddatli hayot sug‘urtasi, pensiya sug‘urtasi, bolalar uchun sug‘urta mahsulotlari — bularning barchasi jamg‘ariladigan xususiyatga ega. Beshinchi funksiya — nazorat va tartibga solish funksiyasidir. Sug‘urta kompaniyalari mijozlar tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlar asosida risklarni baholaydi, tavakkalni aniqlaydi va zarur hollarda texnik shartlarni ishlab chiqadi. Shu bilan birga, davlat ham sug‘urta bozoriga muayyan darajada nazorat o‘rnatadi. Bu esa sug‘urta faoliyatini tartibga solish, shaffoflikni ta’minlash va firibgarlik holatlarining oldini olishga xizmat qiladi. Sug‘urtaning ijtimoiy funksiyasi ham mavjud bo‘lib, u fuqarolarning iqtisodiy va sotsial himoyasini kuchaytiradi. Hayot sug‘urtasi, sog‘liqni sug‘urtalash, nogironlikka doir sug‘urta turlari — bularning barchasi aholining zaif qatlamlarini moliyaviy xavflardan himoyalashga qaratilgan. Ayniqsa, aholining ijtimoiy zaif guruhlari uchun davlat tomonidan moliyalashtiriladigan majburiy sug‘urta tizimlari muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, sug‘urta tizimi iqtisodiyotni barqarorlashtiruvchi mexanizm sifatida xizmat qiladi. Risklar nazorat ostida bo‘lgani uchun biznes subyektlari ishonch bilan ishlab chiqarishni kengaytiradi, sarmoyalar hajmi ortadi, banklar esa kredit riskini kamaytiradi. Bu jarayonda sug‘urta bozorining ishonchli faoliyati umumiy iqtisodiy muhitga ijobiy ta’sir qiladi. 10tibbiy xulosalar yoki ekspertizalar orqali tekshiradi. Agar bu holat haqiqatdan ham sug‘urta shartnomasida ko‘rsatilgan hodisa bo‘lsa, unda to‘lov miqdori aniqlanadi va amalga oshiriladi. Shartnomada ko‘rsatilmagan voqea, yoki soxta da’vo holatlarida sug‘urta kompaniyasi to‘lovni rad etishga haqlidir. Shu sababli, sug‘urta hodisasi tushunchasi shartnoma yondashuvida, huquqiy normalarda aniq ko‘rsatilgan bo‘lishi muhimdir. Sug‘urta hodisasi yuz berganidan keyin, kompaniya tezkor va shaffof tartibda to‘lovni amalga oshirishi kerak — bu mijoz ishonchini oshiradi. 5. Sug‘urta summasi Sug‘urta summasi — bu sug‘urta obyekti bo‘yicha kompaniya tomonidan to‘lanadigan maksimal miqdor hisoblanadi. Bu miqdor sug‘urta shartnomasi tuzilganda aniqlanadi va unga asosan mukofot hajmi ham hisoblanadi. Sug‘urta summasi to‘lovni cheklab qo‘yadi: ya’ni zarar qanchalik katta bo‘lmasin, kompaniya faqat shu miqdorgacha javobgar bo‘ladi. Sug‘urta summasi mijozning talabiga, mol-mulk qiymatiga, risk darajasiga va kompaniya siyosatiga ko‘ra belgilanadi. Misol uchun, 100 million so‘mlik uyni sug‘urtalashda to‘liq summani sug‘urtalash ham mumkin, yoki faqat 60 million so‘m miqdoridagina. Shu sababli, to‘g‘ri baholash va aniqlik juda muhim hisoblanadi. Sug‘urta summasi faqat zarar yuz berganda emas, balki soliq, audit va moliyaviy hisobotlarda ham muhim iqtisodiy ko‘rsatkich sifatida qo‘llaniladi. Yuqori sug‘urta summasi kompaniyaning moliyaviy ishonchliligini ham ifodalaydi. Shu sababli, har bir sug‘urtalanuvchi bu miqdorni aniqlashda ehtiyotkor bo‘lishi va real bahoga tayanishi zarur. 6. Sug‘urta polisasi Sug‘urta polisasi — bu sug‘urtalovchi va sug‘urtalanuvchi o‘rtasida tuzilgan rasmiy hujjat bo‘lib, unda sug‘urta shartnomasi shartlari aniq ko‘rsatilgan bo‘ladi. Polisa hujjatida tomonlarning huquq va majburiyatlari, sug‘urta 4darajada kengaygan. Xususan, respublikamizda faoliyat yuritayotgan yetuk iqtisodchilar – G‘. Xidirov, M. Musayev, I. Shodmonov kabi olimlar tomonidan sug‘urtaning nazariy asoslari, uni boshqarish mexanizmlari, tavakkalchiliklarni taqsimlashdagi roli, tarmoq samaradorligini oshirishga doir konsepsiyalar ishlab chiqilgan. Bu olimlar o‘z izlanishlarida sug‘urta bozorining rivojlanish bosqichlari, unga ta’sir etuvchi omillar, milliy qonunchilikdagi muammolar va ularni bartaraf etish choralari kabi masalalarga alohida urg‘u berishgan. Xorijiy tajribada ham sug‘urta sohasi keng ko‘lamda tadqiq qilingan. Jumladan, K. Koul, D. Durand, J. Mankyu, F. Mishkin kabi iqtisodchilar tomonidan sug‘urta institutining makroiqtisodiy tizimdagi funksiyalari, sarmoyalarni himoyalashdagi roli va raqamli sug‘urtaning istiqbollari chuqur tahlil etilgan. Ayniqsa, AQSh, Yevropa va Osiyo davlatlari tajribasi asosida sug‘urta mexanizmlarining samaradorligini baholovchi metodik yondashuvlar ishlab chiqilgan. O‘zbekistonda esa sug‘urta bozorining islohotlarga moslashuvi, xizmatlar sifati, mijozlar soni va kompaniyalar sonining ortib borayotgani sohadagi o‘zgarishlar va izlanishlar natijasidir. Respublikamizda so‘nggi yillarda milliy statistika agentligi, O‘zbekiston sug‘urta federatsiyasi va Markaziy bank tomonidan berilayotgan rasmiy ma’lumotlar asosida tahlillar olib borilmoqda. Shuningdek, "InFinBank", "O‘zbekinvest", "Gross Insurance", "AlfaLife" kabi sug‘urta kompaniyalari faoliyati asosida amaliy misollar ko‘payib bormoqda. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Sug‘urta tizimi bo‘yicha olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlarning nazariy ahamiyati shundaki, bu soha iqtisodiyotni tartibga solish, xavflarni boshqarish va barqarorlikni ta’minlash mexanizmlarini chuqur tushunishga imkon beradi. Sug‘urtaning mohiyatini, asosiy funksiyalari, tarkibi, subyekt va obyektlarini chuqur o‘rganish orqali uning iqtisodiy mexanizmdagi o‘rni aniq tushuntiriladi. Mazkur kurs ishida aynan ushbu nazariy jihatlar asoslab beriladi: ya’ni sug‘urta tizimi iqtisodiy barqarorlikni saqlab qolishda qanday rol o‘ynashi, u bozor iqtisodiyoti 11obyekti, risk turlari, mukofot miqdori, to‘lov shartlari, muddat va boshqa muhim tafsilotlar bayon qilinadi. Sug‘urta polisasi yuridik jihatdan kuchga ega bo‘lib, nizolar yoki da’vo holatlarida asosiy hujjat sifatida xizmat qiladi. Polisa nafaqat qog‘oz shaklida, balki bugungi raqamli davrda elektron shaklda ham rasmiylashtiriladi. Bu esa shaffoflik va qulaylikni oshiradi. Mijozlar sug‘urta polisasini olgach, unga muvofiq himoyaga ega bo‘lishadi. Sug‘urta kompaniyasi esa ushbu polisaga ko‘ra o‘z majburiyatlarini bajargan bo‘ladi. Polisa muddati tugagach, u yangilanadi yoki bekor qilinadi. Shu sababli, polisadagi har bir band mijoz tomonidan diqqat bilan o‘rganilishi lozim. Chunki bu hujjat moliyaviy xavfsizlik kafolatini beradi. Sug‘urta faoliyati ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Bir tomondan, u aholining moliyaviy xavfsizligini ta’minlaydi, ikkinchi tomondan esa – jamiyatda sotsial adolat va moliyaviy barqarorlik uchun imkoniyat yaratadi. Shu sababli, har qanday zamonaviy davlatda sug‘urta iqtisodiyotning ajralmas tarkibiy qismi sifatida qaraladi. Bugungi kunda sug‘urta nafaqat zararlarni qoplash, balki jamg‘arma shakllantirish, investitsiyalarni yo‘naltirish, iqtisodiy subyektlarning risklarga bo‘lgan munosabatini tartibga solish kabi keng ko‘lamli funksiyalarni ham bajaradi. Masalan, hayotni sug‘urtalash orqali fuqarolar nafaqat o‘z sog‘lig‘ini himoya qiladi, balki pensiya jamg‘armalarini shakllantiradi. Avtomobil sug‘urtasi esa nafaqat individual foyda, balki umumiy yo‘l xavfsizligini oshirishga xizmat qiladi. Yana bir muhim jihat shuki, sug‘urta tizimi iqtisodiyotda kapital aylanishini rag‘batlantiradi. Kompaniyalar uchun zararning oldini olish yoki qoplash imkoniyati ularning investitsiya faoliyatini himoyalaydi va kengaytiradi. Shuningdek, bank tizimi ham kredit berganda aynan sug‘urtani talab qiladi, bu esa risklarni kamaytiradi. 18Sug‘urta tizimi o‘zining murakkab va ko‘p bosqichli tuzilmasi bilan ajralib turadi. Uning subyektlari (ishtirokchilari), obyektlari (nima sug‘urtalanadi) va shakllari (qanday amalga oshiriladi) tizim ichidagi barcha iqtisodiy va huquqiy munosabatlarni tartibga soladi. Har bir tarkibiy bo‘lim sug‘urtaning to‘laqonli faoliyat yuritishini, xavflar oldini olish va moliyaviy xavfsizlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston sug‘urta bozorida ham aynan shu tarkibiy tuzilmalarning rivojlanishi, ishonchlilik va shaffoflik darajasini belgilaydi. 19II BOB. SUG‘URTANING IQTISODIY TARAQQIYOTDAGI O‘RNI VA AHAMIYATI O’ZBEKISTON 2.1. Sug‘urtaning iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdagi roli Bugungi globallashgan iqtisodiyotda har qanday mamlakatning iqtisodiy barqarorligi ko‘p omillarga bog‘liq bo‘lib, ular orasida sug‘urta tizimi muhim strategik vosita sifatida e’tirof etiladi. Iqtisodiy barqarorlik – bu makroiqtisodiy o‘sishning uzluksizligi, investitsiyaviy faollik, moliyaviy tizimning ishonchliligi va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning xavfsiz faoliyat yurita olishi bilan bog‘liq holatdir. Sug‘urta esa aynan shu omillarni qo‘llab-quvvatlaydigan va iqtisodiy muvozanatni ta’minlovchi kuchli moliyaviy mexanizmdir. Avvalo, sug‘urta – bu iqtisodiyotdagi risklarni moliyaviy boshqarish vositasidir. Har qanday korxona yoki jismoniy shaxs o‘z faoliyati davomida kutilmagan xavf-xatarlar bilan to‘qnashadi: yong‘in, to‘fon, iqtisodiy inqirozlar, ishlab chiqarishdagi uzilishlar va boshqalar. Ana shunday holatlarda zarar miqdorini kamaytirish, uni kompensatsiya qilish va faoliyatni tiklash jarayonida sug‘urta xizmatlari asosiy rolni o‘ynaydi. Risklar nazorat ostiga olinsa, iqtisodiy subyektlar o‘z faoliyatini barqaror olib borishi, investitsiyalarni kengaytirishi mumkin bo‘ladi. Sug‘urta tizimi orqali iqtisodiy barqarorlik to‘rt asosiy yo‘nalish bo‘yicha ta’minlanadi: 1. Moliyaviy yo‘qotishlarni qoplash Sug‘urta kompaniyalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri zararlarni o‘z zimmasiga olib, xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy barqarorligini tiklaydi. Bu holatda kompaniya faoliyati to‘xtamaydi, kredit to‘lovlari davom etadi, bandlik saqlanib qoladi. Bu esa ijtimoiy va iqtisodiy tizimdagi muvozanatni qo‘llab- quvvatlaydi. 2. Kapital aylanishini rag‘batlantirish Sug‘urta orqali xavfsizlik darajasi oshgan korxonalar katta miqdordagi kapitalni investitsiyalarga yo‘naltirish imkoniga ega bo‘ladi. Ular yangi ishlab 20chiqarish quvvatlarini ishga tushiradi, texnologiya yangilaydi. Bu holat ichki investitsiya muhitini yaxshilaydi va umumiy iqtisodiy o‘sishga zamin yaratadi. 3. Bank-moliya tizimi xavfsizligini oshirish Kredit va ipoteka berishda banklar asosan sug‘urtalangan aktivlarga ustuvorlik beradi. Chunki sug‘urtalangan mulk yoki faoliyatda yo‘qotish bo‘lsa, uni qoplash mexanizmi mavjud bo‘ladi. Bu esa banklar uchun xavflarni kamaytiradi, kredit portfeli sifatini oshiradi. Bank-moliya tizimi sog‘lomlashadi, bu orqali iqtisodiy tizimga barqarorlik singadi. 4. Davlat byudjetiga tushadigan bosimni kamaytirish Tabiiy ofat, baxtsiz hodisalar natijasida ko‘riladigan zararlar ko‘pincha davlat mablag‘lari hisobidan qoplanadi. Ammo sug‘urta tizimi yaxshi rivojlangan bo‘lsa, bu yuk xususiy sug‘urtalovchilarga o‘tadi. Bu esa davlat byudjetini ijtimoiy dasturlarga, infratuzilma rivojiga yo‘naltirish imkonini beradi. Bugungi kunda iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash, moliyaviy tizimning barqaror ishlashi va investitsiyaviy muhitning himoyalanishi sug‘urta xizmatlari bilan chambarchas bog‘liq. Sug‘urta bozorining samarali faoliyati – iqtisodiy barqarorlikning kafolati bo‘lib, bu holat O‘zbekiston misolida ham o‘z isbotini topmoqda. Ayniqsa, so‘nggi yillarda (2022–2025) sug‘urta tizimida kuzatilgan o‘sish ko‘rsatkichlari ushbu bozorning mamlakat iqtisodiyotiga real ta’sir ko‘rsatayotganini ko‘rsatmoqda. 2022-yilda O‘zbekiston sug‘urta bozorida jami yig‘ilgan sug‘urta mukofotlari hajmi 2,17 trillion so‘mni tashkil etdi. Bu 2021-yilga nisbatan 27 foizga ko‘pdir. Aynan shu yilda hayotni sug‘urtalash segmenti bo‘yicha 623 milliard so‘m to‘plangan bo‘lib, bu 2020-yilga nisbatan deyarli ikki barobarga o‘sdi. Ushbu ko‘rsatkichlar mamlakat fuqarolarining sug‘urta xizmatlariga nisbatan ishonchi oshayotganidan dalolat beradi. Ayni vaqtda bu o‘sish ijtimoiy barqarorlik va moliyaviy xavfsizlikni mustahkamlashga xizmat qilmoqda. 2023-yilda esa O‘zbekiston sug‘urta kompaniyalari tomonidan yig‘ilgan mukofotlar hajmi 3,82 trillion so‘mga yetdi. Bu 2022-yilga nisbatan 76 foizga 5mexanizmlariga qanday integratsiyalashgani ilmiy jihatdan yoritiladi. Bundan tashqari, rivojlangan davlatlar tajribasi asosida sug‘urtaning makro va mikro darajadagi ta’siri haqida nazariy yondashuvlar tahlil qilinadi.Shuningdek, kurs ishining amaliy ahamiyati ham beqiyosdir. O‘zbekistonda sug‘urta bozorining hali to‘laqonli shakllanmaganligi, aholining bu xizmatga nisbatan past ishonchi, ixtiyoriy sug‘urtaning rivojlanmayotgani kabi muammolarni hal etish uchun ilmiy asoslangan takliflar zarur. Ushbu kurs ishida sug‘urta sohasining mavjud muammolari, xizmat ko‘rsatish sifati, raqamlashtirish, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish kabi dolzarb yo‘nalishlar bo‘yicha aniq tavsiyalar ishlab chiqiladi. Xususan, sug‘urta tizimi orqali yuridik va jismoniy shaxslar uchun xavflarni kamaytirish, biznes va investitsion loyihalarni moliyaviy himoya qilish imkoniyatlarini ochib berish – ushbu ishning asosiy amaliy yo‘nalishlaridandir. Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasida faoliyat yuritayotgan sug‘urta bozori va undagi ishtirokchilarning iqtisodiy faoliyatidir. Kurs ishi mavzusining predmeti – sug‘urta tizimining tarkibi, funksiyalari, iqtisodiy taraqqiyotga ta’siri va samaradorligini oshirish yo‘llarini o‘rganishdan iborat. Kurs ishi mavzusining maqsadi – sug‘urtaning nazariy asoslarini, uning tarkibi va funksiyalarini o‘rganish, O‘zbekistondagi sug‘urta tizimining amaliy holatini tahlil qilish hamda uni takomillashtirish yo‘llarini asoslab berishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Sug‘urtaning mohiyati va asosiy tushunchalarini tahlil qilish;  Sug‘urta tizimining tarkibiy tuzilmasi, subyektlari va obyektlarini aniqlash;  Sug‘urtaning iqtisodiy barqarorlikdagi rolini o‘rganish;  O‘zbekistondagi sug‘urta bozorining rivojlanish tendensiyalarini baholash;  Sug‘urta tizimi samaradorligini oshirishga doir takliflar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 25Bu raqamlar aholining sug‘urta xizmatlariga ishonchi ortayotganini, ularning moliyaviy madaniyati rivojlanayotganini anglatadi. Ayniqsa hayotni, sog‘liqni, mol-mulkni va biznes faoliyatni sug‘urtalashga bo‘lgan talab oshgan. Bozorning boshqa ijobiy tendensiyalaridan biri – yangi sug‘urta mahsulotlarining paydo bo‘lishidir. 2023–2024-yillarda quyidagi yangi yo‘nalishlar bo‘yicha sug‘urta turlari joriy etildi:  Qishloq xo‘jaligida hosil sug‘urtasi;  Mahsulot yetkazib berish (logistika) risklarini sug‘urtalash;  Raqamli mulk (IT infratuzilma, ma’lumotlar bazasi) sug‘urtasi;  Kichik biznes va oilaviy tadbirkorlik sug‘urtasi. Bular, o‘z navbatida, real sektorni moliyaviy risklardan himoya qilishga xizmat qilmoqda. Shu bilan birga, xalqaro moliyaviy tashkilotlar – Osiyo taraqqiyot banki, Jahon banki va UNDP bilan hamkorlikda O‘zbekistonda mikro-sug‘urta tizimini rivojlantirishga qaratilgan loyihalar amalga oshirilmoqda. Bu esa aholining daromadi past qatlamlariga ham sug‘urta himoyasidan foydalanish imkonini bermoqda.Qonunchilik sohasida ham katta islohotlar olib borildi. 2022-yilda yangilangan "Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida"gi Qonun qabul qilindi. Unda korporativ boshqaruv, moliyaviy zaxiralar shakllantirish, risklar baholash va xalqaro hisobot standartlariga moslashuv normalari mustahkamlandi. 2023–2025 yillarda esa O‘zbekiston sug‘urta bozori ISO 9001, Solvency II kabi xalqaro standartlarga bosqichma-bosqich integratsiyalashmoqda. Shuningdek, sug‘urta bozori geografik jihatdan ham kengaymoqda. Ayni paytda respublikaning barcha hududlarida, ayniqsa viloyat markazlari va yirik tumanlarda sug‘urta agentliklari faoliyat yuritmoqda. Elektron sug‘urta platformalari esa chekka qishloq aholisi uchun ham xizmatlardan foydalanish imkonini bermoqda. Bu aholining moliyaviy xavfsizligini oshiradi. Raqamli tahlillar asosida aytish mumkinki, 2024-yil oxiriga kelib sug‘urtalangan aholining umumiy soni 8,1 million kishini tashkil etdi, bu esa 27Sug‘urta kompaniyalarining moliyaviy barqarorligi va ishonchliligi bilan bog‘liq masalalar; Aktuar hisob-kitob va risk menejment bo‘yicha mutaxassislar tanqisligi. Ushbu muammolarni hal qilish orqali sug‘urta tizimi samaradorligini sezilarli darajada oshirish mumkin. Eng avvalo, aholining moliyaviy savodxonligini oshirish orqali sug‘urtaning ahamiyati haqida tushuncha berish lozim. Bu borada maktab, kollej va oliy ta’lim tizimiga sug‘urta va moliyaviy xavfsizlik bo‘yicha fanlarni kiritish samarali bo‘ladi. Bundan tashqari, ommaviy axborot vositalarida ijtimoiy reklamalar va targ‘ibot kampaniyalarini tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. Ikkinchi yo‘nalish — innovatsion sug‘urta mahsulotlarini joriy etishdir. Bugungi raqamli va texnologik asrda mijozlar faqat an’anaviy sug‘urta mahsulotlarigagina emas, balki moslashtirilgan, onlayn va tezkor xizmatlarga ehtiyoj sezmoqda. Shuning uchun kompaniyalar IT texnologiyalar asosida yangi turdagi polisalar, mobil ilovalar, sun’iy intellekt yordamida risk baholash tizimlarini joriy etishi lozim. 2024-yil holatiga ko‘ra, ushbu yo‘nalishda “Click Insurance” va “MyPolicy” kabi onlayn xizmatlar joriy etildi, ammo ular hali keng jamoatchilik tomonidan to‘liq qamrab olingani yo‘q. Uchinchi asosiy yo‘l — xalqaro tajribani tatbiq etish. Rivojlangan davlatlarda sug‘urta bozori ko‘p bosqichli tizim sifatida shakllangan: asosiy risklar (hayot, sog‘liq, mulk) majburiy tarzda, qo‘shimcha risklar esa ixtiyoriy tarzda qoplanadi. Shuningdek, davlat va xususiy sektor sherikchiligida ishlaydigan sug‘urta jamg‘armalari faoliyati keng yo‘lga qo‘yilgan. O‘zbekistonda ham shunday mexanizmni ishlab chiqish, masalan, sog‘liqni majburiy sug‘urtalash tizimini davlat-xususiy sheriklik asosida amalga oshirish mumkin. To‘rtinchidan, sug‘urta kompaniyalari moliyaviy barqarorligini kuchaytirish muhim vazifadir. Buning uchun ularning zaxira fondlari, investitsiya siyosati va kredit reytingi ustida ishlash talab etiladi. Kompaniyalar o‘z faoliyatini xalqaro auditdan o‘tkazib, moliyaviy shaffoflikni ta’minlashi, bu orqali investorlar va 30 Xulosa Men ushbu kurs ishini yozar ekanman, sug‘urta tizimi zamonaviy iqtisodiy hayotda qanchalik muhim o‘rin egallashini chuqur angladim. Ayniqsa, bozor iqtisodiyoti sharoitida turli tavakkalchiliklar, moliyaviy yo‘qotishlar va noaniqliklar kuchaygan bir paytda sug‘urta tizimi nafaqat mol-mulk, hayot yoki sog‘liqni himoyalash vositasi, balki umumiy iqtisodiy barqarorlikni ta’minlovchi kuchli mexanizm sifatida o‘zini namoyon etmoqda. Kurs ishining nazariy qismlarida men sug‘urtaning mohiyati, asosiy tushunchalari, funksiyalari va vazifalari bilan tanishdim. Sug‘urta risklarni moliyaviy boshqarish, zararlarni kompensatsiya qilish, jamg‘arma shakllantirish va xavfsizlikni kuchaytirish kabi vazifalarni bajaradi. Ayniqsa, subyektlar, obyektlar va shakllar bo‘yicha tizimlashgan tuzilmasi sug‘urta faoliyatining naqadar mukammal va tartibga solingan iqtisodiy munosabat ekanini ko‘rsatdi. Kurs ishimning ikkinchi qismida esa men sug‘urta tizimining O‘zbekiston iqtisodiyotidagi real o‘rnini statistik ma’lumotlar asosida tahlil qildim. So‘nggi yillarda, xususan 2022–2025 yillar oralig‘ida sug‘urta mukofotlari hajmining keskin ortgani, yangi kompaniyalarning bozorga kirib kelgani, raqamli xizmatlarning joriy etilishi va aholining moliyaviy savodxonligining oshishi sug‘urta tizimining rivojlanayotganidan dalolat beradi. Ayniqsa, hayot, sog‘liq, qishloq xo‘jaligi va kichik biznes sug‘urtasiga bo‘lgan talab iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda muhim omil bo‘lib chiqmoqda. Men sug‘urta tizimining barqaror iqtisodiy muhitni shakllantirishdagi strategik rolini alohida ta’kidlamoqchiman. U nafaqat yirik ishlab chiqaruvchilar va korxonalar uchun, balki oddiy fuqarolar uchun ham moliyaviy himoya va ishonch kafolatidir. Sug‘urtaning rivojlanishi bilan banklar kredit berishda faolroq bo‘ladi, investorlar o‘z kapitalini xavfsiz his qiladi, davlat esa byudjet yukidan qisman bo‘shatiladi. Kurs ishimda sug‘urta tizimi samaradorligini oshirish yo‘llari haqida ham o‘z takliflarimni ilgari surdim. Bular qatoriga aholining moliyaviy madaniyatini 16kompaniyalari hisoblanadi. Sug‘urtalovchi moliyaviy barqaror bo‘lishi, litsenziyaga ega bo‘lishi va qonunlarga rioya qilishi lozim. Sug‘urtalanuvchi – bu yuridik yoki jismoniy shaxs bo‘lib, o‘zining mol- mulki, hayoti yoki boshqa manfaatlarini sug‘urta qilishni xohlaydi va shartnoma asosida sug‘urtalovchiga to‘lov (mukofot) qiladi. Sug‘urtalanuvchi zarar ko‘rgan taqdirda, kompensatsiya olish huquqiga ega. Benefisiar – bu shaxs sug‘urtalanuvchi tomonidan belgilangan bo‘lib, sug‘urta hodisasi sodir bo‘lganda to‘lov aynan unga amalga oshiriladi. Masalan, hayotni sug‘urtalashda merosxo‘r yoki turmush o‘rtoqqa to‘lov qilinadi. Sug‘urta vositachilari (agentlar yoki brokerlar) – ular sug‘urtalovchi va mijoz o‘rtasida vositachilik qiladi. Sug‘urta agenti kompaniya nomidan ishlaydi, broker esa mijoz nomidan eng yaxshi shartlarni topishga harakat qiladi. Sug‘urta subyektlarining huquq va majburiyatlari shartnoma va amaldagi qonun hujjatlari asosida belgilanadi. Har bir subyekt tizimda aniq rol va funksiyani bajaradi. 2. Sug‘urta obyektlari Sug‘urta obyektlari – bu zarar ko‘rishi mumkin bo‘lgan va sug‘urta qilishga asos bo‘ladigan moddiy yoki nomoddiy manfaatlar majmuasidir. Boshqacha aytganda, bu nimani sug‘urtalaymiz degan savolga javob beradi. Sug‘urta obyektlari turli toifalarga bo‘linadi: Mulk sug‘urtasi obyektlari: Ular real mulk (uy-joy, avtomobil, omborxona, texnika) bo‘lishi mumkin. Masalan, yong‘in, suv toshqini, o‘g‘irlik, buzilish holatlaridan mol-mulkni himoya qilish. Shaxsiy sug‘urta obyektlari: Bu insonning hayoti, sog‘ligi, mehnat qobiliyati va hayotiy faoliyati bilan bog‘liq risklardir. O‘lim, nogironlik, kasallik, baxtsiz hodisa natijasida yuzaga keladigan zararlarga qaratilgan. Mas’uliyat sug‘urtasi obyektlari: Bunda uchinchi shaxslar oldida javobgarlik sug‘urtalanadi. Masalan, haydovchi tomonidan sodir etilgan YTHda boshqa shaxslarga yetkazilgan zarar uchun to‘lanadigan kompensatsiya. 6I BOB. SUG‘URTA TUSHUNCHASI, UNING MOHIYATI VA TARKIBI 1.1. Sug‘urtaning mazmuni va asosiy tushunchalari Sug‘urta insoniyat jamiyatining eng qadimgi moliyaviy institutlaridan biri hisoblanadi. U iqtisodiy faoliyatda mavjud bo‘lgan har xil xavf-xatarlar, yo‘qotishlar, kutilmagan holatlar oqibatida yuzaga keladigan zararni qoplash maqsadida shakllangan. Dastlab sug‘urta jamiyat a’zolari o‘rtasida o‘zaro yordam shaklida rivojlangan bo‘lsa, keyinchalik u maxsus moliyaviy tizimga aylandi. Bugungi kunda sug‘urta har bir mamlakat iqtisodiy hayotining ajralmas qismi, xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlovchi strategik moliyaviy mexanizm sifatida xizmat qilmoqda. Sug‘urta – bu oldindan kelishilgan shartlarga ko‘ra, sug‘urta hodisasi yuzaga kelgan taqdirda, sug‘urtalanuvchining ko‘rgan moddiy zarari yoki yo‘qotiladigan foydasi evaziga pul shaklidagi kompensatsiyani ta’minlashga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tizimidir. Mazkur munosabatlarda asosan ikki subyekt – sug‘urtalovchi (kompaniya yoki davlat) va sug‘urtalanuvchi (yuridik yoki jismoniy shaxs) ishtirok etadi. Ular o‘rtasidagi munosabat maxsus hujjat – sug‘urta shartnomasi asosida tartibga solinadi. Sug‘urtalanuvchi o‘z mol-mulki, hayoti, sog‘lig‘i yoki biznes faoliyatiga doir risklarni sug‘urtalaydi va buning evaziga sug‘urta mukofoti (ya’ni, to‘lov) amalga oshiradi. Bunga javoban, sug‘urtalovchi shartnoma doirasida yuzaga keladigan zararlarni kompensatsiya qiladi. Sug‘urta iqtisodiy munosabatlarning o‘ziga xos turidir. U har bir ishtirokchining xavf ostidagi manfaatlarini moliyaviy jihatdan himoya qilishga qaratilgan bo‘lib, ixtiyoriy yoki majburiy shaklda amalga oshiriladi. Ixtiyoriy sug‘urta – bu fuqaroning xohishiga ko‘ra o‘z manfaatlarini himoya qilish shakli, misol uchun avtomobil sug‘urtasi, hayotni sug‘urtalash, sayohat sug‘urtasi kabilar kiradi. Majburiy sug‘urta esa qonunchilikka binoan bajarilishi shart 3311) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 15Sug‘urtaning vazifalari esa ushbu funksiyalarni amaliyotda amalga oshirishga qaratilgan. Uning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: Mijozlar bilan shartnomalar tuzish va ularga xizmat ko‘rsatish; Tavakkal tahlilini o‘tkazish va sug‘urta mukofotlarini aniqlash; Sug‘urta hodisasi yuz berganda zararni baholash va to‘lovlarni amalga oshirish; Zaxiralarni shakllantirish va sarmoya siyosatini yuritish; Bozorni o‘rganish, yangi mahsulotlar yaratish va xizmat sifatini oshirish. Sug‘urta funksiyalari va vazifalari ko‘lamdor bo‘lib, nafaqat moliyaviy himoya vositasi sifatida, balki iqtisodiy muvozanatni saqlovchi, investitsion imkoniyatlarni oshiruvchi va sotsial barqarorlikni mustahkamlovchi strategik tizim sifatida ishlaydi. Shu jihatdan, sug‘urta bozorining to‘laqonli faoliyati – jamiyatda xavfsizlik, barqarorlik va taraqqiyotning muhim kafolatidir. 1.3. Sug‘urta tizimining tarkibi: subyektlar, obyektlar va shakllar Sug‘urta tizimi — bu o‘zaro bog‘langan elementlardan iborat kompleks iqtisodiy mexanizm bo‘lib, u fuqarolar va tashkilotlarning moliyaviy manfaatlarini kutilmagan xavf-xatarlar oqibatida yuzaga keladigan zararlardan himoya qilishni maqsad qilgan. Ushbu tizim o‘z ichiga asosiy tarkibiy qismlar: sug‘urta subyektlari, obyektlari va shakllarini oladi. Har bir bo‘lim sug‘urta jarayonining muhim va ajralmas komponenti bo‘lib, ular o‘zaro bir-birini to‘ldiradi. 1. Sug‘urta subyektlari Sug‘urta tizimida ishtirok etuvchi tomonlar sug‘urta subyektlari deb ataladi. Ular quyidagilardan iborat: Sug‘urtalovchi – bu yuridik shaxs bo‘lib, sug‘urta xizmatlarini taklif qiladi, shartnoma asosida mijozning risklarini o‘z zimmasiga oladi va sug‘urta hodisasi yuz berganda kompensatsiya to‘laydi. O‘zbekistonda bunday subyektlar “O‘zbekinvest”, “Gross Insurance”, “AlfaLife” va boshqa sug‘urta 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi davrda iqtisodiyotni modernizatsiya qilish, moliyaviy bozorlarni rivojlantirish va aholining ijtimoiy himoyasini kuchaytirish jarayonida sug‘urta tizimining tutgan o‘rni alohida ahamiyat kasb etmoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish yoki investitsiyaviy faoliyat muqarrar ravishda ma’lum darajadagi xatar va noaniqlik bilan bog‘liq bo‘ladi. Ayniqsa, so‘nggi yillarda O‘zbekiston iqtisodiyotida yangicha islohotlar bosqichi boshlangan bir paytda, sug‘urtaning ijtimoiy va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdagi roli tobora ortib bormoqda. Tabiiy ofatlar, texnogen falokatlar, pandemiyalar, transport hodisalari, sog‘liqni saqlashdagi qiyinchiliklar yoki tadbirkorlik faoliyatidagi kutilmagan moliyaviy zararlarning barchasi sug‘urta xizmatlariga bo‘lgan ehtiyojni oshirgan.Sug‘urta tizimi orqali aholining mol-mulki, salomatligi va biznes faoliyati kutilmagan zararlardan himoyalanadi. Bu esa nafaqat ijtimoiy barqarorlikni, balki iqtisodiy faollikni, sarmoya kiritish ishonchini, banklar va korxonalar o‘rtasidagi munosabatlarning uzluksizligini ta’minlaydi. Mavzuning dolzarbligi yana shundaki, O‘zbekiston sug‘urta bozori hali to‘liq shakllanmagan va ko‘plab imkoniyatlarni o‘zida mujassam etmoqda. Bozordagi transformatsion jarayonlar, xususiy sug‘urta kompaniyalarining ko‘payishi, raqamli xizmatlar joriy etilishi – bularning barchasi mavzuni o‘rganish zaruriyatini yanada oshiradi. Shuningdek, iqtisodiy xavflarni baholash va ularni moliyaviy jihatdan boshqarish mexanizmlarini shakllantirishda sug‘urta xizmatlari asosiy instrumentlardan biri hisoblanadi 1 . Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Sug‘urta tizimi va uning iqtisodiy faoliyatdagi roli bo‘yicha so‘nggi yillarda ilmiy izlanishlar sezilarli 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023- yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 22Alohida ta’kidlash joizki, 2023-yil oxirida “Sug‘urta faoliyatini raqamlashtirish dasturi” asosida elektron sug‘urta polisalari joriy etildi. 2024- yilda shunday raqamli polisalar orqali 2,5 milliondan ortiq shartnoma tuzildi. Bu sug‘urta tizimining shaffofligini ta’minladi, firibgarlik va sun’iy da’volar kamaydi. Shu bilan birga, statistik tahlillar ko‘rsatmoqdaki, raqamlashtirilgan sug‘urta mahsulotlarining o‘rtacha qamrov ko‘rsatkichi 1,8 barobar oshgan. 2022–2025 yillarda O'zbekistonda sug'urta bozoriga oid asosiy ko'rsatkichlar Yil Sug'urta mukofotlari (trln so'm) Sug'urta to'lovlari (trln so'm) Hayot sug'urtasi hajmi (trln so'm) Sug'urta zaxiralari (trln so'm) 2022.0 2.17 0.68 0.623 1.1 2023.0 3.82 1.05 1.2 2.0 2024.0 5.6 1.5 2.0 3.0 2025.0 7.2 1.8 2.8 3.8 Iqtisodiy barqarorlikka ta’sir qiluvchi yana bir muhim jihat – bu sug‘urta zaxiralari hajmining ortishidir. 2022-yilda bu ko‘rsatkich 1,1 trillion so‘m bo‘lgan bo‘lsa, 2024-yilda 3 trillion so‘mga yaqinlashdi. Bu kapital jamg‘arilishi davlat obligatsiyalariga, bank depozitlariga, real sektor aksiyalariga yo‘naltirilmoqda. Demak, sug‘urta tizimi to‘g‘ridan-to‘g‘ri iqtisodiy aylanishga xizmat qilyapti.Shuningdek, sug‘urtaning fiskal yengilliklarni shakllantirishdagi roli ham beqiyos. 2023-yilda hayotni sug‘urtalovchi fuqarolar uchun soliq imtiyozlari joriy etildi. Bu ijtimoiy himoya va moliyaviy savodxonlikni oshirishga xizmat qilmoqda. O‘z navbatida, bu mexanizm fuqarolarni byudjet yordamiga emas, balki o‘zini-o‘zi ta’minlashga undaydi. 2Mavzu : Sug’urta mohiyati, tarkibi va iqtisodiy taraqqiyotdagi o’rni MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………….……… I BOB. SUG‘URTA TUSHUNCHASI, UNING MOHIYATI VA TARKIBI 1.1. Sug‘urtaning mazmuni va asosiy tushunchalari ……………………..……… 1.2. Sug‘urtaning funksiyalari va vazifalari …………………………….……….. 1.3. Sug‘urta tizimining tarkibi subyektlar, obyektlar va shakllar ……………… II BOB. SUG‘URTANING IQTISODIY TARAQQIYOTDAGI O‘RNI VA AHAMIYATI O’ZBEKISTON 2.1. Sug‘urtaning iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdagi roli …………………… 2.2. Sug‘urta bozorining rivojlanish tendensiyalari …………………………….. 2.3. Sug‘urta tizimining samaradorligini oshirish yo‘llari va istiqbollari ……….. XULOSA VA TAKLIFLAR …………………………………………………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………….. 28aholining ishonchini qozonishi zarur. 2025-yilga borib, Solvency II (Evropa moliyaviy barqarorlik standarti) mexanizmlarini bosqichma-bosqich joriy etish rejalashtirilgan. Beshinchi yo‘l — hududiy tenglikni ta’minlash, ya’ni sug‘urta xizmatlarining chekka hududlardagi aholiga ham yetib borishini ta’minlashdir. Ayni vaqtda, sug‘urta agentliklari ko‘proq shahar markazlarida faoliyat yuritmoqda. Chekka tumanlarda esa bu xizmatlar deyarli mavjud emas. Raqamli texnologiyalar asosida masofaviy xizmatlar joriy qilinsa, bu bozor salohiyatini kengaytiradi. Masalan, mobil sug‘urta platformalari orqali aholiga xizmat ko‘rsatish yoki pochtalar orqali polis yetkazib berish amaliyoti yo‘lga qo‘yilishi mumkin. Yana bir istiqbolli yo‘nalish — bu sug‘urta xizmatlarini soliqqa oid rag‘batlantirishdir. Misol uchun, hayotni sug‘urtalovchi fuqarolar uchun soliq imtiyozlari joriy etilganidek, sog‘liqni, mol-mulkni sug‘urtalovchilar uchun ham qo‘shimcha rag‘batlar yaratish mumkin. Bu nafaqat qamrov darajasini oshiradi, balki o‘z-o‘zini moliyaviy himoya qilish madaniyatini rivojlantiradi. Sug‘urta bozorining samaradorligini oshirish uchun sifat monitoringi va reyting baholash tizimi ham muhim hisoblanadi. Har yili kompaniyalarning moliyaviy ko‘rsatkichlari, da’volarni ko‘rib chiqish muddati, mijozlar ehtiyojini qondirish darajasi bo‘yicha mustaqil baholash joriy etilishi kerak. Bu sog‘lom raqobatni shakllantirib, xizmatlar sifatini oshiradi. Yaqin istiqbolda esa, quyidagi yo‘nalishlar asosida sug‘urta tizimining samaradorligini yangi bosqichga olib chiqish mumkin: Tibbiy sug‘urtani majburiy asosda joriy etish va elektron sog‘liq kartalarini bog‘lash; Fermerlar va kichik biznes subyektlari uchun subsidiyalangan sug‘urta tariflarini ishlab chiqish; Aholi bandligini yo‘qotgan holatlarda qisqa muddatli daromad sug‘urtasini joriy etish; 242.2. Sug‘urta bozorining rivojlanish tendensiyalari Bozor iqtisodiyotining tobora chuqurlashib borayotgan hozirgi davrida sug‘urta bozori nafaqat moliyaviy himoya vositasi, balki iqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy xavfsizlikni ta’minlashning asosiy mexanizmlaridan biri sifatida e’tirof etilmoqda. O‘zbekistonda ham so‘nggi yillarda sug‘urta bozorini modernizatsiya qilish, raqamlashtirish va jahon tajribalarini joriy etish bo‘yicha qator amaliy chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Mazkur bo‘limda 2022–2025 yillar kesimida mamlakat sug‘urta bozorining rivojlanish yo‘nalishlari tahlil qilinadi.Avvalo, sug‘urta kompaniyalari sonining ortib borayotganini ko‘rsatib o‘tish lozim. 2021-yilda 23 ta kompaniya faoliyat yuritgan bo‘lsa, 2024-yil oxiriga kelib ularning soni 35 taga yetdi. Ular orasida 13 tasi hayotni sug‘urtalash, 22 tasi esa umumiy sug‘urta xizmatlarini taqdim etmoqda. Bu esa aholining turli ehtiyojlariga mos sug‘urta mahsulotlarining kengayishiga xizmat qilmoqda. Har bir yangi kompaniya o‘ziga xos strategiya, xizmat sifati va texnologik yondashuv bilan bozorga kirib kelmoqda. Yana bir asosiy tendensiya – bu raqamli sug‘urta xizmatlarining kengayishidir. 2023-yildan boshlab Elektron hukumat tizimi orqali davlat idoralari bilan integratsiyalashgan sug‘urta xizmatlari ko‘rsatila boshlandi. 2024-yil holatiga ko‘ra, barcha sug‘urta kompaniyalarining 85% elektron polisalar va onlayn shartnomalar bilan ishlay boshladi. Bu nafaqat xizmat ko‘rsatish tezligini oshirdi, balki firibgarlik holatlarini kamaytirdi, bozor shaffofligini ta’minladi.Shuningdek, so‘nggi yillarda sug‘urta mukofotlari hajmining sezilarli darajada oshayotgani tendensiyaning asosiy ko‘rsatkichlaridan biri sifatida qaralmoqda. Jumladan: 2022-yilda yig‘ilgan sug‘urta mukofoti – 2,17 trln so‘m; 2023-yilda – 3,82 trln so‘m (o‘sish – 76%); 2024-yilda – 5,6 trln so‘m (prognoz asosida – 46,6% o‘sish); 2025-yilda – 7,2 trln so‘mga yetishi kutilmoqda. 23 9qilinishi yoki to‘lov amalga oshirilmasligi mumkin. Shuning uchun mukofot to‘lovlari sug‘urtaning moliyaviy mexanizmidagi muhim halqa hisoblanadi. 3. Sug‘urta zaxiralari Sug‘urta zaxiralari — bu sug‘urta kompaniyalari tomonidan yig‘ilgan va kelajakda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan sug‘urta hodisalari natijasida amalga oshiriladigan to‘lovlar uchun maxsus jamg‘arilgan mablag‘lardir. Ular sug‘urta kompaniyalarining moliyaviy barqarorligini ta’minlaydi, mijozlar oldidagi majburiyatlarni o‘z vaqtida bajarish imkonini yaratadi. Sug‘urta kompaniyalari to‘plagan mukofotlar darhol foyda sifatida ishlatilmaydi. Ularning ma’lum bir qismi ehtimoliy to‘lovlar uchun zaxira sifatida ajratiladi. Bu zaxiralar turli turlarga bo‘linadi: hodisalar uchun zaxira, jamg‘arilgan mukofotlar zaxirasi, ixtilofli da’volar uchun zaxira, investitsion zaxira va h.k. Har bir zaxira turi muayyan sug‘urta mahsulotiga va mijozlar majburiyatlariga bog‘liq holda tashkil etiladi. Zaxiralar odatda likvid aktivlar shaklida saqlanadi, ya’ni ularni tezda to‘lovga aylantirish imkoniyati bo‘ladi. Sug‘urta zaxiralari ustidan davlat moliyaviy nazorati yuritiladi, chunki ularning mavjudligi butun sug‘urta tizimining ishonchliligi va barqarorligini belgilaydi. Zaxiralarning yetarli bo‘lmasligi kompaniya tanazzuliga, hatto moliyaviy buzg‘unchilikka olib kelishi mumkin. Shu bois, bu omil har bir sug‘urta kompaniyasining professional boshqaruvi doirasida eng muhim indikator hisoblanadi. 4. Sug‘urta hodisasi Sug‘urta hodisasi — bu sug‘urta shartnomasida ko‘rsatilgan va yuz bergan taqdirda sug‘urta to‘lovi amalga oshiriladigan voqea yoki holatdir. Boshqacha aytganda, bu sug‘urta kompaniyasi zimmasiga moliyaviy majburiyat oladigan fakt. Misol sifatida avtomobil avariyasi, kasallik, o‘lim, yong‘in, uy buzilishi yoki tabiiy ofatlarni keltirish mumkin. Sug‘urta hodisasi sodir bo‘lishi bilan sug‘urtalanuvchi kompaniyaga bu haqda xabar beradi. So‘ngra, kompaniya mazkur voqeani hujjatlar, fotosuratlar, 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Sug’urta: mohiyati, tarkibi va iqtisodiy taraqqiyotdagi o’rni Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 7bo‘lgan holatlarda joriy etiladi. Misol uchun, ish joyida baxtsiz hodisalarga qarshi sug‘urta, transport vositalarining majburiy sug‘urtasi va boshqalar. Sug‘urtaning asosiy tushunchalari orasida quyidagilar muhim o‘rin tutadi: 1. Sug‘urta riski Sug‘urta riski — bu sug‘urtalanuvchining moliyaviy manfaatlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan, oldindan aniq aytib bo‘lmaydigan, lekin yuzaga kelish ehtimoli mavjud bo‘lgan kutilmagan voqea yoki holatdir. Sug‘urta tizimi aynan mana shu xavf ehtimollarini moliyaviy jihatdan boshqarish, zararni qoplash va iqtisodiy yo‘qotishlarning og‘irligini kamaytirish uchun yaratilgan. Risk tushunchasi sug‘urtaning yuragi bo‘lib, har qanday sug‘urta shartnomasining negizida aynan xavf (risk)ning yuzaga kelish ehtimoli yotadi. Boshqacha qilib aytganda, risk bo‘lmasa – sug‘urta tizimi ham mavjud bo‘lmaydi. Sug‘urta riski Sug‘urta mukofoti (primiya Sug‘urta zaxiralari Sug‘urta polisasiSug‘urta polisasi Sug‘urta summasi Sug‘urta polisasi 8Sug‘urta risklari ikki asosiy toifaga bo‘linadi: tabiiy va inson omiliga bog‘liq xavflar. Tabiiy xavflarga zilzila, dovul, yong‘in, suv toshqini kabi ofatlar kiradi. Inson omiliga bog‘liq risklar esa transport halokati, o‘g‘irlik, baxtsiz hodisa, o‘lim, kasallik yoki ish bilan bog‘liq xavflarni o‘z ichiga oladi. Har bir sug‘urta obyekti o‘ziga xos risk darajasiga ega bo‘lib, bu sug‘urta mukofotining miqdorini belgilovchi asosiy omillardan biridir. Sug‘urta kompaniyalari risklarni baholash uchun maxsus statistika, aktuar tahlil, baholash metodologiyalaridan foydalanadilar. Bu esa risklarni kamaytirish, ularni to‘g‘ri sug‘urtalash va moliyaviy zararlarni oldini olish imkonini beradi. Shunday qilib, sug‘urta riski tushunchasi sug‘urta tizimining asosiy va markaziy elementi sifatida doimiy tahlil va monitoringni talab qiladi. 2. Sug‘urta mukofoti Sug‘urta mukofoti, yoki sug‘urta primiyasi — bu sug‘urtalanuvchi tomonidan sug‘urtalovchiga to‘lanadigan pul mablag‘i bo‘lib, u sug‘urta himoyasi uchun xizmat qiladi. Bu mukofot sug‘urta shartnomasining ajralmas qismi hisoblanadi va aynan unga asoslangan holda sug‘urta kompaniyasi keyinchalik yuzaga keladigan zararni qoplash majburiyatini oladi. Mukofot hajmi bir nechta omillar asosida belgilanadi. Bular: sug‘urta obyekti (masalan, avtomobil, uy, inson hayoti), risk darajasi (avtomobilning yo‘l harakati xavfsizligi darajasi yoki inson sog‘lig‘i holati), sug‘urta summasi (ya’ni sug‘urtaning umumiy qiymati), shartnoma muddati va sug‘urtalanuvchining xavf darajasidir. Shuningdek, mukofot miqdoriga bozor sharoitlari, kompaniya siyosati va davlat tomonidan belgilanadigan tariflar ham ta’sir ko‘rsatadi. Sug‘urta mukofoti odatda bir yo‘la yoki qismlarga bo‘lib to‘lanadi. Ba’zida mijozlar oylik, har chorakda yoki yillik to‘lov shaklida mukofotni amalga oshiradilar. Bu to‘lovlar sug‘urta kompaniyasining daromadlar bazasini shakllantiradi, keyinchalik esa bu mablag‘lar sug‘urta zaxiralarini hosil qiladi. Sug‘urta mukofotlari o‘z vaqtida to‘lanmasa, sug‘urta shartnomasi bekor 21o‘sish demakdir. Bu yilda ayniqsa “hayot sug‘urtasi” va “tibbiy sug‘urta” xizmatlariga bo‘lgan talab keskin oshdi. Mamlakat bo‘yicha ixtiyoriy tibbiy sug‘urtaga ulangan aholi soni 1 million nafardan oshdi. Bu esa sog‘liqni saqlash tizimida davlat yukini kamaytirish bilan birga, aholi moliyaviy himoyasini mustahkamladi. Ayniqsa pandemiya davridan keyingi yillarda fuqarolarning risklarni boshqarish madaniyati sezilarli darajada oshgan. 2024-yilga kelib, sug‘urta mukofotlari hajmi taxminan 5,6 trillion so‘mga yetgani qayd etildi (Dastlabki ma’lumotlar asosida). Bu ko‘rsatkich 2023-yilga nisbatan 46,6 foizlik o‘sishni bildiradi. Raqamlardan ayonki, sug‘urta bozori nafaqat kengaymoqda, balki undagi xizmatlar sifati va aholi ishonchi ham kuchaymoqda. 2024-yil davomida 14 ta yangi sug‘urta mahsuloti litsenziya oldi, ularning asosiy qismi qishloq xo‘jaligini sug‘urtalash, kichik biznesni risklardan himoyalashga qaratilgan edi. Bu jarayonlar iqtisodiy barqarorlikda qanday rol o‘ynaydi? Birinchidan, tadbirkorlik subyektlari o‘z faoliyatini ishonch bilan boshlaydi, chunki ular zararlardan himoyalangan. Masalan, qishloq xo‘jaligi korxonalari ob-havo risklari, hosildorlik kamayishi yoki texnik muammolar sabab zarar ko‘rganida, sug‘urta kompaniyalari bu zararni qoplab beradi. Ikkinchidan, aholining jamg‘armalari davlat byudjetiga qaram bo‘lmaydi, balki mustaqil moliyaviy manbalarga aylanish imkoniyatiga ega bo‘ladi. 2025-yil uchun prognoz ko‘rsatkichlarga ko‘ra, sug‘urta mukofotlari umumiy hajmi 7,2 trillion so‘mga yetishi kutilmoqda. Bu hajm O‘zbekiston yalpi ichki mahsulotining 1,4 foizini tashkil qilishi mumkin. Xalqaro amaliyotda bu ko‘rsatkich 2,5–4% atrofida bo‘lsa-da, O‘zbekiston uchun bu sezilarli yutuq hisoblanadi. Sug‘urta kompaniyalari tomonidan to‘langan sug‘urta to‘lovlari hajmi esa 2025-yilda 1,8 trillion so‘mga yetishi kutilyapti, bu esa foydalanuvchilarga real yordam va moliyaviy kafolatlar taqdim etilayotganini bildiradi. 31oshirish, yangi sug‘urta mahsulotlarini ishlab chiqish, raqamli texnologiyalarni keng joriy etish, qonunchilikni takomillashtirish, davlat-xususiy sheriklik asosida sog‘liq va ijtimoiy sug‘urtani joriy etish kiradi. Aynan ushbu yo‘nalishlarda izchil ish olib borilsa, sug‘urta sohasi nafaqat moliyaviy xizmatlar segmentida, balki milliy iqtisodiyotning ustun tayanchi sifatida faoliyat yurita oladi. Xulosa qilib aytganda, men ushbu kurs ishini bajarish davomida sug‘urtaning nazariy asoslarini chuqur o‘rgandim, O‘zbekiston sug‘urta bozoridagi amaliy holatni tahlil qildim va uning iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rnini aniq belgilab oldim. Sug‘urta – bu xavfsizlik, ishonch va iqtisodiy barqarorlik asosidir. Bu sohani izchil rivojlantirish kelajakda mamlakatimizning moliyaviy mustaqilligi va barqaror taraqqiyotiga xizmat qiladi, deb ishonaman. 17Tadbirkorlik risklari: Tadbirkorlik faoliyati davomida yuzaga keladigan moliyaviy yo‘qotishlar, to‘lovga layoqatsizlik, mahsulot yetkazib bermaslik kabi risklar. Sug‘urta obyekti doimo real iqtisodiy qiymatga ega bo‘lishi, zarar yetganda moliyaviy oqibatlarga olib kelishi va qonuniy jihatdan sug‘urtalashga ruxsat etilgan bo‘lishi lozim. 3. Sug‘urta shakllari Sug‘urta shakllari — bu sug‘urta faoliyatining tashkil etilishi va huquqiy asoslariga ko‘ra farqlanuvchi usullari bo‘lib, ular majburiy va ixtiyoriy sug‘urtaga bo‘linadi. Majburiy sug‘urta – bu qonun asosida amalga oshiriladigan sug‘urtadir. Ya’ni, uni har bir fuqaro yoki tashkilot bajarishi shart. Misol uchun, transport vositalari uchun fuqarolik javobgarligini sug‘urtalash, ish joyida baxtsiz hodisalarga qarshi majburiy sug‘urta. Bu shakl jamiyatdagi umumiy xavfsizlikni ta’minlashga qaratilgan. Ixtiyoriy sug‘urta – fuqarolar yoki yuridik shaxslar istagiga ko‘ra amalga oshiriladi. Bu holatda, har bir mijoz o‘ziga mos xizmatni, sug‘urta miqdorini va shartlarini erkin tanlaydi. Misol uchun, hayotni, uyni, safarni yoki sog‘liqni sug‘urtalash ixtiyoriydir. Boshqa tasniflashlarga ko‘ra sug‘urta shakllari quyidagicha ham bo‘linadi:  Davlat va xususiy sug‘urta;  Ichki va tashqi (xalqaro) sug‘urta;  Individual va kollektiv sug‘urta;  Bir martalik va uzoq muddatli sug‘urta. Har bir sug‘urta shakli o‘zining xizmat ko‘rsatish uslubi, xavflarni baholash metodikasi va tartibga solish mexanizmlariga ega. Bu esa butun sug‘urta tizimini moslashuvchan, dinamik va universal iqtisodiy vosita sifatida shakllantiradi. 26mamlakat aholisining 22 foiziga teng. 2022-yilda bu ko‘rsatkich 11,8% atrofida edi. Ya’ni ikki yil ichida qamrov darajasi deyarli 2 barobar oshgan.Shuningdek, bozorning muhim tendensiyalaridan biri – xususiy sug‘urta kompaniyalarining ulushi ortib borayotganidir. 2022-yilda bozorning 60% ulushini davlat kompaniyalari tashkil etgan bo‘lsa, 2024-yilga kelib bu ko‘rsatkich 47% ga tushdi. Bu esa raqobat muhitining kuchaygani, xizmatlar sifati va xilma- xilligining oshganidan dalolat beradi.Yuqoridagi tendensiyalar asosida aytish mumkinki, O‘zbekistonda sug‘urta bozori jadal rivojlanmoqda. Bu jarayon raqamlashtirish, yangi mahsulotlar, qonunchilik bazasi va moliyaviy savodxonlikni oshirish bilan birga kechmoqda. Natijada, bozor nafaqat iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlamoqda, balki iqtisodiyotning o‘sishiga faol ta’sir ko‘rsatayotgan moliyaviy institutga aylanmoqda. 2.3. Sug‘urta tizimining samaradorligini oshirish yo‘llari va istiqbollari Sug‘urta tizimining samaradorligi deganda, uning risklarni qamrab olish darajasi, moliyaviy barqarorligi, mijozlar ehtiyojini qondira olishi va iqtisodiyotga ko‘rsatayotgan ta’sir kuchi tushuniladi. Samarali ishlayotgan sug‘urta tizimi moliyaviy xavflarni kamaytiradi, investitsion muhitni mustahkamlaydi va aholining ijtimoiy himoyasini oshiradi. O‘zbekistonda sug‘urta sohasi jadal rivojlanayotgan bo‘lsa-da, uning samaradorligini oshirish uchun hali qilinadigan ishlar ko‘p. Mazkur bo‘limda sug‘urta tizimining faoliyatini takomillashtirish yo‘llari va istiqboldagi strategik vazifalar tahlil qilinadi. Avvalo, sug‘urta tizimida mavjud muammolarni aniqlab olish zarur. Jumladan:  Aholining sug‘urta madaniyati past;  Sug‘urta mahsulotlarining cheklanganligi;  Bozordagi raqobatning nisbatan zaifligi;  Elektron xizmatlarning yetarli darajada rivojlanmaganligi (ayniqsa, chekka hududlarda); 121.2. Sug‘urtaning funksiyalari va vazifalari Sug‘urta tizimi har bir zamonaviy iqtisodiyotning ajralmas bo‘lagi hisoblanadi. U nafaqat risklarni kamaytirish yoki yo‘qotishlarni qoplash vositasi, balki jamiyat va davlat moliyaviy barqarorligini ta’minlovchi iqtisodiy institut sifatida ham katta ahamiyat kasb etadi. Sug‘urta o‘z mohiyati bilan ko‘p qirrali funksiyalarni bajaradi va bu funksiyalar iqtisodiy munosabatlar tizimida faol ishlaydi. 1-jadval. Sug‘urtaning asosiy funksiyalari va ularning izohi № Funksiya nomi Mazmuni (izohi) Amaliy misol 1 Kompensatsiya funksiyasi Sug‘urta hodisasi yuz berganda zararni qoplash orqali moliyaviy yo‘qotishni kamaytirish Avtomobil YTHida yetkazilgan zarar uchun 50 mln so‘m to‘lov amalga oshirilishi 2 Tavakkalchilikni taqsimlash funksiyasi Risklarni sug‘urta kompaniyasi zimmasiga o‘tkazish orqali moliyaviy yukni taqsimlash Ko‘p mijozlardan yig‘ilgan mukofot evaziga bir mijozga kompensatsiya to‘lash 3 Profilaktik (oldini olish) funksiyasi Xavf va yo‘qotishlarni kamaytirish uchun ehtiyot choralarini ko‘rishga undash Yong‘in xavfi yuqori bo‘lgan binolarda signalizatsiya o‘rnatishni talab qilish 4 Jamg‘aruv (investitsion) funksiyasi Sug‘urta mukofotlari asosida moliyaviy zaxiralar shakllantirish va ularni investitsiya qilish Pensiya va hayot sug‘urtasi mablag‘larini bank depozitlariga joylashtirish 5 Nazorat va tartibga solish funksiyasi Sug‘urta kompaniyasi tomonidan xavf darajasini baholash, shartnoma shartlarini belgilash Sog‘ligi yomon bo‘lgan shaxsga yuqori mukofot stavkasi qo‘llash 32Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

Sug’urta mohiyati, tarkibi va iqtisodiy taraqqiyotdagi o’rni

Купить