Sun Yatsenning Xitoyni rivojlantirish siyosati - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	59.5KB
Покупки	1
Дата загрузки	23 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Sun Yatsenning Xitoyni rivojlantirish siyosati

Купить

Sun Yatsenning Xitoyni rivojlantirish siyosati
MUNDARIJA:
KIRISH
I BOB. SUN YATSEN TARJIMAI HOLI
II BOB. SUN YATSENNING SIYOSIY QARASHLARI
III BOB. SUN YATSENNING IJTIMOIY-IQTISODIY DASTURI DAVLAT
QURILISH REJASINING AJRALMAS QISMI SIFATIDA
XULOSA
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islomʻ
Karimov о zining “Yuksak ma naviyat - yengilmas kuch” kitobida “O z tarixini
ʻ ʻ ʻ
bilmaydigan, kechagi kunini unitgan millatning kelajagi yo q”, - deb ta kidlashi
ʻ ʻ
bilan birga har qanday inson jahon tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo lini
ʻ
chuqur idrok etishi zararligini ham uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati
bilan biz jahon tarixini haqqoniy о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.
ʻ ʻ Kurs ishining
dolzarbligi Sun Yatsen kabi shaxsning tarixdagi roliga qiziqishning ortishi bilan
izohlanadi. Bu borada Xitoyning o tgan asrdagi tarixi ibratli misollarga boy bo lib,
ʻ ʻ
ularni o rganish zamonaviy siyosiy amaliyotda katta foyda keltirishi mumkin.
ʻ
Jamiyatni o z g oyasi atrofida to plashga muvaffaq bo lgan atoqli demokratik
ʻ ʻ ʻ ʻ
inqilobchi va davlat arbobi Sun Yatsen (1866-1925) hayoti va faoliyatini o rganish
ʻ
vaqt o tgan sayin kamaymaydi, aksincha, ortib boradi. Ko pchilik uni “Xitoy
ʻ ʻ
Lenini” deb ataydi, bu noto g ri va ko plab savollar tug diradi, chunki uning
ʻ ʻ ʻ ʻ
qarashlari mutlaqo sotsialistik xususiyatga ega emas edi. Uning faoliyati Xitoyda,
shuningdek, Janubi-Sharqiy Osiyoning boshqa mamlakatlaridagi o zgarishlarga
ʻ
sezilarli ta sir ko rsatdi, shuning uchun uning siyosiy qarashlari mohiyatini
ʻ ʻ
o rganish bugungi kunning dolzarb muammosidir.
ʻ
Yangi manbalarning paydo bo lishi va tarixchilar tomonidan dogmatizm va
ʻ
sub ektivizmning rad etilishi bu masala bo yicha zamonaviy darajada keyingi
ʻ ʻ
tadqiqotlar olib borish imkonini beradi. Arxivlarning mavjudligi olimlar oldiga
yangi vazifalarni qo yadi va tadqiqot muammolarining yangi doirasini aniqlash
ʻ
imkonini beradi.
Mavzuning o rganilish darajasi.
ʻ Biz Sun Yatsen shaxsiga qiziqishni nafaqat
uning tarjimai holiga, balki Sun Yatsen o z mamlakati mustaqilligi va ravnaqi
ʻ
uchun kurashgan tarixiy davrga bag ishlangan keng qamrovli adabiyotlar misolida
ʻ
ham kuzatamiz.
Xitoyning o tmishiga bag ishlangan va bizni qiziqtirgan davrni qayta
ʻ ʻ
tiklashga yordam beradigan umumlashtiruvchi asarlar orasida sovet va rus
tarixchisi-sinologi A.V.Meliksetov, shuningdek, Xitoy tarixi va iqtisodiyoti
2

sohasidagi mutaxassis O.E.Nepomnina va G.V. Efimov tomonidan tahrirlangan
jamoaviy asar bor. Ular Xitoy hayotining turli jabhalari haqida tasavvurga ega
bo lish , mamlakatni 1911-yil Sinxay inqilobiga olib kelgan sabablarni vaʻ
mamlakatdagi keyingi islohotlarni aniqlash imkonini beradi.
Sun Yatsenni shaxsan bilgan Xitoydagi inqilobiy voqealarning bevosita
ishtirokchilarining guvohliklari ayniqsa diqqatga sazovordir. Atoqli inqilobchi Sun
Yatsenning taqdiri I.I.Ermashev va taniqli tarixchi G.V.Efimovning
monografiyalarida bayon etilgan. Ular o z asarlarida Gomindan asoschisining
ʻ
Xitoyning imperialistik zulmiga qarshi olib borgan inqilobiy kurashining o ziga
ʻ
xosligini aks ettira oldilar. Gomindan partiyasining taqdiri tarix fanlari doktori
N.L.Mamaeva asarida ochib berilgan.
Xususan, yetakchi sovet va rus tarixchilaridan biri, Uzoq Sharq mamlakatlari,
asosan, Xitoyning yangi va eng yangi tarixi sohasidagi mutaxassis S.L. Tixvinskiy,
umuman O rta davlat tarixini va xususan, Sun Yatsen siymosini o rganishga ulkan
ʻ ʻ
hissa qo shishga muvaffaq bo ldi.
ʻ ʻ
Kurs ishining maqsadi. Sun Yatsen siyosiy biografiyasi va uning
mamlakatni rivojlantirish dasturining asosiy bosqichlarini o rganishdir.
ʻ
Kurs ishining vazifalari quyidagilar:
- Sun Yatsenning inqilob yetakchisi sifatida shakllanishiga qanday omillar
ta sir ko rsatganligini aniqlash.
ʻ ʻ
- Sun Yatsen siyosiy qarashlarining xususiyatlarini ko rib chiqish.
ʻ
Kurs ishining ob’ekti. Sun Yatsenning hayot yo li va siyosiy faoliyati.
ʻ
Tadqiqotning xronologik doirasi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab
XX asrning birinchi choragigacha, bu Xitoy inqilobchisining hayot davri bilan
bog liq davrni qamrab oladi.
ʻ
Tadqiqotning metodologik asoslari. Kurs ishini yozishda tadqiqot mavzusi
bo yicha manbalar va adabiyotlarni o rganish va tahlil qilish amalga oshirilgan,
ʻ ʻ
tadqiqotning biografik usulidan ham foydalanilgan.
Kurs ishining tuzilishi .
Kirish, uchta bob, xulosa va foydalanilgan manbalar
va adabiyotlar ro yxati.
ʻ
3

I BOB. SUN YATSEN TARJIMAI HOLI
Ta’lim va inqilobiy faoliyatning boshlanishi
Xitoyning janubiy hududlarida modernizatsiya va Yevropalashtirish uchun
yaratilgan qulay sharoitlar radikal yoshlarni shakllantirishga xizmat qildi. O shaʻ
davrning eng mashhur inqilobchilaridan biri Sun Yatsen bo lib, u 1866-yil 12-
ʻ
noyabrda Guangdongning Chuiheng qishlog ida tug ilgan. Uning ota-onasi
ʻ ʻ
kambag al dehqonlar edi. O g lida qat’iyat va zukkolikni payqagan otasi uni
ʻ ʻ ʻ
qishloq maktabiga yubordi, u yerda u Oq quyosh emblemasi bo lgan Moviy
ʻ
osmonning bo lajak yaratuvchisi Lu Xaodong bilan uchrashdi, ammo tez orada
ʻ
vaziyat o zgardi
ʻ 1
.
11 yoshida Sun Yatsenni katta muhojir akasi olib ketadi va u bolani
Gonoluludagi missionerlik maktabiga yuboradi. Uch yil davomida u ingliz tili,
matematika, nasroniylik, Britaniya tarixi va boshqa fanlarni o rgandi. 1881-yilda
ʻ
maktabni imtiyozli diplom bilan tugatgan 2
.
Sun Yatsenning nasroniylikka qiziqishi ortishi akasini qattiq xavotirga soldi
va u ota-bobolarining e tiqodini unutib qo yishidan qo rqib, uni Xitoydagi vataniga
ʻ ʻ ʻ
qaytarishga qaror qildi. O zining tug ilgan qishlog ining qashshoqligidan hayratga
ʻ ʻ ʻ
tushgan Sun Yatsen Gonkongga qochib ketadi va u yerda o qishni davom ettiradi.
ʻ
21 yoshida u Guanchjou tibbiyot maktabiga o qishga kirib, u yerdan Gonkong
ʻ
tibbiyot institutiga o qishga kiradi va 1892-yilda eng yaxshi talaba diplomini
ʻ
oladi 3
.
Institutda tahsil olayotganda Sun Yatsen o z hayotini Xitoyni isloh qilish va
ʻ
ozod qilish yo lidagi siyosiy kurash bilan bog laydi. Talabalik davrida u do stlari
ʻ ʻ ʻ
bilan "To rt bandit" guruhini tashkil qiladi va ularda Xitoydagi siyosiy vaziyatni
ʻ
muhokama qiladilar.
Dastlab, 1893-yilda Sun Yatsen Manjur sulolasini zo ravonlik bilan
ʻ
ag darishni talab qilmadi, u Xitoyning ichki va xalqaro ahvolini liberal islohotlar
ʻ
orqali yaxshilash mumkin degan qarashga amal qildi. Xuddi shu fikrni ziyolilar
1
Сунь Ятсен. Избранные произведения /Сунь Ятсен; под ред. С.Л. Тихвинского – 2-е изд., испр. и доп. –
Москва: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1985. – 6 с.
2
Ермашев, И.И. Сунь Ятсен / И.И Ермашев. – М. : Молодая гвардия, 1964. – 6 с.
3
Ермашев, И.И. Сунь Ятсен / И.И Ермашев. – М. : Молодая гвардия, 1964. – 10 с.
4

orasida islohotchilik yo nalishining ko plab vakillari ham bildirishgan. 1893-yilʻ ʻ
oxirida Sun Yatsen Xitoyning ichki va tashqi ahvoli to g risidagi o z fikrlarini
ʻ ʻ ʻ
Xitoyning taniqli arbobi Li Xunchjanga mo ljallangan memorandumda bayon
ʻ
qildi. Bu yigitning o z yurtining bugungi ahvoliga chuqur qayg urishini yaqqol
ʻ ʻ
ko rsatib turibdi. O z vatani qayta tiklanish va xalqaro obro -e tiborni oshirishni
ʻ ʻ ʻ ʻ
orzu qilgan Sun Yatsen bunga erishishning barcha mumkin bo lgan yo llarini
ʻ ʻ
qidirmoqda. Xitoyni G arb bilan taqqoslab, u G arbning asosiy kuchi texnik va
ʻ ʻ
harbiy qudratda, shuningdek, jamiyat a zolarining erkin pozitsiyasida ekanligini
ʻ
ta kidlab, u “yer eng katta foyda keltirishi mumkin va tovarlar erkin aylanishi,
ʻ
narsalardan to liq foydalanish mumkin”, deb ta kidlaydi
ʻ ʻ 4
. Bu to rt shart ʻ
mamlakatning boyligi va qudratiga sabab bo ladi. Shunday qilib, Sun Yatsen
ʻ
Xitoyning burjua taraqqiyoti dasturini namoyish qildi va G arb tajribasini
ʻ
o zlashtirish zarurligini anglagan Xitoy ziyolilariga tayanib, hukumatni
ʻ
mamlakatda islohotlar o tkazishga ko ndirishga harakat qildi. Ammo yigitning
ʻ ʻ
rejalari barbod bo ldi. Sin feodal hukumat apparatining ayovsizligiga va
ʻ
amaldorlarning mamlakatdagi progressiv o zgarishlarga nisbatan nafratiga ishonch
ʻ
hosil qilgan Sun Yatsen o zi taklif qilgan memorandumga hech qachon javob
ʻ
olmadi. Bu voqealar yigitni yanada radikal kurash usullariga undadi 5
.
1894-yil yozida Yaponiya bilan urush boshlanganda Xitoy qo shinlari
ʻ
mag lubiyatga uchradi, bu Manjur Sin hukumatining Xitoy manfaatlarini himoya
ʻ
qila olmaganligini ko rsatdi. Shulardan kelib chiqib, Sun Yatsen Xitoy
ʻ
mustaqilligiga faqat hukmron sulolani ag darish uchun kurash olib borish orqali
ʻ
erishish mumkin, degan xulosaga keladi. 1894-yil avgustda u Manjurga qarshi
tashviqot olib borish va inqilobiy kurash uchun mablag yig ish maqsadida Gavayi
ʻ ʻ
orollariga bordi. 1894-yil noyabrda u Xitoy tiklanish ittifoqini ( Sinchjongxuy )
tashkil etishga muvaffaq bo ldi.
ʻ
Xitoy Uyg onish jamiyati nisbatan kichik fitna guruhi bo lgan birinchi Xitoy
ʻ ʻ
inqilobiy tashkilotidir. Uning tarkibiga feodal zulmi ostida o z vatanida kapitalidan
ʻ
4
Ермашев, И.И. Сунь Ятсен / И.И Ермашев. – М. : Молодая гвардия, 1964. – 18 с.
5
Сунь Ятсен. Избранные произведения /Сунь Ятсен; под ред. С.Л. Тихвинского – 2-е изд., испр. и доп. –
Москва: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1985. – 8-9 с.
5

foydalanishni topa olmagan Xitoy emigrant burjuaziyasi vakillari kirgan.
Tashkilotning asosiy dastur sozlamalari uning nizomida mustahkamlangan. Unda
aytilishicha, Ittifoq Xitoyning davlat obro sini tiklash, Manjurlar sulolasiniʻ
ag darish va demokratik hukumat o rnatish maqsadida tashkil etilmoqda
ʻ ʻ 6
.
Sin armiyasi mag lubiyatga uchragach, mamlakatda xalq ommasining
ʻ
hukumatga qarshi ommaviy harakatlari boshlandi. Sun Yatsen tarafdorlari uning
AQShga safarini keyinga qoldirib, vataniga qaytishini talab qilishdi. 1894-yil
dekabrda u Syanganga qaytib keldi va keyingi yilning yanvar oyida Xitoy
Uyg onish Ittifoqining bo limlarini tuzdi va boshqa mahalliy yashirin Manjurga
ʻ ʻ
qarshi tashkilotlar bilan aloqa o rnatdi. 1895-yil 26-oktyabrda Ittifoq a zolari puxta
ʻ ʻ
harakatlar rejasini ishlab chiqib, Guanchjouda qurolli qo zg olon uyushtirishga
ʻ ʻ
harakat qilishdi. Biroq, ularning niyatlari Sin politsiyasiga ma lum bo ldi. Jazo
ʻ ʻ
operatsiyalari davomida yetmishdan ortiq kishi hibsga olindi, Ittifoqning bir guruh
a zolari o lim jazosiga hukm qilindi. Quvg inlardan qochib, qo zg olon
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tashkilotchilari Yaponiyaga qochishga muvaffaq bo lishdi. 1895-yil oxiri Sun
ʻ
Yatsen hayotidagi uzoq davrning boshlanishi hisoblanadi, shu vaqtdan boshlab u
surgunda bo lishga majbur bo ldi
ʻ ʻ 7
.
1896-1897-yillarda Sun Yatsen Yaponiya, AQSh va Angliyaga tashrif
buyurdi. Yaponiyada bo lganida, Sun Yatsen “
ʻ o roqini kesib tashladi” ʻ va shu bilan
hukmron hokimiyatga bo ysunmasligini ko rsatib, Manjurlarga qarshi kurash
ʻ ʻ
yo liga kirishini ramziy qildi. Yaponiyadan u Londonga boradi va u yerda
ʻ
tashviqot olib borishda va kelajakdagi qo zg olon uchun mablag yig ishda davom
ʻ ʻ ʻ ʻ
etadi. Ko p o tmay u o zini Sin diplomatik missiyasi binosida topadi, uni omadli
ʻ ʻ ʻ
tasodif qutqaradi 8
.
Sun Yatsen Yevropa mamlakatlariga sayohat qiladi. U siyosat va iqtisod
sohasida o z-o zini o qitish bilan jadal shug ullanadi, G arbning Xitoy taraqqiyoti
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
6
Сунь Ятсен. Избранные произведения /Сунь Ятсен; под ред. С.Л. Тихвинского – 2-е изд., испр. и доп. –
Москва: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1985. – 9 с.
7
Ефимов, Г.В. Некоторые сведения о революционной деятельности Сунь Ятсена в 1907-1909 гг. / Г.В.
Ефимов // Сунь Ятсен. 1866-1986: К 120-летию со дня рождения : cб. статей, воспоминаний, документов и
материалов. - М. : Наука, 1987. – 78-84 с.
8
Ермашев, И.И. Сунь Ятсен / И.И Ермашев. – М. : Молодая гвардия, 1964. – 81 с.
6

uchun muhim deb hisoblagan asosiy yutuqlari bilan tanishadi. Ammo tez orada u
Yevropadagi davlat tizimining nomukammalligini tushunadi.
1897-yil oxirida Sun Yatsen Yaponiyaga joylashdi. O sha paytda Xitoy Sinʻ
sulolasining zaifligini bilgan va bu mamlakatning boyligi uchun kurashgan ko plab
ʻ
mamlakatlar uchun eng qiziqarli ob ektga aylandi. Sun Yatsenning Yaponiyada
ʻ
bo lishi Yaponiya hukumati uchun Xitoy boshiga sharqiy qo shnisiga
ʻ ʻ
bo ysunuvchi hukmdorni olishi uchun foydali edi. 1899-yilda Sun Yatsen janubiy
ʻ
Xitoyda yangi anti-Manjur qo zg olonini tayyorlashni boshladi, bu “Ixetuan”
ʻ ʻ
harakatining eng yuqori cho qqisida sodir bo ladi. Biroq, 1900-yilda qo zg olon
ʻ ʻ ʻ ʻ
yana muvaffaqiyatsizlik bilan yakunlanadi.
Sin hukumatidan norozi bo lgan ommaning keng tarqalgan g alayonlari
ʻ ʻ
mamlakatda tub o zgarishlarni o z oldiga maqsad qilib qo ydi. Ular imperialistik
ʻ ʻ ʻ
kuchlarning yarim mustamlakasiga aylanib borayotgan Xitoyning pozitsiyasidan
qattiq hayajonlandi. O sib borayotgan norozilik to lqini davrida Sun Yatsen
ʻ ʻ
inqilobiy kuchlarni, birinchi navbatda, faol Xitoy muhojirlari orasida to plash va
ʻ
birlashtirish bo yicha katta ish qildi. 1905-yilning yozida Tokioda u birinchi
ʻ
umumxitoylik inqilobiy tashkilot – “Birlashgan ittifoq”ni ( Tongmenxuy ) tuzdi va
unga rahbarlik qildi 9
.
Birlashgan Ittifoq dasturi Sun Yatsen tomonidan ishlab chiqilgan uchta xalq
tamoyillari: millatchilik, demokratiya va xalq farovonligi g oyalariga asoslangan
ʻ
edi. Yevropa modeliga asoslangan bo lajak respublikaning konstitutsiyaviy
ʻ
tuzilishi loyihalari kiritildi. Sun Yatsenning fikriga ko ra, Konstitutsiya ijtimoiy
ʻ
tengsizlikni bartaraf etishi va Xitoy fuqarolariga beshta hokimiyat huquqlarini
berishi kerak edi 10
.
Birlashgan Ittifoqning ijtimoiy tarkibi Xitoy tiklanish ittifoqiga qaraganda
ancha katta edi. Uning tarkibiga Xitoyning burjua-demokratik janubi va Xitoy
emigratsiyasi elementlari, Xitoyning ayrim provinsiyalaridagi burjua-pomeshchik
va madaniy-ma rifiy doiralar vakillari, Yaponiyadagi xitoylik talabalarning mayda
ʻ
9
Сунь Ятсен. Избранные произведения /Сунь Ятсен; под ред. С.Л. Тихвинского – 2-е изд., испр. и доп. –
Москва: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1985. – 10 с.
10
Борох, Л.Н. Общественная мысль Китая и социализм (начало ХХ века) / Л.Н. Борох. – М. : Наука, 1984. –
63-77 с.
7

burjua inqilobiy tashkilotlari va boshqalar kirgan. Ularning barchasi bitta umumiy
maqsad - hukmron Sin monarxiyasini ag darish uchun birlashgan edi. O z jurnaliniʻ ʻ
nashr etgan Birlashgan Ittifoq ya ni jurnal nomi “Min bao”(“Odamlar”), Sun
ʻ
Yatsen samarali targ ibot tadbirlarini o tkazishga va lager ishini tashkil etishga
ʻ ʻ
muvaffaq bo ldi. 1906-yilga kelib, tashkilot keng tarqaldi, Janubiy va Markaziy
ʻ
Xitoy hududida o nta qo zg olon tayyorlandi va amalga oshirildi. Ularning
ʻ ʻ ʻ
barchasi mag lubiyat bilan yakunlandi, ammo ular inqilobiy vaziyatning
ʻ
rivojlanishiga katta ta sir ko rsatdi. Sin hukumatining o lim soati yaqinlashib
ʻ ʻ ʻ
borardi 11
.
Xitoyning atoqli inqilobiy arbobi Sun Yatsen yoshligidanoq o z hayotini
ʻ
Xitoyni imperialistik davlatlar ta siridan ozod qilish uchun kurashga bag ishladi.
ʻ ʻ
Yevropa ta limini olgan, jahon ijtimoiy-siyosiy jarayoni va jahon iqtisodiy
ʼ
taraqqiyotining o ziga xos xususiyatlarini o rgangan Sun Yatsen Xitoydagi ozodlik
ʻ ʻ
harakatining yetakchi mafkurachisiga aylandi. Uning rejalari hukmron Sin
sulolasini ag darish, demokratik islohotlarni amalga oshirish va Xitoyni
ʻ
modernizatsiya qilish, uni Xitoy xalqining kuchli va mustaqil davlatiga
aylantirishdan iborat edi.
Sinxay inqilobida ishtirok etish
Birinchi rus inqilobi Xitoyda konstitutsiyaviy-monarxistik harakatning
rivojlanishiga katta ta sir ko rsatdi. Qo zg olonchilarning asosiy talabi G arbiy
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Yevropa modeliga mos ravishda konstitutsiyaviy monarxiya tizimini joriy etish
orqali Manjurlarning mutlaq hokimiyatini cheklash edi. 1911-yil may oyida
Xitoyda temir yo llar qurilishiga monopol huquqlarni xorijiy banklarga o tkazish
ʻ ʻ
amalga oshirildi, bu modernizatsiya qilingan “yangi armiya” harbiy qismlarida
tartibsizliklarni keltirib chiqardi. O sha paytda Yaponiya harbiy maktablarida
ʻ
o qigan ko plab xitoylik zobitlar Birlashgan Ittifoqning a zosi edilar, inqilobiy
ʻ ʻ ʻ
targ ibot har kuni kuchayib bordi
ʻ 12
.
11
Тихвинский, С.Л. Сунь Ятсен – великий китайский революционер-демократ, друг Советского Союза / С.Л.
Тихвинский // Сунь Ятсен. 1866-1986: К 120-летию со дня рождения: cб. статей, воспоминаний, документов
и материалов. - М. : Наука, 1987. – 9 с.
12
Сунь Ятсен. Избранные произведения /Сунь Ятсен; под ред. С.Л. Тихвинского – 2-е изд., испр. и доп. –
Москва: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1985. – 12 с.
8

1911-yil 10-oktabr oqshomida Xitoyda Vuchang qo zg oloni ko tarildi, buʻ ʻ ʻ
qo zg olon Sinxay inqilobining (1911-1913) boshlanishi bo ldi, natijada Manjur
ʻ ʻ ʻ
sulolasi ag darildi. Qo zg olonchilar Xitoy Respublikasi tashkil etilganini e lon
ʻ ʻ ʻ ʼ
qilib, butun mamlakatni qo zg olonga qo shilishga chaqirdilar. Qo zg olon tez
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kuchayib bordi, 1911-yil dekabriga kelib Sin sulolasining kuchi faqat uchta viloyat
- Xenan , Jili va Gansu hududida mavjud edi.
Ammo viloyatlardagi haqiqiy hokimiyat feodal-militaristik kuchlar vakillari
qo lida bo lib, ular o z hokimiyatidan tobora ko proq qo rqib bordilar. Sun Yatsen
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
quvg inda boshlangan inqilob haqida bilib oladi. 1911-yil oktyabr oyida u Xitoyga
ʻ
qaytib keldi va 29-dekabrda 17 ta inqilobiy provinsiyadan kelgan delegatlar uni
Xitoy Respublikasining vaqtinchalik prezidenti etib sayladilar. 1912-yil 1-
yanvarda Nankinda Sun Yatsenning bu lavozimga qo shilish marosimi bo lib
ʻ ʻ
o tadi
ʻ 13
.
Manchjuriya monarxiyasini yakuniy ag darish va respublika tuzumini
ʻ
o rnatish bo yicha Shimol bilan muzokaralarni yakunlash Sun Yatsenning asosiy
ʻ ʻ
vazifasi edi. Yana bir vazifa respublika hukumatining tan olinishini xorijiy
davlatlarga berish edi. Xitoydagi xorijiy davlatlarning vakillari endi Manjurlar
sulolasini hokimiyatda saqlab qolishning iloji yo qligini tushundilar va
ʻ
imperialistik armiya qo mondoni Yuan Shikayning Xitoy Respublikasi
ʻ
prezidentligiga nomzodini qo llab-quvvatlay boshladilar.
ʻ
1912-yil 12-fevralda Xitoyda Manjurlar sulolasining hukmronligi tugadi.
Biroq, mamlakatda davlat hokimiyati Sun Yatsenning inqilobiy Nankin hukumati
emas, balki Yuan Shikay qo liga o tdi. Sin sulolasi ag darilishining ertasiga Sun
ʻ ʻ ʻ
Yatsen mamlakat birligi uchun Yuan Shikay foydasiga prezidentlikdan voz
kechishga majbur bo ldi. 1912-yil 1 aprelda Sun Yatsen o z vakolatlarini rasman
ʻ ʻ
iste foga chiqardi
ʻ 14
.
1912-yil aprel oyida Pekinda muvaqqat parlament tuzildi, u o z oldida mas ul
ʻ ʻ
hukumatni yaratishga erisha olmadi. Sun Yatsen prezidentlikka taslim bo lib,
ʻ
13
Сунь Ятсен. Избранные произведения /Сунь Ятсен; под ред. С.Л. Тихвинского – 2-е изд., испр. и доп. –
Москва: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1985. – 13 с.
14
Ермашев, И.И. Сунь Ятсен / И.И Ермашев. – М. : Молодая гвардия, 1964. – 89 с.
9

Janubiy va Markaziy Xitoy vakillari parlamentdagi ko pchilik o rinlarni qo lgaʻ ʻ ʻ
kiritishiga va shu orqali kuchli hokimiyat yaratishga intilayotgan shimoliy guruh
rahbari Yuan Shikay faoliyatini nazorat qilishiga umid bildirdi. markaziy hukumat.
So nggi voqealar munosabati bilan Sun Yatsen doimiy parlamentga saylovlar bilan
ʻ
bog liq bo lgan yangi siyosiy partiya - Gomindanni yaratishga kirishdi
ʻ ʻ 15
.
Sun Yatsen ham inqilob nazariyotchisi, ham amaliyotchi edi. Uning hayoti
ko p marta tahdid qilingan. Sinxay inqilobi g alaba qozonganidan so ng u o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
ixtiyori bilan oliy hokimiyatdan voz kechdi va o z nazariyasining asosiy
ʻ
tamoyillarini amalga oshirishga qaratilgan amaliy faoliyatga kirishdi.
Sinxay inqilobidan keyingi siyosiy faoliyat
1912-yil 13-avgustda Janubiy va Markaziy Xitoyning bir qator liberal burjua-
pomeshchik partiyalari hamda Birlashgan Ittifoq yangi tashkilot – Milliy partiya
(Kuomintang)ga kirdilar. Partiyaning talablari Birlashgan Ittifoqning inqilobiy
dasturidan farq qilar edi. Uning shiorlari: “mahalliy o zini o zi boshqarishni
ʻ ʻ
rivojlantirish”, “siyosiy birlashishni amalga oshirish” va boshqalar. Dasturda yerga
bo lgan huquqlarni tenglashtirish kabi talab o z aksini topmagan. Asosiy kuchlar
ʻ ʻ
Milliy Majlisga saylovlarga tayyorgarlik ko rishga jalb qilindi
ʻ 16
.
Sun Yatsen muvaqqat prezidentlik lavozimini tark etgach, o z kuchini
ʻ
Xitoyning iqtisodiy rivojlanish rejalarini ilgari surish va Xitoy xalqining turmush
sharoitini yaxshilashga yo naltirdi. U Yevropa va Amerikaning kapitalistik
ʻ
mamlakatlarida hukm surayotgan ijtimoiy tengsizlikni tanqid qildi. Sun Yatsen
respublika hukumatini mamlakatda kapitalistik monopoliyalar tarqalishining oldini
oladigan siyosat yuritishga undadi. U ishlab chiqarish ustidan davlat nazoratini
o rnatish, yirik korxonalar va temir yo llarni milliylashtirish, yer rentasini davlat
ʻ ʻ
ixtiyoriga o tkazishni talab qildi. U Xitoyda “sotsializm” qurishga, boylar va
ʻ
kambag allar o rtasidagi ijtimoiy tengsizlikni butunlay yo q qilishga intildi. Lekin
ʻ ʻ ʻ
15
Сунь Ятсен. Избранные произведения /Сунь Ятсен; под ред. С.Л. Тихвинского – 2-е изд., испр. и доп. –
Москва: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1985. – 14-15 с.
16
Меликсетов, А.В. История Китая / А.В. Меликсетов. – 3-е изд., испр. и доп. – М. : «ОНИКС», 2007. – 375 с.
10

Xitoyda yarim feodal va yarim mustamlaka mavqeini saqlab qolgan holda Sun
Yatsenning rejalari faqat mavhum edi 17
.
Sun Yatsen tomonidan qo yilgan maqsadlarga Xitoydagi xorijiy davlatlarningʻ
siyosatini qo llab-quvvatlagan Ikkinchi Internasional rahbarlaridan javob topa
ʻ
olmadi. Biroq, Xitoy inqilobiy demokratlarining faolligini Rossiya bolsheviklar
partiyasi rahbari V. I. Lenin qayd etdi.
Kuchlar muvozanatining keskin o zgarishi Xitoy inqilobi uchun noqulay
ʻ
bo lib chiqdi. Xalqaro vaziyat Sun Yatsen va uning izdoshlari tomonida emas edi.
ʻ
Yuan Shikay bank konsortsiumi bilan yirik kredit olish uchun faol muzokaralar
olib bordi, bu esa respublikachilarning noroziligiga sabab bo ldi. 1913-yil 8-
ʻ
aprelda Milliy majlis yig ilib, qarz shartnomasini sanksiya qilishdan bosh tortdi.
ʻ
Shunga qaramay, Yuan Shikay qarz shartnomasini imzoladi va Gomindanga qarshi
ochiq aksilinqilobiy terror siyosatiga o tdi
ʻ 18
.
1913-yil 2-mayda Sun Yatsen Londonga telegramma yuboradi, unda u
kreditga qarshi norozilik bildiradi, uni haqiqiy emas deb topadi va Xitoy
Respublikasi konstitutsiyasini buzadi. Ammo telegramma matni Britaniya
hukumati tomonidan chop etilmagan. Chet el kapitalining Yuan Shikay bilan
reaktsion ittifoqini faqat Rossiyadagi bolsheviklar partiyasi qoraladi, u yana Xitoy
demokratiyasini himoya qildi 19
.
1913-yil iyul oyida Sun Yatsen "ikkinchi inqilob" boshlanganini e lon qildi.
ʻ
Xitoyning janubiy va markaziy provinsiyalarida Yuan Shikay reaksiyasiga qarshi
norozilik to lqini boshlandi. Biroq, Yuan Shikay spektakllarni tezda bostirishga
ʻ
muvaffaq bo ldi. Imperialistik kuchlarning ishonchli yordami ostida u parlamentni
ʻ
uni Xitoy Respublikasi Prezidenti etib “saylashga” majbur qildi 20
.
Sun Yatsen Yaponiyaga hijrat qilishga majbur bo ldi va u yerda 1913-yil
ʻ
noyabrda Gomindan partiyasini qonundan tashqari deb e lon qilgan Yuan
ʻ
17
Сунь Ятсен. Избранные произведения /Сунь Ятсен; под ред. С.Л. Тихвинского – 2-е изд., испр. и доп. –
Москва: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1985. – 14-15 с.
18
Синьхайская революция. 1911-1913 гг.: сборник документов и материалов / отв. ред. С. Л. Тихвинский. –
М. : Наука, 1968. – 205-206 с.
19
Сунь Ятсен. Избранные произведения /Сунь Ятсен; под ред. С.Л. Тихвинского – 2-е изд., испр. и доп. –
Москва: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1985. – 18 с.
20
Ефимов, Г.В. Сунь Ятсен. Поиск пути. 1914-1922 / Г.В. Ефимов. - М. : Наука, 1981. – 6-10 с.
11

Shikayga qarshi kurashni tashkil etish uchun inqilobiy partiyani qayta qurishga bor
kuchini qaratdi. 1914-yil 12 yanvarda Yuan Shikay parlamentni butunlay tarqatib
yubordi va o sha-yilning 1 mayida u 1912-yilda Nankinda qabul qilinganʻ
vaqtinchalik konstitutsiyani bekor qildi va o z konstitutsiyasi loyihasini nashr etdi,
ʻ
unga ko ra prezidentga deyarli cheksiz huquq berilgan
ʻ 21
.
Yuan Shikayga qarshi qo zg olonlari tez-tez avj oldi, Yuan Shikay ularni
ʻ ʻ
Beyan militaristik guruhi yordamida bostirishga muvaffaq bo ldi. Ammo 1915-yil
ʻ
may oyida Xitoyni Yaponiya mustamlakasiga aylantirishdan iborat bo lgan
ʻ
imperialistik Yaponiyaning haqoratli "21 ta talabi" qabul qilinganidan keyin Yuan
Shikay keng tarqalgan xalq g alayonlarini tinchlantirishga ojiz edi. 1915-yil 25-
ʻ
dekabrda Pekin hukumatiga qarshi qurolli qo zg olon boshlandi, Beyan qo shinlari
ʻ ʻ ʻ
uni bostira olmadi. 1916-yil 22 martda Yuan Shikay monarxiyani tiklash
rejalaridan voz kechishga majbur bo ldi. O sha yilning 6-iyunida Yuan Shikay
ʻ ʻ
kutilmaganda vafot etdi 22
.
Yuan Shikayning o limi Xitoyda monarxiyani tiklash masalasini vaqtincha
ʻ
olib tashladi. Pekinda hokimiyat zaiflashdi va mahalliy militarist generallar qo liga
ʻ
o tdi, harbiylar mamlakat siyosiy hayotida yana birinchi o ringa chiqdi.
ʻ ʻ
Parlamentning roli ikkinchi darajaga ko tarildi, u faqat o z irodasiga qarshi sodir
ʻ ʻ
bo lgan voqealarni sanktsiyalashi mumkin edi. 21-iyun kuni Sun Yatsen surgundan
ʻ
Shanxayga qaytib keldi, so ngra Guanchjouga Beyan klikasi militaristlariga qarshi
ʻ
kurashni tashkil qilish uchun ketdi. Haqiqiy hokimiyat Bosh vazir Duan qo lida
ʻ
edi. 1917-yil avgustda Duan Xitoyning Germaniyaga rasman urush e lon qilishini
ʻ
ta kidladi. Sun Yatsen Xitoy xalqi uchun salbiy oqibatlarini anglab, Xitoy
ʻ
Respublikasining jahon urushiga jalb etilishiga qarshi chiqdi.
Shimol militaristlariga qarshi harbiy ekspeditsiya o tkazishga qaror qildi.
ʻ
1917-yil 7-oktyabrda ularga qarshi urush e lon qilindi
ʻ 23
.
21
Сунь Ятсен. Избранные произведения /Сунь Ятсен; под ред. С.Л. Тихвинского – 2-е изд., испр. и доп. –
Москва: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1985. – 19 с.
22
Сунь Ятсен. Избранные произведения /Сунь Ятсен; под ред. С.Л. Тихвинского – 2-е изд., испр. и доп. –
Москва: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1985. – 19-20 с.
23
Непомнин, О.Е. История Китая. XX век / О.Е. Непомнин. – М. : Ин-т востоковедения РАН, 2011. – 425-427
с.
12

1918-yil may oyida general Lu Rongting Sun Yatsenni oliy qo mondonlikʻ
lavozimidan chetlashtirishni talab qildi. Sun Yatsen iste foga chiqishga va
ʻ
Shanxayga ketishga majbur bo ldi va u yerda “Davlat qurilishi dasturi” asarini
ʻ
yozishni boshladi, militaristlar va byurokratlar, kuchli milliy hukumatni yaratish va
chet el kapitalidan o z maqsadlarida foydalangan holda mamlakat milliy
ʻ
iqtisodiyotini rivojlantiruvchi u burjuaziyani mamlakatni siyosiy birlashtirish
zarurligiga, hukumatni inqilobiy yo l bilan ag darishga chaqirdi. Dastur Sun
ʻ ʻ
Yatsenning siyosiy va iqtisodiy rejalarini tizimli ravishda taqdim etish edi va 1919-
yil 10-oktyabrda Shanxayda tiklangan Xitoy Milliy partiyasi (Gomindan) atrofida
birlashish maqsadini ko zladi
ʻ 24
.
Bu vaqtda Sun Yatsenning inqilobiy amaliy va nazariy faoliyatining yuksalish
bosqichi boshlanadi. Xitoy xalqining 1919-yilning may-iyun oylarida Xitoy uchun
haqoratli bo lgan Versal tinchlik shartnomasi shartlariga qarshi ko tarilgan
ʻ ʻ
harakati, tarixga Rossiyadagi Buyuk Oktyabr Sotsialistik inqilobi Xitoyga 4-may
harakati sifatida kirgan, ozodlik g oyalarining kirib kelishi natijasi edi. Pekindagi
ʻ
talabalar nutqi bilan boshlangan harakat Xitoy yoshlari va ziyolilarining keng
qatlamlari tomonidan qo llab-quvvatlandi. Birinchi marta proletariat mamlakat
ʻ
siyosiy maydoniga chiqdi. Bu millionlab xitoyliklarga savodxonlik va ta lim olib
ʻ
kelgan haqiqiy madaniy inqilob edi. Inqilobiy kurash ishtirokchilarining asosiy
qismi 1921-yilda tuzilgan Sun Yatsen partiyasi va Xitoy Kommunistik partiyasi
(XKP) saflariga qo shildi
ʻ 25
.
Rossiyada 1917-yilgi inqilob Gomindan partiyasining shakllanishiga ta sir
ʻ
ko rsatdi. 1923-yil noyabrda Sun Yatsen Gomindanni qayta tashkil etish va keng
ʻ
xalq ommasiga tayanish, inqilobiy Rossiya va rus kommunistlari tajribasini
Xitoyda o rganish va qo llash niyatini e lon qildi. Sun Yatsen o z qurolli kuchlari
ʻ ʻ ʼ ʻ
bo lmasa, Xitoyda inqilobiy partiya barbod bo lishga mahkum ekanini tushundi va
ʻ ʻ
1923-yilda yana Kantonda hokimiyat tepasiga kelib, butun kuchini yangi partiya
va o z armiyasini yaratishga qaratdi. 1924-yil 20-yanvarda bo lib o tgan
ʻ ʻ ʻ
24
Сунь Ятсен. Избранные произведения /Сунь Ятсен; под ред. С.Л. Тихвинского – 2-е изд., испр. и доп. –
Москва: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1985. – 25-26 с.
25
Сунь Ятсен. Избранные произведения /Сунь Ятсен; под ред. С.Л. Тихвинского – 2-е изд., испр. и доп. –
Москва: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1985. – 26-31 с.
13

Gomindanning birinchi qurultoyida kommunistlarning o zlari qatnashdilar,ʻ
birlashgan front siyosati e lon qilindi, uning o zagi sovet modeli bo yicha qat iy
ʼ ʻ ʻ ʼ
markazlashgan radikal inqilobchilar guruhi bo lishi kerak edi. Sovet harbiy
ʻ
maslahatchilari (M.M.Borodin, P.A.Pavlov, V.K.Blyuxer) tufayli Vampoadagi
harbiy maktab faoliyati tiklandi. Sun Yatsenning obro si kuchaydi va Shimoliy
ʻ
Xitoyning ba zi militaristlari uning tomoniga o tishdi. Gomindanchilar turli jamoat
ʻ ʻ
tashkilotlarida, ayniqsa, mamlakat janubida faol edilar. Asta-sekin janubdagi
inqilobiy Gomindan hokimiyatini mustahkamlash uchun asoslar yaratildi 26
.
1925-yil 12-martda Sun Yatsen vafot etdi, u hech qachon o zining ezgu
ʻ
rejalarini amalga oshirishga erisha olmadi. Uning o limi inqilob uchun katta
ʻ
yo qotish bo ldi, lekin allaqachon paydo bo lgan jarayonni to xtata olmadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Shimolga yurish uchun sharoitlar yaratildi, birinchisi mustahkam inqilobiy armiya
edi.
Yuan Shikayning Xitoy Respublikasi Prezidenti sifatidagi siyosati va xitoylik
an anachilarning fitnalari Sun Yatsenni mamlakatni tark etishga va demokratik
ʻ
qadriyatlar uchun kurashni davom ettirishga majbur qildi.
Manjur sulolasining ag darilishi va respublikaning e lon qilinishi monarxiya
ʻ ʻ
g oyasi nihoyat mamlakatda ko milgan degani emas edi, chunki u Xitoy
ʻ ʻ
an anaviyligi tarafdorlarining katta qismi ongida saqlanib qoldi.
ʻ
26
Черепанов, А.И. Записки военного советника в Китае. Из истории Первой гражданской революционной
войны (1924-1927) / А.И. Черепанов. – М. : Наука, 1964. – 83-101 с.
14

II BOB. SUN YATSENNING SIYOSIY QARASHLARI
Uch xalq tamoyili
XX asr arafasida Xitoyda inqilob sodir bo ldi, uni faqat milliy burjuaziyaʻ
boshqarishi mumkin edi, chunki o sha paytda mamlakat proletariati zaiflashgan
ʻ
edi. Burjuaziyaning islohotchi illyuziyalari barbod bo ldi va bu vaqtga kelib
ʻ
monarxistik an analar barbod bo ldi. Xitoy butunlay Manjurlar sulolasi
ʻ ʻ
hukmronligi ostida edi.
Islohotchilarning ko plab muvaffaqiyatsizliklari barcha vatanparvar
ʻ
kuchlarning birlashishiga olib keldi. Bu assotsiatsiya Xitoyning atoqli siyosiy va
jamoat arbobi Sun Yatsen tarixini birinchi o ringa olib chiqdi, uning g oyalariga
ʻ ʻ
Amerika va G arbiy Yevropa mutafakkirlarining asarlari katta ta sir ko rsatgan.
ʻ ʼ ʻ
Sun Yatsen XX asrning birinchi choragida Xitoyda dehqon demokratiyasi
manfaatlarini ifodalagan. U o zining asosiy g oyalarini amalga oshirishga,
ʻ ʻ
hukmron monarxiyani yo q qilishga, respublika tuzumi, ijtimoiy adolat, milliy
ʻ
suverenitet va imperializmga qarshi kurash tamoyillarini o rnatishga intildi.
ʻ
Ular uning “uch xalq tamoyillari” ("San min zhui" ) haqidagi siyosiy
ta limotida o z aksini topgan. Biroq u o zining davlat-huquqiy qarashlarini “beshta
ʻ ʻ ʻ
hokimiyat konstitutsiyasi” doktrinasida “xalqning uch tamoyili” bilan bevosita
bog liq bo lgan holda bayon qildi
ʻ ʻ 27
.
Sun Yatsen “uch xalq tamoyillari” ni yaratishda ularning umumbashariy
tabiatiga tayangan, chunki Yevropa va Amerika davlatlarining butun tarixi
millatchilik, demokratiya va xalq farovonligi kabi buyuk tamoyillarning amalga
oshirilishi tarixidir. Bu tamoyillar Xitoyda ham amalga oshirilishi tabiiy.
Sun Yatsen tomonidan ilgari surilgan “Uch xalq tamoyili” jahon
standartlariga javob beradigan xitoy va xorijiy g oyalarni birlashtirgan ta limot
ʻ ʻ
edi 28
.
27
Ермашев, И.И. Сунь Ятсен / И.И Ермашев. – М. : Молодая гвардия, 1964. – 55-58 с.
28
Тихвинский, С.Л. Реформы и революции в Китае / С.Л. Тихвинский // Новая и новейшая история. – 1999. –
№ 2. – 8 c.
15

Sun Yatsen uchun millatchilik tamoyili birinchi navbatda Manjur sulolasini
ag darish va Xitoy milliy davlatchiligini tiklashdan iborat edi. U chet elʻ
imperializmiga chek qo yishni maqsad qilgan edi, chunki Manjurlarning
ʻ
ag darilishi xorijliklar tomonidan hokimiyatni egallab olish imkoni bo lmagan
ʻ ʻ
kuchli Xitoy uchun asos yaratish edi.
Demokratiya tamoyili siyosiy inqilobning asosidir. Bu demokratik hukumatni
yaratish va imperator hokimiyatini yo q qilishni o z ichiga oladi. Muammoni hal
ʻ ʻ
qilish usuli inqilobdir. Sun Yatsen buni muvaffaqiyat garovi deb bildi, chunki eski
boshqaruv tizimi butunlay respublika buyruqlari bilan almashtirilishi kerak edi.
Xalq farovonligi tamoyili bevosita ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni amalga
oshirish bilan bog liq edi. Bular yerga bo lgan huquqlarni tenglashtirish va unga
ʻ ʻ
qat iy huquqlarni o rnatish orqali agrar masalani hal qilish. Bu boylarning
ʻ ʻ
monopol huquqiga barham berishi, aholiga ishlab chiqarish sohasida erkinlik
berishi, shuningdek, xalq farovonligini oshirishi mumkin edi.
Ammo 1924-yil 20-yanvarda Gomindan partiyasining 1-s ezdida Sun
ʻ
Yatsenning yangi siyosiy dasturining batafsil taqdimoti, uning uchta xalq
tamoyillarining yangi talqinini o z ichiga olgan Manifest qabul qilindi
ʻ 29
.
Ilgari Xitoydagi barcha xalqlarning yagona yirik davlatga birlashishinigina
talab qilgan millatchilik tamoyili endi Xitoy davlatining milliy mustaqilligi
g oyalarini va mamlakatdagi barcha millatlarning to liq tengligi talabini ifodalaydi.
ʻ ʻ
Tinchlik tamoyili Xitoy hukumati tashqi siyosatining asosiy yo nalishi sifatida
ʻ
ham e’lon qilindi. Prinsipning anti-imperialistik yo nalishi mamlakatda Sun Yatsen
ʻ
va uning partiyasi mashhurligining o sishiga yordam berdi.
ʻ
Ilgari faqat feodal-militarist tuzumni ag darib, burjua-demokratik
ʻ
konstitutsiyaviy respublika o rnatishni nazarda tutgan demokratiya tamoyili keng
ʻ
xalq ommasiga chinakam demokratik huquq va erkinliklarni ta minlash bilan
ʻ
to ldirildi.
ʻ
Milliy farovonlik tamoyili barcha odamlarning yashash vositalari bilan teng
ta minlanishidan iborat edi. Sun Yatsen bunga faqat “kapital cheklovlari”ni joriy
ʻ
29
Сунь Ятсен. Избранные произведения /Сунь Ятсен; под ред. С.Л. Тихвинского – 2-е изд., испр. и доп. –
Москва: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1985. – 33-34 с.
16

etish va yerga bo lgan huquqlarni tenglashtirish orqali erishish mumkin, debʻ
hisoblardi. U inqilob dehqonlar o z mehnati samarasidan mustaqil ravishda
ʻ
bahramand bo lgachgina yakunlanadi, deb hisoblardi. Sun Yatsenning uchinchi
ʻ
tamoyili, xuddi birinchi ikkitasi kabi, aniq antiimperialistik mazmunga ega edi 30
.
Sun Yatsenning “Uch xalq tamoyili” asarini tahlil qilish ularda “ideal” davlat
kapitalizmi variantlaridan birini ochib beradi.
Besh hokimiyat konstitutsiyasi
1917-1924-yillardagi fuqarolar urushi davrida Sun Yatsen G arb
ʻ
demokratiyasini tanqid qilib, G arbda xalq hukumatdan chetlashtiriladi va rasmiy
ʻ
umumiy saylov huquqidan tashqari hech qanday huquqqa ega emas deb hisobladi.
U G arb parlamentarizmiga xos bo lgan byurokratiya va korrupsiya bilan
ʻ ʻ
qaytarildi. Biroq, uning xulosasi ancha radikal edi. Chunki parlamentarizm va
vakillik demokratiyasi Xitoy uchun juda zararli edi. Sun Yatsen yagona yo lni
ʻ
demokratiyaning sof Xitoy modelini yaratishda ko rdi.
ʻ
Bu model “Besh hokimiyat Konstitutsiyasi” edi. Uning sharofati bilan
Xitoyda davlat hokimiyati beshta mustaqil va mustaqil hokimiyat tarmog iga
ʻ
bo linishi kerak edi: qonun chiqaruvchi (parlamentga tegishli), ijro etuvchi
ʻ
(prezident tomonidan boshqariladi), sud (sudyalar yuboriladi), nazorat va
ekspertiza (maxsus palatalar) hukumatning bir qismidir. Milliy darajadagi
hokimiyatning har bir tarmog i yuan, ya ni oliy organ bilan ifodalangan; viloyat
ʻ ʻ
darajasida ular viloyat kengashlariga birlashgan. Davlat organlari piramidasining
tepasida okrugdan bir vakil saylangan Milliy majlis joylashgan 31
.
Qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud yuanlarining funktsiyalari G arbdagi
ʻ
hamkasblari bilan bir xil edi. Nazorat va ekspertiza yuanlari o z vakillari orqali
ʻ
birinchi uch yuanning faoliyati ustidan odamlarning "bilvosita nazoratini" amalga
oshirishi kerak edi. Shu bilan birga, Sun Yatsen “xalqning to rtta huquqi” (saylash
ʻ
va chaqirib olish huquqi, tashabbus va referendum huquqi) orqali xalqqa
“to g ridan-to g ri hokimiyat” ham berilishi kerak, deb hisoblagan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
30
Сунь Ятсен. Избранные произведения /Сунь Ятсен; под ред. С.Л. Тихвинского – 2-е изд., испр. и доп. –
Москва: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1985. – 631-633 с.
31
Общество и государство в Китае: XLII научная конференция: Часть. 1 / Ин-т востоковедения РАН. – М. :
Учреждение Российской академии наук Институт востоковедения (ИВ РАН), 2012. – 176 с.
17

Sun Yatsen Xitoyning siyosiy qayta qurish jarayonini uch davrga ajratdi.
Birinchisi – “harbiy kuch davri” buzg unchi sifatida tavsiflangan. Bu davrdaʻ
dushmanni yo q qilishga erishildi. Ikkinchisi – “siyosiy vasiylik davri” mahalliy
ʻ
o zini o zi boshqarishning rivojlanishi va shakllanishiga tayinlangan. Uchinchisi –
ʻ ʻ
“konstitutsiyaviy boshqaruv davri” davlat hokimiyati organlari - yuan va viloyat
kengashlarini yaratishda ifodalanadi. Oxirgi davr, avvalgidek, ijodiy davr bilan
tavsiflandi. Ammo Sun Yatsen o zi ishlab chiqqan ketma-ketlikka amal qilmadi va
ʻ
ikkinchi davr, ya ni yangi mazmun bilan to ldirilgan “siyosiy vasiylik davri”
ʻ ʻ
cho zilib ketdi. “Siyosiy vasiylik”ning kuchliligini hozirgi Xitoyda, shuningdek,
ʻ
Sharqiy va Janubi-Sharqiy Osiyoning bir qator mamlakatlarida kuzatish mumkin 32
.
Oldimizga taqdim etilgan ta limot mantig i Sun Yatsenning davlat mohiyatini
ʻ ʻ
tushunishiga asoslanadi. Davlat, uning fikricha, axloqiy ruhning tashuvchisi
sifatida harakat qiladigan odamlar, davlat siyosati esa, o z navbatida, bu
ʻ
odamlarning ma naviy irodasining namoyonidir. Binobarin, siyosatdagi
ʻ
muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlik, avvalo, fuqarolarning ma naviy irodasiga
ʻ
bog liq.
ʻ
Yangi tipdagi davlatni yaratish davlat manfaatlarini xalq manfaatlariga
bo ysundirish demakdir. Agar har biri o z sa y-harakatlarini o z safdoshlari bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ
birlashtirsa, ular birgalikda chinakam respublika barpo etish uchun kurasha
oladilar. Bunday respublikaning huquqiy asosi “besh hokimiyatdan iborat
konstitutsiya” bo lishi ko zda tutilgan edi.
ʻ ʻ
Iqtisodiy o zgarishlarga urinishlar
ʻ
XIX asr oxiridan boshlab XX asrning 20-yillarga qadar Xitoyning tarixiy
rivojlanishining qarama-qarshi sharoitlari ta siri ostida Sun Yatsenning ijtimoiy-
ʻ
iqtisodiy qarashlari shakllana boshlaydi.
XX asr boshlarida allaqachon. Sun Yatsen tub siyosiy va iqtisodiy
o zgarishlarni amalga oshirish va milliy mustaqillikka erishish asosida zamonaviy
ʻ
yuksak rivojlangan davlat qurishning kompleks dasturini ishlab chiqishga
muvaffaq bo ldi. Bu dastur to liq tugallanmagan, Sun Yatsenning siyosiy tajribasi
ʻ ʻ
32
Тихвинский, С.Л. Избранные произведения: в 5 кн. Кн. 2. История Китая первой четверти XX века / С.Л.
Тихвинский – М. : Наука, 2006. – 195 c.
18

to planib, mamlakatda ijtimoiy nizolar chuqurlashib borgani sababli u doimiyʻ
ravishda to ldirilib, takomillashtirilib borildi. Biroq, dastur asosidagi ba zi g oyalar
ʻ ʻ ʻ
ularning zamonaviy sharoitda mavjudligini isbotlaydi.
O sha vaqtga kelib, Sun Yatsenning dasturini modernizatsiya mohiyatini
ʻ
tushunish nuqtai nazaridan eng chuqur deb hisoblash mumkin, chunki uni amalga
oshirish dastlab feodal siyosiy tuzumning ag darilishiga bog liq bo lgan va
ʻ ʻ ʻ
demokratik respublikani yaratishga mos kelgan. Xitoyni modernizatsiya qilishning
asosiy bosqichi hisoblangan transformatsiya siyosati, demokratik siyosiy tizimni
shakllantirish va agrar masalani hal etish kafolati 33
.
1912-yilda Xitoyda Sin sulolasining ag darilishi va respublika tuzumining
ʻ
o rnatilishi an anaviy Xitoy jamiyatini modernizatsiya qilishni boshlash uchun
ʻ ʻ
zarur shart bo ldi. Sun Yatsen respublikaning birinchi muvaqqat prezidenti etib
ʻ
saylandi.
Bu vaqtda u inertsiyani engib o tishga va an anaviy madaniyatni harakatga
ʻ ʻ
keltirishga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy o zgarishlar dasturi bilan bir necha bor
ʻ
gapirdi. O sha paytda keskin bo lgan agrar masala Sun Yatsen dasturida alohida
ʻ ʻ
e tiborga loyiq edi. Uning fikricha, yerga bo lgan huquqlarni tenglashtirish talabi
ʻ ʻ
yerni milliylashtirish tushunchasi bilan bir xil edi. U Xitoyda yerning narxi hali
ham juda past, degan fikrni ishlab chiqdi, Gonkong va Shanxay bundan mustasno,
bu yerda yer narxi bir necha baravar yuqori. Kelajakda, inqilobdan keyin,
davlatning rivojlanishi bilan, yer narxi tez sur atlar bilan oshadi. Bo lajak sanoat
ʻ ʻ
rayonlarida ortib borayotgan yer rentasi esa yagona renta solig i shaklida davlat
ʻ
mulkiga o tkaziladi. Sun Yatsen yerga bo lgan huquqlarni tenglashtirish g oyasini
ʻ ʻ ʻ
amalga oshirishni yangi respublika boshqaruvi faoliyatining muhim tarkibiy qismi
deb hisobladi 34
.
Sun Yatsen dasturining asosiy iqtisodiy zaifligi shundaki, u yer rentasini faqat
kapitalistik iqtisodiyoti rivojlanayotgan hududlarda davlatga o tkazgan va Sun
ʻ
Yatsen loyihasi bu sohalarda kapitalistik taraqqiyotga qanday erishish mumkinligi
33
Ермашев, И.И. Сунь Ятсен / И.И Ермашев. – М. : Молодая гвардия, 1964. – 54-58 с.
34
Социальная структура Китая: XIX-первая половина ХХ в. / отв. ред. О.Е. Непомнин, Н.И. Фомина. - М. :
Наука. Главная редакция восточной литературы, 1990. – 223 с.
19

haqida sukut saqlagan. Sun Yatsen dehqonlarni yer uchun kurashga chaqirmadi.
Kelajakdagi yerni de-fakto milliylashtirish yer tenglamasi shiori bilan qanday
bog liqligi mutlaqo noaniq edi, ya ni demokratik davlat yirik yer egalariningʻ ʻ
yerlarini dehqonlar orasida qanday taqsimlaydi. Bu daqiqalarning noaniqligi milliy
farovonlik tamoyiliga utopik xususiyatlar berdi.
O sha davrdagi Xitoyning tarixiy sharoitlari (mamlakatning parchalanishi,
ʻ
militaristik guruhlarning yarim mustaqil faoliyati, markaziy hukumatning milliy
dasturlarni amalga oshirishga qodir emasligi) birinchi o ringa qo ydi, bu aloqa
ʻ ʻ
tizimini yaratishni ta minlaydi. zamonaviy ishlab chiqarishni rivojlantirish va ichki
ʻ
hududlarning atrof-muhit oziq-ovqat va xomashyo bazasini. Bunday sharoitda eng
muhimi temir yo llar tarmog ini yaratish edi. Sun Yatsen o zining temir yo l
ʻ ʻ ʻ ʻ
qurilishi loyihasida xalq farovonligi tamoyilini amalga oshirishni va Xitoyni ichki
qayta qurishni aynan temir yo l qurilishidan boshlashni taklif qildi, bu esa ishlab
ʻ
chiqarish darajasini oshirishga olib kelishi kerak edi. Bunga faqat chet el kapitalini
jalb qilish orqali erishish mumkin edi 35
.
Shunday qilib, Sun Yatsen mamlakatda temir yo l tarmog ini keng ko lamda
ʻ ʻ ʻ
qurish uchun o n-yillik loyihani ishlab chiqdi. Unda beshta temir yo l tizimini
ʻ ʻ
yaratish rejalashtirilgan edi: Markaziy, Shimoli-G arbiy, Shimoli-Sharqiy, Janubi-
ʻ
Sharqiy va Baland tog lar, shuningdek, temir yo llarning ishlashini ta minlash
ʻ ʻ ʼ
uchun vagonsozlik va parovoz zavodlari qurilishini boshlash rejalashtirilgan edi.
qurilish ishlari olib borilmoqda.
Davlat ahamiyatiga ega bo lgan sanoat tarmoqlari (temir yo l, tog -kon
ʻ ʻ ʻ
sanoati, uchta port (Shimoliy, Janubiy va Sharqiy) qurilishi, energetika va
infratuzilma) davlat nazorati ostida bo lishi kerak. Sun Yatsen o z dasturida don
ʻ ʻ
savdosi bo yicha yagona eksport ma muriyati, choy yetishtirish va ipakchilikni
ʻ ʻ
boshqarish bo yicha yagona boshqarma kabi organlarning tashkil etilishini ham
ʻ
eslatib o tadi, ular ishlab chiqarishning umummilliy tashkilotchilari sifatida
ʻ
harakat qilgan va tashqi savdoda davlat monopoliyasini qisman amalga oshirgan.
To qimachilik va oziq-ovqat sanoatini rivojlantirish rejalari (ko nchilik va jun
ʻ ʻ
35
Хохлов, А.Н. Сунь Ятсен и его планы железнодорожного строительства в Китае. // Вопросы Истории. -
2006. – №5. – 118 c.
20

ishlab chiqarish, g alla zahiralari tartibga solinadigan mamlakatda donʻ
elevatorlarining yagona tizimini yaratish) ham oziq-ovqat, ham yengil sanoat
ustidan davlat nazoratini o rnatishni, shu jumladan bir xil tashkillashtirilgan ishlab
ʻ
chiqarishni nazarda tutadi 36
.
Sun Yatsen oziq-ovqat sanoatiga (jumladan, qishloq xo jaligi mahsulotlarini
ʻ
ishlab chiqarishga) alohida e’tibor berdi, bu oziqlanish muammosini hal qilish
uchun mo ljallangan. Bu muammoning yechimi tashlandiq yerlardan foydalanish,
ʻ
chekka viloyatlarda yangi yerlarni o zlashtirish va allaqachon ekin maydonlarida
ʻ
hosildorlikni oshirish bilan bevosita bog liq edi. Sun Yatsen barcha qishloq
ʻ
xo jaligi ishlarini zamonaviy qishloq xo jaligi texnikasidan foydalangan holda
ʻ ʻ
amalga oshirishni taklif qildi.
Xitoyda avtomobil yo llari qurish va avtomobil zavodlarini qurish zarurati
ʻ
avtomobil transportining kelajakdagi rivojlanishi uchun asos bo lib xizmat qildi.
ʻ
Tog -kon sanoati muhim o rin egalladi, chunki Sun Yatsen o z rivojlanishida
ʻ ʻ ʻ
iqtisodiy taraqqiyot va moddiy farovonlikka erishishni ko rdi.
ʻ
Rejada Sichuan, Shinjon va Shensidagi hali ochilmagan, ammo boy neft
zaxiralari haqida fikr bildirilgan. Sichuandagi mis zaxiralarini o zlashtirish uchun
ʻ
Sun Yatsen mis konlarida zamonaviy dastgohlar o rnatishni, yirik sarmoyalarni
ʻ
jalb qilishni tavsiya qildi.
“Sanoat rejasi”da Sun Yatsenning ishlab chiqaruvchi kuchlarni rivojlantirish
haqidagi g oyalari eng to liq ochib berilgan. Uni uchta asosiy yo nalishga
ʻ ʻ ʻ
qisqartirish mumkin: birinchidan, bu infratuzilmani, temir yo l va dengiz portlarini
ʻ
jadal rivojlantirish; ikkinchidan, sanoat, birinchi navbatda, og ir va tog -kon
ʻ ʻ
sanoati, shuningdek, oziq-ovqat, engil, avtomobil, poligrafiya va uy-joy
qurilishining jadal rivojlanishi; uchinchidan, qishloq xo jaligini mexanizatsiyalash
ʻ
va qishloq xo jaligi texnologiyasini takomillashtirish orqali rivojlantirish. Reja o z
ʻ ʻ
oldiga umumiy texnik-iqtisodiy vazifalarni qo ydi va zamonaviy ishlab chiqarish
ʻ
apparati qurilishini batafsil ishlab chiqishni ta minladi. Ushbu rejalar muallifning
ʻ
jahon ilm-fani va texnikasi yutuqlaridan foydalangan holda mamlakatni
36
Ермашев, И.И. Сунь Ятсен / И.И Ермашев. – М. : Молодая гвардия, 1964. – 118 с.
21

modernizatsiya qilish istagini, an anaviy xitoy izolyatsiyasiga barham berish vaʻ
Xitoyni progressiv rivojlanish oqimiga qo shish istagini to liq ochib berdi
ʻ ʻ 37
.
Jamiyatning barcha jabhalarida davlatning hal qiluvchi roli g oyasi
ʻ
transformatsiyalar dasturining boshlang ich nuqtasidir. Sun Yatsen progressiv
ʻ
ijtimoiy-iqtisodiy o zgarishlarni Xitoy milliy davlatining ijtimoiy-iqtisodiy rolining
ʻ
uzluksiz o sishi sifatida ko rdi: yarim mustamlaka tuzilmasidan xususiy
ʻ ʻ
tadbirkorliksiz davlat-kapitalistik tuzumga, so ngra davlatning to liq
ʻ ʻ
markazlashishiga. kapital. U agrar masalani davlat tomonidan tartibga solish orqali
hal etishni ham ifodalagan. Sun Yatsenning fikricha, yagona soliqni joriy etish va
boshqa barcha tovlamachiliklarni bekor qilish dehqonlarni ekspluatatsiya
qilishning an anaviy tizimini yo q qilish va “Har bir shudgorga o z dalasi” shiorini
ʻ ʻ ʻ
amalga oshirishga hissa qo shishi kerak edi. Biroq, Sun Yatsen an anaviy
ʻ ʻ
ekspluatatsiya tizimini yo q qilish va yer munosabatlarini o zgartirish orqali
ʻ ʻ
mamlakatning qashshoqlik va qoloqlik muammolarini hal qilish juda qiyin
bo lishini tushundi. Lekin u bu muammolarni ishlab chiqarish kuchlarini
ʻ
rivojlantirish (mexanizatsiya, irrigatsiya va boshqalar) yordamida milliy davlatning
yordami bilan hal qilishga umid qildi. Shunday qilib, agrar masalani hal etish
Xitoyning ijtimoiy-iqtisodiy qayta qurish dasturining ajralmas qismi sifatida
yoritilgan 38
.
Umuman olganda, iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarish va uning asosiy
tarmoqlari ustidan markazlashtirilgan nazorat g oyasi Sun Yatsenning iqtisodiy
ʻ
qarashlarida o z ifodasini topgan.
ʻ
Sanoatni rivojlantirish dasturining barcha kuchli tomonlari agrar muammoni
hal qilish va qishloq xo jaligini yuksaltirishning aniq dasturining yo qligi tufayli
ʻ ʻ
nolga tushirildi va busiz mamlakatning butun iqtisodiyotini yuksaltirish va
muammoni hal qilish mumkin emas.
37
Сунь Ятсен. Избранные произведения /Сунь Ятсен; под ред. С.Л. Тихвинского – 2-е изд., испр. и доп. –
Москва: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1985. – 23 с.
38
Сунь Ятсен. Избранные произведения /Сунь Ятсен; под ред. С.Л. Тихвинского – 2-е изд., испр. и доп. –
Москва: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1985. – 688 с.
22

III BOB. SUN YATSENNING IJTIMOIY-IQTISODIY DASTURI
DAVLAT QURILISH REJASINING AJRALMAS QISMI SIFATIDA
Sun Yatsenning ijtimoiy-iqtisodiy qarashlari XIX asr oxiridan boshlab Xitoy
tarixiy taraqqiyotining qarama-qarshi sharoitlari ta sirida shakllandi va rivojlandi.ʼ
XX asr boshlaridan XX asrning 20-yillarga qadar Sun Yatsen milliy
mustaqillikka erishish, tub siyosiy va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishga
asoslangan zamonaviy, yuksak darajada rivojlangan davlat qurishning kompleks
dasturini ishlab chiqdi. Ushbu dastur to liq va izchil nazariyani ifoda etmadi, uni
ʻ
yaratuvchisi tomonidan mamlakatda ijtimoiy tafovutlar chuqurlashib, siyosiy
tajriba to planganligi sababli to ldirildi va takomillashtirildi. Biroq, Xitoy
ʻ ʻ
davlatchiligini rivojlantirish va ijtimoiy-iqtisodiy sohani modernizatsiya qilishning
keyingi tajribasi ko rsatganidek, Sun Yatsenning ba’zi ko rsatmalari va g oyalari
ʻ ʻ ʻ
zamonaviy sharoitda o zining hayotiyligini isbotlaydi.
ʻ
Xitoylik tadqiqotchilarning ta kidlashicha, o sha paytdagi Sun Yatsen dasturi
ʻ ʻ
modernizatsiya mohiyatini tushunishda eng chuqur dastur bo lgan, chunki uni
ʻ
amalga oshirish birinchi marta feodal siyosiy tuzumning ag darilishiga bog liq edi
ʻ ʻ
va demokratik respublikani yaratish bilan bog liq edi. transformatsiya siyosatining
ʻ
kafolati sifatida demokratik siyosiy tizimni shakllantirish va agrar masalani hal
etish - Xitoyni modernizatsiya qilishning asosiy bosqichi hisoblanadi. “Xitoy
xalqining otasi”ning ko p qirrali ijtimoiy-siyosiy merosiga qiziqish, avvalambor,
ʻ
uning XXR va Tayvanda davlat qurish rejasini muvaffaqiyatli amalga oshirganligi
bilan bog liq.
ʻ
1912-yilda Xitoyda Sin monarxiyasi ag darilib, respublika tuzumi o rnatildi,
ʻ ʻ
bu an anaviy Xitoy davlati va jamiyatini modernizatsiya qilishning dastlabki
ʻ
bosqichini belgiladi. Sun Yatsen yangi tug ilgan respublikaning birinchi muvaqqat
ʻ
prezidenti etib saylandi. Bu davrda u inertsiyani engib o tishga va islohot
ʻ
impulslariga bo ysunmagan an anaviy madaniyatni yo lga qo yishga qaratilgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
ijtimoiy va iqtisodiy o zgarishlar dasturini bir necha bor tushuntirishlar bilan
ʻ
gapirdi. Sun Yatsen dasturida Xitoyda o sha paytda keskin bo lgan agrar
ʻ ʻ
23

muammoga katta e tibor berildi. Sun Yatsenning fikricha, yer huquqlariniʻ
tenglashtirish talabi yerni milliylashtirish tushunchasi bilan bir xil. U Xitoyda
yerning narxi hali ham juda past, degan fikrni ishlab chiqdi, Gonkong va Shanxay
bundan mustasno, bu erda yer narxi yuzlab marta yuqori. Kelajakda, inqilobdan
so ng, mamlakatning rivojlanishi bilan er narxi tez sur atlar bilan oshadi.
ʻ ʻ
Kelajakdagi shaharlar va sanoat rayonlarida yer rentasini oshgan bu yagona renta
solig i shaklida davlatga o tkazish taklif qilindi. Sun Yatsen yer huquqlarini
ʻ ʻ
tenglashtirish g oyasini amalga oshirishni ko pmi-ko p vaqt davomidagi masala,
ʻ ʻ ʻ
yangi respublika ma muriyati faoliyatining muhim tarkibiy qismi deb hisobladi.
ʻ
Sun Yatsen loyihalarining asosiy iqtisodiy zaifligi shundaki, u yer rentasini
faqat rivojlanayotgan kapitalistik iqtisodiyot hududlarida davlat tomonidan
o zlashtirilishini nazarda tutgan. Dastlab bu hududlarning muvaffaqiyatli
ʻ
kapitalistik rivojlanishiga qanday erishish mumkin, yer rentasi o sishi
ʻ
boshlanishidan oldin jamg arish manbalarini qaerdan topish mumkin - nazariya bu
ʻ
savollarga javob bermadi. Sun Yatsen dehqonlarni bevosita yer uchun kurashga
chaqirmadi. U yerning yaqinlashib kelayotgan haqiqiy milliylashtirilishini yer
tenglamasi shiori bilan qanday bog laganligi noma lum edi, ya’ni demokratik
ʻ ʻ
davlat yirik yer egalarining yerlarini dehqonlar o rtasida qanday qilib to g ri
ʻ ʻ ʻ
taqsimlashi mumkin edi. Ushbu asosiy fikrlarning noaniqligi xalq farovonligi
tamoyiliga utopik xususiyatlarni berdi.
Xitoyning o sha davrdagi tarixiy sharoitlari – mamlakatning bo linib
ʻ ʻ
ketganligi, militaristik guruhlarning yarim mustaqil faoliyati, markaziy
hukumatning hech qanday umummilliy loyihalarni amalga oshirishga qodir
emasligi – kommunikatsiya tizimini yaratish vazifasini birinchi o ringa qo ydi.
ʻ ʻ
Albatta, bunday sharoitda umummilliy temir yo l tarmog ini yaratish eng muhimi
ʻ ʻ
bo lib tuyuldi. Sun Yatsen tomonidan ilgari surilgan temir yo l qurilishi
ʻ ʻ
loyihalaridan biri Angliyaning Continental gazetasida Respublikaning yubileyiga
bag ishlangan “Temir yo llarni rejalashtirish” maqolasida chop etilgan. Muallif
ʻ ʻ
Xitoyni ichki qayta tashkil etishni va shunga mos ravishda xalq farovonligi
tamoyilini aynan temir yo l qurilishi bilan amalga oshirishni taklif qildi, bu esa
ʻ
24

davlat integratsiyasiga va ishlab chiqarish darajasining oshishiga olib kelishi kerak
edi. Bunga erishish uchun, Sun Yatsenning fikriga ko ra, o sha paytda faqat xorijiyʻ ʻ
kapitalni jalb qilish orqali mumkin edi, ya ni yirik kreditlar olish, xalqaro konserni
ʻ
tashkil qilish va hokazo.
Shunday qilib, Sun Yatsen mamlakatda uzunligi qariyb 160 ming km bo lgan
ʻ
temir yo llar tarmog ini ulkan qurilishi uchun o n yillik loyihani ishlab chiqdi.
ʻ ʻ ʻ
Ushbu reja beshta temir yo l tizimini yaratishni ko zda tutadi: Markaziy, Janubi-
ʻ ʻ
Sharqiy, Shimoli-Sharqiy, Shimoli-G arbiy va Baland tog lar (mamlakatning
ʻ ʻ
g arbiy va janubi-g arbiy qismida), shuningdek, temir yo l temir yo llarining temir
ʻ ʻ ʻ ʻ
yo l va temir yo llarining temir yo llarini qurish bo yicha lokomotiv va
ʻ ʻ ʻ ʻ
vagonsozlik zavodlarini qurish, 1918-yilda o zining “Mamlakat qurilish dasturi”
ʻ
fundamental asarida davlat ahamiyatiga ega bo lgan sanoat tarmoqlari - temir
ʻ
yo llar, tog -kon sanoati, uchta ulug vor portlar (Shimoliy, Sharqiy va Janubiy)
ʻ ʻ ʻ
qurilishi, barcha energetika va infratuzilma nazorat va rahbarlik ostida bo lishi
ʻ
kerakligi haqidagi tezisda muallif g alla savdosi bo yicha yagona eksport bo limi,
ʻ ʻ ʻ
ipakchilik va choy yetishtirishni boshqarish bo yicha yagona bo lim tashkil etish
ʻ ʻ
bo yicha takliflar bilan to ldiradi. Bu organlarni u bir tomondan ishlab
ʻ ʻ
chiqarishning milliy tashkilotchilari sifatida, ikkinchi tomondan tashqi savdoda
davlat monopoliyasini qisman amalga oshiruvchi apparat sifatida tasavvur qilgan.
To qimachilik va oziq-ovqat sanoatini, ayniqsa, charm va jun ishlab chiqarish kabi
ʻ
rivojlanmagan, ammo muhim tarmoqlarni rivojlantirish, yerlarda tartibga
solinadigan don zaxiralariga ega bo lgan mamlakatimizda yagona saqlash va
ʻ
elevator inshootlarini yaratish bo yicha rejalar aniq belgilangan.
ʻ
Sun shuningdek, Xitoyning oziqlanishi muammosini hal qilish uchun
mo ljallangan oziq-ovqat sanoatiga (shu jumladan qishloq xo jaligi mahsulotlarini
ʻ ʻ
ishlab chiqarishga) alohida e tibor qaratdi. Uning yechimi tashlandiq yerlardan
ʻ
foydalanish, chekka viloyatlarda yangi yer resurslarini o zlashtirish va ekin
ʻ
maydonlarida hosildorlikni oshirish bilan bog liq edi. Sun Yatsen barcha qishloq
ʻ
xo jaligi ishlarini ilmiy asosda zamonaviy qishloq xo jaligi texnikasidan
ʻ ʻ
foydalangan holda amalga oshirishni taklif qildi. Dastur muallifi avtotransportni
25

rivojlantirish istiqbollarini Xitoyda 1 million milya avtomobil yo llari qurish, keyinʻ
esa avtomobil zavodlarini qurish zarurati bilan bog ladi.
ʻ
Sun Yatsen moddiy farovonlik va iqtisodiy taraqqiyotga erishishda muhim
o rin tutgan tog -kon sanoatini rivojlantirish yo llarini ham ko rib chiqdi. Shunday
ʻ ʻ ʻ ʻ
qilib, u janubi-g arbiy viloyatlar, Yanszi vodiysi, Shinjon, Shimoli-Sharqiy, Sinxay
ʻ
va Tibetdagi temir rudasining boy konlarini tilga oldi va u yerda metallurgiya
zavodlari qurishni tavsiya qildi.
Reja Sichuan, Shinjon va Shensidagi boy, ammo hali topilmagan neft
zaxiralari haqida mulohazalarni o z ichiga olgan. Sichuan va Yunan
ʻ
provinsiyalarida mis zahiralarini o zlashtirish uchun muallif mis konlariga
ʻ
zamonaviy mashinalar o rnatish orqali katta investitsiyalar jalb qilishni tavsiya
ʻ
qilgan. Aynan "Sanoat rejasi"da Sun Yatsenning ishlab chiqaruvchi kuchlarning
rivojlanishi haqidagi g oyalari eng to liq ishlab chiqilgan. Shunday qilib, ushbu
ʻ ʻ
batafsil rejani uchta asosiy yo nalishda umumlashtirish mumkin: birinchidan,
ʻ
infratuzilmani, ayniqsa, temir yo l va dengiz portlarini jadal rivojlantirish;
ʻ
ikkinchidan, sanoat, birinchi navbatda, og ir va tog -kon sanoati, shuningdek, oziq-
ʻ ʻ
ovqat, engil, avtomobil, poligrafiya va uy-joy qurilishining jadal rivojlanishi;
uchinchidan, qishloq xo jaligini mexanizatsiyalash orqali rivojlantirish, qishloq
ʻ
xo jaligi texnologiyasini takomillashtirish, qishloq ijtimoiy tuzilishini bosqichma-
ʻ
bosqich o zgartirish asosida sug orishni rivojlantirish. Bundan tashqari, rejada
ʻ ʻ
nafaqat umumiy texnik-iqtisodiy vazifalar belgilandi, balki zamonaviy ishlab
chiqarish apparati qurilishini batafsil ishlab chiqish ham ta minlandi. Sun
ʻ
Yatsenning bu rejalari uning jahon ilm-fani va texnikasining barcha yutuqlaridan
foydalangan holda mamlakatni modernizatsiya qilish istagini, an anaviy xitoy
ʼ
izolyatsiyasidan xalos bo lish va Xitoyni umumbashariy taraqqiyot oqimiga
ʻ
kiritish istagini to liq ochib berdi.
ʻ
Ushbu o zgarishlar dasturining boshlang ich nuqtasi jamiyatning butun
ʻ ʻ
hayotida davlatning hal qiluvchi roli g oyasidir. Progressiv ijtimoiy-iqtisodiy
ʻ
o zgarishlar Sun Yatsen tomonidan Xitoy milliy davlatining ijtimoiy-iqtisodiy
ʻ
rolining uzluksiz o sishi sifatida tushunilgan. Chunki qoloq yarim mustamlaka
ʻ
26

tuzilmasidan davlat va o zaro manfaatli sheriklik bilan xususiy tadbirkorlik, keyinʻ
esa xususiy tadbirkorliksiz davlat-kapitalistik tuzumga, kapitalni to liq davlat
ʻ
markazlashtirishga o tdi. U agrar muammoni davlat tomonidan tartibga solish yo li
ʻ ʻ
bilan hal etishni ham o ylagan edi. Differensial rentani qo lga kiritgan davlat
ʻ ʻ
tomonidan yagona soliqni joriy etish va boshqa barcha tovlamachiliklarni bekor
qilish, Sun Yatsenning fikricha, dehqonlarni ekspluatatsiya qilishning an anaviy
ʻ
tizimini (davlat-byurokratik, sudxo rlik, renta) buzishi kerak. Shu bilan birga, Sun
ʻ
Yatsen an anaviy ekspluatatsiya tizimini yo q qilish va yer munosabatlarini
ʻ ʻ
o zgartirishning o zi qishloqning va butun mamlakatning qoloqlik va qashshoqlik
ʻ ʻ
muammosini hal qilmasligini tushundi. U bu muammolarning yechimini
mamlakatni sanoatlashtirish dasturini jadallik bilan amalga oshirayotgan milliy
davlat ko magida qishloqning ishlab chiqaruvchi kuchlarini (mexanizatsiyalash,
ʻ
elektrlashtirish, irrigatsiya va boshqalar) rivojlantirishda ko rdi. Shuning uchun
ʻ
agrar masalani hal qilish Xitoyni ijtimoiy-iqtisodiy va texnik-iqtisodiy qayta qurish
umumiy dasturining ajralmas qismi sifatida talqin qilindi.
Umuman olganda, Sun Yatsenning 1912-1920 yillardagi nutqlari va
yozuvlarida bayon etgan iqtisodiy qarashlarida iqtisodiyotni davlat boshqaruvi va
uning asosiy tarmoqlari ustidan so zsiz markazlashtirilgan nazorat g oyasi o rin
ʻ ʻ ʻ
olgan.
Sanoatni rivojlantirish dasturining kuchli tomonlari asosan agrar muammoni
hal qilish va qishloq xo jaligini yuksaltirish bo yicha aniq dasturning yo qligi bilan
ʻ ʻ ʻ
inkor etildi va busiz sanoatlashtirish, mamlakatning butun iqtisodiyotini
yuksaltirish muammosini hal qilish mumkin emas edi. Sun Yatsen o z asarida
ʻ
Xitoyda davlat-monopoliya xarakteriga ega bo lgan takomillashgan kapitalizmni
ʻ
rivojlantirish imkoniyati haqida yozgan. Uilson doktrinasidan ta sirlangan muallif
ʻ
Birinchi jahon urushi tugashi natijasida bo shatilgan xorijiy kapitalning keng
ʻ
oqimiga umid qilgan. Sun Yatsenning iqtisodiy dasturida bevosita xalq
ommasining farovonligini oshirishga, aholining xarid qobiliyatini oshirishga
qaratilgan talablar yo q edi. 1911-1913 yillardagi Sinxay inqilobi g alabasidan
ʻ ʻ
keyin respublika tuzumining shakllanishining Xitoy tajribasini o rganish kerak edi.
ʻ
27

Sun Yatsenning nazariy merosiga murojaat qilmasdan mumkin emas. Ushbu
merosni o rganish Xitoy siyosiy tizimini modernizatsiya qilish jarayoniningʻ
dastlabki bosqichini tushunish uchun juda muhim, siyosiy usullar orqali iqtisodiy
taraqqiyotni ta minlashga qaratilgan. Bu yo lda Xitoy qisqa tarixiy davrda o z
ʻ ʻ ʻ
siyosiy tizimining fundamental asoslariga ta sir qilmasdan muhim iqtisodiy
ʼ
muvaffaqiyatlarga erishdi 39
.
39
Ст. опубл.: Общество и государство в Китае: XLII научная конференция: Часть. 1 / Ин-т востоковедения
РАН. - М.: Учреждение Российской академии наук Институт востоковедения (ИВ РАН), 2012. - 395 стр. -
Ученые записки Отдела Китая ИВ РАН. Вып. 6. С. 200-204.
28

XULOSA
XIX-XX asrlar oxirida Xitoy jamiyat hayotining barcha sohalarini qamrab
olgan jiddiy ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy inqirozni boshdan kechirdi. O sha davrdaʻ
davlatni boshqargan Manjurlar sulolasi Xitoy xalqining ko pchiligining milliy
ʻ
manfaatlariga javob bermas edi. Bunday sharoitda aholining turli qatlamlarini
qamrab olgan birlashgan norozilik fronti tuzildi.
Sinxay inqilobining boshlanishiga kelib, Manjurlar ommaga qarshilik
ko rsatishga umuman kuchga ega emas edi. Sin sulolasi barbod bo ldi, inqilobning
ʻ ʻ
g olib kuchlari Xitoyda demokratik qadriyatlarga asoslangan jamiyat yaratishga
ʻ
harakat qildilar. Sun Yatsen ana shunday o zgarishlarning mafkurachilaridan biri
ʻ
va tashkilotchisi bo lgan. Biroq, aholining barcha siyosiy faol qatlamlari uning
ʻ
g oyalarini qabul qilishga tayyor emas edi.
ʻ
Xitoy inqilobining rahbari Sun Yatsen yoshligidanoq o z xalqining
ʻ
mustaqilligi uchun kurash g oyasi bilan qiziqdi. Yevropa ta limini olganidan
ʻ ʻ
so ng, u Yevropa madaniyatiga xos bo lgan demokratiya va erkinlik g oyalarini
ʻ ʻ ʻ
tushundi. Xalq farovonligi uchun kurashning tinch usullaridan hafsalasi pir bo lib,
ʻ
u Xitoyda inqilob tayyorlashga kirishdi, shu munosabat bilan Xingzhonghui
( Xitoy tiklanish ittifoqi) partiyasini tuzdi.
Hukumat inqilobchilar qo zg olonlarini muvaffaqiyatli bostirdi va Sun
ʻ ʻ
Yatsen chet elda yashirinishga majbur bo ldi, ammo u yerda ham u hukumat
ʻ
agentlari qo liga tushdi. U katta qiyinchilik bilan o zini ozod qilishga muvaffaq
ʻ ʻ
bo ldi, shundan so ng u inqilobga tayyorgarlik ko rishda davom etdi. Xitoyda
ʻ ʻ ʻ
boshlangan va inqilobiy kurashga aylangan tartibsizliklar Sun Yatsenni Xitoyga
qaytishga majbur qildi. Uning “xalqning uchta tamoyili”: millatchilik, demokratiya
va xalq farovonligi ko plab tarafdorlarini topdi
ʻ . “Millatchilik” deganda Manjurlar
sulolasining ag darilishi mamlakatning qoloqligi va zaifligi ramzi sifatida
ʻ
tushunilgan. Demokratiya tamoyili imperator hokimiyatini yo q qilishni va
ʻ
demokratik konstitutsiyaviy tuzumni joriy etishni nazarda tutgan, xalq farovonligi
tamoyili esa ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish bilan bog liq edi.
ʻ
G arbning kuchlari inqilobchilar tomonidan modernizatsiya jarayonida potentsial
ʻ
29

ittifoqchilar sifatida ko rib chiqildi, bu G arbning o zi uchun foydali edi, chunkiʻ ʻ ʻ
hukmron tuzumning zaiflashishi uning manfaatlariga mos edi.
1912-yil 1 yanvarda Sin sulolasi hokimiyatini ag darib, Xitoy Respublikasi
ʻ
tashkil etilgani e lon qilindi va tez orada parlament saylovlari bo lib o tdi,
ʻ ʻ ʻ
prezident etib saylangan Sun Yatsen tarafdorlari darhol “uch xalq printsipi” dan
ikkitasi - millatchilik va demokratiyani amalga oshirdilar. Xalq farovonligi bilan
bog liq vaziyat yanada og ir edi. Siyosiy beqarorlik davlat sotsializmi qurilishiga
ʻ ʻ
to sqinlik qildi. Bir necha oy ichida Sun Yatsen ixtiyoriy ravishda general Yuan
ʻ
Shikay foydasiga prezidentlikdan ketadi, u tez orada yangi imperator bo lishga
ʻ
harakat qiladi. Uning urinishlari boshqa mintaqaviy harbiy-siyosiy guruhlarda
raqiblarini topadi va 1916-yilgi fuqarolar urushi natijasida Yuan Shikay siyosiy
maydondan chetlashtiriladi va unga militaristlar kiradi.
Diktator Yuan Shikay vafotidan keyin Xitoydagi ichki siyosiy vaziyat turli
militaristik klanlar o rtasidagi kurash bilan belgilana boshladi. Shtatning Shimoliy
ʻ
va Janubga bo linishi jarayoni sodir bo ldi. Bu voqealarning barchasi xorijiy
ʻ ʻ
davlatlarning aralashuvi bilan murakkablashdi. Bu vaqtda Sun Yatsen Chjunggo
Gomindan (Xitoy milliy partiyasi) partiyasini tuzdi. Komintern Xitoyda
bo layotgan voqealarga qiziqib qoldi, u Xitoy xalqining xalq-ozodlik kurashini
ʻ
qo llab-quvvatlashga qaror qildi. Xitoyning siyosiy hamkoriga aylangan Xitoy
ʻ
Kommunistik partiyasi o z pozitsiyalarini mustahkamladi. Ko p jihatdan, bu Sun
ʻ ʻ
Yatsenning shaxsiy xizmatlari bo lib, u partiya rahbariyatini birlashgan
ʻ
antiimperialistik frontni rivojlantirish zarurligiga ishontira oldi.
Sinxay inqilobidan keyin Sun Yatsen o zining mafkuraviy tuzilmalarini qayta
ʻ
ko rib chiqdi. Uning inqilobdan keyingi Xitoy yangi, demokratik va erkin hayot
ʻ
kechiradi, degan ishonchi oqlanmadi.
Sun Yatsen inqilobiy armiyaga tayangan yangi Gomindan partiyasini tuzishda
faol ishtirok etdi . Uning yangi dasturi yangilangan nashrni o z ichiga olgan uchta
ʻ
tamoyilga asoslangan edi. Endi millatchilik Xitoy militarizmi va jahon
imperializmiga qarshi kurashda namoyon bo ldi, demokratiya “besh kuch”
ʻ
konstitutsiyasiga asoslanishi kerak edi. Bular qonun chiqaruvchi, sud, ijro etuvchi,
30

ekspertiza va nazorat vakolatlari edi. Xalq farovonligi yer masalasini adolatli hal
etish bilan bog liq edi. Bularning barchasida Sun Yatsen Sovet rahbariyatidanʻ
yordam topdi.
Sun Yatsenning qat iyatliligi va xarizmasi tufayli Xitoy Kommunistik
ʻ
partiyasi vakillari Gomindanga qo shildi va bu birlashgan antiimperialistik frontni
ʻ
yaratishga imkon berdi. Sun Yatsenning kuchi uning eng murosasiz raqiblari
tomonidan hisoblanishi kerak edi. Ammo uning kutilmagan o limi maqsadlariga
ʻ
muvaffaqiyatli erishishga to sqinlik qildi. Gomindan ichida nizolar kelib chiqa
ʻ
boshladi va bu partiyani zaiflashtirdi. Ammo Sun Yatsenning falsafiy va nazariy
merosi mamlakatning barcha etakchi siyosiy kuchlari tomonidan talab bo lib qoldi.
ʻ
Sun Yatsen Xitoy tarixidagi alohida shaxs edi. U dehqon oilasidan bo lib, hali
ʻ
ham oliy ma lumot olishga muvaffaq bo ldi va butun umrini xalqqa xizmat
ʻ ʻ
qilishga bag ishladi. U o z mamlakatining haqiqiy vatanparvari edi. Uning asosiy
ʻ ʻ
faoliyati hukmron Sin monarxiyasini ag darish edi. Bundan tashqari, u Xitoyni
ʻ
inqirozdan olib chiqib, uni o zgartirmoqchi edi. U “Davlat qurilishi dasturi”da bu
ʻ
boradagi asosiy fikrlarni bayon qildi.
Ushbu dastur uchta mustaqil asarni o z ichiga oldi, ular Birinchi jahon
ʻ
urushidan keyin paydo bo lgan yangi sharoitlarda Sun Yatsenning siyosiy va
ʻ
iqtisodiy dasturini tizimli ravishda yoritishga urinish edi. Sun Yatsenning rejalari
urushdan keyin Birinchi jahon urushi qatnashchilari o rtasidagi imperialistik
ʻ
qarama-qarshiliklarni tinch yo l bilan hal qilish imkoniyati va kuchlarning Xitoyga
ʻ
nisbatan siyosatini o zgartirishga umid qilish haqidagi o ziga xos illyuziya sifatida
ʻ ʻ
harakat qildi.
Sovet Ittifoqi Sun Yatsenning qarashlari rasmiy mafkuraga to g ri kelmaydi,
ʻ ʻ
ular noto g ri, umidsiz va utopik deb hisoblardi. Biroq, Sun Yatsen hali ham sovet
ʻ ʻ
tarixshunosligidagi eng hurmatli tarixiy shaxslardan biriga aylanishga muvaffaq
bo ldi.
ʻ

31

FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Белов Э.А. Учанское восстание (1911 г.) / Е.А. Белов. - М.: Наука, 1971. -
250 с.
2. Бороч, Л.Н. Союз китайского возрождения / Л.Н. Бороч. - М.: Наука, 1971.
- 203 с.
3. Бороч, Л. Н. Китай и общественное мнение о социализме (начало 20 века) /
Л. Н. Бороч. - М.: Наука, 1984. - 300 с.
4. Ермашев, И.И. Сунь Ятсен / И.И. Ермашев. - М.: Молодая гвардия, 1964. -
320 с.
5. Ефимов Г.В. Некоторые сведения о революционной деятельности Сунь
Ятсена в 1907-1909 гг. / Г.В. Ефимов // Сунь Ятсен. 1866-1986: К 120-летию
со дня рождения : суббота _ статьи, воспоминания, документы и материалы. -
М.: Наука, 1987. - 319 с.
6. Ефимов, Г.В. Сунь Ятсен. Найти путь. 1914-1922 / Г.В. Ефимов. - М.:
Наука, 1981. - 243 с.
7. Ма Луншань. Дискуссия китайских ученых по вопросам народничества и
китайской революции // Проблемы Дальнего Востока. - 2003. - № 2. - С. 126-
128.
8. Мамаева, Н.Л. Гоминьдан в китайском национально-революционном
движении 1923-1927 гг. / Н.Л. Мамаев. - М.: Наука, 1991. - 211 с.
9. Меликсетов, А. В. Китайская история / А. В. Меликсетов. - 3-е издание,
ред. и приложение - М. : "ОНИКС", 2007. - 752 с.
10. Непомин, О.Э. История Китая. XX век / О.Е. Непомин. - М.: Институт
востоковедения РАН, 2011. - 736 с.
11. Общество и государство в Китае: XLII научная конференция: Часть. 1/
Институт востоковедения РАН. - М.: Институт востоковедения (ИВ РАН)
РАН, 2012. - 395 с.
12. Синьхайская революция. 1911-1913 : сборник документов и материалов /
отв. изд. СЛ Тихвинский. - М.: Наука, 1968. - 348 с.
32

13. Социальный строй Китая: первая половина XIX-XX вв. / отвечать. изд.
О.Е. Непомин, Н.И. Фомин. - М.: Наука. Главное издание восточной
литературы, 1990. - 436 с.
14. Сунь Ятсен. Избранные произведения / Сунь Ятсен; изд. С.Л. Тихвинский
- Издание 2-е, исправленное. и приложение - М.: Наука, главное издание
восточной литературы, 1985. - 759 с.
15. Тихвинский С.Л. Избранные произведения: в 5 кн. Книга. 2. История
Китая в первой четверти 20 века / С.Л. Тихвинский – М.: Наука, 2006. – 288 с.
16. Тихвинский, С.Л. Сунь Ятсен — великий китайский революционер-
демократ, друг Советского Союза / С.Л. Тихвин // Сунь Ятсен. 1866-1986: по
случаю 120-летия со дня рождения: суббота. статьи, воспоминания,
документы и материалы. - М.: Наука, 1987. - 319 с.
17. Тихвинский, С.Л. Реформы и революции в Китае / С.Л. Тихвинский //
Новая и новейшая история. - 1999. - № 2. - С. 3-15.
18. Хохлов А.Н. Сунь Ятсен и его планы строительства железных дорог в
Китае. // Вопросы истории. - 2006. - № 5. - С. 118.
19. Черепанов, А.И. Записки военного советника в Китае. Из истории первой
гражданской революционной войны (1924-1927 гг.) / А. И. Черепанов. - М.:
Наука, 1964. - 288 с.
33

Sun Yatsenning Xitoyni rivojlantirish siyosati

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi