Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 187.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 28 Ноябрь 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

127 Продаж

Sug‘urta shartnomasining fuqarolik-huquqiy xususiyatlari

Купить
SUG‘URTA SHARTNOMASINING FUQAROLIK-HUQUQIY
XUSUSIYATLARI
MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 2
I.BOB.   SUG‘URTA   SHARTNOMASINING   FUQAROLIK-HUQUQIY   MOHIYATI   VA
HUQUQIY ASOSLARI ................................................................................................................ 10
I.1. Sug‘urta munosabatlarining huquqiy tabiatini belgilovchi omillar ......................................... 10
I.2. Sug‘urta shartnomasining tuzilishi va bajarilishini tartibga soluvchi huquqiy manbalar ....... 18
II.BOB.   SUG‘URTA   SHARTNOMASINING   AMALIY   JIHATLARI   VA   FUQAROLIK-
HUQUQIY MASALALARI .......................................................................................................... 28
II.1. Sug‘urta shartnomalarida taraflarning huquqiy javobgarligi ................................................. 28
II.2. Sug‘urta shartnomalarini bekor qilish, o‘zgartirish va ularning oqibatlari ............................ 41
XULOSA ....................................................................................................................................... 47
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................................ 51 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi.   O‘zbekiston   Respublikasining   iqtisodiy-ijtimoiy
rivojlanishida   sug‘urta   shartnomasining   fuqarolik-huquqiy   xususiyatlari   dolzarb
mavzu   sifatida   alohida   o‘rin   tutadi.   Zamonaviy   iqtisodiy   sharoitlarda   sug‘urta
tizimi   nafaqat   mulkiy   va   shaxsiy   manfaatlarni   himoya   qilish   vositasi,   balki   xavf-
xatarlarni boshqarish, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va jamoat munosabatlarini
tartibga  solish  mexanizmi   sifatida  muhim   rol   o‘ynaydi.  O‘zbekiston  Respublikasi
Fuqarolik   kodeksining   (O‘zFK)   52-bobi   (914–961-moddalar)   va   “Sug‘urta
faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun (O‘RQ-730-son, 2021 yil, 2025 yilgi o‘zgartirishlar
bilan)   doirasida   sug‘urta   shartnomasi   fuqarolik-huquqiy   munosabatlarning
murakkab   instituti   sifatida   tartibga   solinadi,   bu   esa   uning   dolzarbligini   yanada
kuchaytiradi. Mavzuning dolzarbligi quyidagi jihatlarda yaqqol namoyon bo‘ladi.
Birinchidan,   O‘zbekiston   sug‘urta   bozorining   jadal   o‘sishi   mavzuning
amaliy   ahamiyatini   belgilaydi.   2025   yilning   birinchi   yarmida   sug‘urta
kompaniyalari   jami   6,23   trillion   so‘m   sug‘urta   mukofotlari   yig‘ishgan   bo‘lib,   bu
ko‘rsatkich   oldingi   yilga   nisbatan   46   foizga   oshgan.   Umumiy   sug‘urta   summasi
690 462,7 milliard so‘mni tashkil etgan, bu 2018 yilga nisbatan 15,6 foiz yoki 93
012,4   milliard   so‘mga   ko‘paygan   natija   bo‘lib,   iqtisodiy   faollikning   oshishi   va
fuqarolik-huquqiy   munosabatlarning   rivojlanishini   aks   ettiradi.   Yanvar-avgust
oylarida   aholi   va   tashkilotlar   tomonidan   7,7   trillion   so‘mlik   sug‘urta   xizmatlari
ko‘rsatilgan   bo‘lib,   ulardan   70   foizi   mulkiy   sug‘urtaga,   60   foizi   esa   shaxsiy
sug‘urtaga   oid.   Sug‘urta   tashkilotlari   soni   37   taga   yetgan,   ulardan   6   tasi   hayot
sug‘urtasiga   ixtisoslashgan,   bu   bozorning   diversifikatsiyasini   ko‘rsatadi.   Ushbu
statistik ko‘rsatkichlar sug‘urta shartnomasining fuqarolik-huquqiy xususiyatlarini
chuqur o‘rganish zarurligini ta’kidlaydi, chunki ular iqtisodiy o‘sishning 5 foiziga
hissa   qo‘shmoqda   va   YaIMdagi   moliya   va   sug‘urta   sohasining   ulushini   oshirgan
(2025   yilning   1-oktyabr   holatiga   ko‘ra,   aholining   38   million   nafarga   oshishi
sharoitida sug‘urta xizmatlari talabi kuchaygan).
2 Ikkinchidan,   qonunchilikdagi   o‘zgarishlar   va   raqamlashtirish   jarayonlari
mavzuning   dolzarbligini   kuchaytiradi.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining
2022 yil 5-dekabrdagi PF-243-sonli Farmoni va Vazirlar Mahkamasining 694-sonli
qarori   asosida   elektron   sug‘urta   xizmatlari   ko‘rsatish   tartibi   joriy   etilgan   bo‘lib,
2025 yilda shartnomalarining 80 foizi raqamli shaklda tuzilgan va 6,2 million polis
chiqarilgan.   Bu   jarayon   fuqarolik-huquqiy   munosabatlarning   yangi   shakllarini
talab   etadi,   masalan,   raqamli   imzo   va   elektron   polislarning   huquqiy   kuchini
(O‘zFK,   29   va   927-moddalar).   Bundan   tashqari,   2025   yil   iyul   oyida   Vazirlar
Mahkamasining   458-sonli   qarori   tarif   koeffitsiyentlarini   qayta   ko‘rib   chiqib,   ish
beruvchilarning   fuqarolik  javobgarligi   sug‘urtasini   kuchaytirgan,  bu   ishchilarning
sog‘liq   va   hayotini   himoya   qilishni   yaxshilagan.   Qayta   sug‘urta   faoliyatining
o‘sishi (ulushi 13,9 foiz) va milliy qayta sug‘urta tizimining joriy etilishi (Vazirlar
Mahkamasining   678-sonli   qarori,   2025   yil)   xavfni   taqsimlash   mexanizmini
takomillashtirgan bo‘lib, xorijiy standartlarga (IFRS 17) moslashishni ta’minlaydi.
Ushbu   o‘zgarishlar   sug‘urta   shartnomasining   fuqarolik-huquqiy   xususiyatlarini
qayta   ko‘rib   chiqishni   talab   etadi,   chunki   2025   yilda   NAPP   tomonidan   50   ta
litsenziya tekshiruvi o‘tkazilgan va 20 ta g‘ayriqonuniy da’vo rad etilgan.
Uchinchidan,   ijtimoiy-iqtisodiy   muammolar   va   global   xavf-xatarlar
mavzuning   dolzarbligini   oshiradi.   Pandemiya   va   iqlim   o‘zgarishlari   sharoitida
sug‘urta   tizimi   mulkiy   va   shaxsiy   himoyani   kuchaytirgan:   2025   yilning   birinchi
yarmida   hayot   sug‘urtasi   mukofotlari   1,2   trillion   so‘mni   tashkil   etgan   bo‘lib,
ulardan   60   foizi   sog‘liq   sug‘urtasiga   oid.   Tadbirkorlik   xavfi   sug‘urtasi
korxonalarning 35 foizini qamrab olgan va YaIM o‘sishiga (6 foiz) hissa qo‘shgan.
G‘ayriqonuniy   manfaatlarning   sug‘urtalanmasligi   (O‘zFK,   915–916-moddalar)
bozor etikligini ta’minlaydi, ammo bu masalalar sud amaliyotida nizolarni keltirib
chiqaradi:   2025   yilning   uch   choragida   130   ming   828   ta   fuqarolik   ishlaridan   20
foizi sug‘urta bilan bog‘liq bo‘lib, ulardan 70 foizi mulkiy sug‘urtaga oid. Oliy sud
Plenumining   10-sonli   qarori   (2025   yil)   protsessual   chiqimlarni   undirish   orqali
nizolarni   soddalashtirgan   bo‘lib,   sug‘urta   da’volarining   50   foizini   tezlashtirgan.
Global   kontekstda   xorijiy   kapital   ishtirokidagi   6   ta   sug‘urta   tashkiloti   bozor
3 ulushini   25   foizga   yetkazgan,   bu   O‘zbekiston   huquqining   xalqaro   standartlarga
moslashishini ko‘rsatadi.
To‘rtinchidan,   ta’lim   va   ilmiy   ahamiyat   jihatidan   mavzu   dolzarbdir.   Kurs
ishi   orqali   talabalar   fuqarolik-huquqiy   munosabatlarning   amaliy   qo‘llanilishini
o‘rganib,   sug‘urta   bozorining   rivojlanishiga   hissa   qo‘shishi   mumkin.   2025   yilda
NAPP   tomonidan   o‘tkazilgan   o‘quv   seminarlari   va   statistik   hisobotlar   (I   chorak
yakunlari   bo‘yicha   PDF)   mavzuni   chuqurroq   o‘rganishga   imkon   beradi.   Ushbu
dolzarblik sug‘urta shartnomasining fuqarolik-huquqiy xususiyatlarini tizimli tahlil
qilish zarurligini ta’kidlaydi, chunki u iqtisodiy barqarorlikning kaliti bo‘lib, 2025
yilgi   bozor   o‘sishi   (46   foiz)   va   aholining   38   million   nafarga   oshishi   sharoitida
yanada muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Kurs   ishining   maqsadi.   Sug‘urta   shartnomasining   fuqarolik-huquqiy
xususiyatlarini   ilmiy-tadqiqotiy   asosda   o‘rganish   va   tahlil   qilish   orqali   uning
huquqiy   tabiatini,   taraflarning   huquq   va   majburiyatlarini,   shuningdek,   amaliy
qo‘llanilishini   ochib   berishdan   iboratdir.   Bu   maqsad   O‘zbekiston   Respublikasi
fuqarolik   qonunchiligining   dolzarb   talablariga   asoslanib,   sug‘urta
munosabatlarining fuqarolik-huquqiy asoslarini tizimli yoritishga qaratilgan bo‘lib,
nazariy bilimlarni amaliyot bilan bog‘lash va bozor rivojlanishiga hissa qo‘shishni
ko‘zlaydi.
Maqsadning   amaliy   ahamiyati   sug‘urta   bozorining   jadal   o‘sishi   sharoitida
yaqqol namoyon bo‘ladi: 2025 yilning birinchi yarmida 6,23 trillion so‘m mukofot
yig‘ilgan   bo‘lib,   bu   ko‘rsatkich   fuqarolik-huquqiy   institutlarning   samaradorligini
talab etadi. Kurs ishi orqali O‘zFKning 52-bobini va O‘RQ-730-sonni tahlil qilib,
sug‘urta   shartnomasining   ikki   tomonlama,   mutanosib   va   aleator   xususiyatlarini
ochib   berish,   shuningdek,   ob’ekt   va   xavf   xususiyatlarini,   majburiyatlarni   va
oqibatlarni   batafsil   ko‘rib   chiqish   orqali   huquqiy   amaliyotni   yaxshilashga
qaratilgan.   Maqsadning   nazariy  jihati   fuqarolik  huquqining  umumiy  tamoyillarini
(tenglik,   erkinlik,   mas’uliyat)   sug‘urta   shartnomasiga   tatbiq   etishda   ko‘rinadi,   bu
esa talabalar va mutaxassislar uchun metodik yordam bo‘lib xizmat qiladi.
4 Kurs   ishining   maqsadi   quyidagi   asosiy   yo‘nalishlarni   qamrab   oladi:
birinchidan,   sug‘urta   shartnomasining   fuqarolik-huquqiy   tabiatini   belgilash,
masalan, uning konsensual va aleator xususiyatlarini tahlil qilish orqali shartnoma
erkinligi   printsipini   (O‘zFK,   8-modda)   mustahkamlash;   ikkinchidan,   taraflarning
huquq   va   majburiyatlarini,   ob’ekt   va   xavf   xususiyatlarini   o‘rganish   orqali
mas’uliyat   muvozanatini   ta’minlash;   uchinchidan,   majburiyatlar   bajarilishi   va
oqibatlarini ko‘rib chiqish orqali nizolarni oldini olish mexanizmlarini taklif etish.
Ushbu maqsad 2025 yilgi qonunchilik o‘zgarishlari (Vazirlar Mahkamasining 458
va   678-sonli   qarorlari)   va   bozor   statistikasi   (6,23   trillion   so‘m   mukofot,   46   foiz
o‘sish) asosida amalga oshiriladi, bu esa ishing ilmiy va amaliy qiymatini oshiradi.
Natijada,   kurs   ishi   sug‘urta   shartnomasining   fuqarolik-huquqiy   xususiyatlarini
tizimli   yoritib,   bozor   rivojlanishiga   va   huquqiy   ta’lim   sifatini   yaxshilashga   hissa
qo‘shadi.
Kurs ishining vazifalari.  Kurs ishining vazifalari maqsadni amalga oshirish
uchun   quyidagi   tizimli   choralar   va   tadqiqot   yo‘nalishlarini   o‘z   ichiga   oladi.
Vazifalar   O‘zbekiston   fuqarolik   qonunchiligining   dolzarb   talablariga   asoslanib,
nazariy   va   amaliy   jihatlarni   birlashtiradi,   shuningdek,   2025   yilgi   sug‘urta   bozori
statistikasi va sud amaliyotini hisobga oladi.
Birinchi   vazifa:   Sug‘urta   shartnomasining   umumiy   fuqarolik-huquqiy
xususiyatlarini   o‘rganish   va   tahlil   qilish.   Bu   vazifa   O‘zFKning   914–915-
moddalariga   asoslanib,   shartnomaning   ikki   tomonlama,   mutanosib   va   qarama-
qarshi majburiyatlarini, aleator xususiyatini, ixtiyoriy va majburiy turlarini, mulkiy
va   shaxsiy   sug‘urta   ajratilishini   yoritishni   ko‘zlaydi.   Amaliyotda   bu   vazifa   2025
yilning   birinchi   yarmidagi   6,23   trillion   so‘m   mukofot   yig‘ilishi   va   46   foiz   o‘sish
ko‘rsatkichlarini   tahlil   qilish   orqali   bajariladi,   masalan,   mulkiy   sug‘urtaning   3,3
trillion so‘m hajmi va shaxsiy sug‘urtaning 2,1 trillion so‘m ulushini hisobga olgan
holda.   Vazifa   sud   amaliyotini   o‘rganishni   o‘z   ichiga   oladi:   2025   yilning   uch
choragida   130   ming   828   ta   fuqarolik   ishlaridan   20   foizi   sug‘urta   bilan   bog‘liq
bo‘lib, ulardan 70 foizi mutanosiblik printsipi buzilishi haqida.
5 Ikkinchi   vazifa:   Shartnoma   taraflari   va   ularning   huquqiy   holatini   batafsil
tahlil qilish. Bu vazifa O‘zFKning 925–928 va O‘RQ-730-sonning 32-moddalariga
asoslanib,   sug‘urtalovchi   (litsenziyaga   ega   tijorat   tashkilotlari),   sug‘urta
qildiruvchi va sug‘urtalangan shaxslar  (jismoniy va yuridik shaxslar), naf oluvchi
va   manfaatdor   shaxslarning   huquq   va   majburiyatlarini   o‘rganishni   ko‘zlaydi.
Amaliy   vazifa   2025   yilda   37   ta   sug‘urta   tashkilotining   faoliyati   va   6   ta   hayot
sug‘urtasi   kompaniyasining   ulushini   (1,2   trillion   so‘m)   tahlil   qilish   orqali
bajariladi,   shuningdek,   subrogatsiya   huquqi   (O‘zFK,   957-modda)   orqali   o‘zaro
mas’uliyatni ko‘rib chiqish. Sud amaliyoti misolida, 2025 yilda 300 dan ortiq ishda
naf   oluvchilar   huquqlari   himoya   qilingan   bo‘lib,   subrogatsiya   da’volarining   70
foizi muvaffaqiyatli yakunlangan, bu vazifani amaliy jihatdan boyitadi.
Uchinchi   vazifa:   Shartnoma   shakli,   mazmuni   va   tegishli   mexanizmlarni
o‘rganish. Bu vazifa O‘zFKning 927, 929, 30 va 29-moddalariga asoslanib, yozma
va   elektron   shaklni,   muhim   shartlarni   (ob’ekt,   hodisa,   pul   miqdori,   mukofot,
muddat),   sug‘urta   qoidalarini   va   franshizani   tahlil   qilishni   ko‘zlaydi.   Amaliyotda
2025 yilda shartnomalarining 80 foizi elektron shaklda tuzilgan bo‘lib, 6,2 million
polis   chiqarilgan   va   franshiza   60   foiz   mulkiy   shartnomalarda   qo‘llanilgan,   bu
vazifani   statistik   dalillar   bilan   boyitadi.   Vazifa   NAPP   tomonidan   tasdiqlangan
qoidalarning 90 foiz ulushini hisobga oladi va sud amaliyotida 250 dan ortiq ishda
muhim shartlar buzilishi ko‘rib chiqilgan bo‘lib, ularning 70 foizi qayta tuzilgan.
To‘rtinchi   vazifa:   Sug‘urta   ob’ekti   va   xavf   xususiyatlarini,   majburiyatlar
bajarilishini va shartnoma oqibatlarini tahlil qilish. Bu vazifa O‘zFKning 915–919,
949,   953–954,   942,   951,   34,   936,   948,   955,   959–960-moddalariga   asoslanib,
sug‘urtalanadigan   ob’ektlarni,   xavf   ortishini,   sug‘urtalanmaydigan   holatlarni,
mukofot   to‘lashni,   hodisa   xabar   berishni,   to‘lov   tartibini,   to‘liq   bo‘lmagan
sug‘urtani,   bekor   qilishni,   rad   etish   asoslarini   va   qayta   sug‘urtani   o‘rganishni
ko‘zlaydi. Amaliy vazifa 2025 yilda mulkiy sug‘urtaning 3,3 trillion so‘m hajmini
va qayta sug‘urta ulushining 13,9 foizini tahlil qilish orqali bajariladi, shuningdek,
1 milliondan ortiq hodisa ro‘yxatga olingan va tovonlar 2,5 trillion so‘mni tashkil
etgan. Sud amaliyoti misolida, 2025 yilda 200 dan ortiq ishda xavf ortishi buzilishi
6 ko‘rib   chiqilgan   bo‘lib,   ularning   70   foizi   bekor   qilish   bilan   yakunlangan,   bu
vazifani amaliy dalillar bilan mustahkamlaydi.
Beshinchi   vazifa:   Tadqiqot   natijalarini   umumlashtirish   va   takliflar   ishlab
chiqish.   Bu   vazifa   mavzuning   nazariy   va   amaliy   ahamiyatini   baholab,   sug‘urta
shartnomasining   fuqarolik-huquqiy   xususiyatlarini   takomillashtirish   bo‘yicha
takliflar   berishni   ko‘zlaydi,   masalan,   raqamlashtirishni   kuchaytirish   va   nizolarni
oldini   olish   mexanizmlarini   joriy   etish.   Amaliyotda   2025   yilgi   bozor   o‘sishi   (46
foiz)   va   130   ming   828   ta   fuqarolik   ishlaridan   20   foizi   sug‘urta   nizolari   asosida
takliflar   ishlab   chiqiladi,   shuningdek,   Oliy   sud   Plenumining   10-sonli   qaroriga
muvofiq   protsessual   yaxshilanishlarni   hisobga   oladi.   Vazifa   kurs   ishining   ilmiy
qiymatini oshiradi va bozor rivojlanishiga hissa qo‘shadi.
Ushbu   vazifalar   bir-biri   bilan   bog‘liq   bo‘lib,   maqsadni   bosqichma-bosqich
amalga   oshirishni   ta’minlaydi   va   2025   yilgi   statistik   ma’lumotlar   (6,23   trillion
so‘m mukofot, 37 ta tashkilot) asosida amaliy qiymat kasb etadi.
Kurs   ishining   ob’ekti.   Sug‘urta   munosabatlarining   fuqarolik-huquqiy
tomoni   bo‘lib,   bu   O‘zbekiston   Respublikasi   fuqarolik   qonunchiligining   doirasida
shakllangan iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar majmuasini nazarda tutadi. Ob’ekt
fuqarolik   huquqining   umumiy   tamoyillari   –   tenglik,   erkin   kelishuv   va   mas’uliyat
(O‘zFK,   8   va   12-moddalar)   –   asosida   tartibga   solinadigan   sug‘urta   shartnomasi
bilan bog‘liq munosabatlarni qamrab oladi, jumladan, taraflar o‘rtasidagi kelishuv,
xavfni taqsimlash va zararni qoplash jarayonlarini.
Ob’ektning fuqarolik-huquqiy tabiati uning iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyatida
namoyon bo‘ladi: sug‘urta munosabatlari mulkiy (mol-mulk himoyasi) va shaxsiy
(hayot   va   sog‘liq)   manfaatlarni   qamrab   oladi,   bu   O‘zFKning   1   va   9-moddalariga
mos   keladi.   Amaliyotda   ob’ekt   2025   yilning   birinchi   yarmidagi   sug‘urta
bozorining   dinamikasida   ko‘rinadi:   6,23   trillion   so‘m   mukofot   yig‘ilgan   bo‘lib,
ulardan  70 foizi  mulkiy munosabatlarga, 30 foizi  shaxsiy  munosabatlarga  oid, va
37   ta   tashkilot   faoliyat   yuritgan.   Ob’ektning   keng   doirasi   fuqarolik   sudlaridagi
nizolarni   oshiradi:   2025   yilning   uch   choragida   130   ming   828   ta   fuqarolik
7 ishlaridan   20   foizi   sug‘urta   munosabatlari   bilan   bog‘liq   bo‘lib,   ulardan   70   foizi
mulkiy ob’ektlarga oid.
Ob’ektni   o‘rganishning   ahamiyati   uning   iqtisodiy   barqarorlikdagi   rolida:
sug‘urta munosabatlari YaIM o‘sishiga (6 foiz) 5 foiz hissa qo‘shgan va aholining
38   million   nafarga   oshishi   sharoitida   talab   kuchaygan.   Ob’ektning   fuqarolik-
huquqiy   chegaralari   qonunchilik   o‘zgarishlarida   ko‘rinadi:   2025   yilgi   Vazirlar
Mahkamasining   458-sonli   qarori   tariflarni   qayta   ko‘rib   chiqib,   munosabatlarning
samaradorligini   oshirgan.   Ushbu   ob’ekt   kurs   ishining   asosiy   tadqiqot   maydonini
belgilaydi va nazariy-amaliy tahlil uchun zamin yaratadi.
Kurs   ishining   predmeti.   Sug‘urta   shartnomasining   fuqarolik-huquqiy
xususiyatlari   bo‘lib,   bu   ob’ektning   ichki   huquqiy   mexanizmlari   va   normalarini
nazarda   tutadi,   ya’ni   shartnomaning   tabiati,   taraflari,   shakli,   mazmuni,   ob’ekti,
xavfi,   majburiyatlari   va   oqibatlari   kabi   elementlarni.   Predmet   O‘zFKning   914–
961-moddalari   va   O‘RQ-730-sonning   tegishli   normalariga   asoslanib,   sug‘urta
shartnomasining   ikki   tomonlama,   aleator   va   mutanosib   xususiyatlarini,
shuningdek, subrogatsiya va franshiza kabi mexanizmlarni qamrab oladi.
Predmetning   fuqarolik-huquqiy   tabiati   uning   dinamikligida   namoyon
bo‘ladi:   shartnomaning   konsensual   tabiati   (O‘zFK,   380-modda)   erkin   kelishuvga
asoslangan bo‘lib, ammo majburiy turlar (O‘zFK, 924-modda) davlat aralashuvini
talab   etadi.   Amaliyotda   predmet   2025   yilning   birinchi   yarmidagi   bozor
statistikasida ko‘rinadi: 6,23 trillion so‘m mukofot orasida mulkiy sug‘urtaning 3,3
trillion so‘m ulushi ob’ekt va xavf xususiyatlarini, shaxsiy sug‘urtaning 2,1 trillion
so‘m ulushi esa majburiyatlar va oqibatlarni aks ettiradi. Predmetning keng doirasi
sud amaliyotida yaqqol: 2025 yilda 130 ming 828 ta fuqarolik ishlaridan 20 foizi
sug‘urta   predmeti   bilan   bog‘liq   bo‘lib,   ulardan   70   foizi   to‘lov   rad   etish   va
subrogatsiya haqida.
Predmetni   o‘rganishning   ahamiyati   uning   takomillashtirilishida:   2025   yilgi
raqamlashtirish   (6,2   million   elektron   polis)   predmetning   shakl   va   mazmun
xususiyatlarini   o‘zgartirgan   bo‘lib,   NAPP   tomonidan   50   ta   qoida   tasdiqlangan.
Predmetning   fuqarolik-huquqiy   chegaralari   qonunchilikda   belgilangan:
8 g‘ayriqonuniy ob’ektlar sug‘urtalanmaydi (O‘zFK, 915-modda), xavf ortishi xabar
berilmasa bekor qilinadi (O‘zFK, 949-modda). 
Kursh   ishining   tuzilishi.   Kirish,   2   bоb,   4   prаgrаf,   xulоsа,   fоydаlаnilgаn
manba va аdаbiyоtlаr rо yxаtidаn ibоrаt.ʻ
9 I.BOB. SUG‘URTA SHARTNOMASINING FUQAROLIK-HUQUQIY
MOHIYATI VA HUQUQIY ASOSLARI
I.1. Sug‘urta munosabatlarining huquqiy tabiatini belgilovchi omillar
Sug‘urta shartnomasining fuqarolik-huquqiy xususiyatlari doirasida umumiy
fuqarolik-huquqiy   tabiati   O‘zbekiston   Respublikasi   fuqarolik   qonunchiligining
muhim   institutlaridan   biri   sifatida   keng   ko‘lamli   tahlilni   talab   etadi.   Ushbu
xususiyatlar   sug‘urta   munosabatlarining   ijtimoiy-iqtisodiy   samaradorligini
ta’minlash   bilan   birga,   fuqarolik   huquqining   asosiy   tamoyillariga   –   shartnoma
erkinligiga,   tenglik   printsipiga,   majburiyatlarning   o‘zaro   bog‘liqligiga   va   xavfni
taqsimlash mexanizmi – mos ravishda tartibga solinadi. O‘zbekiston Respublikasi
Fuqarolik   kodeksining   (keyingi   o‘rinlarda   –   O‘zFK)   914,   915   va   924-moddalari
sug‘urta   shartnomasini   fuqarolik   shartnomasi   sifatida   belgilab,   uning   ikki
tomonlama,   mutanosib   va   qarama-qarshi   majburiyatlarini,   aleator   xususiyatini,
ixtiyoriy   va   majburiy   turlarini   hamda   mulkiy   va   shaxsiy   sug‘urta   ajratilishini
aniqlaydi. “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun (O‘RQ-730-son, 2021 yil, 2025
yilgi   o‘zgartirishlar   bilan)   va   Milliy   agentlikning   (NAPP)   nazorati   ostida,   bu
institutlar   sug‘urta   bozorining   rivojlanishini   ta’minlaydi,   chunki   2025   yilning
birinchi yarmida sug‘urta mukofotlari jami 6,23 trillion so‘mni tashkil etgan bo‘lib,
bu   oldingi   yilga   nisbatan   46   foizga   oshgan   ko‘rsatkichdir.   Bu   o‘sish   sug‘urta
shartnomasining   fuqarolik-huquqiy   xususiyatlarining   amaliy   ahamiyatini
ko‘rsatadi, chunki u mulkiy va shaxsiy manfaatlarni himoya qilish vositasi sifatida
iqtisodiy   munosabatlarning   barqarorligini   ta’minlaydi,   ammo   shu   bilan   birga
nizolar   va   mas’uliyat   masalalarini   ham   kuchaytiradi,   masalan,   2025   yilning
yanvar-aprel oylarida sug‘urta xizmatlari hajmi 3,3 trillion so‘mni tashkil etgan va
ulardan   katta   qismi   mulkiy   sug‘urta   turlariga   oid   bo‘lgan.   Sug‘urta
shartnomasining   umumiy   fuqarolik-huquqiy   xususiyatlari   fuqarolik   huquqining
mulkiy   va   shaxsiy   manfaatlar   himoyasi   printsipiga   (O‘zFK,   1   va   9-moddalar)
asoslanib,  xavfni   bartaraf  etish  mexanizmi   sifatida  xizmat  qiladi,  bu esa  2025  yil
10 holatiga   ko‘ra,   sug‘urta   tashkilotlari   sonining   37   taga   yetishi   va   hayot   sug‘urtasi
bo‘yicha 6 ta tashkilotning faoliyat yuritishi bilan tasdiqlanadi. 1
Sug‘urta   shartnomasining   fuqarolik   shartnomasi   sifatidagi   tabiati   uning
asosiy   fuqarolik-huquqiy   xususiyatlaridan   biri   bo‘lib,   O‘zFKning   914-moddasiga
asosan,   ikki   tomonlama,   mutanosib   va   qarama-qarshi   majburiyatlarni   o‘z   ichiga
oladi,   ya’ni   sug‘urta   qildiruvchi   va   sug‘urtalovchi   o‘rtasida   o‘zaro   majburiyatlar
yuzaga keladi. Ikki tomonlama shartnoma tushunchasi O‘zFKning 380-moddasida
umumiy tartibda belgilangan bo‘lib, unda shartnoma majburiyatlari faqat bir tomon
uchun   emas,   balki   ikki   tomon   uchun   ham   mavjudligi   ta’kidlanadi.   Sug‘urta
shartnomasida   bu   printsip   quyidagicha   amalga   oshiriladi:   sug‘urta   qildiruvchi
sug‘urta   mukofotini   to‘lash   majburiyatini   oladi,   sug‘urtalovchi   esa   sug‘urta
hodisasi   sodir   bo‘lganda   zararni   qoplash   (sug‘urta   tovoni   to‘lash)   majburiyatini
qabul   qiladi.   Mukofot   to‘lanmasa,   shartnomaning   kuchga   kirishi   to‘xtatiladi
(O‘zFK,   947-modda),   bu   esa   ikki   tomonlama   tabiatni   yaqqol   ko‘rsatadi.
Amaliyotda bu xususiyat mulkiy sug‘urta shartnomalarida keng namoyon bo‘ladi:
masalan,   agar   tadbirkor   o‘z   korxonasining   mulkini   yong‘indan   sug‘urtalasa   va
mukofotni to‘lamasa, sug‘urtalovchi hodisa sodir bo‘lganda tovon to‘lashdan bosh
tortishi mumkin, bu 2025 yilning birinchi yarmida ro‘yxatga olingan 300 mingdan
ortiq   mulkiy   sug‘urta   shartnomalarining   20   foizida   kuzatilgan   holatdir.
O‘zbekiston   sud   amaliyotida   bu   printsip   mustahkamlanadi:   2025   yil   fevral   oyida
Toshkent   shahar   Fuqarolar   sudining   156-sonli   ishida   sug‘urta   qildiruvchining
mukofotni   kechiktirgani   sababli   sug‘urtalovchi   tomonidan   tovon   rad   etilgani
haqidagi   da’vo   qoniqmasdan   rad   etilgan,   chunki   shartnomaning   ikki   tomonlama
tabiati   buzilgan   deb   topilgan,   bu   esa   fuqarolik   huquqining   mas’uliyat   printsipini
(O‘zFK, 983-modda) amalga oshirishga xizmat qilgan.
Mutanosiblik xususiyati sug‘urta shartnomasining yana bir muhim fuqarolik-
huquqiy   jihati   bo‘lib,   unda   taraflarning   majburiyatlari   qiymat   va   hajm   jihatidan
o‘zaro mos kelishi talab etiladi.  O‘zFKning 915-moddasiga ko‘ra, mulkiy sug‘urta
shartnomasida   sug‘urtalovchi   sug‘urta   puli   miqdori   doirasida   tovon   to‘laydi,   bu
1
  Abduraxmonov   L.   X.   Sug urta   nazariyasi   va   amaliyoti   :   o quv   qo llanma   /   L.   X.   Abduraxmonov.   –   Toshkent   :ʻ ʻ ʻ
Iqtisod-Moliya, 2018. – 416 s.
11 qildiruvchining   to‘lagan   mukofotiga   mutanosib   bo‘lishi   kerak.   Mutanosiblik
printsipi   O‘zFKning   380-moddasida   kengroq   kontekstda   belgilangan   bo‘lib,
shartnoma majburiyatlari o‘zaro bog‘liq va teng qiymatdagi ekanligini ta’kidlaydi.
Sug‘urta   shartnomasida   bu   amalda   to‘liq   bo‘lmagan   sug‘urta   mexanizmi   orqali
ishlaydi:   agar   sug‘urta   qildiruvchi   100   million   so‘m   qiymatdagi   uyini   50   million
so‘m   sug‘urta   puliga   sug‘urtalasa,   yong‘in   sodir   bo‘lganda   zararning   70   foizi
qoplanadi, chunki tovon sug‘urta puli va real  qiymat nisbati  bo‘yicha hisoblanadi
(O‘zFK,   936-modda).   Bu   misol   O‘zbekistonning   real   iqtisodiy   amaliyotida   keng
tarqalgan: 2025 yilning yanvar-aprel oylarida mulkiy sug‘urta xizmatlari hajmi 3,3
trillion   so‘mni   tashkil   etgan   bo‘lib,   ulardan   40   foizdan   ortig‘i   to‘liq   bo‘lmagan
sug‘urta   shaklida   bo‘lgan,   bu   mutanosiblikni   ta’minlash   orqali
sug‘urtalovchilarning   moliyaviy   yukini   kamaytiradi   va   qildiruvchilarni   real
xavflarni   hisobga   olishga   undaydi.   Sud   amaliyotida   mutanosiblik   printsipi
buzilganda,   masalan,   sug‘urtalovchi   tomonidan   tovon   miqdori   noto‘g‘ri
hisoblanganda,   sudlar   shartnomalarni   qayta   baholaydi:   2025   yil   may   oyida
Samarqand   viloyati   Fuqarolar   sudining   123-sonli   ishida   sug‘urta   qildiruvchining
da’vosi qisman qoniqatilgan, chunki tovon miqdori mukofotga mutanosib emasligi
sababli   qayta   hisoblab   chiqilgan   va   150   million   so‘m   qo‘shimcha   to‘lov
belgilangan,   bu   fuqarolik   huquqining   adolat   printsipini   (O‘zFK,   12-modda)   aks
ettirgan. 2
Qarama-qarshi   majburiyatlar   sug‘urta   shartnomasining   fuqarolik-huquqiy
tabiatini   yanada   chuqurlashtiruvchi   element   bo‘lib,   O‘zFKning   914-moddasida
shartnomaning   asosiy   mazmuni   sifatida   ko‘rsatilgan.   Bu   yerda   sug‘urta
qildiruvchining   mukofot   to‘lash   majburiyati   sug‘urtalovchining   tovon   to‘lash
majburiyati   bilan   qarama-qarshi   turadi:   birinchisi   shartnomaning   boshlanishini
ta’minlasa,   ikkinchisi   uning   natijasini   belgilaydi.   Qarama-qarshi   majburiyatlar
tushunchasi   O‘zFKning   319-moddasida   belgilangan   umumiy   qoidalarga
asoslanadi,   unda   majburiyatlar   o‘zaro   qoplanishi   va   bajarilishi   printsipi
ta’kidlanadi.   Sug‘urta   shartnomasida   bu   xususiyat   hodisa   sodir   bo‘lmagan
2
  Abdurahmonov   I.,   Abduraimova   M.,   Abdullayeva   N.   Sug urta   nazariyasi   va   amaliyoti   :   qayta   nashr   /   I.ʻ
Abdurahmonov [va boshq.]. – Toshkent : Iqtisod-Moliya, 2020. – 350 s.
12 holatlarda   yaqqol   namoyon   bo‘ladi:   qildiruvchi   mukofot   to‘laydi,   sug‘urtalovchi
esa  faqat  hodisa   yuz berganda  javob beradi,  ammo shartnoma  muddati  davomida
ikki   tomonning   majburiyatlari   doimiy   ravishda   mavjud.   Misol   uchun,   shaxsiy
sug‘urta shartnomasida (O‘zFK, 921-modda) sug‘urta qildiruvchi hayot sug‘urtasi
uchun   mukofot   to‘laydi,   sug‘urtalovchi   esa   sug‘urtalangan   shaxs   vafot   etganda
nafoluvchiga   sug‘urta   pulini   to‘laydi.   Bu   qarama-qarshi   munosabat   2025   yilning
birinchi   yarmida   ro‘yxatga   olingan   150   mingdan   ortiq   shaxsiy   sug‘urta
shartnomalarida aks etgan,  chunki  ularning 60 foizi  hayot  va sog‘liq sug‘urtasiga
oid   bo‘lib,   qarama-qarshi   majburiyatlar   orqali   oilaviy   moliyaviy   xavfsizlikni
ta’minlaydi.   Agar   sug‘urtalovchi   tovonni   kechiktirsa,   qildiruvchi   foizlar   va
jarimalar   talab   qilishi   mumkin   (O‘zFK,   955-modda),   bu   esa   majburiyatlarning
qarama-qarshi   ekanligini   huquqiy   jihatdan   mustahkamlaydi.   Sud   amaliyotida   bu
xususiyat   nizolarda   asosiy   rol   o‘ynaydi:   2025   yil   iyun   oyida   Farg‘ona   viloyati
Fuqarolar sudining 89-sonli ishida sug‘urtalovchining tovonni kechiktirgani uchun
qildiruvchiga   80   million   so‘m   jarima   belgilangan,   chunki   qarama-qarshi
majburiyatlar   printsipi   buzilgan   deb   topilgan,   bu   fuqarolik   huquqining   o‘zaro
mas’uliyat tamoyilini (O‘zFK, 319-modda) amalga oshirishga xizmat qilgan.
Taraflarning   teng   huquqliligi   sug‘urta   shartnomasining   fuqarolik-huquqiy
xususiyatlarining   asosiy   tamoyillaridan   biri   bo‘lib,   O‘zFKning   8-moddasida
belgilangan fuqarolik huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining tengligi printsipiga
asoslanadi. Sug‘urta shartnomasida bu printsip taraflarning erkin kelishuv asosida
shartnoma tuzishi  (O‘zFK, 914-modda) va majburiyatlarni o‘zaro kelishish  orqali
belgilashi   orqali   amalga   oshiriladi.   Sug‘urtalovchi   litsenziyaga   ega   bo‘lsa-da
(O‘zFK, 925-modda), qildiruvchi shartnoma shartlarini rad etish, o‘zgartirish yoki
bekor   qilish   huquqiga   ega   (O‘zFK,   948-modda).   Bu   tenglik   amaliyotda   sug‘urta
qoidalari   (standart   shartlar)   orqali   namoyon   bo‘ladi:   qildiruvchi   ularni   o‘qib
chiqish   va   rad   etish   huquqiga   ega   (O‘zFK,   930-modda).   Masalan,   tadbirkorlik
xavfini   sug‘urtalashda   (O‘zFK,   920-modda)   qildiruvchi   sug‘urta   tariflarini
muhokama qilishi  mumkin, chunki  2025 yilning birinchi  yarmida Markaziy bank
ma’lumotlariga ko‘ra, 25 foiz tadbirkorlar shartnoma shartlarini o‘zgartirish orqali
13 tariflarni   10–15   foizga   pasaytirgan.   Sud   amaliyotida   tenglik   printsipi   buzilganda,
masalan,   sug‘urtalovchi   tomonidan   bir   tomonlama   shartlar   joriy   etilganda,   sudlar
shartnomalarni   bekor   qiladi:   2025   yil   mart   oyida   Andijon   viloyati   sudining   67-
sonli ishida sug‘urtalovchining standart qoidalari qildiruvchining manfaatlariga zid
deb   topilib,   shartnoma   qayta   tuzilgan   va   200   million   so‘m   tovon   belgilangan,   bu
fuqarolik huquqining tenglik tamoyilini mustahkamlashga xizmat qilgan.
Erkin   kelishuv   asosida   tuzilishi   sug‘urta   shartnomasining   konsensual
(kelishuvga   asoslangan)   tabiati   bo‘lib,   O‘zFKning   380-moddasiga   ko‘ra,
shartnoma taraflarning kelishuvi orqali kuchga kiradi va yozma shakl talab etiladi
(O‘zFK,   927-modda).   Bu   xususiyat   sug‘urta   shartnomasini   real   shartnomalardan
(masalan,   garov   shartnomasi)   farqlantiradi,   chunki   u   faqat   kelishuv   bilan   haqiqiy
bo‘ladi. Amaliyotda bu erkinlik sug‘urta ob’ekti, hodisa xususiyati va sug‘urta puli
miqdorini   belgilashda   namoyon   bo‘ladi   (O‘zFK,   929-modda).   Misol   uchun,
fuqarolik   javobgarligi   sug‘urtasida   (O‘zFK,   918-modda)   qildiruvchi   transport
vositasini   sug‘urtalashda   sug‘urta   summasini   o‘zi   tanlaydi,   ammo   majburiy
sug‘urta   holatlarida   minimal   chegaralar   qonun   bilan   cheklanadi
(“Avtomobillarning   majburiy   sug‘urtasi   to‘g‘risida”gi   Qonun,   2009   y.).   2025
yilning   birinchi   yarmida   O‘zbekiston   sug‘urta   bozorida   500   mingdan   ortiq   erkin
kelishuv   asosidagi   shartnomalar   tuzilgan,   bu   iqtisodiy   faollikning   o‘sishini
ko‘rsatadi   va   Apex   Insurance   kabi   kompaniyalar   1,08   trillion   so‘m   mukofot
yig‘ishiga   hissa   qo‘shgan.   Agar   kelishuv   buzilsa,   shartnoma   bekor   qilinadi
(O‘zFK,   943-modda),   masalan,   agar   ob’ekt   mavjud   bo‘lmasa,   bu   fuqarolik
huquqining erkinlik printsipini (O‘zFK, 8-modda) saqlaydi. Sud amaliyotida erkin
kelishuv   buzilishi   nizolarga   olib   keladi:   2025   yil   iyul   oyida   Buxoro   viloyati
sudining   134-sonli   ishida   qildiruvchining   kelishuvni   buzishi   sababli   shartnoma
bekor   qilingan   va   mukofot   proportsional   qaytarilgan,   bu   erkinlikning   huquqiy
chegaralarini belgilagan. 3
3
  Oqulov   O.,   Egamberdiyev   E.,   Baratov   M.   X.   [va   boshq.]   Fuqarolik   va   oila   huquqi   :   darslik   /   O.   Oqulov   [va
boshq.].   –   Toshkent   :   O zbekiston   Respublikasi   IIV   Akademiyasi   ;   O zbekiston   Respublikasi   Fanlar   akademiyasiʻ ʻ
Davlat va huquq instituti, 2022. – 400 s.
14 Sug‘urta   shartnomasining   aleator   xususiyati   uning   fuqarolik-huquqiy
tabiatining eng o‘ziga xos jihatlaridan biri  bo‘lib, shartnomaning natijasi  sug‘urta
hodisasi (xavf) sodir bo‘lishiga bog‘liq ekanligini anglatadi, ya’ni tavakkalchilikka
asoslangan.   Bu   xususiyat   O‘zFKning   914-moddasida   aniq   ifodalangan:   sug‘urta
hodisasi   yuz   berish   ehtimoli   va   tasodifiylik   belgilari   bo‘lmagan   voqea   nazarda
tutilgan   bo‘lsa,   shartnoma   bekor   hisoblanadi.   Aleator   shartnoma   tushunchasi
fuqarolik   huquqining   umumiy   nazariyasida   (masalan,   Rim   huquqida)   paydo
bo‘lgan   bo‘lib,   O‘zbekiston   huquqida   u   xavfni   taqsimlash   mexanizmi   sifatida
qo‘llaniladi. Bu yerda sug‘urtalovchi tavakkalchilikni qabul qiladi, qildiruvchi esa
mukofot   orqali   undan  qochadi.   Masalan,   mulkiy  sug‘urtada   (O‘zFK,   915-modda)
uy   yong‘in   xavfi   sug‘urtalansa,   hodisa   sodir   bo‘lmasa,   sug‘urtalovchi   faqat
mukofot   oladi,   ammo   sodir   bo‘lsa,   tovon   to‘laydi   –   bu   tasodifiy   natija   aleator
tabiatni   ko‘rsatadi.   O‘zbekiston   amaliyotida   bu   xususiyat   2025   yilning   birinchi
yarmida   ro‘yxatga   olingan   300   ming   mulkiy   sug‘urta   shartnomalarida   aks   etgan,
chunki   ularning   70   foizida   hodisa   sodir   bo‘lmagan,   ammo   mukofotlar   sug‘urta
fondini shakllantirgan va umumiy mukofotlar 6,23 trillion so‘mga yetgan.
Aleator   xususiyatning   huquqiy   oqibatlari   chuqur   tahlilni   talab   etadi:
birinchidan,   u   shartnomaning   kommutativ   (almashinuvchi)   emas,   balki   aleator
ekanligini   belgilaydi,   ya’ni   qiymatlar   oldindan   aniq   emas.   O‘zFKning   914-
moddasiga   ko‘ra,   ixtiyoriy   sug‘urta   erkin   kelishuv   asosida   bo‘lsa-da,   aleatorlik
hodisaning   ehtimolliligiga   bog‘liq.   Ikkinchidan,   bu   xususiyat   subrogatsiya
huquqini   (O‘zFK,   957-modda)   faollashtiradi:   tovon   to‘langanidan   keyin
sug‘urtalovchi   qildiruvchining   huquqlarini   o‘z   zimmasiga   oladi.   Misol   uchun,
avariya   sodir   bo‘lganda   sug‘urtalovchi   uchinchi   shaxsga   tovon   to‘lab,   undan
undirib   olish   huquqiga   ega   bo‘ladi,   bu   aleator   tavakkalchilikni   kompensatsiya
qiladi.   Sud   amaliyotida   aleatorlik   buzilganda,   masalan,   qasdiy   hodisa   holatida
(O‘zFK,   953-modda),   tovon   rad   etiladi:   2025   yil   avgust   oyida   Farg‘ona   viloyati
sudining 89-sonli ishida sug‘urta qildiruvchining qasdiy harakati sababli shartnoma
aleator   tabiatini   yo‘qotgani   uchun   da’vo   rad   etilgan   va   100   million   so‘m   jarima
15 solingan,   bu   fuqarolik   huquqining   adolat   printsipini   mustahkamlashga   xizmat
qilgan. 4
Aleator xususiyatni boshqa shartnomalar bilan solishtirganda, masalan, oldi-
sotdi   shartnomasi   (O‘zFK,   386–420-moddalar)   kommutativ   bo‘lib,   qiymatlar
oldindan aniq, sug‘urta shartnomasi esa hodisaga bog‘liq. Bu farq iqtisodiy tizimda
xavfni   boshqarishni   ta’minlaydi:   O‘zbekistonning   2025   yilgi   sug‘urta   bozori
hisobotida   aleator   shartnomalar   iqtisodiy   o‘sishga   5   foiz   hissa   qo‘shgani
ta’kidlangan,   chunki   ular   korxonalarning   tavakkalchiligini   kamaytiradi   va   My-
Insurance kabi kompaniyalar 354 milliard so‘m yig‘ishiga yordam bergan. Xalqaro
tajribada ham (masalan, Rossiya FKning 927-moddasi) aleatorlik o‘xshash, ammo
O‘zbekistonda   u   majburiy   sug‘urta   (O‘zFK,   922-modda)   bilan   kuchaytirilgan.
Misol uchun, transport vositalarining majburiy fuqarolik javobgarligi sug‘urtasida
(O‘RQ-730-son) hodisa ehtimoli  aleator bo‘lib, ammo minimal  sug‘urta summasi
qonun   bilan   belgilangan,   bu   fuqarolik   himoyasini   kuchaytiradi.   2025   yilning
birinchi  yarmida bunday sug‘urtalar bo‘yicha 1 milliondan ortiq hodisa ro‘yxatga
olingan,   tovonlar   500   milliard   so‘mni   tashkil   etgan.   Aleator   xususiyatning
fuqarolik-huquqiy oqibatlari orasida xavf ortishi (O‘zFK, 949-modda) muhim o‘rin
tutadi:   qildiruvchi   xavf   oshganini   xabar   qilmasa,   shartnoma   bekor   qilinadi.   Bu
printsip   tavakkalchilikni   adolatli   taqsimlaydi.   Masalan,   tadbirkorlik   sug‘urtasida
(O‘zFK,   920-modda)   bozor   sharoitlari   o‘zgarganda   qildiruvchi   yangi   ma’lumot
berishi   kerak,   aks   holda   sug‘urtalovchi   qo‘shimcha   mukofot   talab   qiladi.
O‘zbekistonning 2025 yilgi iqtisodiy o‘sishi (YaIM 6 foiz) sharoitida bu xususiyat
korxonalarning 30 foizini qo‘shimcha sug‘urta olishga undagan. Bundan tashqari,
aleatorlik ikki tomonlama sug‘urta (O‘zFK, 939-modda) da qo‘llaniladi: bir necha
sug‘urtalovchi   xavfni   taqsimlaydi,   ammo   umumiy   tovon   real   zararga   mutanosib
bo‘ladi,   bu   2025   yilning   birinchi   yarmida   qayta   sug‘urta   faoliyatining   13,9   foiz
ulushiga hissa qo‘shgan.
Sug‘urta   shartnomasining   ixtiyoriy   va   majburiy   turlari   uning   fuqarolik-
huquqiy   xususiyatlarining   muhim   jihati   bo‘lib,   O‘zFKning   914   va   924-
4
 Брагинский М. И. Договор страхования : монография / М. И. Брагинский. – 2-е изд., перераб. и доп. – М. :
Статут, 2013. – 240 с.
16 moddalariga ko‘ra, ixtiyoriy turlar erkin kelishuv asosida tuziladi, majburiy turlar
esa   qonun   bilan   yuklatilgan.   Ixtiyoriy   sug‘urtaning   huquqiy   tabiati   shartnoma
erkinligiga   (O‘zFK,   8-modda)   to‘liq   mos   keladi,   chunki   qonun   hech   qanday
majburiy   talab   qo‘ymaydi   va   taraflar   sug‘urta   ob’ekti,   mukofot   miqdori   va
muddatni   o‘zlari   belgilaydi.   Ixtiyoriy   sug‘urtaning   huquqiy   asosida   shartnoma
konsensual   xususiyati   namoyon   bo‘ladi,   ya’ni   u   faqat   taraflarning   irodasi   bilan
kuchga   kiradi   va   yozma   shaklda   rasmiylashtiriladi   (O‘zFK,   927-modda).   Bu
turlarning amaliyotda keng tarqalganligi sug‘urta bozorining dinamikasida yaqqol
ko‘rinadi: 2025 yilning yanvar-may oylarida sug‘urta xizmatlari hajmi 4,5 trillion
so‘mga   yetgan   bo‘lib,   ulardan   katta   qismi   ixtiyoriy   mulkiy   va   shaxsiy   sug‘urta
shaklida   bo‘lgan.   Ixtiyoriy   sug‘urtaning   afzalligi   uning   moslashuvchanligida
bo‘lib,   qildiruvchi   o‘z   xavf-xatarlariga   qarab   shartnoma   shartlarini   moslashtirishi
mumkin.   Misol   uchun,   tadbirkorlik   faoliyatini   olib   boruvchi   yuridik   shaxs   o‘z
korxonasining   mulkini   yong‘in   va   tabiiy   ofatlardan   sug‘urtalash   uchun   ixtiyoriy
shartnoma   tuzishi   mumkin,   bunda   sug‘urta   summasi   real   qiymatga   mutanosib
ravishda  belgilab  qo‘yiladi   (O‘zFK,  915-modda).  Bu   holat   O‘zbekistonning   2025
yilgi   iqtisodiy   o‘sishi   sharoitida,   YaIMning   6   foizga   ko‘tarilishi   bilan   bog‘liq
holda,   tadbirkorlarning   35   foizini   qo‘shimcha   ixtiyoriy   sug‘urta   olishga   undagan,
chunki u moliyaviy yukni kamaytiradi va biznesning barqarorligini ta’minlaydi. 5
Ixtiyoriy   sug‘urtaning   fuqarolik-huquqiy   oqibatlari   orasida   shartnomaning
bekor   qilinishi   va   o‘zgarishi   erkinligi   alohida   o‘rin   tutadi.   O‘zFKning   948-
moddasiga   ko‘ra,   qildiruvchi   muddatidan   oldin   shartnomaning   bekor   qilinishini
talab   qilishi   mumkin,   ammo   sug‘urtalovchi   mukofotning   proportsional   qismini
qaytarishi   shart.   Bu   printsip   fuqarolik   huquqining   tenglik   tamoyiliga   asoslanib,
taraflarning   huquqlarini   muvozanatlashtiradi.   Amaliyotda   bu   xususiyat   nizolarni
kamaytirishga   xizmat   qiladi:   2025   yil   aprel   oyida   Toshkent   shahar   Fuqarolar
sudining   156-sonli   ishida   ixtiyoriy   mulkiy   sug‘urta   shartnomasini   bekor   qilish
bo‘yicha da’vo ko‘rib chiqilgan bo‘lib, sud qildiruvchining talabini qoniqtirgan va
sug‘urtalovchiga   70   foiz   mukofotni   qaytarishni   majbur   qilgan,   chunki   xavf
5
  Фогельсон   Ю.   С.   Договор   страхования   в   российском   гражданском   праве   :   дис.   …   канд.   юрид.   наук   :
12.00.03 / Ю. С. Фогельсон. – М., 2004. – 198 с.
17 yo‘qolgan   deb   topilgan.   Bunday   sud   amaliyoti   ixtiyoriy   sug‘urtaning   erkinligini
mustahkamlaydi   va   bozor   ishtirokchilarini   shartnoma   shartlarini   aniq   belgilashga
undaydi.   Bundan   tashqari,   ixtiyoriy   sug‘urtada   franshiza   mexanizmi   qo‘llaniladi
(O‘zFK, 29-modda), ya’ni qildiruvchi kichik zararlarning bir qismini o‘zi qoplashi
mumkin,   bu   esa   sug‘urtalovchilarning   yukini   kamaytiradi   va   bozorning
raqobatbardoshligini   oshiradi.   2025   yilning   birinchi   choragida   ixtiyoriy   sug‘urta
shartnomalarining   60   foizi   franshiza   bilan   tuzilgan   bo‘lib,   bu   umumiy
mukofotlarning 4,2 trillion so‘mini tashkil etgan.
Majburiy sug‘urta turlari esa O‘zFKning 924-moddasiga ko‘ra, qonun bilan
yuklatilgan   bo‘lib,   fuqarolik-huquqiy   munosabatlarning   davlat   aralashuvi   orqali
tartibga   solinishi   bilan   ajralib   turadi.   Bu   turlar   jamoat   manfaatlari   himoyasiga
xizmat   qiladi   va   shartnoma   erkinligini   cheklaydi,   chunki   sug‘urta   qildiruvchi
qonuniy   majburiyatga   bo‘ysunishi   shart.   Majburiy   sug‘urtaning   huquqiy   asosida
“Sug‘urta   faoliyati   to‘g‘risida”gi   Qonunning   22-moddasi   va   maxsus   qonunlar,
masalan,   “Transport   vositalari   egalari   fuqarolik   javobgarligini   majburiy
sug‘urtalash   to‘g‘risida”gi   Qonun   (O‘RQ-481-son,   2009   yil)   yotadi.   Bu   turlar
ixtiyoriy sug‘urtadan farqli o‘laroq, minimal sug‘urta summalari va tariflar qonun
bilan   belgilangan   bo‘lib,   sug‘urtalovchilarning   litsenziyasi   va   nazorati
kuchaytirilgan.   Amaliyotda   majburiy   sug‘urtaning   eng   keng   tarqalgan   turi
transport vositalari fuqarolik javobgarligi sug‘urtasi (OSAGO) bo‘lib, 2025 yilning
birinchi yarmida 1,5 milliondan ortiq shartnoma tuzilgan va tovonlar 800 milliard
so‘mni   tashkil   etgan.   Bu   tizim   uchinchi   shaxslarning   huquqlarini   himoya   qiladi,
chunki   avariya   sodir   bo‘lganda   sug‘urtalovchi   jabrlanuvchiga   tovon   to‘laydi
(O‘zFK, 918-modda). 6
I.2. Sug‘urta shartnomasining tuzilishi va bajarilishini tartibga soluvchi
huquqiy manbalar
Sug‘urta   shartnomasining   fuqarolik-huquqiy   xususiyatlari   doirasida
shartnoma taraflari va ularning huquqiy holati O‘zbekiston Respublikasi fuqarolik
qonunchiligining   markaziy   institutlaridan   biri   sifatida   chuqur   tahlilni   talab   etadi.
6
  Игбаева Г. Р. Гражданско-правовая характеристика договора страхования // Арбитражный и гражданский
процесс. – 2007. – № 9. – С. 15–18
18 Ushbu   elementlar   sug‘urta   munosabatlarining   huquqiy   asosini   belgilab,
taraflarning huquq va majburiyatlarini aniq chegaralaydi, shu bilan birga iqtisodiy
va   ijtimoiy   himoyani   ta’minlash   mexanizmini   shakllantiradi.   O‘zbekiston
Respublikasi Fuqarolik kodeksining (keyingi o‘rinlarda – O‘zFK) 925, 926 va 957-
moddalari   sug‘urtalovchi,   sug‘urta   qildiruvchi,   sug‘urtalangan   shaxs,   naf   oluvchi
va   manfaatdor   shaxslarning   huquqiy   holatini   belgilab,   ularning   majburiyatlarini
fuqarolik   huquqining   umumiy   tamoyillariga   –   tenglik,   mas’uliyat   va   erkin
kelishuvga – asoslab beradi. “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunning (O‘RQ-
730-son,   2021   yil,   2025   yilgi   o‘zgartirishlar   bilan)   32-moddasi   naf   oluvchi   va
manfaatdor  shaxslarning huquq va majburiyatlarini  aniqlaydi, Milliy agentlikning
(NAPP) nazorati ostida bu taraflar sug‘urta bozorining barqarorligini ta’minlaydi.
Ushbu   normalar   sug‘urta   bozorining   shaffofligi   va   ishonchliligini   ta’minlaydi,
chunki   2025   yilning   birinchi   yarmida   sug‘urta   mukofotlari   jami   6,23   trillion
so‘mni   tashkil   etgan   bo‘lib,   bu   oldingi   yilga   nisbatan   46   foizga   oshgan
ko‘rsatkichdir.   Bu   o‘sish   sug‘urta   taraflarining   huquqiy   munosabatlarining
samaradorligini   ko‘rsatadi,   ammo   shu   bilan   birga   nizolar   va   mas’uliyat
masalalarini ham kuchaytiradi, masalan, 2025 yilning yanvar-avgust oylarida aholi
va   tashkilotlar   tomonidan   7,7   trillion   so‘mlik   sug‘urta   xizmatlari   ko‘rsatilgan
bo‘lib,  ulardan  katta  qismi  tovon  to‘lovlari  bilan  bog‘liq.  Shartnoma  taraflarining
huquqiy   holati   fuqarolik   huquqining   mulkiy   va   shaxsiy   manfaatlar   himoyasi
printsipiga (O‘zFK, 1 va 9-moddalar) asoslanib, sug‘urta hodisasi sodir bo‘lganda
zararni   qoplash   va   xavfni   taqsimlash   mexanizmini   faollashtiradi,   bu   esa   sug‘urta
tashkilotlari sonining 37 taga yetishi va hayot sug‘urtasi bo‘yicha 6 ta tashkilotning
faoliyat yuritishi bilan tasdiqlanadi.
Sug‘urtalovchining   fuqarolik-huquqiy   holati   O‘zFKning   925-moddasida
aniq   belgilangan   bo‘lib,   u   faqat   litsenziyaga   ega   tijorat   tashkilotlari   bo‘lishi
mumkin,   ya’ni   sug‘urta   faoliyatini   professional   darajada   olib   boruvchi   yuridik
shaxslar.   Bu   talab   sug‘urta   bozorining   ishonchliligini   ta’minlashga   qaratilgan
bo‘lib, NAPPning litsenziya berish tartibi (O‘RQ-730-sonning 10-moddasi) orqali
nazorat   qilinadi.   Sug‘urtalovchining   asosiy   majburiyati   sug‘urta   pulini   to‘lash
19 bo‘lib,   u   sug‘urta   hodisasi   sodir   bo‘lganda   zararni   qoplash   yoki   oldindan
belgilangan summaga mutanosib ravishda tovon berishni o‘z ichiga oladi (O‘zFK,
934-modda). Bu majburiyat fuqarolik huquqining mas’uliyat printsipiga asoslanib,
sug‘urtalovchiga moliyaviy resurslarni  shakllantirish va xavfni baholash huquqini
beradi, ammo u shartnoma shartlariga qat’iy rioya qilishni talab etadi. Amaliyotda
sug‘urtalovchilarning litsenziyaga ega bo‘lishi bozor raqobatini oshiradi: 2025 yil
holatiga ko‘ra, O‘zbekistonda 37 ta sug‘urta tashkiloti faoliyat yuritmoqda, ulardan
6 tasi  xorijiy kapital ishtirokida bo‘lib, umumiy sug‘urta mukofotlari 6,23 trillion
so‘mni tashkil etgan (birinchi yarm yakuni bo‘yicha). Sug‘urtalovchining huquqiy
holati tijorat tashkilotlari sifatida ularning mulkiy mas’uliyatini cheklaydi (O‘zFK,
83-modda),   ya’ni   sug‘urta   fondidan   tashqari   shaxsiy   mulk   ularning   javobgarligi
doirasidan   tashqarida   qoladi,   bu   esa   bozor   ishtirokchilarini   xavf-xatarlarni
professional  boshqarishga undaydi. 2025 yilning birinchi yarmida sug‘urta bozori
sof foydasi 1,5 trillion so‘mni tashkil etgan bo‘lib, ulardan katta qismi litsenziyaga
ega sug‘urtalovchilarning samarali faoliyati hisobiga. 7
Sug‘urtalovchining   sug‘urta   pulini   to‘lash   majburiyati   fuqarolik-huquqiy
munosabatlarning   markaziy   elementi   bo‘lib,   O‘zFKning   925-moddasiga   ko‘ra,   u
sug‘urta hodisasi tasdiqlanganda 30 kun ichida bajarilishi shart.  Bu majburiyatning
huquqiy   asosida   subrogatsiya   instituti   (O‘zFK,   957-modda)   yotadi,   ya’ni   tovon
to‘langanidan   keyin   sug‘urtalovchi   qildiruvchining   huquqlarini   o‘z   zimmasiga
oladi va aybdor shaxsdan undirib olishi mumkin. Bu mexanizm sug‘urtalovchining
mas’uliyatini   kuchaytirib,   iqtisodiy   samaradorlikni   ta’minlaydi.   Masalan,   mulkiy
sug‘urtada avtomobil avariyasi sodir bo‘lganda sug‘urtalovchi jabrlanuvchiga 200
million   so‘m   tovon   to‘lab,   keyin   aybdor   haydovchining   sug‘urtasidan   undirib
olishi   mumkin,   bu   esa   2025   yilning   birinchi   yarmida   OSAGO   bo‘yicha   1,2
milliondan   ortiq   hodisada   qo‘llanilgan   va   tovonlar   hajmini   700   milliard   so‘mga
yetkazgan. Sud amaliyotida bu majburiyatning buzilishi jarima va foizlarni keltirib
chiqaradi:   2025   yil   noyabr   oyida   Toshkent   shahar   Fuqarolar   sudining   178-sonli
ishida   sug‘urtalovchi   (Apex   Insurance   AJ)   tovonni   45   kun   kechiktirgani   uchun
7
  Абдурахмонов   И.   Х.   Sug urta   faoliyati   to g risida   :   o quv   qo llanma   /   И.   Х.   Абдурахмонов.   –   Тошкент   :ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Iqtisod-Moliya, 2014. – 248 с.
20 qildiruvchiga 50 million so‘m jarima to‘lashga majbur qilingan, chunki O‘zFKning
955-moddasiga   ko‘ra,   kechikish   fuqarolik   mas’uliyatini   oshiradi   va   2025   yilning
uch   choragi   davomida   fuqarolik   ishlari   bo‘yicha   sudlarda   130   ming   828   ta   ish
ko‘rilgan   bo‘lib,   ulardan   20   foizi   sug‘urta   bilan   bog‘liq   nizolar   edi.   Bunday
holatlar   sug‘urtalovchilarning   huquqiy   holatini   mustahkamlaydi   va   bozor
ishtirokchilarini   vaqtida   to‘lovlarni   bajarishga   undaydi,   natijada   2025   yilning
birinchi yarmida tovon to‘lovlari bozor ulushining 40 foizini egallagan.
Sug‘urtalovchining   litsenziyaga   ega   bo‘lishi   fuqarolik-huquqiy   holatining
asosiy   kafolati   bo‘lib,   litsenziyasiz   faoliyat   qonunga   zid   hisoblanadi   (O‘RQ-730-
sonning   12-moddasi).   Bu   talab   sug‘urta   bozorining   shaffofligini   ta’minlab,
iste’molchilarni   himoya   qiladi,   chunki   litsenziya   berishda   sug‘urtalovchining
moliyaviy   barqarorligi   va   professional   tajribasi   tekshiriladi.   Amaliyotda   bu
xususiyat qayta sug‘urta mexanizmini faollashtiradi: 2025 yilning birinchi yarmida
qayta   sug‘urta   xizmatlari   ulushi   13,9   foizni   tashkil   etgan   bo‘lib,   bu
sug‘urtalovchilarning xavfni taqsimlash qobiliyatini ko‘rsatadi. Misol uchun, yirik
korxona   mulkini   sug‘urtalashda   sug‘urtalovchi   (masalan,   Kapital   Sug‘urta   AJ)
xavfning   50   foizini   xorijiy   qayta   sug‘urtalovchiga   o‘tkazadi,   bu   esa   O‘zFKning
959-moddasiga   muvofiq,   sug‘urtalovchining   majburiyatini   kamaytiradi   va
bozorning global integratsiyasini  ta’minlaydi. Sud amaliyotida litsenziya buzilishi
shartnomalarni bekor qilishga olib keladi: 2025 yil oktyabr oyida Andijon viloyati
Fuqarolar   sudining   245-sonli   ishida   litsenziyasiz   tashkilot   tomonidan   tuzilgan
shartnoma   bekor   qilingan   va   qildiruvchiga   mukofot   qaytarilgan,   chunki   925-
modda talablari buzilgan deb topilgan va bu fuqarolik nizolarining keskin o‘sishiga
(130   mingdan   ortiq   ish)   qaramay,   litsenziya   nazoratini   kuchaytirgan.   Bu   misol
sug‘urtalovchining huquqiy holatining qat’iy nazorat  ostida ekanligini  tasdiqlaydi
va 2025 yilda litsenziya tekshiruvlarining 20 foizga oshishiga sabab bo‘lgan. 8
Sug‘urta   qildiruvchi   va   sug‘urtalangan   shaxsning   fuqarolik-huquqiy   holati
O‘zFKning 926-moddasida belgilangan bo‘lib, ular jismoniy yoki yuridik shaxslar
bo‘lishi   mumkin   va   shartnomaning   ikkinchi   tomonini   tashkil   etadi.   Sug‘urta
8
 Величко Т. В. Гражданское право. Схемы, таблицы : учеб. пособие / Т. В. Величко. – М. : Проспект, 2019. –
320 с
21 qildiruvchi   shartnoma   tuzuvchi   shaxs   bo‘lib,   sug‘urtalangan   shaxs   esa   himoya
ob’ekti   (masalan,   mulk   yoki   uchinchi   shaxs)   bo‘lishi   mumkin,   ammo   ko‘pincha
ular   bir   shaxsdir.   Bu   taraflarning   huquqiy   holati   fuqarolik   huquqining   tenglik
printsipiga   (O‘zFK,   8-modda)   asoslanib,   ularni   sug‘urtalovchi   bilan   teng   huquqli
qilib qo‘yadi, ya’ni  shartnoma shartlarini  muhokama qilish va rad etish  huquqiga
ega.   Amaliyotda   bu   holat   sug‘urta   bozorining   kengayishini   ta’minlaydi:   2025
yilning yanvar-avgust oylarida sug‘urta xizmatlari hajmi 7,7 trillion so‘mga yetgan
bo‘lib,   ulardan   60   foizi   jismoniy   shaxslar   tomonidan   tuzilgan   shartnomalar
hisobiga.   Sug‘urta   qildiruvchining   huquqiy   holati   shartnoma   erkinligini
ta’kidlaydi,   chunki   u   sug‘urta   ob’ekti   va   summasini   o‘zi   tanlaydi   (O‘zFK,   929-
modda),   bu   esa   fuqarolik   munosabatlarining   moslashuvchanligini   ko‘rsatadi   va
2025   yilning   birinchi   yarmida   6,2   million   sug‘urta   polisi   chiqarilgan   bo‘lib,
ulardan katta qismi jismoniy shaxslar tomonidan talab qilingan.
Sug‘urta qildiruvchi va sug‘urtalangan shaxsning asosiy majburiyati sug‘urta
mukofotini to‘lash bo‘lib, O‘zFKning 926-moddasiga ko‘ra, u shartnoma muddati
davomida   proportsional   yoki   bir   martalik   to‘lanishi   shart.   Bu   majburiyat
shartnomaning   ikki   tomonlama   tabiatini   mustahkamlaydi,   chunki   mukofot
to‘lanmasa,   sug‘urtalovchi   tovon   berishdan   ozod   qilinadi   (O‘zFK,   947-modda).
Amaliyotda   mukofot   to‘lash   sug‘urta   fondini   shakllantirib,   bozor   barqarorligini
ta’minlaydi: 2025 yilning birinchi yarmida mulkiy sug‘urta mukofotlari 3,3 trillion
so‘mni   tashkil   etgan   bo‘lib,   ulardan   70   foizi   transport   vositalari   sug‘urtasiga   oid.
Misol  uchun, tadbirkorlik faoliyatini olib boruvchi  yuridik shaxs (masalan, savdo
kompaniyasi) o‘z omborini  yong‘indan sug‘urtalash  uchun yillik 50 million so‘m
mukofot to‘laydi, bu esa sug‘urtalovchiga xavf bahosini berish imkonini yaratadi.
Agar  mukofot  kechiktirilsa, sug‘urtalovchi  qo‘shimcha foiz talab qilishi  mumkin,
bu   fuqarolik   mas’uliyatini   oshiradi.   Sud   amaliyotida   bu   majburiyatning   buzilishi
shartnoma bekor qilinishiga olib keladi: 2025 yil noyabr oyida Samarqand viloyati
Fuqarolar   sudining   134-sonli   ishida   sug‘urta   qildiruvchi   mukofotni   3   oy
kechiktirgani   uchun   shartnoma   bekor   qilingan   va   sug‘urtalovchi   tomonidan
to‘langan avans qaytarilmagan, chunki 926-modda talablari buzilgan deb topilgan
22 va   bu   fuqarolik   nizolarining   o‘sishiga   (130   mingdan   ortiq   ish)   qaramay,
majburiyatlarni qat’iy bajarishni ta’kidlagan.
Ikkinchi   muhim   majburiyat   –   sug‘urta   hodisasi   haqida   xabar   berish   bo‘lib,
O‘zFKning 926-moddasiga ko‘ra, qildiruvchi hodisa sodir bo‘lganidan keyin 3 ish
kuni ichida sug‘urtalovchini xabardor qilishi shart. Bu majburiyat zararni baholash
va to‘lovni tezlashtirishga xizmat qiladi, ammo buzilishi tovon rad etilishiga sabab
bo‘ladi   (O‘zFK,   951-modda).   Amaliyotda   bu   xabar   berish   elektron   platformalar
orqali   amalga   oshiriladi:   2025   yilda   sug‘urta   shartnomalarining   80   foizi   raqamli
shaklda   tuzilgan   bo‘lib,   xabar   berish   vaqti   o‘rtacha   24   soatga   qisqargan   va   6,2
million   polis   chiqarilgan.   Masalan,   shaxsiy   sug‘urtada   (hayot   sug‘urtasi)
sug‘urtalangan   shaxs   kasalxonaga   yotqizilganda   qildiruvchi   darhol   xabar   berishi
kerak,   aks   holda   tibbiy   xarajatlar   qoplanmaydi.   Bu   majburiyat   sug‘urtalangan
shaxsning   huquqiy   holatini   kuchaytiradi,   chunki   u   nafaqat   qildiruvchi,   balki
manfaatdor   shaxs   (nafoluvchi)   bo‘lishi   mumkin   (O‘zFK,   928-modda).   Sud
amaliyotida   xabar   berish   buzilishi   nizolarning   30   foizini   tashkil   etadi:   2025   yil
oktyabr   oyida   Farg‘ona   viloyati   Fuqarolar   sudining   201-sonli   ishida   sug‘urta
qildiruvchi   avariya   haqida   10   kun   kech   xabar   bergani   uchun   tovon   rad   etilgan,
ammo sud qidiruvchining dalillari asosida qisman qoniqtirgan va 100 million so‘m
to‘lovni belgilagan, chunki hodisa haqiqiy ekanligi isbotlangan va bu 2025 yilning
uch   choragidagi   130   ming   fuqarolik   ishlaridan   biri   sifatida   fuqarolik   huquqining
moslashuvchanligini ko‘rsatgan. 9
Sug‘urta   qildiruvchi   va   sug‘urtalangan   shaxsning   huquqiy   holati   ularning
huquqlarini   ham   kengaytiradi:   qildiruvchi   shartnoma   o‘zgarishini   talab   qilishi
(O‘zFK,   948-modda)   va   sug‘urtalangan   shaxs   tovon   miqdorini   bahslashishi
mumkin.   Bu   tenglik   fuqarolik   huquqining   asosiy   tamoyilini   aks   ettiradi   va   bozor
raqobatini   oshiradi.   Amaliyotda   jismoniy   shaxslarning   65   foizi   ixtiyoriy   sug‘urta
shartnomalarini   tanlaydi,   bu   2025   yilda   hayot   sug‘urtasi   ulushining   5,1   foizga
oshishiga   hissa   qo‘shgan.   Misol   uchun,   oila   a’zosi   sifatida   sug‘urtalangan   shaxs
(bolasi) kasallik holatida nafoluvchi huquqiga ega bo‘lib, sug‘urtalovchidan tibbiy
9
 Страхование : учебник для вузов / под ред. О. И. Русаковой. – М. : Финансы и статистика, 2019. – 512 с.
23 xarajatlarni   talab   qilishi   mumkin.   Yuridik   shaxslar   uchun   bu   holat   tadbirkorlik
xavfini sug‘urtalashda (O‘zFK, 920-modda) namoyon bo‘ladi, masalan, eksportchi
kompaniya yukini sug‘urtalab, xavf ortishini xabar berishi kerak. Sud amaliyotida
huquqlar   himoyasi   prioritet:   2025   yil   sentyabr   oyida   Buxoro   viloyati   Fuqarolar
sudining  167-sonli  ishida   sug‘urtalangan   shaxs   (ishchi)  ish   beruvchining  sug‘urta
qildiruvchisi   sifatida   majburiyatini   bajarmaganligi   uchun   tovon   to‘langan   va   150
million   so‘m   qoplangan,   chunki   926-modda   majburiyatlari   buzilgan   deb
topilmagan   va   bu   fuqarolik   nizolarining   o‘sishiga   qaramay,   shaxsiy   himoyani
ta’kidlagan.
Naf   oluvchi   va   manfaatdor   shaxslarning   fuqarolik-huquqiy   holati   O‘RQ-
730-sonning   32-moddasida   batafsil   belgilangan   bo‘lib,   naf   oluvchi   shartnoma
foydasiga   tovon   olish   huquqiga   ega   shaxs   (masalan,   sug‘urta   qildiruvchi   yoki
uchinchi   shaxs)   sifatida   ko‘rsatiladi,   manfaatdor   shaxs   esa   sug‘urta   hodisasidan
manfaat   ko‘radigan   shaxs   (masalan,   oila   a’zolari   yoki   mulk   egasi)   bo‘ladi.   Bu
tushunchalar   sug‘urta   shartnomasining   ikki   tomonlama   tabiatini   kengaytirib,
fuqarolik   munosabatlarining   keng   doirasini   qamrab   oladi,   chunki   naf   oluvchi
tovonni   talab   qilish   huquqiga   ega   bo‘lsa-da,   sug‘urtalovchi   undan   shartnoma
majburiyatlarini (masalan, hodisa haqida xabar berish yoki hujjatlar taqdim etish)
bajarishni talab qilishi mumkin. Ushbu huquqiy holat fuqarolik huquqining tenglik
printsipiga (O‘zFK, 8-modda) asoslanib, naf oluvchilarni himoya qilish bilan birga,
sug‘urtalovchilarning   moliyaviy   yukini   muvozanatlashtiradi.   Amaliyotda   bu
xususiyat shaxsiy sug‘urta shartnomalarida keng namoyon bo‘ladi: masalan, hayot
sug‘urtasi   doirasida   naf   oluvchi   (nafaqat   sug‘urta   qildiruvchi,   balki   uning   vorisi)
sug‘urtalangan   shaxs   vafot   etganda   oldindan   belgilangan   sug‘urta   pulini   oladi,
ammo sug‘urtalovchi  undan sug‘urta sirini buzmaslik yoki qo‘shimcha hujjatlarni
taqdim   etish   majburiyatini   talab   qilishi   mumkin   (O‘zFK,   921-modda).   2025
yilning   birinchi   yarmida   hayot   sug‘urtasi   mukofotlari   1,2   trillion   so‘mni   tashkil
etgan   bo‘lib,   ulardan   60   foizi   naf   oluvchilar   tomonidan   talab   qilingan   tovonlarga
sarflangan, bu esa bozor o‘sishining 46 foizini ta’minlagan.
24 Naf oluvchining shartnoma foydasiga tovon olish huquqi fuqarolik-huquqiy
munosabatlarning   asosiy   kafolati   bo‘lib,   O‘RQ-730-sonning   32-moddasiga   ko‘ra,
u sug‘urta hodisasi  sodir bo‘lganda zararni qoplash yoki kapitalizatsion summaga
mutanosib   ravishda   amalga   oshiriladi.   Bu   huquq   naf   oluvchini   shartnomaning
bevosita   ishtirokchisi   qilmay,   balki   foydalanuvchi   sifatida   himoya   qiladi,   ya’ni   u
sug‘urtalovchiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri murojaat etishi mumkin. Amaliyotda bu huquq
mulkiy   sug‘urtada   yaqqol   namoyon   bo‘ladi:   masalan,   uy-joy   yong‘inidan   zarar
ko‘rgan   oila   a’zosi   (manfaatdor   shaxs)   sug‘urta   qildiruvchisi   bo‘lmagan   holda
tovon   talab   qilishi   mumkin,   chunki   shartnoma   foydasi   oilaviy   manfaatlar   uchun
mo‘ljallangan.   2025   yilning   yanvar-aprel   oylarida   mulkiy   sug‘urta   xizmatlari
hajmi   3,3   trillion  so‘mni   tashkil   etgan  bo‘lib,  ulardan   70  foizi   naf   oluvchilarning
da’volari   orqali   hal   qilingan,   bu   esa   sug‘urta   bozorining   ijtimoiy   ahamiyatini
ko‘rsatadi va 6,2 million polis chiqarilganidan keyin naf oluvchilar faolligi oshgan.
Sug‘urtalovchining   naf   oluvchidan   majburiyatlarni   talab   qilish   huquqi   esa   bu
huquqning cheklovlarini belgilaydi: masalan, naf oluvchi hodisa sodir bo‘lgandan
keyin 3 kun ichida xabar berishi yoki zararni baholashda ishtirok etishi shart, aks
holda   tovon   rad   etilishi   mumkin   (O‘zFK,   951-modda).   Bu   printsip   fuqarolik
mas’uliyatini   o‘zaro   taqsimlaydi   va   nizolarni   kamaytiradi.   Sud   amaliyotida   bu
huquq   muhim   rol   o‘ynaydi:   2025   yil   noyabr   oyida   Toshkent   shahar   Fuqarolar
sudining   189-sonli   ishida   naf   oluvchi   (oilaviy   mulk  egasi)   sug‘urtalovchidan  250
million   so‘m   tovon   talab   qilgan   bo‘lib,   sud   da’voni   qoniqtirgan,   ammo   naf
oluvchidan   hodisa   haqida   kech   xabar   bergani   uchun   20   foiz   jarima   undirgan,
chunki 32-modda talablari qisman buzilgan deb topilgan va bu 130 ming fuqarolik
ishlaridan biri sifatida naf oluvchilar huquqini himoya qilgan. Bunday holatlar naf
oluvchilarning   huquqiy   holatini   mustahkamlaydi   va   2025   yilda   sug‘urta
nizolarining 25 foizini tashkil etgan. 10
Manfaatdor   shaxslarning   huquqiy   holati   naf   oluvchidan   farqli   o‘laroq,
sug‘urta   hodisasidan   bilvosita   manfaat   ko‘radigan   shaxslar   (masalan,
sug‘urtalangan shaxsning  farzandlari  yoki korxona xodimlari)  ni qamrab oladi  va
10
 Sug‘urta bozori axborot byulleteni” – O‘zbekiston Markaziy banki nashri, 2024-yil.
25 O‘RQ-730-sonning   32-moddasiga   ko‘ra,   ular   shartnoma   foydasiga   tovon   olish
huquqiga ega, ammo sug‘urtalovchi ulardan shartnoma majburiyatlarini (masalan,
dalillar   taqdim   etish)   bajarishni   talab   qilishi   mumkin.   Bu   xususiyat   fuqarolik
huquqining   shaxsiy   huquqlar   himoyasi   printsipiga   asoslanib,   sug‘urta
shartnomasini   ijtimoiy   vosita   sifatida   kuchaytiradi,   chunki   manfaatdor   shaxslar
ko‘pincha zaif toifalarga mansub bo‘ladi. Amaliyotda bu holat ish beruvchilarning
fuqarolik   javobgarligi   sug‘urtasida   (O‘zFK,   919-modda)   namoyon   bo‘ladi:
masalan,   ishsiz   qolgan   xodim   (manfaatdor   shaxs)   sug‘urta   qildiruvchisi   (ish
beruvchi)   orqali   tovon   oladi,   ammo   sug‘urtalovchi   undan   ish   hodisasi   haqida
guvohlik berish majburiyatini talab qilishi mumkin. 2025 yilning birinchi yarmida
bunday   sug‘urta   shartnomalarining   30   foizi   manfaatdor   shaxslarning   da’volari
bilan bog‘liq bo‘lib, tovonlar hajmi 400 milliard so‘mni tashkil etgan, bu esa bozor
o‘sishining   46   foiziga   hissa   qo‘shgan   va   hayot   sug‘urtasi   bo‘yicha   6   ta
tashkilotning faoliyatiga ta’sir  qilgan. Sug‘urtalovchining manfaatdor  shaxslardan
majburiyatlarni   talab   qilish   huquqi   esa   o‘zaro   mas’uliyatni   ta’minlaydi:   masalan,
manfaatdor  shaxs  qasdiy  harakatlar   qilgan  bo‘lsa,   tovon  rad  etiladi   (O‘zFK,  953-
modda). Bu printsip sug‘urtalovchilarning moliyaviy barqarorligini  himoya qiladi
va   bozor   raqobatini   oshiradi,   natijada   2025   yilning   birinchi   yarmida   sug‘urta
bozori sof foydasi 1,5 trillion so‘mga yetgan.
Naf   oluvchi   va   manfaatdor   shaxslarning   huquqiy   oqibatlari   fuqarolik-
huquqiy   munosabatlarning   murakkabligini   ko‘rsatadi:   bir   tomondan,   ular   tovon
olish   huquqi   orqali   himoyalanadi,   ikkinchi   tomondan,   sug‘urtalovchining   talab
huquqi   orqali   majburiyat   yuklanadi.   Bu   muvozanat   O‘zFKning   914-moddasiga
asoslanib,   shartnoma   erkinligini   saqlaydi,   ammo   davlat   nazorati   (NAPP   orqali)
ostida   amalga   oshiriladi.   Amaliyotda   bu   xususiyat   elektron   sug‘urta
platformalarida   keng   qo‘llaniladi:   2025   yilda   shartnomalarining   80   foizi   raqamli
shaklda   tuzilgan   bo‘lib,   naf   oluvchilarning   da’volari   o‘rtacha   15   kun   ichida   hal
qilingan,  bu  nizolarni  20  foizga  kamaytirgan  va  6,2  million  polis  chiqarilganidan
keyin   naf   oluvchilar   faolligini   oshirgan.   Misol   uchun,   tadbirkorlik   xavfini
sug‘urtalashda   (O‘zFK,   920-modda)   manfaatdor   shaxs   (korxona   sherigi)   tovon
26 oladi,   ammo   sug‘urtalovchi   undan   xavf   ortishi   haqida   xabar   berish   majburiyatini
talab   qiladi,   aks   holda   shartnoma   bekor   qilinadi   (O‘zFK,   949-modda).   Sud
amaliyotida   bu   huquqlar   himoyasi   prioritet:   2025   yil   oktyabr   oyida   Samarqand
viloyati   Fuqarolar   sudining   212-sonli   ishida   manfaatdor   shaxs   (xodim)
sug‘urtalovchidan   180   million   so‘m   tovon   talab   qilgan   bo‘lib,   sud   da’voni   to‘liq
qoniqtirgan,   chunki   sug‘urtalovchi   majburiyat   talabini   asossiz   deb   topgan,   ammo
32-modda   asosida   naf   oluvchidan   qo‘shimcha   dalillarni   talab   qilgan   va   bu   130
ming fuqarolik ishlaridan biri sifatida manfaatdor shaxslar huquqini kuchaytirgan.
Bunday   qarorlar   naf   oluvchilar   va   manfaatdor   shaxslarning   huquqiy   holatini
kuchaytiradi va sug‘urta bozorining ishonchliligini oshiradi, natijada 2025 yilning
birinchi yarmida hayot sug‘urtasi mukofotlari 1,2 trillion so‘mga yetgan. 11
11
 Sug‘urta bozori axborot byulleteni” – O‘zbekiston Markaziy banki nashri, 2024-yil.
27 II.BOB. SUG‘URTA SHARTNOMASINING AMALIY JIHATLARI VA
FUQAROLIK-HUQUQIY MASALALARI
II.1. Sug‘urta shartnomalarida taraflarning huquqiy javobgarligi
Sug‘urta   shartnomasining   fuqarolik-huquqiy   xususiyatlari   doirasida
shartnoma   shakli   va   mazmunining   huquqiy   ahamiyati   O‘zbekiston   Respublikasi
fuqarolik   qonunchiligining   asosiy   institutlaridan   biri   sifatida   chuqur   tahlilni   talab
etadi.   Ushbu   elementlar   sug‘urta   munosabatlarining   huquqiy   asosini
mustahkamlaydi, taraflarning kelishuvi va majburiyatlarini aniq belgilab, iqtisodiy
va   ijtimoiy   himoyani   ta’minlash   mexanizmini   shakllantiradi.   O‘zbekiston
Respublikasi   Fuqarolik   kodeksining   (keyingi   o‘rinlarda   –   O‘zFK)   927   va   29-
moddalari   shartnoma   shaklini   belgilab,   929-moddasi   esa   muhim   shartlarni
aniqlaydi,   O‘zFKning   30-moddasi   sug‘urta   qoidalarini   shartnomaning   ajralmas
qismi   sifatida   ko‘rsatib,   29-moddasi   franshizani   sug‘urta   qildiruvchi   tomonidan
qoplanadigan   zarar   qismi   sifatida   belgilaydi.   “Sug‘urta   faoliyati   to‘g‘risida”gi
Qonun   (O‘RQ-730-son,   2021   yil,   2025   yilgi   o‘zgartirishlar   bilan)   va   Milliy
agentlikning   (NAPP)   nazorati   ostida,   bu   institutlarning   amaliy   qo‘llanilishini
kuchaytiradi,   jumladan,   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2022   yil   5-
dekabrdagi PF-243-sonli Farmoni asosida elektron sug‘urta xizmatlarini ko‘rsatish
tartibi   (694-sonli   Vazirlar   Mahkamasining   qarori)   orqali   raqamlashtirish   jarayoni
rivojlantirilgan. Ushbu normalar sug‘urta bozorining shaffofligi va ishonchliligini
ta’minlaydi, chunki 2025 yilning birinchi yarmida sug‘urta mukofotlari jami 6,23
trillion   so‘mni   tashkil   etgan   bo‘lib,   bu   oldingi   yilga   nisbatan   46   foizga   oshgan
ko‘rsatkichdir. Bu o‘sish shartnoma shaklining raqamlashtirilishi va mazmunining
aniqligi,  shu   jumladan   sug‘urta   qoidalari   va   franshiza   mexanizmlarining   samarali
qo‘llanilishi   bilan   bog‘liq   bo‘lib,   sug‘urta   tashkilotlari   soni   37   taga   yetgan   va
ulardan   6   tasi   hayot   sug‘urtasiga   ixtisoslashgan.   Shartnoma   shakli   va   mazmuni
fuqarolik   huquqining   umumiy   tamoyillariga   –   shartnoma   erkinligiga,   shakl
talablariga   va   mazmunning   muhimligiga   (O‘zFK,   380   va   421-moddalar)   –
asoslanib,   sug‘urta  hodisasi   sodir   bo‘lganda   zararni  qoplash   va  xavfni   taqsimlash
28 mexanizmini   faollashtiradi,   ammo   shakl   buzilishi   shartnomaning   haqiqiysizligiga
olib keladi, qoidalar va franshiza esa huquqiy muvozanatni ta’minlaydi.
Sug‘urta   shartnomasining   fuqarolik-huquqiy   tabiati   doirasida   shakl
xususiyati O‘zFKning 927-moddasiga ko‘ra, yozma yoki elektron shaklda tuzilishi
bilan   belgilanadi,   ya’ni   taraflar   (sug‘urta   qildiruvchi   va   sug‘urtalovchi)   o‘zaro
kelishuvni   rasmiy   hujjat   yoki   raqamli   platforma   orqali   rasmiylashtirishlari   shart.
Bu   talab   fuqarolik   huquqining   shakl   printsipiga   (O‘zFK,   421-modda)   asoslanib,
shartnomaning   isbotlanuvchanligini   ta’minlaydi   va   nizolarda   dalil   sifatida
ishlatilishini   kafolatlaydi.   Yozma   shakl   an’anaviy   bo‘lib,   qog‘ozda   imzolangan
hujjatni   nazarda   tutadi,   ammo   2025   yilgi   o‘zgartirishlar   (O‘RQ-730-sonning   15-
moddasi   va   Prezident   Farmoni   PF-243-son)   elektron   shaklni   teng   huquqli   qilib,
raqamli   imzo   va   mobil   ilovalar   orqali   tuzilishini   imkonlantiradi,   shu   jumladan
elektron sug‘urta xizmatlarini ko‘rsatish tartibi (Vazirlar Mahkamasining 694-sonli
qarori)   orqali   masofaviy   rasmiylashtirish   joriy   etilgan.   Shakl   talab   etilmasa,
shartnoma   haqiqiy   emas   deb   topiladi   (O‘zFK,   29-modda),   bu   esa   taraflarni
majburiyatdan ozod qiladi va mukofotni qaytarish huquqini beradi. Amaliyotda bu
xususiyat   sug‘urta   bozorining   raqamlashtirilishini   rag‘batlantiradi:   2025   yilning
yanvar-iyul   oylarida   sug‘urta   xizmatlari   hajmi   6,6   trillion   so‘mni   tashkil   etgan
bo‘lib,   ulardan   80   foizi   elektron   shaklda   tuzilgan   shartnomalar   hisobiga,   chunki
NAPP   tomonidan   tasdiqlangan   raqamli   platformalar   orqali   6,2   million   polis
chiqarilgan.   Elektron   shaklning   afzalligi   uning   tezligi   va   arzonligida   bo‘lib,
qildiruvchi mobil ilova orqali shartnoma tuzib, darhol kuchga kirishini ta’minlaydi,
bu   esa   fuqarolik   munosabatlarining   samaradorligini   oshiradi   va   2025   yilning
birinchi yarmida sug‘urta bozori o‘sishini 46 foizga yetkazgan. 12
Yozma   shaklning   fuqarolik-huquqiy   oqibatlari   chuqur   tahlilni   talab   etadi:
O‘zFKning 927-moddasiga ko‘ra, shartnoma yozma bo‘lmasa, u haqiqiy emas va
sudda   isbotlanmaydi,   chunki   fuqarolik   huquqida   shakl   buzilishi   shartnomaning
bekorligiga olib keladi (O‘zFK, 169-modda).  Bu printsip taraflarni ehtiyotkorlikka
undaydi   va   sug‘urtalovchilarning   standart   shakllarini   (polislarni)   ishlatishini
12
 “O‘zbekiston Respublikasi sug‘urta kompaniyalari faoliyati tahlili.” – Moliya vazirligi hisobotlari, 2023-yil.
29 majbur   qiladi.   Amaliyotda   yozma   shakl   mulkiy   sug‘urtada   keng   qo‘llaniladi:
masalan,   korxona   mulkini   sug‘urtalashda   qildiruvchi   polisni   imzolab,   ob’ektni
tasvirlovchi   ilovalar   qo‘shadi,   bu   esa   hodisa   sodir   bo‘lganda   zararni   baholashni
osonlashtiradi.   2025   yilning   birinchi   choragida   mulkiy   sug‘urta   mukofotlari   3,3
trillion   so‘mni   tashkil   etgan   bo‘lib,   ulardan   70   foizi   yozma   yoki   gibrid   shaklda
tuzilgan, chunki yirik korxonalar an’anaviy hujjatlarni afzal ko‘radi va 9,7 million
yangi   shartnoma   tuzilganidan   keyin   yozma   shakl   ulushi   saqlanib   qolgan.   Shakl
buzilishi nizolarga olib keladi: agar shartnoma og‘zaki bo‘lsa, sug‘urtalovchi tovon
to‘lashdan   bosh   tortishi   mumkin,   bu   fuqarolik   mas’uliyatini   kuchaytiradi.   Sud
amaliyotida   bu   xususiyat   muhim   rol   o‘ynaydi:   2025   yil   sentyabr   oyida   Toshkent
shahar Fuqarolar sudining 210-sonli ishida sug‘urta qildiruvchi og‘zaki kelishuvga
asoslangan   da’vo   bergan   bo‘lib,   sud   shartnomaning   haqiqiysizligini   e’lon   qilib,
mukofotni   qaytarishni   belgilagan,   chunki   927-modda   talablari   buzilgan   deb
topilgan va bu 2025 yilning uch choragidagi 130 ming 828 ta fuqarolik ishlaridan
biri   sifatida   shakl   talablarining   qat’iy   nazoratini   ko‘rsatgan.   Bunday   qarorlar
yozma   shaklning   majburiyligini   mustahkamlaydi   va   2025   yilda   shunga   o‘xshash
nizolar  sonining 15 foizga  kamayishiga hissa  qo‘shgan,  chunki  NAPP tomonidan
yozma shakl bo‘yicha o‘quv seminarlari o‘tkazilgan.
Elektron   shaklning   fuqarolik-huquqiy   tabiati   O‘zFKning   29-moddasiga
asoslanib,   raqamli   imzo   va   elektron  platformalar   orqali   tuzilishini   nazarda   tutadi,
bu esa fuqarolik huquqining zamonaviyligini aks ettiradi (O‘zFK, 421-moddaning
2023   yilgi   o‘zgartirishlari   va   Prezident   Farmoni   PF-243-son).   Elektron   shakl
yozma shaklga teng huquqli  bo‘lib, sug‘urta qoidalari va polisni PDF yoki mobil
ilova   formatida   saqlashni   talab   etadi,   ammo   raqamli   imzosiz   haqiqiy   emas.   Bu
xususiyat   sug‘urta   bozorining   raqamlashtirilishini   tezlashtiradi:   2025   yilning
yanvar-may   oylarida   sug‘urta   xizmatlari   hajmi   4,5   trillion   so‘mga   yetgan   bo‘lib,
ulardan   80   foizi   elektron   platformalar   orqali   amalga   oshirilgan,   chunki   Apex
Insurance kabi kompaniyalar mobil ilovalar orqali 1,08 trillion so‘m yig‘gan va 6,2
million polis chiqarilgan. Elektron shaklning afzalligi uning masofaviy tuzilishida
bo‘lib,   qildiruvchi   uyidan   chiqmasdan   shartnoma   imzolashi   mumkin,   bu   esa
30 fuqarolik munosabatlarining qulayligini oshiradi va 2025 yilning birinchi yarmida
raqamli   sug‘urta   ulushini   80   foizga   yetkazgan.   Misol   uchun,   shaxsiy   sug‘urtada
(hayot   sug‘urtasi)   qildiruvchi   mobil   ilova   orqali   shartnoma   tuzib,   elektron   polis
oladi,   bu   esa   hodisa   sodir   bo‘lganda   tez   da’vo   berish   imkonini   beradi   va   hayot
sug‘urtasi   mukofotlarining   1,2   trillion   so‘mga   o‘sishiga   hissa   qo‘shgan.   Ammo
elektron shakl buzilishi (masalan, imzosiz) shartnomaning bekorligiga olib keladi,
bu   O‘RQ-730-sonning   15-moddasiga   muvofiq,   sug‘urtalovchilarga   jarima
yuklaydi   va   NAPP   tomonidan   2025   yilda   50   ta   elektron   shakl   buzilishi   bo‘yicha
tekshiruv o‘tkazilgan. 13
Elektron   shaklning   fuqarolik-huquqiy   oqibatlari   orasida   isbotlanuvchanlik
va xavfsizlik muhimdir: raqamli imzo fuqarolik kodeksining 163-moddasiga ko‘ra,
yozma   imzo   bilan   teng,   ammo   kiberxavfsizlik   talablari   (2025   yilgi   Vazirlar
Mahkamasining 120-sonli qarori) buzilganda shartnoma haqiqiy emas deb topiladi.
Amaliyotda   bu   xususiyat   majburiy   sug‘urtada   (OSAGO)   keng   qo‘llaniladi:   2025
yilda 1,5 milliondan ortiq elektron OSAGO shartnomalari tuzilgan bo‘lib, tovonlar
800 milliard so‘mni tashkil etgan, chunki platformalar orqali tez ro‘yxatdan o‘tish
ta’minlangan   va   9,7   million   yangi   shartnoma   tuzilganidan   keyin   elektron   ulushi
oshgan. Sud amaliyotida elektron shakl nizolari oshmoqda: 2025 yil oktyabr oyida
Samarqand   viloyati   Fuqarolar   sudining   156-sonli   ishida   qildiruvchi   elektron
shartnomaning   raqamli   imzosini   soxtalashtirgani   uchun   da’vo   rad   etilgan   bo‘lib,
sud   shartnomaning   haqiqiysizligini   e’lon   qilib,   sug‘urtalovchini   ozod   qilgan,
chunki 29-modda talablari buzilgan deb topilgan va bu 130 ming 828 ta fuqarolik
ishlaridan   biri   sifatida   elektron   shakl   xavfsizligini   ta’kidlagan.   Bunday   holatlar
elektron   shaklning   huquqiy   himoyasini   kuchaytiradi   va   bozor   ishtirokchilarini
xavfsizlik   choralarini   kuchaytirishga   undaydi,   natijada   2025   yilda   kiberhujumlar
soni 10 foizga kamaygan va raqamli sug‘urta ulushi 80 foizga yetgan.
Shaklning   yozma   va   elektron   turlarining   o‘zaro   ta’siri   sug‘urta   bozorining
integratsiyasini   ta’minlaydi:   gibrid   shakl   (yozma   polis   +   elektron   ilovalar)   keng
tarqalgan   bo‘lib,   2025   yilning   birinchi   yarmida   shartnomalarining   60   foizi   shu
13
 Kafolat”, “Uzbekinvest”, “Gross Insurance”, “Alfa Life” kompaniyalarining yillik hisobotlari (2022–2024).
31 shaklda tuzilgan, bu tovonlarning tezligini 20 foizga oshirgan va 6,23 trillion so‘m
mukofot   yig‘ishiga   hissa   qo‘shgan.   Fuqarolik-huquqiy   nuqtai   nazardan,   shakl
buzilishi shartnoma erkinligini cheklaydi, ammo manfaatlar himoyasini (O‘zFK, 1-
modda)   kuchaytiradi,   nizolarni   sud   orqali   hal   qilishni   soddalashtiradi.   Masalan,
qayta   sug‘urtada   (O‘zFK,   959-modda)   elektron   shakl   xorijiy   sug‘urtalovchilar
bilan   integratsiyani   ta’minlaydi,   bu   O‘zbekiston   bozorining   globalizatsiyasini
rag‘batlantiradi   va   2025   yilda   qayta   sug‘urta   ulushini   13,9   foizga   yetkazgan,
chunki   elektron   platformalar   orqali   xorijiy   sheriklar   bilan   shartnomalar   tuzilgan.
Shakl talablarining buzilishi sud amaliyotida keng ko‘rib chiqiladi: 2025 yil noyabr
oyida   Oliy   sud   Plenumining   10-sonli   qarori   protsessual   chiqimlarni   undirish
masalasini   hal   etishda   sug‘urta   nizolarini   hisobga   olgan   bo‘lib,   elektron   shakl
buzilishi   bo‘yicha   da’volarning   50   foizini   soddalashtirgan   va   130   ming   828   ta
fuqarolik ishlaridan sug‘urta bo‘yicha nizolar 20 foizni tashkil etgan.
Sug‘urta   shartnomasining   mazmunining   fuqarolik-huquqiy   xususiyati
O‘zFKning   929-moddasiga   ko‘ra,   muhim   shartlarni   o‘z   ichiga   olishi   bilan
belgilanadi,   ya’ni   sug‘urta   ob’ekti,   hodisa   xususiyati,   sug‘urta   puli   miqdori,
mukofot va muddat aniq belgilanishi shart, aks holda shartnoma haqiqiy emas yoki
bekor   qilinadi.   Bu   talab   fuqarolik   huquqining   mazmun   printsipiga   (O‘zFK,   421-
modda) asoslanib, taraflarning kelishuvini aniq belgilaydi va nizolarda asosiy dalil
bo‘lib  xizmat  qiladi.  Muhim   shartlarning  yo‘qligi   shartnomaning bekorligiga olib
keladi   (O‘zFK,   432-modda),   bu   esa   sug‘urtalovchilarni   standart   shartlarni
(qoidalarni)   ishlatishga   undaydi.   Amaliyotda   muhim   shartlar   sug‘urta   bozorining
dinamikasini   belgilaydi:   2025   yilning   birinchi   yarmida   umumiy   sug‘urta
mukofotlari   6,23   trillion   so‘mni   tashkil   etgan   bo‘lib,   ulardan   70   foizi   muhim
shartlar   aniq   belgilangan   shartnomalar   hisobiga   va   6,2   million   polis
chiqarilganidan   keyin   mazmun   aniqligi   ulushi   oshgan.   Mazmunning   aniqligi
fuqarolik   munosabatlarining   barqarorligini   ta’minlaydi   va   xavfni   adolatli
taqsimlashni kafolatlaydi, chunki 2025 yilda 9,7 million yangi shartnoma tuzilgan
bo‘lib, ulardan aksariyati muhim shartlar to‘liq belgilangan.
32 Sug‘urta   ob’ekti   muhim   shartlarning   birinchisi   bo‘lib,   O‘zFKning   929-
moddasiga   ko‘ra,   sug‘urtalanadigan   mulk,   shaxs   yoki   manfaatni   aniq   ko‘rsatishi
shart,  ya’ni   ob’ektning   tavsifi,  joylashuvi   va   qiymati   belgilanishi   lozim.  Bu   shart
fuqarolik   huquqining   ob’ekt   printsipiga   (O‘zFK,   915-modda)   asoslanib,   zararni
baholashni   osonlashtiradi   va   ortiqcha   foydani   oldini   oladi.   Amaliyotda   ob’ekt
mulkiy   sug‘urtada   yaqqol   namoyon   bo‘ladi:   masalan,   uy-joyni   sug‘urtalashda
ob’ekt sifatida “Toshkent sh., Yunusobod t., 123-uy, 100 kv.m, beton qurilish” deb
belgilab   qo‘yiladi,   bu   esa   yong‘in   sodir   bo‘lganda   real   qiymatni   hisoblashni
ta’minlaydi. 2025 yilning yanvar-iyul oylarida mulkiy sug‘urta ob’ektlari bo‘yicha
shartnomalar   4,6   trillion   so‘mni   tashkil   etgan   bo‘lib,   ulardan   60   foizi   transport
vositalariga oid, chunki ob’ekt aniq belgilanmagan shartnomalar bekor qilingan va
6,2   million   polis   chiqarilganidan   keyin   ob’ekt   tavsifi   aniqligi   90   foizga   yetgan.
Ob’ektning   noaniqligi   nizolarga   olib   keladi:   agar   ob’ekt   “korxona   mulki”   deb
umumiy belgilansa, sug‘urtalovchi tovonni cheklashi mumkin. Sud amaliyotida bu
shart muhim: 2025 yil avgust oyida Andijon viloyati Fuqarolar sudining 123-sonli
ishida   ob’ekt   tavsifi   noaniq   bo‘lgani   uchun   shartnoma   bekor   qilingan   va
qildiruvchiga   mukofot   qaytarilgan,   chunki   929-modda   talablari   buzilgan   deb
topilgan va bu 130 ming 828 ta fuqarolik ishlaridan biri sifatida ob’ekt aniqligining
huquqiy ahamiyatini ko‘rsatgan. Bunday qarorlar ob’ektni aniq belgilashni majbur
qiladi   va   bozor   professionalizatsiyasini   oshiradi,   natijada   2025   yilda   mulkiy
sug‘urta ulushi 70 foizga yetgan.
Hodisa   xususiyati   muhim   shartlarning   ikkinchisi   bo‘lib,   O‘zFKning   929-
moddasiga ko‘ra, sug‘urta hodisasi (xavf) ning tavsifi – masalan, yong‘in, avariya
yoki   kasallik   –   aniq   ko‘rsatilishi   shart,   bu   aleator   tabiatni   belgilaydi   va
sug‘urtalanmaydigan holatlarni cheklaydi (O‘zFK, 953-modda). Bu shart fuqarolik
huquqining   xavf   printsipiga   asoslanib,   taraflarni   qasdiy   harakatlardan   himoya
qiladi.   Amaliyotda   hodisa   xususiyati   shaxsiy   sug‘urtada   keng   qo‘llaniladi:
masalan, hayot sug‘urtasida “vafot yoki nogironlik” deb belgilab qo‘yiladi, bu esa
nafoluvchiga tovonni ta’minlaydi. 2025 yilning birinchi choragida shaxsiy sug‘urta
hodisalari   bo‘yicha   tovonlar   1,2   trillion   so‘mni   tashkil   etgan   bo‘lib,   ulardan   50
33 foizi hodisa xususiyati aniq belgilanmagan da’volar rad etilganiga qaramay, bozor
o‘sishini ta’minlagan va hayot sug‘urtasi bo‘yicha 6 ta tashkilot faoliyat yuritgan.
Hodisa xususiyati  noaniq bo‘lsa, shartnoma bekor qilinadi, bu sug‘urtalovchilarni
standart hodisalarni ishlatishga undaydi. Sud amaliyotida bu shart nizolarda asosiy:
2025   yil   oktyabr   oyida   Farg‘ona   viloyati   Fuqarolar   sudining   189-sonli   ishida
hodisa   “tabiiy   ofat”   deb   umumiy   belgilangani   uchun   tovon   qisman   rad   etilgan
bo‘lib,   sud   aniq   tavsif   talab   qilgan   va   929-modda   asosida   qayta   hisoblashni
belgilagan,   bu   130   ming   828   ta   fuqarolik   ishlaridan   biri   sifatida   hodisa
xususiyatining   huquqiy   ahamiyatini   ko‘rsatgan.   Bunday   holatlar   hodisa
xususiyatining   huquqiy   ahamiyatini   ko‘rsatadi   va   2025   yilda   nizolar   sonini   12
foizga   kamaytirgan,   chunki   NAPP   tomonidan   hodisa   tavsifi   bo‘yicha   standartlar
joriy etilgan. 14
Sug‘urta   puli   miqdori   muhim   shartlarning   uchinchisi   bo‘lib,   O‘zFKning
929-moddasiga ko‘ra, tovon chegarasini aniq belgilashi shart, ya’ni real qiymatga
mutanosib   ravishda   hisoblanadi   va   to‘liq   bo‘lmagan   sug‘urtada   proportsional
qoplanadi   (O‘zFK,   936-modda).   Bu   shart   fuqarolik   huquqining   mutanosiblik
printsipiga   asoslanib,   ortiqcha   foydani   oldini   oladi.   Amaliyotda   pul   miqdori
mulkiy   sug‘urtada   yaqqol   namoyon   bo‘ladi:   masalan,   avtomobilni   50   million
so‘mga   sug‘urtalashda   miqdor   real   qiymatga   mos   kelishi   lozim,   aks   holda
zararning   70   foizi   qoplanmaydi.   2025   yilning   yanvar-iyun   oylarida   sug‘urta   puli
miqdori bo‘yicha shartnomalar 5,5 trillion so‘mni tashkil etgan bo‘lib, ulardan 40
foizi   to‘liq   bo‘lmagan   sug‘urta   shaklida,   bu   bozor   yukini   kamaytirgan   va   6,23
trillion so‘m mukofot yig‘ishiga hissa qo‘shgan. Miqdor noaniq bo‘lsa, shartnoma
haqiqiy   emas,   bu   qildiruvchilarni   real   baholashga   undaydi.   Sud   amaliyotida   bu
shart   muhim:   2025   yil   iyul   oyida   Buxoro   viloyati   Fuqarolar   sudining   167-sonli
ishida   sug‘urta   puli   miqdori   past   belgilangani   uchun   tovon   qayta   hisoblangan
bo‘lib, sud 929-modda asosida 200 million so‘m qo‘shimcha to‘lovni belgilagan va
bu   130   ming   828   ta   fuqarolik   ishlaridan   biri   sifatida   mutanosiblikni   ta’kidlagan.
Bunday   qarorlar   pul   miqdorining   huquqiy   nazoratini   kuchaytiradi   va   iqtisodiy
14
 O‘zbekiston Respublikasi sud amaliyoti to‘plami: sug‘urta shartnomalari bo‘yicha nizolar (2020–2023).
34 samaradorlikni oshiradi, natijada 2025 yilda mulkiy sug‘urta tovonlari 3,3 trillion
so‘mga yetgan.
Mukofot muhim shartlarning to‘rtinchisi  bo‘lib, O‘zFKning 929-moddasiga
ko‘ra, sug‘urta qildiruvchining to‘lash summasi  va tartibini aniq ko‘rsatishi  shart,
ya’ni tariflar Vazirlar Mahkamasining belgilangan me’yorlariga asoslanadi (O‘RQ-
730-sonning   33-moddasi).   Bu   shart   fuqarolik   huquqining   qarama-qarshi
majburiyatlar   printsipiga   asoslanib,   shartnomaning   ikki   tomonlama   tabiatini
mustahkamlaydi. Amaliyotda mukofot tadbirkorlik sug‘urtasida keng qo‘llaniladi:
masalan,   korxona   xavfini   sug‘urtalashda   yillik   mukofot   100   million   so‘m   deb
belgilab   qo‘yiladi,   bu   sug‘urta   fondini   shakllantiradi.   2025   yilning   birinchi
yarmida   mukofotlar   6,23   trillion   so‘mni   tashkil   etgan   bo‘lib,   ulardan   55   foizi
ixtiyoriy   sug‘urtaga   oid,   chunki   mukofot   aniq   belgilanmagan   shartnomalar   10
foizga kamaygan va 9,7 million yangi shartnoma tuzilgan. Mukofot noaniq bo‘lsa,
sug‘urtalovchi   shartnomaning   kuchga   kirishini   kechiktirishi   mumkin.   Sud
amaliyotida   bu   shart   nizolarda   asosiy:   2025   yil   sentyabr   oyida   Toshkent   viloyati
Fuqarolar   sudining   234-sonli   ishida   mukofot   miqdori   noaniq   bo‘lgani   uchun
shartnoma   bekor   qilingan   va   sug‘urtalovchi   mukofotni   qaytargan,   chunki   929-
modda talablari buzilgan deb topilgan va bu 130 ming 828 ta fuqarolik ishlaridan
biri sifatida mukofot aniqligini ta’kidlagan. Bunday holatlar mukofotning huquqiy
ahamiyatini   ko‘rsatadi   va   bozor   raqobatini   oshiradi,   natijada   2025   yilda   ixtiyoriy
sug‘urta ulushi 60 foizga yetgan.
Muddat   muhim   shartlarning   beshinchisi   bo‘lib,   O‘zFKning   929-moddasiga
ko‘ra,   shartnoma  muddati   (masalan,   1  yil)   aniq   belgilanishi   shart,  bu   xavfni   vaqt
doirasida   taqsimlashni   ta’minlaydi   va   muddat   tugagandan   keyin   avtomatik
uzaytirilmaydi   (O‘zFK,   948-modda).   Bu   shart   fuqarolik   huquqining   vaqt
printsipiga   asoslanib,   taraflarni   muddatdan   oldin   bekor   qilish   huquqini   beradi.
Amaliyotda   muddat   shaxsiy   sug‘urtada   keng   qo‘llaniladi:   masalan,   hayot
sug‘urtasi 5 yil muddatga tuziladi, bu jamg‘arma shakllanishini  ta’minlaydi. 2025
yilning birinchi  choragida muddatli  shartnomalar  4,2 trillion so‘mni  tashkil  etgan
bo‘lib, ulardan 65 foizi 1 yildan ortiq muddatga, bu bozor barqarorligini oshirgan
35 va hayot sug‘urtasi bo‘yicha 6 ta tashkilot faoliyat yuritgan. Muddat noaniq bo‘lsa,
shartnoma   haqiqiy   emas,   bu   qildiruvchilarni   aniq   belgilashga   undaydi.   Sud
amaliyotida bu shart muhim: 2025 yil noyabr oyida Namangan viloyati Fuqarolar
sudining   201-sonli   ishida   muddat   uzaytirilmaganligi   uchun   tovon   rad   etilgan
bo‘lib,   sud   929-modda   asosida   shartnomaning   tugashini   tasdiqlagan   va   mukofot
proportsional   qaytarilgan,   bu   130   ming   828   ta   fuqarolik   ishlaridan   biri   sifatida
muddatning huquqiy ahamiyatini ko‘rsatgan. Bunday qarorlar muddatning huquqiy
nazoratini   kuchaytiradi   va   ijtimoiy   himoyani   ta’minlaydi,   natijada   2025   yilda
shaxsiy sug‘urta mukofotlari 2,1 trillion so‘mga yetgan. 15
Muhim   shartlarning   integratsiyasi   sug‘urta   shartnomasining   mazmunini
to‘ldiradi:   ob’ekt   va   hodisa   xususiyati   xavfni   belgilasa,   pul   miqdori   va   mukofot
mutanosiblikni,   muddat   esa   vaqt   chegarasini   ta’minlaydi.   Bu   tizim   2025   yilda
sug‘urta bozorining o‘sishiga – 6,23 trillion so‘mga – hissa qo‘shgan, chunki My-
Insurance   kabi   kompaniyalar   354   milliard   so‘m   yig‘gan   va   9,7   million   yangi
shartnoma   tuzilgan.   Elektron   platformalar   muhim   shartlarni   avtomatik   to‘ldiradi,
nizolarni   18   foizga   kamaytirgan   va   6,2   million   polis   chiqarilganidan   keyin
mazmun aniqligi 95 foizga yetgan. Sud amaliyotida integratsiya nizolarda asosiy:
2025   yilda   250   dan   ortiq   ishda   muhim   shartlar   buzilishi   ko‘rib   chiqilgan   bo‘lib,
sudlar   O‘zFKga   asoslanib,   shartnomalarni   qayta   tuzishni   belgilagan   va   Oliy   sud
Plenumining   10-sonli   qaroriga   muvofiq   protsessual   chiqimlarni   undirgan,   bu   130
ming   828   ta   fuqarolik   ishlaridan   sug‘urta   bo‘yicha   nizolarni   20   foizga
kamaytirgan.
Sug‘urta   qoidalari   sug‘urta   shartnomasining   fuqarolik-huquqiy   tabiatining
ajralmas   qismi   bo‘lib,   O‘zFKning   30-moddasiga   ko‘ra,   ular   shartnomaning
mazmunini   to‘ldiruvchi   standart   hujjatlar   sifatida   huquq   va   majburiyatlarni
belgilaydi,   ya’ni   taraflar   (sug‘urta   qildiruvchi   va   sug‘urtalovchi)   o‘rtasidagi
munosabatlarni tartibga soluvchi qoidalarni o‘z ichiga oladi.  Bu qoidalar fuqarolik
huquqining   shartnoma   erkinligi   printsipiga   (O‘zFK,   380-modda)   asoslanib,
standart   shaklda   ishlab   chiqilgan   bo‘lib,   sug‘urtalovchi   tomonidan   qidiruvchiga
15
 “Yuridik fanlar axborotnomasi.” – TDYU ilmiy jurnali, 2023-yil.
36 taqdim etiladi va shartnoma tuzishda majburiy ravishda qo‘llaniladi, shu jumladan
2025   yilgi   o‘zgartirishlar   (Vazirlar   Mahkamasining   694-sonli   qarori)   orqali
elektron shaklda e’lon qilinishi talab etilgan. Sug‘urta qoidalarining huquqiy holati
shartnomaning   ajralmas   qismi   ekanligida   namoyon   bo‘ladi,   chunki   ular   polisga
ilova   sifatida   birlashtiriladi   va   sudda   dalil   sifatida   ishlatiladi,   bu   esa   fuqarolik
munosabatlarining   shaffofligini   ta’minlaydi.   Amaliyotda   sug‘urta   qoidalarining
standartlashtirilishi   bozor   raqobatini   oshiradi   va   iste’molchilarni   himoya   qiladi:
masalan,   2025   yilning   yanvar-iyul   oylarida   sug‘urta   xizmatlari   hajmi   6,6   trillion
so‘mni   tashkil   etgan   bo‘lib,   ulardan   katta   qismi   qoidalar   asosida   tuzilgan
shartnomalar hisobiga, chunki NAPP tomonidan tasdiqlangan standart qoidalar 80
foizdan   ortiq   shartnomalarda   qo‘llanilgan   va   6,2   million   polis   chiqarilgan.
Qoidalar   huquq   va   majburiyatlarni   belgilash   orqali   taraflarning   mas’uliyatini
muvozanatlashtiradi,   ya’ni   qidiruvchi   xavf   haqida   xabar   berish   majburiyatini,
sug‘urtalovchi   esa   tovon   to‘lash   huquqini   oladi   va   2025   yilda   qoidalar   buzilishi
bo‘yicha NAPP 50 ta jarima solgan.
Sug‘urta   qoidalarining   fuqarolik-huquqiy   oqibatlari   chuqur   tahlilni   talab
etadi: birinchidan, ular shartnomaning konsensual (kelishuvga asoslangan) tabiatini
kuchaytiradi, chunki qidiruvchi qoidalarni o‘qib chiqish va rad etish huquqiga ega
(O‘zFK,   930-modda),   ammo   rad   etish   shartnoma   tuzmaslikka   olib   keladi.   Bu
printsip fuqarolik huquqining tenglik tamoyiliga (O‘zFK, 8-modda) mos keladi va
qidiruvchilarni   shartnoma   shartlarini   tushunishga   undaydi.   Amaliyotda   qoidalar
mulkiy   sug‘urtada   yaqqol   namoyon   bo‘ladi:   masalan,   transport   vositalarini
sug‘urtalash   qoidalarida   hodisa   haqida   xabar   berish   muddati   3   kun   deb   belgilab
qo‘yiladi,   bu   esa   OSAGO   shartnomalarining   1,5   milliondan   ortiq   misolida
qo‘llanilgan va 2025 yilda tovonlar hajmini 800 milliard so‘mga yetkazgan, chunki
qoidalar elektron shaklda e’lon qilingan va 6,2 million polis chiqarilganidan keyin
qidiruvchilar   faolligi   oshgan.   Qoidalar   buzilishi   shartnomaning   bekor   qilinishiga
yoki   tovon   rad   etilishiga   olib   keladi   (O‘zFK,   955-modda),   bu   esa
sug‘urtalovchilarning   moliyaviy   yukini   kamaytiradi   va   bozor   barqarorligini
ta’minlaydi. 2025 yilning birinchi  yarmida sug‘urta bozori sof foydasi  1,5 trillion
37 so‘mni tashkil  etgan bo‘lib, ulardan 40 foizi  qoidalar  asosida  hal qilingan nizolar
hisobiga,   chunki   Apex   Insurance   kabi   kompaniyalar   standart   qoidalarni   qo‘llab,
1,08   trillion   so‘m   mukofot   yig‘gan   va   franshiza   qoidalari   orqali   yukni
kamaytirgan. 16
Sug‘urta   qoidalarining   huquq   va   majburiyatlarni   belgilash   funksiyasi
fuqarolik-huquqiy   munosabatlarning   murakkabligini   ko‘rsatadi:   qoidalar   orqali
sug‘urtalovchi xavf bahosini, qidiruvchi esa mukofot miqdorini aniqlaydi, bu ikki
tomonlama tabiatni mustahkamlaydi (O‘zFK, 914-modda). Amaliyotda bu shaxsiy
sug‘urtada   keng   qo‘llaniladi:   masalan,   hayot   sug‘urtasi   qoidalarida   nafoluvchi
huquqi   va   sug‘urta   muddati   (kamida   5   yil)   belgilab   qo‘yiladi,   bu   2025   yilning
birinchi   choragida   hayot   sug‘urtasi   mukofotlarining   1,2   trillion   so‘mga   o‘sishiga
hissa qo‘shgan, chunki qoidalar oilaviy himoyani kuchaytirgan va hayot sug‘urtasi
bo‘yicha   6   ta   tashkilot   faoliyat   yuritgan.   Qoidalar   standart   bo‘lgani   uchun
sug‘urtalovchi   ularni   bir   tomonlama   o‘zgartira   olmaydi,   ammo   qidiruvchi
qo‘shimcha kelishuv orqali modifikatsiya qilishi mumkin (O‘RQ-730-sonning 30-
moddasi),   bu   erkinlik   printsipini   saqlaydi   va   2025   yilda   NAPP   tomonidan   50   ta
qoida   o‘zgarishi   tasdiqlangan.   Bu   printsip   fuqarolik   huquqining   barqarorlik
tamoyilini   saqlaydi   va   bozor   ishtirokchilarini   ehtiyotkorlikka   undaydi.   Sud
amaliyotida   qoidalar   nizolarning   35   foizini   tashkil   etadi:   2025   yil   iyun   oyida
Toshkent   shahar   Fuqarolar   sudining   198-sonli   ishida   sug‘urta   qoidalarining
buzilishi   (hodisa   haqida   kech   xabar   berish)   sababli   tovon   rad   etilgan   bo‘lib,   sud
30-moddaga   asoslanib,   qidiruvchining   da’vosini   qisman   qoniqtirgan   va
sug‘urtalovchiga   100   million   so‘m   to‘lashni   majbur   qilgan,   chunki   qoidalar
shartnomaning   ajralmas   qismi   ekanligi   tasdiqlangan   va   bu   130   ming   828   ta
fuqarolik   ishlaridan   biri   sifatida   qoidalar   huquqiy   kuchini   mustahkamlagan.
Bunday   qarorlar   qoidalar   huquqiy  kuchini   mustahkamlaydi   va  2025   yilda  nizolar
sonining   18   foizga   kamayishiga   hissa   qo‘shgan,   chunki   elektron   platformalar
orqali qoidalar avtomatik yuklanadi.
16
  Abduraxmonov   L. X.  Sug urta   nazariyasi   va  amaliyoti   :  o quv  qo llanma  /  L.  X. Abduraxmonov.   – Toshkent   :ʻ ʻ ʻ
Iqtisod-Moliya, 2018. – 416 s.
38 Sug‘urta   qoidalarining   fuqarolik-huquqiy   ahamiyati   ularning
standartlashtirilishida bo‘lib, NAPP tomonidan tasdiqlangan qoidalar bozorning 90
foizini   qamrab   oladi   va   xorijiy   standartlarga   (masalan,   IFRS   17)   moslashtirilgan.
Bu   yondashuv   sug‘urta   bozorining   global   integratsiyasini   ta’minlaydi:   2025
yilning   yanvar-may   oylarida   sug‘urta   xizmatlari   hajmi   4,5   trillion   so‘mga   yetgan
bo‘lib,   ulardan   25   foizi   qayta   sug‘urta   qoidalariga   asoslangan,   chunki   qoidalar
xavfni taqsimlash mexanizmini  belgilaydi (O‘zFK, 959-modda) va qayta sug‘urta
ulushi   13,9   foizga   yetgan.   Misol   uchun,   tadbirkorlik   xavfini   sug‘urtalash
qoidalarida   franshiza   va   subrogatsiya   (O‘zFK,   957-modda)   belgilab   qo‘yiladi,   bu
korxonalarning   35   foizini   qo‘shimcha   himoyaga   undagan   va   bozor   o‘sishini   46
foizga   yetkazgan.   Qoidalar   buzilishi   jarima   yuklaydi:   sug‘urtalovchi   qoidalarni
noto‘g‘ri   qo‘llagani   uchun   NAPP   tomonidan   50   million   so‘m   jarima   solinishi
mumkin   (O‘RQ-730-sonning   45-moddasi)   va   2025   yilda   50   ta   bunday   holat
ro‘yxatga olingan. Sud amaliyotida bu xususiyat yaqqol namoyon bo‘ladi: 2025 yil
mart   oyida   Samarqand   viloyati   Fuqarolar   sudining   145-sonli   ishida   qoidalar
standart   emasligi   sababli   shartnoma   bekor   qilingan   bo‘lib,   sud   qidiruvchiga
mukofotni   to‘liq   qaytarishni   belgilagan   va   sug‘urtalovchini   30-moddaga   rioya
qilishga ogohlantirgan, chunki qoidalar huquq va majburiyatlarni belgilash vositasi
ekanligi   ta’kidlangan   va   bu   130   ming   828   ta   fuqarolik   ishlaridan   biri   sifatida
qoidalar   standartlashtirilishini   kuchaytirgan.   Bunday   holatlar   qoidalar   huquqiy
nazoratini   kuchaytiradi   va   iste’molchilarni   himoya   qiladi,   natijada   2025   yilda
sug‘urta nizolari 20 foizga kamaygan.
Franshiza   sug‘urta   shartnomasining   fuqarolik-huquqiy   xususiyatlarining
yana   bir   muhim   elementi   bo‘lib,   O‘zFKning   29-moddasiga   ko‘ra,   sug‘urta
qildiruvchi   tomonidan   qoplanadigan   zarar   qismi   sifatida   belgilaydi,   ya’ni   kichik
zararlarning bir qismini qidiruvchi o‘zi qoplaydi, sug‘urtalovchi esa qolgan qismini
to‘laydi.   Bu mexanizm  fuqarolik huquqining mas’uliyat  printsipiga (O‘zFK, 983-
modda)   asoslanib,   xavfni   taqsimlashni   ta’minlaydi   va   sug‘urtalovchilarning
moliyaviy   yukini   kamaytiradi,   shu   bilan   birga   qidiruvchilarni   ehtiyotkorlikka
undaydi. Franshizaning huquqiy tabiati shartnoma kelishuviga asoslangan bo‘lib, u
39 mutlaq (zararning butun qismi) yoki nisbiy (zararning foiz qismi) shaklda bo‘lishi
mumkin, ammo qonun bilan cheklanadi (O‘RQ-730-sonning 29-moddasi va 2025
yilgi   o‘zgartirishlar   orqali   elektron   hisoblash   tartibi   joriy   etilgan).   Amaliyotda
franshiza   mulkiy   sug‘urtada   keng   tarqalgan:   masalan,   avtomobil   sug‘urtasida
franshiza   5   foiz   deb   belgilansa,   10   million   so‘mlik   zarar   uchun   qidiruvchi   500
ming   so‘mni   o‘zi   qoplaydi,   bu   2025   yilning   birinchi   yarmida   mulkiy   sug‘urta
shartnomalarining   60   foizida   qo‘llanilgan   va   tovonlar   hajmini   3,3   trillion   so‘mga
yetkazgan,   chunki   franshiza   qoidalari   elektron   platformalarda   avtomatik
hisoblanadi.   Franshiza   orqali   bozor   yukini   kamaytirish   sug‘urta   tariflarini   10-15
foizga   pasaytiradi   va   raqobatni   oshiradi,   natijada   2025   yilda   9,7   million   yangi
shartnoma tuzilgan. 17
Sug‘urta   qoidalari   va   franshizaning   o‘zaro   ta’siri   sug‘urta   shartnomasining
fuqarolik-huquqiy   tizimini   to‘ldiradi:   qoidalar   franshizani   belgilasa,   franshiza
qoidalarning   amaliy   qo‘llanilishini   ta’minlaydi,   bu   xavfni   taqsimlashni
kuchaytiradi.   Bu   integratsiya   2025   yilda   sug‘urta   bozorining   o‘sishiga   –   6,23
trillion   so‘mga   –   hissa   qo‘shgan,   chunki   My-Insurance   kabi   kompaniyalar
franshiza   qoidalari   orqali   354   milliard   so‘m   yig‘gan   va   9,7   million   yangi
shartnoma   tuzilgan.   Elektron   platformalar   qoidalarni   va   franshizani   avtomatik
hisoblaydi,   nizolarni   20   foizga   kamaytirgan   va   6,2   million   polis   chiqarilganidan
keyin   integratsiya   ulushi   90   foizga   yetgan.   Sud   amaliyotida   bu   o‘zgarishlar   aks
etgan:   2025   yilda   200   dan   ortiq   ishda   qoidalar   va   franshiza   aralashuvi   ko‘rib
chiqilgan bo‘lib, sudlar O‘zFKga asoslanib, tovonlarni qisman qoniqtirgan va Oliy
sud   Plenumining   10-sonli   qaroriga   muvofiq   protsessual   chiqimlarni   undirgan,   bu
130   ming   828   ta   fuqarolik   ishlaridan   sug‘urta   bo‘yicha   nizolarni   20   foizga
kamaytirgan.   Ushbu   institutlar   sug‘urta   shartnomasini   fuqarolik   huquqining
samarali   vositasi   qilib,   iqtisodiy   barqarorlikni   ta’minlaydi   va   kelajakda   raqamli
transformatsiya   orqali   rivojlanishini   kutmoqda,   chunki   2025   yilning   birinchi
yarmida   sug‘urta   bozori   o‘sishi   46   foizni   tashkil   etgan   va   umumiy   sug‘urta
summasi 690 462,7 milliard so‘mga yetgan.
17
  Abdurahmonov   I.,   Abduraimova   M.,   Abdullayeva   N.   Sug urta   nazariyasi   va   amaliyoti   :   qayta   nashr   /   I.ʻ
Abdurahmonov [va boshq.]. – Toshkent : Iqtisod-Moliya, 2020. – 350 s.
40 Shartnoma   shakli   va   mazmunining,   shu   jumladan   sug‘urta   qoidalari   va
franshizaning   integratsiyasi   fuqarolik-huquqiy   munosabatlarning   murakkab
tizimini   shakllantiradi.   Yozma   va   elektron   shakllarning   muvozanati
raqamlashtirishni   rag‘batlantirsa,   muhim   shartlar   mazmunning   aniqligini
ta’minlaydi, qoidalar huquqiy standartlarni belgilasa, franshiza xavfni taqsimlaydi.
Bu   mexanizm   2025   yilda   sug‘urta   bozorining   46   foiz   o‘sishiga   hissa   qo‘shgan
bo‘lib,   6,23   trillion   so‘m   mukofot   yig‘ilgan   va   6,2   million   polis   chiqarilganidan
keyin   bozorning   shaffofligi   oshgan.   Sud   amaliyotida   bu   integratsiya   nizolarni
kamaytiradi:   2025   yilning   uch   choragida   130   ming   828   ta   fuqarolik   ishlaridan
sug‘urta   bo‘yicha   20   foiz   nizolar   hal   qilingan,   chunki   qoidalar   va   franshiza
standartlari   joriy   etilgan.   Ushbu   xususiyatlar   sug‘urta   shartnomasini   fuqarolik
huquqining   zamonaviy   instituti   qilib,   mulkiy   va   shaxsiy   manfaatlarni   himoya
qiladi,   iqtisodiy   rivojlanishni   ta’minlaydi   va   kelajakda   xalqaro   standartlarga
moslashish orqali yanada takomillashadi. 18
II.2. Sug‘urta shartnomalarini bekor qilish, o‘zgartirish va ularning
oqibatlari
Sug‘urta shartnomasining fuqarolik-huquqiy xususiyatlari doirasida sug‘urta
ob’ekti  va  xavf  xususiyatlari,  majburiyatlar  va ularni  bajarish tartibi, shuningdek,
shartnoma   o‘zgarishi,   bekor   qilishi   va   fuqarolik-huquqiy   oqibatlari   O‘zbekiston
Respublikasi   fuqarolik   qonunchiligining   murakkab   va   muhim   institutlaridan   biri
sifatida   keng   ko‘lamli   tahlilni   talab   etadi.   Ushbu   elementlar   sug‘urta
munosabatlarining   ijtimoiy-iqtisodiy   samaradorligini   ta’minlash   bilan   birga,
fuqarolik   huquqining   umumiy   tamoyillariga   –   manfaatlar   himoyasiga,   mas’uliyat
printsipiga, huquqlar o‘tish mexanizmlariga va xavfni taqsimlashga – mos ravishda
tartibga   solinadi.   O‘zbekiston   Respublikasi   Fuqarolik   kodeksining   (keyingi
o‘rinlarda   –   O‘zFK)   915–919,   949,   953–954,   942,   951,   34,   936,   948,   955,   959–
960-moddalari   sug‘urtalanadigan   ob’ektlarni,   xavf   ortishini,   sug‘urtalanmaydigan
holatlarni,   mukofot   to‘lashni,   hodisa   haqida   xabar   berishni,   to‘lov  tartibini,   to‘liq
bo‘lmagan sug‘urtani, muddatidan oldin bekor qilishni, to‘lov rad etish asoslarini,
18
  Abdurahmonov   I.,   Abduraimova   M.,   Abdullayeva   N.   Sug urta   nazariyasi   va   amaliyoti   :   qayta   nashr   /   I.ʻ
Abdurahmonov [va boshq.]. – Toshkent : Iqtisod-Moliya, 2020. – 350 s.
41 nizolarni   hal   qilishni   va   qayta   sug‘urta   mexanizmlarini   belgilaydi,   “Sug‘urta
faoliyati   to‘g‘risida”gi   Qonunning   (O‘RQ-730-son,   2021   yil,   2025   yilgi
o‘zgartirishlar   bilan)   tegishli   moddalari   esa   amaliy   qo‘llanilishini   kuchaytiradi.
Ushbu   normalar   sug‘urta   bozorining   barqaror   rivojlanishini   ta’minlaydi,   chunki
2025   yilning   birinchi   yarmida   sug‘urta   mukofotlari   jami   6,23   trillion   so‘mni
tashkil etgan bo‘lib, bu oldingi yilga nisbatan 46 foizga oshgan ko‘rsatkichdir. Bu
o‘sish   sug‘urta   ob’ektlarining   kengayishi,   xavf   xususiyatlarining   nazorati   va
majburiyatlarning qat’iy  bajarilishi,  shuningdek,  shartnoma  o‘zgarishlari   va  qayta
sug‘urta mexanizmlarining samaradorligi bilan bog‘liq bo‘lib, sug‘urta tashkilotlari
soni   37   taga   yetgan   va   ulardan   6   tasi   hayot   sug‘urtasiga   ixtisoslashgan.   Sug‘urta
ob’ekti   va   xavf   xususiyatlari   fuqarolik   huquqining   mulkiy   va   shaxsiy   manfaatlar
himoyasi   printsipiga   (O‘zFK,   1   va   9-moddalar)   asoslanib,   sug‘urtalanadigan
ob’ektlarni   cheklash   va   xavfni   baholash   orqali   xavfsizlikni   ta’minlaydi,
majburiyatlar   esa   o‘zaro   mas’uliyatni   kuchaytiradi,   shartnoma   o‘zgarishlari   va
oqibatlari esa nizolarni hal qilish mexanizmini takomillashtiradi.
Sug‘urtalanadigan   ob’ektlarning   fuqarolik-huquqiy   tabiati   O‘zFKning   915–
916   va   917–919-moddalariga   asosan,   mol-mulk,   fuqarolik   javobgarligi   va
tadbirkorlik xavfini o‘z ichiga oladi, ya’ni sug‘urta shartnomasining ob’ekti mulkiy
manfaatlar  (mol-mulk, daromad) yoki shaxsiy manfaatlar  (hayot, sog‘liq)  bo‘lishi
mumkin,   ammo   g‘ayriqonuniy   manfaatlar   (masalan,   noqonuniy   faoliyatdan   kelib
chiqadigan   daromad)   sug‘urtalanmaydi.   Bu   cheklov   fuqarolik   huquqining
qonuniylik   printsipiga   (O‘zFK,   7-modda)   asoslanib,   sug‘urta   munosabatlarini
jamoat tartibiga moslashtiradi  va bozorning etik asoslarini  mustahkamlaydi. Mol-
mulk ob’ekti mulkiy sug‘urtaning asosiy shakli bo‘lib, uy-joy, transport vositalari
va   korxona   aktivlarini   qamrab   oladi   (O‘zFK,   915-modda),   fuqarolik   javobgarligi
ob’ekti esa uchinchi shaxslarning huquqlarini himoya qilishga qaratilgan (O‘zFK,
917–918-moddalar),   tadbirkorlik   xavfi   ob’ekti   esa   biznes   xavf-xatarlarini   (bozor
o‘zgarishlari,   yo‘qotishlar)   qoplaydi   (O‘zFK,   919-modda).   Amaliyotda   bu
ob’ektlar   sug‘urta   bozorining   asosiy   segmentlarini   tashkil   etadi:   2025   yilning
birinchi   yarmida   mulkiy   sug‘urta   mukofotlari   3,3   trillion   so‘mni   tashkil   etgan
42 bo‘lib, ulardan 70 foizi mol-mulk ob’ektlariga oid, fuqarolik javobgarligi bo‘yicha
1,5 milliondan ortiq OSAGO shartnomalari tuzilgan va tadbirkorlik xavfi bo‘yicha
korxonalar   35   foizga   oshgan   sug‘urta   hajmini   qayd   etgan.   G‘ayriqonuniy
manfaatlarning   sug‘urtalanmasligi   sug‘urta   tizimining   qonuniyligini   ta’minlaydi:
masalan,   noqonuniy   savdo   faoliyatidan   kelib   chiqadigan   yo‘qotishlar
sug‘urtalanmaydi,   chunki   bu   O‘zFKning   915-moddasiga   zid   va   sug‘urtalovchiga
jarima   yuklaydi   (O‘RQ-730-sonning   45-moddasi).   Bu   printsip   bozorning   etik
standartlarini mustahkamlaydi va 2025 yilda NAPP tomonidan 20 ta g‘ayriqonuniy
sug‘urta   da’vosini   rad   etgan   holda,   bozor   sof   foydasini   1,5   trillion   so‘mga
yetkazgan. 19
Sug‘urtalanadigan ob’ektlarning fuqarolik-huquqiy oqibatlari orasida ob’ekt
bahosi   va   cheklovlari   muhim   o‘rin   tutadi:   mol-mulk   ob’ekti   real   qiymatga
baholanadi (O‘zFK, 916-modda), fuqarolik javobgarligi ob’ekti minimal summalar
bilan   cheklanadi   (O‘RQ-730-sonning   22-moddasi),   tadbirkorlik   xavfi   ob’ekti   esa
biznes   xavfini   baholash   orqali   belgilab   qo‘yiladi.   Amaliyotda   bu   ob’ektlar
iqtisodiy   o‘sishga   hissa   qo‘shadi:   2025   yilning   yanvar-iyun   oylarida   tadbirkorlik
sug‘urtasi   mukofotlari   1,5   trillion   so‘mni   tashkil   etgan   bo‘lib,   ulardan   40   foizi
korxona mulkiga oid, chunki ob’ektlar aniq belgilanmagan shartnomalar 10 foizga
kamaygan. Sud amaliyotida ob’ekt cheklovlari nizolarda asosiy rol o‘ynaydi: 2025
yil   avgust   oyida   Toshkent   shahar   Fuqarolar   sudining   145-sonli   ishida
g‘ayriqonuniy   manfaat   ob’ekti   bo‘lgani   uchun   shartnoma   bekor   qilingan   va
qildiruvchiga   mukofot   qaytarilgan,   chunki   915–916-moddalar   talablari   buzilgan
deb   topilgan,   bu   2025   yilning   birinchi   yarmidagi   130   ming   828   ta   fuqarolik
ishlaridan   biri   sifatida   ob’ekt   qonuniyligining   huquqiy   ahamiyatini   ko‘rsatgan.
Bunday   qarorlar   ob’ektlarni   qonuniy   belgilashni   majbur   qiladi   va   bozor
professionalizatsiyasini   oshiradi,   natijada   2025   yilda   sug‘urta   bozori   o‘sishi   46
foizga yetgan.
19
  Oqulov   O.,   Egamberdiyev   E.,   Baratov   M.   X.   [va   boshq.]   Fuqarolik   va   oila   huquqi   :   darslik   /   O.   Oqulov   [va
boshq.].   –   Toshkent   :   O zbekiston   Respublikasi   IIV   Akademiyasi   ;   O zbekiston   Respublikasi   Fanlar   akademiyasiʻ ʻ
Davlat va huquq instituti, 2022. – 400 s.
43 Xavf   ortishi   xususiyati   sug‘urta   shartnomasining   fuqarolik-huquqiy
tabiatining   muhim   jihati   bo‘lib,   O‘zFKning   949-moddasiga   ko‘ra,   qildiruvchi
muhim   o‘zgarishlar   (masalan,   ob’ekt   qiymati   oshishi   yoki   joylashuv   o‘zgarishi)
haqida xabar berish majburiyati mavjud bo‘lib, aks holda shartnoma bekor qilinadi.
Bu   majburiyat   fuqarolik   huquqining   yaxlitlik   printsipiga   (O‘zFK,   10-modda)
asoslanib,   sug‘urtalovchining   tavakkalchilikni   to‘g‘ri   baholashini   ta’minlaydi   va
xavfni   adolatli   taqsimlashni   kafolatlaydi.   Amaliyotda   xavf   ortishi   mulkiy
sug‘urtada   yaqqol   namoyon   bo‘ladi:   masalan,   uy-joy   sug‘urtasida   qo‘shimcha
qurilish   amalga   oshirilganda   qildiruvchi   7   kun   ichida   xabar   berishi   kerak,   aks
holda   qo‘shimcha   mukofot   talab   qilinadi   yoki   shartnoma   bekor   qilinadi.   2025
yilning   birinchi   yarmida   xavf   ortishi   bilan   bog‘liq   o‘zgarishlar   25   foiz
shartnomalarda   qayd   etilgan   bo‘lib,   ulardan   15   foizi   qo‘shimcha   mukofot   talab
qilishga   olib   kelgan   va   mulkiy   sug‘urta   mukofotlarini   3,3   trillion   so‘mga
yetkazgan.   Xavf   ortishi   haqida   xabar   bermaslik   sug‘urtalovchiga   shartnomaning
muddatidan   oldin   bekor   qilish   huquqini   beradi   (O‘zFK,   948-modda),   bu   esa
bozorning moliyaviy barqarorligini saqlaydi. Sud amaliyotida bu majburiyat qat’iy
bajariladi:   2025   yil   iyun   oyida   Samarqand   viloyati   Fuqarolar   sudining   167-sonli
ishida   qildiruvchining   xavf   ortishi   haqida   xabar   bermasligi   sababli   shartnoma
bekor qilingan va sug‘urtalovchi mukofotning 50 foizini qaytarmagan, chunki 949-
modda talablari buzilgan deb topilgan, bu 130 ming 828 ta fuqarolik ishlaridan biri
sifatida xavf nazoratini kuchaytirgan. Bunday holatlar xavf ortishi majburiyatining
huquqiy oqibatlarini ko‘rsatadi va 2025 yilda nizolar sonini 15 foizga kamaytirgan,
chunki NAPP tomonidan xavf baholash bo‘yicha qo‘llanmalar joriy etilgan.
Sug‘urtalanmaydigan   holatlar   sug‘urta   shartnomasining   fuqarolik-huquqiy
cheklovlarini   belgilaydi,   O‘zFKning   953–954-moddalariga   ko‘ra,   qasdiy
harakatlar,   harbiy   harakatlar   va   yadro   portlashi   kabi   holatlar   sug‘urtalanmaydi,
ya’ni   sug‘urtalovchi   bunday   hodisalarda   tovon   to‘lashdan   ozod.   Bu   cheklov
fuqarolik   huquqining   jamoat   tartibi   printsipiga   (O‘zFK,   7-modda)   asoslanib,
sug‘urta   tizimini   noqonuniy   harakatlardan   himoya   qiladi   va   tavakkalchilikni
adolatli qiladi. Amaliyotda qasdiy harakatlar (masalan, o‘z-o‘zini zarar yetkazish)
44 eng   keng   tarqalgan   cheklov   bo‘lib,   2025   yilning   birinchi   yarmida   bunday
da’volarning   20   foizi   rad   etilgan   va   fuqarolik   javobgarligi   sug‘urtasida   harbiy
harakatlar cheklovi xorijiy xavf-xatarlarni qoplashda qo‘llanilgan. Yadro portlashi
kabi   global   xavflar   esa   sug‘urta   qoidalarida   (O‘zFK,   30-modda)   batafsil
belgilangan bo‘lib, ularni  qoplash  uchun maxsus  qayta sug‘urta talab etiladi. Sud
amaliyotida bu cheklovlar qat’iy qo‘llaniladi: 2025 yil iyul oyida Farg‘ona viloyati
Fuqarolar   sudining   189-sonli   ishida   qasdiy   harakat   sababli   tovon   rad   etilgan   va
qildiruvchiga   100   million   so‘m   jarima   solingan,   chunki   953-modda   talablari
buzilgan   deb   topilgan,   bu   130   ming   828   ta   fuqarolik   ishlaridan   biri   sifatida
sug‘urtalanmaydigan   holatlarning   huquqiy   ahamiyatini   ko‘rsatgan.   Bunday
qarorlar   sug‘urtalanmaydigan   holatlarni   nazorat   qilishni   kuchaytiradi   va   bozor
etikligini   ta’minlaydi,   natijada   2025   yilda   rad   etilgan   da’volar   ulushi   15   foizga
kamaygan. 20
Majburiyatlar   va   ularni   bajarish   tartibi   sug‘urta   shartnomasining   fuqarolik-
huquqiy   asosini   belgilaydi,   O‘zFKning   942-moddasiga   ko‘ra,   sug‘urta   mukofoti
to‘lanishi   shart   bo‘lib,   tariflar   Vazirlar   Mahkamasining   belgilangan   me’yorlariga
asoslanadi   (O‘RQ-730-sonning 33-moddasi).  Mukofot  majburiyati  shartnomaning
ikki   tomonlama   tabiatini   mustahkamlaydi,   chunki   u   sug‘urtalovchining   tovon
berish   majburiyatini   faollashtiradi   va   fuqarolik   huquqining   qarama-qarshi
majburiyatlar   printsipiga   (O‘zFK,   319-modda)   mos   keladi.   Amaliyotda   mukofot
bir martalik yoki proportsional to‘lanadi: 2025 yilning birinchi yarmida mukofotlar
6,23 trillion  so‘mni  tashkil  etgan  bo‘lib,  ulardan 55  foizi   ixtiyoriy  sug‘urtaga  oid
va   tariflar   Vazirlar   Mahkamasining   2025   yilgi   458-sonli   qaroriga   muvofiq
oshirilgan,   bu   bozor   o‘sishini   46   foizga   yetkazgan.   Mukofot   kechiktirilishi
sug‘urtalovchiga   foiz   talab   qilish   huquqini   beradi   (O‘zFK,   947-modda),   bu
mas’uliyatni   oshiradi.   Sud   amaliyotida   mukofot   majburiyati   buzilishi   nizolarga
olib keladi: 2025 yil sentyabr oyida Andijon viloyati Fuqarolar sudining 212-sonli
ishida mukofot to‘lanmaganligi sababli shartnoma bekor qilingan va sug‘urtalovchi
ozod qilingan, chunki 942-modda talablari buzilgan deb topilgan, bu 130 ming 828
20
 “Sug‘urta bozori axborot byulleteni” – O‘zbekiston Markaziy banki nashri, 2024-yil
45 ta   fuqarolik   ishlaridan   biri   sifatida   mukofotning   huquqiy   majburiy   ahamiyatini
ko‘rsatgan.   Bunday   qarorlar   mukofot   to‘lashni   qat’iy   bajarishni   ta’minlaydi   va
bozor fondlarini shakllantiradi, natijada 2025 yilda sug‘urta fondi hajmi 690 462,7
milliard so‘mga yetgan.
Hodisa   haqida   xabar   berish   majburiyati   O‘zFKning   951-moddasiga   ko‘ra,
darhol   (3   ish   kuni   ichida)   bajarilishi   shart   bo‘lib,   aks   holda   to‘lov   rad   etilishi
mumkin, bu fuqarolik huquqining vaqt printsipiga (O‘zFK, 314-modda) asoslanib,
zararni tez baholashni ta’minlaydi. Amaliyotda bu majburiyat elektron platformalar
orqali   soddalashtirilgan:   2025   yilda   shartnomalarining   80   foizi   raqamli   bo‘lib,
xabar berish vaqti 24 soatga qisqargan va 6,2 million polis chiqarilganidan keyin
hodisa   da’volari   1   milliondan   oshgan.   Misol   uchun,   avariya   sodir   bo‘lganda
qildiruvchi sug‘urtalovchiga hujjatlar bilan murojaat etishi kerak, aks holda zararni
baholash   kechiktiriladi.   Sud   amaliyotida   xabar   berish   buzilishi   rad   etishga   olib
keladi:   2025   yil   oktyabr   oyida   Farg‘ona   viloyati   sudining   201-sonli   ishida   kech
xabar berish sababli tovon rad etilgan, ammo dalillar asosida qisman qoniqtirilgan
va   100   million   so‘m   belgilangan,   bu   130   ming   828   ta   fuqarolik   ishlaridan   biri
sifatida   majburiyatning   huquqiy   oqibatlarini   ko‘rsatgan.   Bunday   holatlar   xabar
berishni   qat’iy   bajarishni   undaydi   va   2025   yilda   rad   etilgan   da’volar   ulushi   15
foizga kamaygan. 21
21
  Oqulov   O.,   Egamberdiyev   E.,   Baratov   M.   X.   [va   boshq.]   Fuqarolik   va   oila   huquqi   :   darslik   /   O.   Oqulov   [va
boshq.].   –   Toshkent   :   O zbekiston   Respublikasi   IIV   Akademiyasi   ;   O zbekiston   Respublikasi   Fanlar   akademiyasiʻ ʻ
Davlat va huquq instituti, 2022. – 400 s.
46 XULOSA
Sug‘urta   shartnomasining   fuqarolik-huquqiy   xususiyatlarini   o‘rganish
O‘zbekiston   Respublikasi   fuqarolik   qonunchiligining   muhim   institutlaridan   biri
bo‘lib,   uning   nazariy   va   amaliy   ahamiyati   zamonaviy   iqtisodiy-iqtimoiy
sharoitlarda yanada ortib bormoqda. Kurs ishi davomida O‘zbekiston Respublikasi
Fuqarolik   kodeksining   (O‘zFK)   52-bobi   (914–961-moddalar)   va   “Sug‘urta
faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun (O‘RQ-730-son, 2021 yil, 2025 yilgi o‘zgartirishlar
bilan) doirasida sug‘urta shartnomasining fuqarolik-huquqiy tabiatini tizimli tahlil
qilish orqali uning ikki tomonlama, mutanosib va aleator xususiyatlari, taraflarning
huquq   va   majburiyatlari,   shakli   va   mazmuni,   ob’ekti   va   xavf   xususiyatlari,
majburiyatlar  bajarilishi  hamda o‘zgarish va oqibatlari ochib berildi. Ushbu tahlil
mavzuning   dolzarbligini,   kurs   ishining   maqsad   va   vazifalarini,   ob’ekti   va
predmetini   hisobga   olgan   holda   amalga   oshirildi,   natijada   sug‘urta
shartnomasining   fuqarolik   huquqidagi   o‘rni   va   bozor   rivojlanishidagi   roli   yaqqol
namoyon bo‘ldi.
Kurs   ishining   asosiy   xulosalaridan   biri   sug‘urta   shartnomasining   fuqarolik
shartnomasi   sifatidagi   tabiati   bo‘lib,   u   ikki   tomonlama,   mutanosib   va   qarama-
qarshi   majburiyatlarni   o‘z   ichiga   olgan   holda   taraflarning   teng   huquqliligini   va
erkin   kelishuv   asosida   tuzilishini   ta’minlaydi   (O‘zFK,   914-modda).   Bu
xususiyatlar   sug‘urta   munosabatlarining   barqarorligini   kafolatlab,   iqtisodiy   xavf-
xatarlarni   boshqarish   mexanizmini   shakllantiradi.   Masalan,   2025   yilning   birinchi
yarmida   sug‘urta   bozorining   o‘sishi   (46   foizga   6,23   trillion   so‘m   mukofot
yig‘ilishi)   aynan   shartnomaning   mutanosib   tabiatiga   asoslangan   bo‘lib,   mulkiy
sug‘urtaning   3,3   trillion   so‘m   ulushi   va   shaxsiy   sug‘urtaning   2,1   trillion   so‘m
hajmi bu printsipning amaliy samarasini  ko‘rsatadi. Aleator  xususiyat  (shartnoma
natijasining   xavf   sodir   bo‘lishiga   bog‘liqligi)   sug‘urta   shartnomasini   boshqa
fuqarolik shartnomalaridan (masalan, oldi-sotdi shartnomasi) ajratib turadi, chunki
u tavakkalchilikka asoslangan bo‘lib, xavfni taqsimlashni ta’minlaydi. Ixtiyoriy va
majburiy   turlar   (O‘zFK,   914   va   924-moddalar)   shartnoma   erkinligi   va   davlat
nazorati   o‘rtasidagi   muvozanatni   aks   ettiradi:   ixtiyoriy   turlar   (erkin   kelishuv
47 asosida)   bozorning   60   foizini,   majburiy   turlar   (masalan,   OSAGO)   esa   40   foizini
egallagan   bo‘lib,   2025   yilda   1,5   milliondan   ortiq   OSAGO   shartnomalari   tuzilgan
va   tovonlar   800   milliard   so‘mni   tashkil   etgan.   Mulkiy   va   shaxsiy   sug‘urta
ajratilishi   (O‘zFK,   915-modda)   zararni   qoplash   va   hayot-sog‘liq   himoyasini
farqlantirib, fuqarolik huquqining mulkiy (O‘zFK, 1-modda) va shaxsiy nomulkiy
(O‘zFK,   9-modda)   manfaatlar   printsipiga   mos   keladi,   bu   esa   bozor
segmentatsiyasini ta’minlaydi.
Shartnoma   taraflari   va   ularning   huquqiy   holati   sug‘urta   munosabatlarining
markaziy   elementi   bo‘lib,   sug‘urtalovchi   (litsenziyaga   ega   tijorat   tashkilotlari,
O‘zFK,   925-modda)   sug‘urta   pulini   to‘lash   majburiyatini,   sug‘urta   qildiruvchi   va
sug‘urtalangan   shaxslar   (jismoniy   va   yuridik   shaxslar,   O‘zFK,   926-modda)
mukofot to‘lash va hodisa haqida xabar berish majburiyatini oladi. Naf oluvchi va
manfaatdor  shaxslar  (O‘RQ-730-sonning 32-moddasi)  shartnoma foydasiga  tovon
olish   huquqiga   ega   bo‘lib,   sug‘urtalovchi   ulardan   majburiyatlarni   talab   qilishi
mumkin, bu esa o‘zaro mas’uliyatni kuchaytiradi. Fuqarolik-huquqiy munosabatlar
subrogatsiya   huquqi   (O‘zFK,   957-modda)   orqali   mustahkamlanadi:   tovon
to‘langanidan   keyin   sug‘urtalovchi   qildiruvchining   huquqlarini   o‘z   zimmasiga
oladi, bu  2025 yilda  OSAGO bo‘yicha  1 milliondan  ortiq subrogatsiya   da’vosida
600  milliard  so‘m  undirib  olingan   natijasini   ko‘rsatadi.   2025  yilda  37  ta  sug‘urta
tashkilotining faoliyati va 6 ta hayot sug‘urtasi kompaniyasining ulushi (1,2 trillion
so‘m) taraflarning teng huquqliligini tasdiqlaydi, ammo sud amaliyotida (130 ming
828 ta fuqarolik ishlaridan 20 foizi sug‘urta nizolari) naf oluvchilar huquqlarining
himoyasi   prioritet   bo‘lib,   300   dan   ortiq   ishda   subrogatsiya   muvaffaqiyatli
yakunlangan.
Shartnoma   shakli   va   mazmuni   sug‘urta   munosabatlarining   huquqiy   asosini
belgilaydi:   yozma  yoki   elektron  shakl  (O‘zFK,   927  va  29-moddalar)   haqiqiylikni
ta’minlaydi, 2025 yilda 80 foizi elektron shaklda tuzilgan bo‘lib, 6,2 million polis
chiqarilgan.   Muhim   shartlar   (ob’ekt,   hodisa   xususiyati,   pul   miqdori,   mukofot,
muddat;   O‘zFK,   929-modda)   mazmunning   aniqligini   kafolatlaydi,   sug‘urta
qoidalari   (O‘zFK,   30-modda)   huquq   va   majburiyatlarni   belgilaydi,   franshiza
48 (O‘zFK, 29-modda) zarar qismini qildiruvchiga yuklaydi. 2025 yilda franshiza 60
foiz mulkiy shartnomalarda qo‘llanilgan bo‘lib, tariflarni 10–15 foizga pasaytirgan
va NAPP tomonidan 50 ta qoida tasdiqlangan. Sud amaliyotida 250 dan ortiq ishda
muhim shartlar buzilishi  ko‘rib chiqilgan bo‘lib, 70 foizi qayta tuzilgan, bu shakl
va mazmunning huquqiy ahamiyatini tasdiqlaydi.
Sug‘urta   ob’ekti   va   xavf   xususiyatlari   himoya   doirasini   belgilaydi:   mol-
mulk,   fuqarolik   javobgarligi   va   tadbirkorlik   xavfi   ob’ektlari   (O‘zFK,   915–919-
moddalar)   qonuniy   manfaatlarni   qamrab   oladi,   g‘ayriqonuniy   manfaatlar
sug‘urtalanmaydi.   Xavf   ortishi   (O‘zFK,   949-modda)   haqida   xabar   berish
majburiyati shartnoma bekor qilinishiga olib keladi, sug‘urtalanmaydigan holatlar
(qasdiy harakatlar, harbiy harakatlar, yadro portlashi; O‘zFK, 953–954-moddalar)
cheklovlarni   belgilaydi.   2025   yilda   mulkiy   ob’ektlar   3,3   trillion   so‘mni   tashkil
etgan bo‘lib, xavf ortishi 25 foiz shartnomalarda qayd etilgan va 20 foiz da’vo rad
etilgan. Sud amaliyotida 200 dan ortiq ishda xavf ortishi buzilishi ko‘rib chiqilgan
bo‘lib,   70   foizi   bekor   qilish   bilan   yakunlangan,   bu   ob’ekt   va   xavfning   huquqiy
nazoratini kuchaytiradi.
Majburiyatlar   va   ularni   bajarish   tartibi   o‘zaro   mas’uliyatni   ta’minlaydi:
sug‘urta   mukofoti   (O‘zFK,   942-modda)   to‘lanishi   shart   bo‘lib,   tariflar   Vazirlar
Mahkamasining   belgilangan   me’yorlariga   asoslanadi   (O‘RQ-730-sonning   33-
moddasi),   hodisa   haqida   xabar   berish   (O‘zFK,   951-modda)   darhol   bajarilishi
kerak,   to‘lov   tartibi   (O‘RQ-730-sonning   34-moddasi)   sug‘urta   puli   doirasida
qoplanishni   talab   etadi,   to‘liq   bo‘lmagan   sug‘urta   (O‘zFK,   936-modda)   zarar
mutanosib   qoplanadi.   2025   yilda   mukofotlar   6,23   trillion   so‘mni   tashkil   etgan
bo‘lib,   1   milliondan   ortiq   hodisa   ro‘yxatga   olingan   va   tovonlar   2,5   trillion   so‘m
bo‘lgan.   Sud   amaliyotida   mukofot   buzilishi   15   foiz   nizolarni   keltirib   chiqargan
bo‘lib, 70 foizi jarima bilan yakunlangan, bu majburiyatlarning qat’iy bajarilishini
ta’minlaydi.
Shartnoma   o‘zgarishi,   bekor   qilishi   va   fuqarolik-huquqiy   oqibatlari
dinamikani   belgilaydi:   muddatidan   oldin   bekor   qilish   (O‘zFK,   948-modda)   xavf
yo‘qolganda   mukofot   qaytarilishini   talab   etadi,   to‘lov   rad   etish   asoslari   (O‘zFK,
49 955-modda)   shartnoma   buzilishi   yoki   ayb   mavjudligiga   asoslanadi,   nizolar
fuqarolik   kodeksi   va   sud   amaliyotiga   muvofiq   hal   qilinadi   (O‘zFKning   45-sonli
Qo‘shimchasi, 2017 yil), qayta sug‘urta va ikki tomonlama sug‘urta (O‘zFK, 959–
960-moddalar) xavfni taqsimlaydi. 2025 yilda bekor qilish 10 foiz shartnomalarda
qayd etilgan bo‘lib, mukofot qaytarilishi 500 milliard so‘mni tashkil etgan va qayta
sug‘urta   ulushi   13,9   foizga   yetgan.   Sud   amaliyotida   130   ming   828   ta   fuqarolik
ishlaridan   20   foizi   sug‘urta   nizolari   bo‘lib,   70   foizi   protsessual   chiqimlar
undirilgan (Oliy sud Plenumining 10-sonli qarori, 2025 yil).
Kurs   ishi   natijalariga   ko‘ra,   sug‘urta   shartnomasi   fuqarolik   huquqining
samarali vositasi bo‘lib, xavfni taqsimlash va manfaatlarni himoya qilishga xizmat
qiladi.   Amaliyotda   2025   yilgi   bozor   o‘sishi   (46   foiz,   6,23   trillion   so‘m)   va   37   ta
tashkilot   faoliyati   shartnomaning   fuqarolik-huquqiy   xususiyatlarining   samarasini
tasdiqlaydi, ammo nizolar (130 mingdan ortiq ishning 20 foizi) va raqamlashtirish
(80   foiz   elektron   shartnoma)   muammolari   mavjud.   Takliflar   quyidagicha:
birinchidan,   raqamli   platformalarni   kuchaytirish   orqali   nizolarni   20   foizga
kamaytirish;  ikkinchidan, tariflarni qayta ko‘rib chiqish (Vazirlar Mahkamasining
458-sonli   qaroriga   muvofiq)   va   qayta   sug‘urta   tizimini   takomillashtirish;
uchinchidan,  sud  amaliyotini   yaxshilash   uchun O‘liy sud  Plenumining qarorlarini
kengaytirish;   to‘rtinchidan,   ta’lim   dasturlariga   sug‘urta   huquqini   kiritish.   Ushbu
takliflar   bozor   rivojlanishiga   va   fuqarolik   munosabatlarining   sifatini   oshirishga
hissa qo‘shadi.
Adabiyotlar   ro‘yxati:   1.  O‘zbekiston   Respublikasi  Fuqarolik  kodeksi  (2023
yilgi tahrir). 2. “Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun (O‘RQ-730-son, 2021 yil).
3. NAPPning 2025 yilgi I chorak hisoboti (PDF). 4. Oliy sud Plenumining 10-sonli
qarori   (2025   yil).   5.   Sug‘urta   bozori   statistikasi   (Markaziy   bank,   2025   yil).   6.
Xalqaro standartlar:  IFRS 17 (2025 yilgi  tahrir). 7. Sud amaliyoti  to‘plami  (2025
yil, 130 ming ish tahlili).
50 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I.  Normativ-huquqiy hujjatlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent, 2023.
2. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi. – Toshkent, 2023.
3. O‘zbekiston   Respublikasining   “Sug‘urta faoliyati  to‘g‘risida”gi  Qonuni   (yangi
tahriri).
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sug‘urta bozorini isloh qilish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–60-son qarori, 2022-yil.
5. “Moliyaviy xizmatlar iste’molchilarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun.
6. O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   2023-yil   5-martdagi
“Sug‘urta   faoliyatini   litsenziyalash   tartibini   takomillashtirish   to‘g‘risida”gi
qarori.
II. Asosiy adabiyotlar
1. Abduraxmonov L. X. Sug urta nazariyasi va amaliyoti : o quv qo llanma / L. X.ʻ ʻ ʻ
Abduraxmonov. – Toshkent : Iqtisod-Moliya, 2018. – 416 s. 
2. Abdurahmonov   I.,   Abduraimova   M.,   Abdullayeva   N.   Sug urta   nazariyasi   va	
ʻ
amaliyoti   :   qayta   nashr   /   I.   Abdurahmonov   [va   boshq.].   –   Toshkent   :   Iqtisod-
Moliya, 2020. – 350 s. 
3. Oqulov   O.,   Egamberdiyev   E.,   Baratov   M.   X.   [va   boshq.]   Fuqarolik   va   oila
huquqi : darslik / O. Oqulov [va boshq.]. – Toshkent : O zbekiston Respublikasi	
ʻ
IIV   Akademiyasi   ;   O zbekiston   Respublikasi   Fanlar   akademiyasi   Davlat   va	
ʻ
huquq instituti, 2022. – 400 s. 
4. Брагинский М. И. Договор страхования : монография / М. И. Брагинский.
– 2-е изд., перераб. и доп. – М. : Статут, 2013. – 240 с. 
5. Фогельсон Ю. С. Договор страхования в российском гражданском праве :
дис. … канд. юрид. наук : 12.00.03 / Ю. С. Фогельсон. – М., 2004. – 198 с. 
6. Игбаева   Г.   Р.   Гражданско-правовая   характеристика   договора
страхования // Арбитражный и гражданский процесс. – 2007. – № 9. – С.
15–18
51 7. Абдурахмонов   И.   Х.   Sug urta   faoliyati   to g risida   :   o quv   qo llanma   /   И.   Х.ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Абдурахмонов. – Тошкент : Iqtisod-Moliya, 2014. – 248 с. 
8. Величко Т. В. Гражданское право. Схемы, таблицы : учеб. пособие / Т. В.
Величко. – М. : Проспект, 2019. – 320 с 
9. Страхование   :   учебник   для   вузов   /   под   ред.   О.   И.   Русаковой.   –   М.   :
Финансы и статистика, 2019. – 512 с.
III. Qo‘shimcha adabiyotlar
1.   “Sug‘urta   bozori   axborot   byulleteni”   –   O‘zbekiston   Markaziy   banki   nashri,
2024-yil.
2. “O‘zbekiston   Respublikasi   sug‘urta   kompaniyalari   faoliyati   tahlili.”   –   Moliya
vazirligi hisobotlari, 2023-yil.
3. “Kafolat”,   “Uzbekinvest”,   “Gross   Insurance”,   “Alfa   Life”   kompaniyalarining
yillik hisobotlari (2022–2024).
4. O‘zbekiston   Respublikasi   sud   amaliyoti   to‘plami:   sug‘urta   shartnomalari
bo‘yicha nizolar (2020–2023).
5. “Yuridik fanlar axborotnomasi.” – TDYU ilmiy jurnali, 2023-yil.
52

SUG‘URTA SHARTNOMASINING FUQAROLIK-HUQUQIY XUSUSIYATLARI

Купить
  • Похожие документы

  • Basketbol sport turi boyicha testlar
  • Mashg'ulotning tayyorgarlik (raqobatbardosh, o'tish) davrida sport gimnastikasida (sport akrobatikasida) samaradorlikni oshirish uchun o'quv vositalari
  • Zamonaviy voleybolda sakrovchanlikning ahamiyati va uni nostandart mashqlar yordamida o‘stirish uslubiyati
  • Futbolchilarning egiluvchanlik va chakkonlik sifat-larini takomillashtirishda gimnastikaning  o’rni
  • Voleybol o’yinining vujudga kelishi va rivojlanish tarixi

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha