Surinkali kasallikning pisixologik oqibatlari va unga qarshi kurashish mexanizmlari - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	135.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

Surinkali kasallikning pisixologik oqibatlari va unga qarshi kurashish mexanizmlari

Sotib olish

“SURINKALI KASALLIKNING PISIXOLOGIK OQIBATLARI VA UNGA
QARSHI KURASHISH MEXANIZMLARI”
MUNDARIJA:
KIRISH .............................................................................................................................................................. 2-3
I-BOB. BEMORLARNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI. SURUNKALI
KASALLIKLARNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI ................................... 4-18
I.1. Bemorlarda psixologik xususiyatlarining yuzaga kelishi va mavzuga oid tarixiy
jarayonlar .......................................................................................................................................... 4-7
I.2. Surunkali kasalliklarning psixologik xususiyatlari ........................................ 9-18
II-BOB. SURINKALI KASALLIKNING PISIXOLOGIK OQIBATLARI VA
UNGA QARSHI KURASHISH MEXANIZMLARI ................................................... 19-46
II.1. Surinkali kasalliklar va ularning turlari ............................................................ 19-38
II.2. Surinkali kasalliklarga chalingan bemorlar psixologiyasi va davolash
mexanizmi ………………………………………………………………………………………………..... 39-46
XULOSA ............................................................................................................................................................. 47
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................... 48-
49
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ta’lim
siyosatining muhim masalalaridan biri yosh avlodni har tomonlama barkamol
insonlar qilib tarbiyalashdir. Albatta, barkamol inson deganda ma’naviy jihatdan
yetuk o‘z Vatanining tarixi buguni va kelajagi uchun qayg‘uradigan, shuningdek
jamiyatning iqtisodiy taraqqiyotiga o‘z hissasini qo‘shish ishtiyoqida yonib
yashaydigan shaxsni tushunish bugungi kun talabiga mos keladi. Lekin ushbu
tushunchaga tahliliy yondashilsa , uning naqadar serqirra murakkab va har
tomonlama umuminsoniy qadriyatlarga mos kelishini idrok etish mumkin.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tibbiyot xodimlari bilan ochiq muloqot vaqti da
aytilgan har bir vazifa bo yicha aniq moliyaviy manbalar, texnik yechimlar vaʻ
amaliy mexanizmlar belgilandi.
– Biz xalqimiz salomatligi uchun har qancha mablag va kuch-imkoniyat
ʻ
sarflashga tayyormiz. Shaxsan men uchun xalqimiz salomatligi hamma narsadan
ustun va qadrli. Lekin sohaga ajratilayotgan mablag lardan to g ri
ʻ ʻ ʻ
foydalanilyaptimi? Meni shu savol ko p o ylantiradi. Soha rahbarlari har bir
ʻ ʻ
so mning qadriga yetishi, ularning samarasini odamlarimiz o z hayotida his etishi
ʻ ʻ
lozim, – dedi Prezident 1
.
Tibbiyot psixologiyasi quyidagi asosiy masalalarni o‘rganadi: 1) bemor va
tibbiyot xodimining shaxsi , ular orasidagi o‘zaro munosabatlarni; 2)
psixoprofilaktika, psixogigiyena va deontologiya muammolarini; 3) shifokor siri
va etikasini ; 4) yosh bilan bog‘liq tibbiy-psixologik muammolarni; 5) sezgi va
idrok, diqqat va xotira, shaxs, xulq-atvor , temperament, stress, hissiyot, tafakkur,
ong va ularning xususiyatlarini ; 6)psixologik tekshirish usullarini. Shuningdek,
ushbu fan psixogen va organik kasalliklarda kuzatiladigan psixologik
o‘zgarishlarning etiologiyasi, klinikasi va diagnostikasini o‘rganib, davolash
choralarini ishlab chiqadi. Tibbiy psixologiyaning asosiy yo‘nalishlaridan biri
1
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2023-yil 18-mart kuni tibbiyot xodimlari bilan
ʻ
ochiq muloqotidan.
2

insonga psixologik ta’sir o‘tkazish orqali uni davolashdir. Tibbiyot psixologiyasini
boshqa tibbiyot fanlaridan ajratib o‘rganish xato bo‘ladi.
Kurs ishining maqsadi : Surinkali kasallikning pisixologik oqibatlari va unga
qarshi kurashish mexanizmlarini o‘rganish.
Kurs ishining predmeti: Surinkali kasalliklar va ularning psixologiyaga
ta’siri va turli xil surinkali psixologik kasalliklardir.
Tadqiqotning vazifalari :
1. Surinkali kasallikning pisixologiyaga bog‘liqligini nazariy tahlil qilish;
2. Surinkali kasallikning pisixologik oqibatlarini aniqlash;
3. Surinkali kasalliklarga qarshi kurashish mexanizmlari yoritish ;
4. Xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish ;
Muammoning o‘rganilganlik darajasi: D.B.Elkonin, G.A.Sukerman
V.VRubsov, J.Piaje, M.G.Davletshin, E.G‘.G‘oziyev, M.Karimova, I.Pavlov,
V.S.Merlin J.Lokklar tomonidan o‘rganilgan.
Kurs ishining tuzulishi: Ushbu kurs ishi, kirish, ikki bob, 4 paragraflar,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
3

I-BOB. BEMORLARNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI. SURUNKALI
KASALLIKLARNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
I.1. Bemorlarda psixologik xususiyatlarining yuzaga kelishi va mavzuga
oid tarixiy jarayonlar haqida.
Qadimgi jamiyatning kasalliklarga bo‘lgan munosabati Suqrotning “Ko‘zni
boshsiz, boshni tanasiz, xuddi jonsiz tana kabi davolash noto‘g‘ri” iborasida aniq
tasvirlangan. Ammo asta-sekin tibbiyot bu an’analardan uzoqlashdi va tanalarni
davolashga ixtisoslasha boshladi. Platon bu haqda o‘z dialoglarida shunday gapiradi:
“... kasalliklarni davolashda eng katta xato shundaki, tana shifokorlari va ruh uchun
shifokorlar mavjud, chunki biri ikkinchisidan ajralmasdir - lekin aynan shu narsa.
Yunon shifokorlari ko‘rmaydilar va shuning uchun ularni juda ko‘p kasalliklardan
qochadi; ular hech qachon butunlikni ko‘rmaydilar. Ular o‘z tashvishlarini
to‘g‘rilikka aylantirishlari kerak, chunki hamma o‘zini yomon his qilgan joyda,
uning bir qismi sog‘lom bo‘lolmaydi” 2
.
Surinkali kasallik, umumiy ravishda bir nevroloji holat bo‘lib, insonning
o‘zining o‘zini boshqarish qobiliyatini ta’sir qiladi. Bu holatda inson kaslarning
kontrolini yo‘qotadi va keyinchalik qon oqimini va hohlagan harakatni bajarish
imkoniyatini cheklab qo‘yadi. Bu xalqaro tarzda "parkinson kasalligi" deb ataladi.
Surinkali kasallikning psixologik oqibatlari shu kasallik bilan bog‘liq bo‘lib,
insonning o‘zini yengil, yorug‘likdan mahrum his qilishi va harakatni to‘xtatishga
majbur bo‘lishi bilan bog‘liqdir. Bu oqibatlar boshqacha sharoitlar bilan birga,
insonning o‘zining o‘ziga qarshi hissiyotlari va o‘z-o‘zini yaxshi his qilishga
bo‘lgan tajribalari bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Surinkali kasallik ko‘rsatgichlari
o‘zgarib yurishga qodir va bu kasal insonlar o‘zining o‘ziga yoqadi va o‘z-o‘zini
qo‘llab-quvvatlash uchun qo‘shimcha o‘zlashtiruvchi vositalar va tashvishlardan
foydalanishlari kerak bo‘ladi.
Surinkali kasallik bilan kurashishning psixologik mexanizmlari jihatdan bir
nechta ko‘rsatkichlarga asoslangan bo‘lishi mumkin:
2
Платон. Диалоги.– М.: Изд-во АСТ, 2006.– 560 с.
4

1. Ma’naviy qo‘llanmalar: Kasallikning psixologik oqibatlari bilan kurashish
uchun ma’naviy qo‘llanmalar, masalan, psixoterapiya, nafas olish va
meditatsiyadan foydalanish, kasallik bilan bog‘liq qadriyatlar va hissiyotlarni qayta
joylash, qiziqishlarni oshirish va o‘z-o‘zini qo‘llab-quvvatlashga yordam berishni
o‘z ichiga oladi.
2. Doimiy ravishda faol bo‘lish: Jinoyatga qarshi kurashishning bir qismi,
kasal holatda ham faol bo‘lishni talab qiladi. Aktiv faoliyat, masalan, kasallik
belgilari bilan kurashish uchun jismoniy mashqlar va harakatlar, kasallikning
psixologik ta’sirlarini kamaytirishga yordam berishi mumkin.
3. Keng doirali o‘zaro aloqalar: Kasal insonlar uchun doimiy aloqalar va
mustahkamlashuvning ahamiyati juda muhimdir. Do‘stlar, oila a’zolaridan yoki
yoqimtoy kasallikning o‘ziga xos guruhlaridan yordam olish, kasal insonlarga
muvofiqlashish, ularga qo‘llab-quvvatlash va ularning emotsional muhitini
mustahkamlash uchun juda muhimdir.
4. Yordam olish: Kasal insonlar uchun yordam olish, o‘z-o‘zini qo‘llab-
quvvatlash va uning o‘ziga qarshi hissiyotlari bilan kurashishda muhim o‘rin
tutadi. Yordam olish, kasallikni tahlil qilish, ma’lumot olish va tibbiy yordam
ko‘rsatish orqali shaxsiy qo‘llanmalar va xizmatlardan foydalanishni o‘z ichiga
oladi.
5. Tarbiya: Surinkali kasalligi bilan kurashishning bir qismi tarbiyaviy
o‘zgarishlarni talab qiladi. Kasal insonlar uchun tarbiya, o‘z-o‘zini qo‘llab-
quvvatlashni o‘rganish, o‘z-o‘zini qo‘llab-quvvatlash uchun qo‘shimcha umumiy
bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishni o‘z ichiga oladi.
Surinkali kasallik bilan kurashishning mexanizmlari shaxsiy va individual
bo‘lishi mumkin, chunki har kasal insonning holati va talablaridan foydalanish
usullari o‘zaro farq qilishi mumkin. Biroq, o‘z-o‘zini qo‘llab-quvvatlash,
qo‘zg‘atish, yorug‘lik va yengil bo‘lish uchun quyidagi umumiy maslahatlar
yordam berishi mumkin:
5

- Tashvish va qo‘rqularni boshqarish: Tashvish va qo‘rqular surinkali
kasallikning oqibatlari bilan ko‘p muloqotda bo‘ladi. Bunday holatlarda,
meditatsiya, nafas olish va yogadan foydalanish, kasallik bilan bog‘liq qo‘rqular
bilan kurashishga yordam berishi mumkin.
- Yurish va harakat: Surinkali kasalligi bilan kurashishda tibbiy mashqlarni
qo‘llash juda muhimdir. Uchuvchi harakatlar, masalan, fizioterapiya mashqlari va
kasallikning o‘ziga xos fiziksel terapiyalar, kasallik belgilari va simptomlarini
yengil qilishga yordam berishi mumkin.
- Ma’naviy qo‘llanmalar va psixoterapiya: Psixoterapiya, kasal insonning o‘z-
o‘zini qo‘llab-quvvatlashi va o‘z-o‘zini tushunishida yordam berishi mumkin.
Kognitiv-davriy terapiya (KDT), davrli ravishda o‘zgarishlarni o‘rganish va o‘z-
o‘zini qo‘llab-quvvatlashni o‘rgatishda yordam berishi mumkin.
- Yaxshi yashash xavfsizligi: Surinkali kasallik bilan kurashishda yaxshi
yashash xavfsizligi juda muhimdir. Bu qo‘llanmalar, kasallikning o‘ziga xos
risklari va qo‘zg‘atishlarni kamaytirish, yengil va qo‘zg‘atishlarda ko‘rsatuvlar
uchun ergonomik o‘zgarishlarni qabul qilishni o‘z ichiga oladi.
Surunkali kasalliklar degan ifoda juda umumiydir va bir nechta o‘zaro
bog‘liqli kasalliklarni o‘z ichiga oladi. Bu o‘z ichiga zaxiraliklar, viruslar,
bakteriyalar, parazitlar va boshqa o‘zgaruvchan faktorlardan kelib chiqqan
kasalliklarni o‘z ichiga oladi.
Surunkali kasalliklar qatorining misollaridan ba’zilari quyidagilardir:
1. Sochli kasalliklar: Misol uchun, yallig‘lanish va yalanchiq kasalliklari
(masalan, yallig‘lanish, alopesiya), sochli pechaklar (masalan, pedikuloz) va
boshqalar.
2. O‘g‘itli kasalliklar: Bu qator ichiga og‘iz, qon, burun, g‘isht, quloq va
boshqa o‘g‘itlarni kasalliklari kiradi. Misol uchun, og‘iz yopish-kichikliklar,
tonsillit, sinuzit, otit va boshqalar.
6

3. Dermatologik kasalliklar: Bu kasalliklar teri, kuyunchaklarni, kuzatuv
organlarini, ongli va boshqa teri tarkibidagi hududlarni kasallaydi. Misol uchun,
dermatit, ekzema, psoriaz, dermatofitlar (kurakchilik) va boshqalar.
4. Kuchli kasalliklar: Bu qator ichida kardiovaskulyar tizimning kasalliklari
(masalan, ishemik kasalliklar, qon oqimlarining kasalliklari), respirator tizimning
kasalliklari (masalan, bronxit, pnemoniya), g‘arb tizimning kasalliklari (masalan,
g‘arbiy kasalliklar, diabet) va boshqalar kelaydi.
5. O‘rnak kasalliklar: Bu qator ichida xotin-kasalot, kasalot va boshqa jinsiy
tarzda o‘rnak kasalliklar kelaydi.
Somatik va aqliy jarayonlarning ajralmasligi haqidagi bilimlar uzoq vaqtdan
beri mavjud edi, ammo bu g‘oyalar nisbatan yaqinda kontseptual xususiyatga ega
bo‘la boshladi. “Psixosomatika” atamasi 1818-yilda paydo bo‘lgan va nemis
shifokori R.Geynrot bu tushunchani kiritgan. Va 1822-yilda J.Yakobi
“somatopsixiya” tushunchasini kiritdi va shu bilan bir qator kasalliklarning paydo
bo‘lishida tana omilining asosiy rolini ta’kidladi. Shu bilan birga, ilmiy tibbiyotning
kelib chiqishida kasallikning umumiy kontseptsiyasini talqin qilishda ikkita
yondashuvni aks ettiruvchi ikkita maktab mavjud edi: birinchisi - Kossning
Gippokrat maktabi; ikkinchisi - birinchi anatomistlar maktabi “Knidus”. Birinchi
talqin kasallik mavzu va haqiqat o‘rtasidagi munosabatlarning buzilishi; ikkinchisi
kasallikni ma’lum bir moddiy strukturaning shikastlanishi sifatida ko‘rib chiqdi.
Kasallik va bemorni baholashning dastlabki formulalari boshqacha. Birinchi holda,
“odam kasal”, ikkinchisida “odamning kasalligi bor”. XIX asrda anatomiya,
mikrobiologiya va neyrofiziologiya sohasidagi ilmiy kashfiyotlar bilan bog liq holdaʻ
ikkinchi yo nalish o z o rnini egalladi. Psixosomatik tibbiyot tibbiyotga tor, mahalliy
ʻ ʻ ʻ
yondashuvga o‘ziga xos reaktsiya sifatida paydo bo‘ldi.
I.2. Surunkali kasalliklarning psixologik xususiyatlari haqida
Tadqiqotchilarning fikricha, hozirgi vaqtda psixosomatika deganda turli
surunkali kasalliklarning paydo bo‘lishiga psixologik omillarning ta’siri tushuniladi;
7

va somatopsixik ostida - surunkali kasalliklarning (yoki o‘tmishdagi) insonning
ruhiy holatiga ta’siri. “Psixologik holat - bu shaxsning aqliy faoliyat dinamikasidagi
barqaror integral sindrom (to‘plam) ko‘rinishidagi vaziyatni aks ettirishi, vaqt
davomiyligidagi xatti-harakatlar va tajriba birligida ifodalanadi” (A.O.Proxorov,
2004). Psixosomatik kasallik - bu fiziologik va psixologik sabablarga asoslangan
kasallik, ammo bu tibbiy aralashuvni talab qiladigan barcha alomatlarga ega
kasallikdir. Somatik sohada paydo bo‘ladigan buzilishlar keyinchalik somatik
kasalliklarning sababi bo‘lgan psixopatologik reaktsiyalarni keltirib chiqaradigan
“shafqatsiz doira" mexanizmini ham ta’kidlash kerak. Shuning uchun, agar siz faqat
an’anaviy davolanishga rioya qilsangiz, kasallik yo‘qolmaydi, relapslar davom etadi
(adekvat davolash bilan qayt qilish psixosomatikaning o‘ziga xos belgilaridan
biridir), shuning uchun psixosomatik kasalliklarga eng to‘g‘ri yondashuv bu
muammo ustida ishlashdir.
V.V.Nikolaeva, E.T.Sokolova, T.G.Goryacheva, N.A.Kovalenko va
boshqalarning ta’kidlashicha, somatik kasalliklar mavjudligi bolaning shaxsiy
rivojlanishining normal yo‘nalishini o‘zgartiradi. Qandli diabet, o‘pka kasalliklari,
gipertoniya, oshqozon yarasi, yurak-qon tomir kasalliklari, surunkali buyrak
etishmovchiligi va boshqalar kabi kasalliklarga chalingan bolalar va kattalarning
psixologik xususiyatlari o‘rganildi 3
.
Gipertenziya bilan og‘rigan bolalar hissiy jihatdan o‘zini namoyon qilish
imkoniyatlari cheklanganligi, izolyatsiya, o‘zini o‘zi tasdiqlashga bo‘lgan ehtiyoj,
hayotga keskin va talabchan munosabat bilan ajralib turadi. Bolalar va o‘smirlarda
oshqozon yarasi kasalligida egosentrik yo‘nalishning ustunligi, sevgi va e'tirofga
bo‘lgan ehtiyojning qondirilmaganligi, boshqalarga salbiy munosabat va xavotirning
kuchayishi aniqlandi. Bronxial astma bilan og‘rigan bolalar kuchli tashvish,
nevrotiklik, sezgirlik va infantilizm kabi hissiy va shaxsiy xususiyatlar bilan ajralib
turadi, bu ularga paydo bo‘lgan qiyinchiliklar va nizolarga munosib javob berishga
yoki muammoli vaziyatlarni mustaqil ravishda engishga imkon bermaydi. Qandli
3
Николаева В.В. Влияние хронической болезни на психику: Психологическое исследование. – М.:
Изд-во МГУ, 1987.– 168 с.
8

diabet bilan og‘rigan bolalarda tashvish, tajovuzkor xatti-harakatlar, introversiya,
ziddiyat, yolg‘izlik istagi va ijtimoiy vaziyatga moslashishda umumiy qiyinchiliklar
borligi aniqlandi. Erta yoshda tug‘ma yurak nuqsonlari bo‘yicha jarrohlik
amaliyotidan o‘tgan o‘smirlar sog‘lom o‘smirlardan emotsional yetuklik,
infantilizm, o‘ziga ishonchsizlik, o‘zini-o‘zi yetarli darajada baholamaslik va
mustaqillikning yo‘qligi bilan farqlanadi, bu esa uch omil: yurak xastaligi ta’sirida
yuzaga keladi 4
.
Tadqiqot E.G.Filyakova bronxial astma va
gastroduodenal patologiya bilan
og‘rigan o‘smirlarning o‘z-o‘zini tasavvurini shakllantirishning o‘ziga xos
xususiyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, surunkali
somatik kasalliklarga chalingan o‘smirlarning o‘zini o‘zi qiyofasi sog‘lom
o‘smirlarning o‘ziga xos qiyofasidan farq qilishi aniqlandi. Asosiy farq - bu
strukturaning buzilishi va kasal o‘smirlarning “ I ” tasvirining tartibga solish
funktsiyasining buzilishi. “Men” tasvirining tuzilishi disharmoniya, “men”
tasvirining tarkibiy qismlari o‘rtasidagi ichki dissotsiatsiya bilan tavsiflanadi. “Men”
imidjining tartibga solish funktsiyasini o‘zgartirish maqsadlarni belgilash
jarayonlarini buzish, shaxsiy ideallarni pasaytirish va shaxsiy rivojlanishning
potentsial imkoniyatlari va zaxiralarini sun'iy ravishda cheklashdan iborat.
Nozologik guruhlardagi yosh va jinslararo taqqoslash shuni ko‘rsatdiki, o‘zini o‘zi
tasavvur qilishning tartibga solish funktsiyasi va tuzilishining buzilishiga salbiy tana
tajribasi ta’sir qiladi: nozologiyadan qat’i nazar, kasallikning og‘irligi, shuningdek,
kasallikning davomiyligi. bronxial astma bilan og‘rigan bemorlarda kasallik,
gastroduodenal patologiyada esa - kasal bolaning jinsi 5
.
4
Коваленко Н.А. Эмоциональный и телесный опыт ребенка с бронхиальной астмой: Автореф. дис. …
канд. психол. наук.– М.,1998.– 21 с.
Гнедова С.В. Влияние социальной ситуации и состояния здоровья на развитие личностных
особенностей школьников: Автореф. дис. … канд. психол. наук. – М., 1999.– 18 с.
Горячева Т.Г. Роль детско-родительских отношений в психическом развитии подростков,
оперированных по поводу врожденного порока сердца в раннем возрасте: Автореф. дис. … канд. психол.
наук. – М., 1995. – 20 с.
5
Филякова Е.Г. Образ Я детей с хроническими соматическими заболеваниями (бронхиальная астма и
гастродуоденальная патология) / Е.Г. Филякова, В.В. Николаева, В.Н. Касаткин // Педиатрия. – 2002.– №
4.– С. 97–103.
9

Darhaqiqat, adabiyot nafaqat ma’lum bir kasallikka xos bo‘lgan bolalarning
xususiyatlarini, balki bir xil nozologiyaning kasalligiga javob berishda gender
farqlarini ham tasvirlaydi. Shunday qilib, bronxial astma bilan og‘rigan o‘g‘il
bolalarda o‘z-o‘zini hurmat qilish va ziddiyat darajasi qizlarga qaraganda pastroq.
Qizlar o‘g‘il bolalarga qaraganda o‘zlarining kasallik haqidagi g‘oyalarini bostirish
ehtimoli ko‘proq. Qandli diabet bilan og‘rigan bolalar, ularning jinsiga qarab,
kasallikning sabablarini turlicha shakllantiradilar va qizlar va o‘g‘il bolalarda ushbu
kasallikning turli xil tajribalari kasallikning turli xil ichki rasmini rivojlanishiga olib
keladi 6
.
Gender farqlari bilan bir qatorda, tadqiqotchilar bolalar va o‘smirlarning
kasallikka bo‘lgan munosabatidagi etnopsixologik farqlar masalalarini ko‘rib
chiqmoqdalar. Shunday qilib, V.A.
Saad tayanch-harakat tizimi kasalliklari bilan
og‘rigan 12-16 yoshli o‘smirlar o‘rtasida ularning kasalligiga bo‘lgan munosabat
jarayoniga ta’sir etuvchi etnodifferensiatsiyalovchi va etnointegratsion omillar
tahlilini o‘tkazdi. Rossiya va Yamandagi kasal o‘smirlarning shaxsiy xususiyatlarini
qiyosiy tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, kasal rus o‘smirlari guruhida hissiy beqarorlik,
umidsizlik va xavotirlik yanada aniqroq. Kasallikning kuchayishi bilan bu
ko‘rsatkichlar oshadi. Kasal Yaman o‘smirlari guruhida hissiy barqarorlik
ko‘rsatkichlarining o‘sishi, muvofiqlik ko‘rsatkichlarining pasayishi va ijtimoiy
faollikning o‘sishi kuzatiladi. Bu shuni ko‘rsatadiki, bu o‘smirlarda kasallik shaxsiy
resurslarni sezilarli darajada safarbar qiladi va uni engish uchun faol munosabatni
shakllantiradi. Rossiyalik o‘smirlar guruhida kasallikni emotsional baholash, tashqi
ko‘rinishga e'tiborning kuchayishi va aniq pastlik kompleksi ustunlik qiladi.
Yamanlik tengdoshlar ko‘pincha kasallikka “paranoyak” munosabatni ko‘rsatadilar,
bu kasallikka Allohning jazosi, kimningdir yomon niyati, jazosi natijasida
munosabatni aks ettiradi. Yamanlik bolalarning kasallikka bo‘lgan munosabatiga
muvofiqlik, xatti-harakatni o‘z-o‘zini nazorat qilish, mas'uliyatni oshirish kabi
6
Поппе Г.К., Броуде Л.Б. Внутренняя картина болезни у детей с бронхиальной астмой //
Психосоматические и соматопсихические расстройства у детей. – Л., 1990.– С. 49–55.
Зелинский С.М. Представление о своей болезни у детей, страдающих сахарным диабетом //
Психосоматические и соматопсихические расстройства у детей.– Л., 1990.– С. 55–59.
10

shaxsiy xususiyatlar sezilarli darajada ta’sir qiladi va rus bemorlari guruhida - hissiy
barqarorlik va neyropsik kuchlanish darajasi 7
.
Glomerulonefrit bilan og‘rigan kattalarning psixologik xususiyatlarini tavsiflab,
L.D.Zikeeva quyidagilarni ta’kidlaydi: "Buyrakning surunkali kasalliklarida
tananing ichki muhitining barqarorligi buziladi, doimiy gipertenziya va tanadan
doimiy ravishda oqsil yo‘qotilishi qayd etiladi, bu esa o‘ziga xos va aniq
asteniyaning mavjudligini keltirib chiqaradi. Astenik fon ichki organlarga nisbatan
giperesteziyaning paydo bo‘lishiga yordam beradi, bemorlarda turli xil sezgilar va
tajribalarni keltirib chiqaradi, bu esa ma’lum bir premorbid shaxsiy xususiyatlar
bilan birgalikda nevrotik kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Surunkali buyrak
kasalligida asosiy kasallik bo‘yicha nevrotik qatlamlarning klinik va psixologik
tahlili depressiv -gipoxondriakal, anksiyete-depressiv va astenodepressiv reaktsiyalar
shaklida paydo bo‘lgan nevrotik depressiv buzilishlarning etakchi rolini ko‘rsatdi.
Ushbu bemorlarning aqliy faoliyatini, xotira holatini va diqqatini o‘rganishda
L.D.Zikeeva aqliy faoliyatning beqarorligini aniqladi, bu esa aqliy jarayonlarning
charchashiga olib keldi. Bu e'tiborning o‘zgarishi va xotira buzilishi shaklida o‘zini
namoyon qildi. Ruhiy jarayonlarning bunday buzilishlari ba’zi hollarda aqliy
faoliyatning buzilishi, mulohazaning nomuvofiqligi va asab jarayonlarining
harakatchanligining buzilishiga olib keldi 8
.
T.N.Muladjonova surunkali buyrak etishmovchiligi bo‘lgan gemodializ bilan
davolanayotgan bemorlarning shaxsiyatidagi o‘zgarishlarni o‘rganar ekan, surunkali
buyrak etishmovchiligining biologik xususiyatlari - ommaviy va uzoq davom
etadigan intoksikatsiya aqliy jarayonlar dinamikasining o‘zgarishiga, operativ va
texnik qobiliyatlarning pasayishiga olib kelishini ko‘rsatdi. bemorlarning
imkoniyatlari, aqliy faoliyatning inertligi va aqliy jarayonlarning qattiqligi.
Surunkali buyrak etishmovchiligi bo‘lgan bemorlarda shaxsiyat o‘zgarishining
ijtimoiy holati salbiy va cheklovchidir. Bemorlarning ijtimoiy holati o‘zgaradi, ular
7
Саад В.А. Этнопсихологические различия отношений к болезни у подростков: Автореф. дис. …
канд. психол. наук. – СПб., 1996. – 22 с.
8
Зикеева Л.Д. Невротические реакции у больных хроническим гломерулонефритом и хроническим
пиелонефритом // Клиническая медицина.– 1974.– № 9.– С. 43–48.
11

nogironlikka o‘tkaziladi, ular odatdagi jamoa va guruhlardan ajralib chiqadi, aloqa
doirasi torayadi, shaxsiy rejalar buziladi, ma’lum maqsadlarga (xususan, kasbiy)
erishish imkonsiz bo‘ladi. odatdagi turmush tarzi o‘zgartiriladi. Surunkali buyrak
yetishmovchiligi bo‘lgan bemorlarda shaxsiyat o‘zgarishining markaziy psixologik
mexanizmi - bu “sog‘liqni saqlash” motivi - rahbar sifatida ko‘tarilish turiga ko‘ra
motivlar ierarxiyasini qayta qurish. Motivlar ierarxiyasini qayta qurish
“motivatsiyaning vaqt doirasini qisqartirish” bilan birlashtiriladi va atrofdagi voqelik
bilan semantik munosabatlarning buzilishiga, “semantik tarafkashlik” ga olib keladi.
“Salomatlikni saqlash” ning situatsion motivini ierarxiyada etakchi ma’noni
shakllantirishga aylantirish uchun shartlar - bu shaxsning premorbid xususiyatlari va
bemorning ongida kasallikning aks etish tabiati. Kasallikka munosabat - bu
shaxsning motivatsion sohasidagi o‘zgarishlarning shartlaridan biri. Gemodializni
davolashning uzoq muddatli bosqichlarida bir qator bemorlar yangi etakchi
faoliyatni rivojlantiradilar – “o‘z sog‘lig‘iga g‘amxo‘rlik qilish”. Xafagarchilik
tug‘diradigan vaziyatlarda kasallikning dastlabki bosqichlarida o‘z-o‘zidan paydo
bo‘ladigan psixologik himoya usullari tajovuzkor xatti-harakatlar turi va keyinchalik
hodisalarning ahamiyatini etarlicha baholamaslikdir 9
.
N.Pezeshkian “Psixosomatika va pozitiv psixoterapiya” kitobida buyraklar
faoliyati buzilgan odamlarni quyidagicha ta’riflaydi: “Ular poklik, ochiqlik, halollik
va xushmuomalalik bilan ajralib turadi. Aloqa sohasida ular juda ehtiyotkor, boshqa
odamlardan farqli o‘laroq, ular juda cheklangan va ishonchsizdir. Ularning
tasavvurlari ko‘pincha ulug‘vor maqsadlarga qaratilgan bo‘lib, ular o‘zlari ham
amalga oshishiga ishonmaydilar. Ular hayotning ma’nosiga shubha qilishadi.
Odatda, bunday bemorlarning ota-onalari poklik va muvaffaqiyatni juda yuqori
baholadilar. Bola tezda o‘zining jismoniy ehtiyojlarini nazorat qilishni va ularni
erishish tamoyiliga bo‘ysundirishni o‘rgandi.” 10
.
9
Муладжанова Т.Н. Психологический анализ изменений личности у больных хронической почечной
недостаточностью, находящихся на лечении гемодиализом: Автореф. дис. ... канд. псих. наук.– М., 1983.
10
Пезешкиан Н. Психосоматика и позитивная психотерапия: межкультурные и междисциплинарные
аспекты на примере 40 историй болезни. – М.: Медицина, 1996.– 463 с.
12

M.A.Sadova, Yu.M.Plyusnin, V.N.Tkachenko shaxsiyat shakllanishi davrida
(bolalik, o‘smirlik va yoshlik davrida) sog‘lom bolalar va o‘murtqa patologiyasi
bo‘lgan bolalarning ijtimoiy xulq-atvori (qadriyatlar tizimi, moyilliklari, o‘zi va
yaqinlari orasidagi o‘rni haqidagi g‘oyalari)dagi farqlarni o‘rganib chiqdi. Ularning
ta’kidlashicha, yaqin ijtimoiy muhit va qarindoshlar va do‘stlar, sog‘lom va kasal
bolalar o‘rtasidagi o‘z o‘rni haqidagi g‘oyalardagi farqlar aniq ko‘rinadi. Shu bilan
birga, qizlar, ayniqsa, keksa yoshda, o‘g‘il bolalarga nisbatan ko‘proq farqlanadi. Bu
nafaqat qizlarning ijtimoiy muhitga ko‘proq “cho‘milganligini” ko‘rsatadi, balki
yoshidan qat’i nazar, umuman erkaklar va ayollarga xos bo‘lgan gender farqlarini
ham aks ettiradi. Kasal bolalar ijtimoiy-psixologik rivojlanishda tengdoshlaridan
oldinda bo‘lgan ko‘rinadi. Ularning qarindoshlari va tengdoshlari bilan ijtimoiy
munosabatlardagi ishtiroki sinfdoshlariga qaraganda ancha yuqori.
Umumlashtirilgan ko‘rsatkich skolyoz kasalligi bilan og‘rigan bolalarning oldingi
ijtimoiy-psixologik rivojlanishini aks ettiradi, shuning uchun kasal qizlar o‘zlarining
sog‘lom tengdoshlariga qaraganda ko‘proq psixo-emotsional yaqinlikka muhtoj yoki
his qilishadi. Qizlardan farqli o‘laroq, o‘g‘il bolalarda sog‘lom va kasal odamlar
o‘rtasida hech qanday farq yo‘q 11
.
O‘smir bolalar va yoshlar uchun psixologik jihatdan eng qiyin kasalliklar
insonning tashqi qiyofasini o‘zgartiradigan kasalliklardir. Bu qadriyatlar tizimi, yosh
shaxsning ustuvorligi bilan bog‘liq bo‘lib, u uchun asosiy ehtiyoj – “o‘z tashqi
ko‘rinishidan qoniqish” ni qondirish eng yuqori qadriyat hisoblanadi. Shunday qilib,
eng og‘ir psixologik reaktsiyalar tibbiy hayot uchun xavfli bo‘lmagan kasalliklar
tufayli yuzaga kelishi mumkin. Bularga o‘smir nuqtai nazaridan salbiy ko‘rinishni
o‘zgartiradigan har qanday kasallik (teri, allergik), jarohatlar, operatsiyalar
(kuyishlar) kiradi 12
.
Emotsional reaktsiyaning ekspressivligi Rivojlangan motivatsiya va adekvat,
tanqidiy o‘z-o‘zini hurmat qilish tizimi mavjud bo‘lsa, kasallikka reaktsiyalar va
11
Садовой М.А., Плюснин Ю.М., Ткаченко В.Н. Режим доступа: http:
// larn.hum.sbras.ru/action=
publ&emp= pym&publ_num=5.
12
Менделевич В.Д. Клиническая и медицинская психология: Практическое рук оводство.– М.:
МЕДпресс, 2001.– 592 с.
13

shaxs uchun u bilan bog‘liq salbiy oqibatlar (birinchi navbatda odamlar bilan nizo
munosabatlari) tuzatilishi mumkin. Biroq, qiyinchilik shundaki, kasallik surunkali
bo‘lib, ko‘pincha erta yoshda paydo bo‘ladi, shuning uchun o‘zini o‘zi
qadrlashning dastlabki shakllanishi va shaxsning motivatsion sohasi boshidanoq
buzilgan sharoitlarda davom etadi. O‘zgargan shaxsning xususiyatlari darhol
paydo bo‘lmaydi, balki murakkab shakllanish yo‘lidan o‘tadi. Har bir jiddiy va
uzoq muddatli somatik buzilish insonning ichki dunyosida, uning butun ruhiy
ko‘rinishida o‘ziga xos, qaytariladigan yoki umumiy doimiy o‘zgarishlarga olib
keladi. Shaxsning o‘zgarishi har xil xarakterga ega bo‘lishi mumkin: ular his-
tuyg‘ularning o‘zgarishi (depressiya, eyforiya), motivatsion sohadagi buzilishlar
(apatiya, o‘ylamaslik), o‘ziga bo‘lgan munosabatning buzilishi shaklida namoyon
bo‘ladi. va boshqalar (tanqidning buzilishi, nazorat qilish qobiliyatining
o‘zgarishi), buzilishlar ko‘rinishida faoliyat ( o‘z-o‘zidan ). Somatik bemorlarda,
ayniqsa, gipoxondriakal shaxsiyat o‘zgarishi bilan, etakchi motivning egosentrik
tarkibining oshishi kuzatilishi mumkin. Motivatsion sohaning ierarxik tuzilishining
o‘ziga xos xususiyati faoliyatning bir sababga qat’iy bo‘ysunishi bo‘lishi
mumkin 13
.
1-jadvalda yuqorida tavsiflangan ilmiy tadqiqotlar natijalariga ko‘ra turli xil
surunkali somatik kasalliklarning shaxsning psixologik xususiyatlariga ta’sirining
qiyosiy tavsifi keltirilgan.
13
Николаева В.В. Влияние хронической болезни на психику: Психологическое исследование. – М.:
Изд-во МГУ, 1987.– 168 с.
14

1-jadval
Turli surunkali somatik kasalliklarga chalingan bemorlarning psixologik
xususiyatlari
Kontingent Nozologik
guruh _
(kasallik) Psixologik xususiyatlar
Bolalar Qandli
diabet Anksiyete, tajovuzkor xatti-harakatlar, mojarolar,
yolg‘izlik istagi, izolyatsiya, ijtimoiy vaziyatga
moslashishda umumiy qiyinchiliklar.
Bolalar Gipertonik
kasallik Ular izolyatsiya, hissiy o‘zini namoyon qilish
uchun cheklangan imkoniyatlar, hayotga keskin va
talabchan munosabat va o‘zini o‘zi tasdiqlashga
bo‘lgan ehtiyoj bilan ajralib turadi.
Bolalar Oshqozon
yarasi Egosentrik yo‘nalishning ustunligi, sevgi va tan
olinishga qoniqarsiz ehtiyoj, boshqalarga nisbatan
salbiy munosabat, tashvishning kuchayishi.
Bolalar Bronxial
astma Qattiq tashvish, nevrotizm, sezgirlik, go‘daklik.
Bolalar
(7-12
yosh) Kistik
fibroz O‘z-o‘zini hurmat qilishning pastligi,
tashvishlarning ortishi ustunlik qiladi. Ularning
muloqotga bo‘lgan ehtiyoji yuqori, bu ko‘pincha
qoniqmaydi.
Bolalar
(7-12
yosh) Limfostaz Yuqori darajadagi o‘zini o‘zi qadrlash, o‘rtacha
darajadagi tajovuzkorlik va tashvish ustunlik qiladi,
ular juda ochiq, ammo yuzaki ijtimoiy doiraga ega.
Bolalar
(7-12
yosh) Nefrologik
kasalliklar Ular etarli darajada o‘z-o‘zini hurmat qiladilar,
tashvishlanish darajasini oshiradilar, ko‘proq yopiq va
muloqotga kirishmaydilar.
O‘smirlar Tuzatilgan Ko‘rsatilgan: infantilizm, o‘ziga ishonchsizlik,
15

yurak kasalligi,
erta bolalik
davrida qaramlik, hissiy etuklik va o‘zini-o‘zi hurmat qilmaslik.
O‘smirlar Bronxial
astma va
gastroduodenal
patologiya "men" tasvirining tarkibiy qismlari o‘rtasidagi
ichki dissotsiatsiya bilan tavsiflanadi. "Men" imidjining
tartibga solish funktsiyasidagi o‘zgarishlar maqsadlarni
belgilash jarayonlarini buzish, shaxsiy ideallarni
pasaytirish va shaxsiy rivojlanishning potentsial
imkoniyatlari va zaxiralarini sun'iy ravishda
cheklashdan iborat.
O‘smirlar
(12-16 yosh) Tayanch-
harakat tizimi
kasalliklari Aniq hissiy beqarorlik, umidsizlik, tashvish, tashqi
ko‘rinishga e'tiborni kuchaytirish va aniq pastlik
kompleksi.
Yoshlik
davri (qizlar) Skolioz Ular ijtimoiy va psixologik rivojlanishida
tengdoshlaridan oldinda. Erta shakllanadi ota-onalarga
teng huquqli sheriklar sifatida munosabatda bo‘lish.
Psixo- emotsiyaga katta ehtiyoj sezing hissiy yaqinlik.
Yoshlik
davri (o‘g‘il
bolalar) Skolioz Qizlardan farqli o‘laroq, o‘g‘il bolalar sog‘lom va
kasal odamlar o‘rtasida hech qanday farq ko‘rsatmaydi.
Kattalar Surunkali
pielonefrit va
glomerulonefrit Aqliy faoliyatning beqarorligi, aqliy
jarayonlarning charchashiga, diqqat va xotiraning
buzilishiga olib keladi. Ruhiy jarayonlardagi bunday
buzilishlar ba’zan aqliy faoliyat va asab jarayonlarining
harakatchanligining buzilishiga olib keladi.
Kattalar Surunkali
buyrak
etishmovchiligi Ruhiy jarayonlar dinamikasidagi o‘zgarishlar,
operatsion va texnik imkoniyatlarning pasayishi, aqliy
faoliyatning inertsiyasi, aniq astenik va depressiv
kasalliklar.
16

Kattalar Buyrak
funktsiyasining
buzilishi Ular poklik, ochiqlik yo‘qligi, halollik va
xushmuomalalik bilan ajralib turadi. Aloqa sohasida
ular juda ehtiyotkor, boshqa odamlardan farqli o‘laroq,
ular juda cheklangan va ishonchsizdir. Ularning
tasavvurlari ko‘pincha ulug‘vor maqsadlarga qaratilgan
bo‘lib, ular o‘zlari ham amalga oshishiga
ishonmaydilar. Ular hayotning ma’nosiga shubha
qilishadi.
Bu boradagi ilmiy izlanishlarni tahlil qilib, shuni ta’kidlash kerakki, turli
surunkali kasalliklarga chalingan kishilarning psixologik xususiyatlarini o‘rganish,
bizningcha, parcha-parcha va tizimsizdir. Bu muammoni o‘rganishda, ayniqsa,
o‘smirlik va o‘smirlik davrida kamchiliklar va qarama-qarshiliklar mavjud.
Surunkali somatik kasallik insonning faoliyatni amalga oshirishdagi aqliy
qobiliyatlari darajasining pasayishiga, boshqa odamlar bilan aloqalarini cheklashiga,
hayotda egallagan ob’ektiv o‘rnini va shu bilan uning hayotning barcha holatlariga
nisbatan ichki pozitsiyasini o‘zgartirishga olib keladi.
Kasallik rivojlanishning ijtimoiy holatiga kiritilgan bo‘lib, ko‘plab faoliyat
turlari uchun sharoitlarni o‘zgartiradi, bu esa o‘sish va shaxsiyat shakllanishining
tabiiy inqirozlari jarayoniga sezilarli ta’sir ko‘rsatadigan individual psixologik
oqibatlarning paydo bo‘lishiga olib keladi.
Yuqoridagi faktlar bilan bog‘liq holda tadqiqotimiz quyidagi vazifalarni qo‘ydi:
har xil turdagi somatik kasalliklarga chalingan o‘smir bolalar va yoshlarning
ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini o‘rganish va olingan natijalar asosida statistik
asosli xulosalar chiqarish; ijtimoiy va tibbiyot xodimlari, psixologlar, o‘qituvchilar
va ota-onalar uchun nozologik guruh, kasallikning turi, jinsi va yoshiga qarab
psixologik yordam va reabilitatsiya, tuzatish va ijtimoiy moslashuvni tashkil etish
shartlarini yaxshilash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
17

II - BOB . SURINKALI KASALLIKNING PISIXOLOGIK OQIBATLARI VA
UNGA QARSHI KURASHISH MEXANIZMLARI .
II.1. Surinkali kasalliklar va ularning turlari haqida.
Psixogen bel og‘riqlar (psevdoradikulyar sindrom)
Psixogen bel og‘riqlar juda keng tarqalgan bo‘lishiga qaramasdan, ularning
aniq soni hanuzgacha nom a’lum. Buning sababi, «psixogen radikulalgiya»
diagnozi vrachlar tom onidan deyarli qo‘yilmasligida yoki aniqlanmasligidadir.
Vaholanki, XVIII asrdayoq, «orqa miya ipoxondriyasi» nomi bilan psixogen
xususiyatga ega bo‘lgan beldagi og‘riqlar haqida yozib qoldirilgan. Statistik
ma’lumotlarga ko‘ra, katta yoshdagilarning 20 foizi bel og‘rig‘idan shikoyat qiladi.
Psixogen bel og‘riqlar ham niqoblangan depressiyaning klinik ko‘rinishlaridan
biridir. Bu og‘riqlar vrachlar tom onidan, ko‘pincha, «lumbago», «lumbalgiya»,
«lumboishialgiya», «radikulit», «ishias», «disk churrasi» kabi diagnozlar bilan
belgilanadi. Ushbu diagnozlaming qanchasi keyinchalik tasdiqlanadi va qanchasi
psixogen xususiyatga ega bo‘lib chiqadi, bu aniq emas. Buning sabablarini
quyidagicha izohlash mumkin.
Birinchidan, og‘riqyo‘qolgandan keyin (odatda 4-5 kundan keyin) bemorlar
vrachga qatnamay qo‘yadi.
Ikkinchidan, radikulitning o‘tkir davrida hamma vaqt hani nevrologik
belgilar bo‘lavermaydi.
Uchinchidan, boshqa psixogen og‘riqlardan farqli o‘laroq, beldagi ogVriqni
har qanday bemor «radikulit» deb qabul qiladi va bu kasallikda qilinadigan
choralardan voqifbo‘ladi (hozir men doktorga borsam, novokainli blokada qiladi,
belga issiq buyuradi, voltaren qiladi). Albatta, ana shu va shunga o‘xshash
muolajalardan keyin bemor tuzalib ketadi. Bunday paytlarda radikulitning haqiqiy
yoki psixogen xususiyatga ega ekanligini aniqlash vrach uchun ham qiyin bo‘lib
qoladi. Chunki belida qattiq og‘riqdan shikoyat qilib kelgan bemorga har qanday
vrach darrov yordam ko‘rsatishga va uni og‘riqdan tezroq xalos qilishga intiladi.
18

Bularning hammasi og‘riq kelib chiqishining asosiy sababini aniqlash imkonini
pasaytiradi.
Aksariyat hollarda «surunkali radikulitning zo‘rayishi» diagnozi qo‘yilgan
bemorlarda nevrologik anamnez bilan birgalikda psixologik anamnez ham
to‘planganda, og‘riqning paydo bo‘lishi bilan ruhiy zo‘riqish orasida bog‘liqlikni
topish mumkin. Psixogen radikulalgiyalar uchun og‘riqning yilning m a’lum bir
oyida yoki masvumda (masalan, kuz kelishi bilan) paydo bo‘lishi xosdir. Bitta
bemor 6 yildan buyon mezon kirdi deguncha belida og‘riq paydo bo‘lishidan
shikoyat qilgan. Lekin unda organik nevrologik belgilar kuzatilmagan. Biroq
psixogen radikulalgiyalar dastlab haqiqiy radikulit bo‘lgan bemorlarda ko‘p
uchrashini ham e’tiborga olish kerak. Ba’zan vrachning o‘zi xohlamagan holda
bemorda yatropatiyani yuzaga keltiradi, ya’ni bemor radikulit bilan xastalanadi,
davolanadi va vrachdan «belni issiq tutib yurish, og‘ir narsa ko‘tarmaslik, og‘riq
paydo bo‘lganda, darhol doktorga murojaat qilish» kabi ko‘rsatmalar oladi. Bu
maslahatlarga ayniqsa, nevrasteniya yoki psixoasteniyaga chalingan bemorlar
qattiq rioya qiladi va oqibatda ularda «kutish sindromi» rivojlanadi. Bu o‘z vaqtida
ipoxondriyaning shakllanishiga olib keladi: bemor tanasidagi har qanday og‘riqqa,
hatto bo‘g‘inlarda kuzatiladigan shaqillashlarga ham ortiqcha e’tibor bera
boshlaydi. Natijada, psixogen og‘riqlar paydo bo‘ladi yoki yanada zo‘rayadi 14
.
Psixogen astma
Psixogen astma o‘tkir va surunkali siqilishlardan keyin kuzatiladigan
xurujsimon kechuvchi nafas bo‘g‘ilishidir. O‘tkir stress va hissiy zo‘riqishlardan
so‘ng nafas yetishmovchiligi, bo‘g‘ilish kabi holatlar nevrozga chalingan
bemorlarda ko‘p uchraydi. Psixogen bo‘g‘ilish uchun o‘ta xos bo‘lgan
simptomlardan biri, nafas chiqarishdan ko‘ra, nafas olishning qiyinligidir; ular
«to‘yib nafas ololmasliklariga, havo o‘pkasining oxirigacha yetib bormasligiga»
shikoyat qilishadi. Bu holat keyinchalik surunkali tus olishi mumkin va bemorda
14
Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev;
O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 173-174 b
19

xuddi astma kasalligiga o‘xshash xurujlar kuzatila boshlaydi. Xo‘sh, psixogen
astma haqiqiy astmadan nimasi bilan farq qiladi?
Psixogen bo‘g‘ilishlar tomoqning qurib qolishi, qichishi, ko‘krakning
siqilishi, nafas yo‘llarining torayishi kabi turli xil belgilar bilan kechadi. Psixogen
bo‘g‘ilishlar uchun tik turganda bemalol nafas olish, yotganda esa bo‘g‘ilish juda
xosdir. Shu narsaga ahamiyatni qaratish lozimki, bo‘g‘ilish chalqanchasiga
yotganda paydo bo‘ladi, chap va o‘ng tomonga qarab yotganda kuzatilmaydi.
Barcha psixogen buzilishlar singari psixogen bo‘g‘ilishlar ham ko‘pincha, kechasi
va tunda kuzatiladi. Bizning nazoratda turgan bir bemor «tunda doimo bo‘g‘ilib
uyg‘onib ketsam, chalqancha yotgan bo‘laman, shuning uchun uxlamoqchi
bo‘lsam, yonboshlab, devorga suyanib yotib olaman», degan edi.
Xuddi affektiv-nevrotik buzilishlarning boshqa simptomlari kabi nafas
olishning buzilishlari ham unga e’tibor ortiqcha qaratilganda kuzatiladi. Professor
V.F.Zelenin talabalarga m a’ruza o‘qiyotgan paytida, ulardan nafas olishini nazorat
qilib turishlarini buyurgan. Ikki-uch daqiqadan so‘ng kimning nafas olishi
qiyinlashganini so‘rasa, talabalarning yarmi qo‘lini ko‘targan. Talabalar nisbatan
sog‘lom guruhga kiradi, demak, bemorlarda bundan ham ko‘p ko‘rsatkich
kuzatilishi tabiiy hol, albatta. Chunonchi, nevrozga chalingan bemoriarning
ko‘pchiligi o‘zida kechayotgan holatlami doimo nazorat qilib borishadi. Statistik
ma’lumotlarga ko‘ra, asab tizimining funksional kasalliklarida bemoriarning 76
foizigacha nafas yetishmovchiligidan shikoyat qiladi. Ipoxondriyaga chalingan
bemoriarning deyarli barchasi doimiy yoki vaqti-vaqti bilan bo‘ladigan nafas
yetishmovchiligidan shikoyat qiladi. Shuning uchun ham N.Highmore (1651) nafas
yetishmovchiligini ipoxondriyaning asosiy belgisi deb hisoblagan. «Bo‘g‘ilib
qolish, nafas yoMlariga biror narsa tiqilib qolgandek bo‘lishi, nafas olish juda og‘ir
ekanligi»dan shikoyat qilish, ayniqsa, yosh bemorlar orasida ko‘p kuzatiladi.
Mabodo bu belgilar xurujsimon bo‘lib kelsa, ba’zi hollarda bemorlarga «bronxial
astma» tashxisi qo‘yiladi. Quyidagi voqea bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Bizga
20 yashar yigitni ko‘rsatishdi. U allergologiya bo‘limida «bronxial astma» tashxisi
20

bilan davolanib kelardi. Bemor juda ozib ketgan, har 30 daqiqada qo‘lidagi
berotekni og‘ziga sepib nafas olishini osonlashtirardi.
Bo‘g‘ilishning har 30 daqiqada paydo bo‘lib turishi bizning e’tiborimizni
qaratdi va qo‘yilgan tashxisga shubha uyg‘otdi. Tibbiy anamnezi bilan birgalikda,
bemorning psixologik anamnezi ham o‘rganib chiqildi va bo‘g‘ilish xurujlari
psixogen xususiyatga ega ekanligi aniqlandi.
Bemor bolalik davridan nimjon bo‘lib o‘sgan, tez-tez kasallanib turgan.
Oilada bor-yo‘g‘i bitta bola bo‘lganligi uchun ota-onasi bolasining har bir
xarxashasiga ko‘nikib, bajarib kelishgan. Bolaning yoshligidan asabi buzilsa,
nafasi bo‘g‘ilib qoladigan boigan. Biroq, bolaning psixonevrologik statusi
tekshirilmasdan, unga bolalik davridan buyon «astma» tashxisini qo‘yib, davolab
kelingan. Borib-borib, xurujlarni oddiy dorilar bilan to‘xtatish qiyinlashadi va
bemorga gormonal dorilar (berotek) tavsiya qilinadi. Lekin bu dorini ham bemor
doimo ishlatmagan (ba’zan oylab). Bemor yana bir bor tajribali allergologga
ko‘rsatiladi va «bronxial astma» tashxisi inkor qilinadi. Bemorning psixologik
statusini yaxshilab o‘rganib chiqqandan keyin psixoterapiyada keng tarqalgan
«stress terapiya» usulini qo‘llashni ma’qul topdik. Bemorga «berotekka o‘rganib
qolsa, erkaklik funksiyasi susayishi (bemor yaqinda uylanishi kerak edi) va
uylangan taqdirda ham bola bo‘lmasligi mumkinligini, shuning uchun ham bu
dorini qanday bo‘lm asin boshqa doriga o‘zgartirish zarurligini» uqtirdik. Gap
shundaki, bemorga berotekni yozgan doktor «mana shu dori sening asosiy doring,
bu astmaning har qanday turida og‘izga sepgan zahoti bo‘g‘ilishni to‘xtatadi» deb
aytgan. Bu yerda shu narsani alohida ta’kidlash lozimki, bo‘g‘ilishni berotekning
kuchi emas, balki doctor aytgan so‘zlar («sizga faqat shu dori yordam beradi»)
to‘xtatgan. Bemor bilan umumiy til topishgandan so‘ng berotekni boshqa doriga
o‘zgartirishga uni ko‘ndirdik va maxsus dorini og‘izga sepsa bo‘ladigan idish
topib, idishning ichiga hech qanday ta’sirga ega bo‘lmagan eritma quydik.
Bemorda har yarim soatda xuruj bo‘lib turishini e’tiborga olib, yonimizda ikki
soatga olib qoldik (tekshirish poliklinikada o‘tkazilayotgandi). Bemorda ikki soat
21

ichida to‘rt marta «astma» xuruji kuzatildi va biz tavsiya etgan «dori» bilan
to‘xtatildi. Shu yo‘sinda astmaning psixogen xususiyatga ega ekanligi yana bir bor
tasdiqlandi. Endigi muammo bu dorini ham qo‘llamaydigan qilish va bemorning
fikridan «astma» so‘zini umuman olib tashlash edi. Bir-ikki kundan keyin bemorni
qabulga chaqirib hol-ahvolini so‘radik. U o‘zini juda yaxshi his qilayotganligini va
bu dorining nomini so‘radi.
Biz bu «tadqiqotimiz»ni uzoq davom ettirib bo‘lmasligini, bemor hamma
sirdan voqif bo‘lib qolsa, uning sog‘lig‘iga tuzatib bo‘lmas putur yetkazib
qo‘yishimiz mumkinligini angladik. Bemorga bu dorini yana bir hafta ishlatishini,
undan keyin biz unga xuruj paytida tilning tagiga tashlab so‘riladigan tabletka
berishimizni aytdik. Shuningdek, bu dorining afzalliklari ko‘pligini, ya’ni yarim
soat emas, dastlabki kuni bir soat, keyingi kuni ikki soat, qolgan kunlari esa faqat
kuniga uch mahal ishlatsa ham bo‘lishini tushuntirdik. Bemor bizning har bir
gapimizni yaxshilab tinglab, tavsiyalarimizga, albatta, amal qilishini aytdi. Natija
o‘ylaganimizdek bo‘lib chiqdi. Keyinchalik bemor butunlay «astma» kasalligidan
xolos boidi.
Ba’zan shunday hodisalar bo‘ladiki, bemorda bo‘g‘ilish aniq bir sharoitlarda
yuzaga keladi. Bunday paytlarda sharoitni o‘zgartirish bo‘g‘ilishni kamaytiradi
yoki butunlay yo‘qotadi. Xorazm viloyatidan bizga bir yosh kelinni maslahatga
olib kelishadi. Bemor turmushga chiqqanidan keyin uyida turmush o‘rtog‘i bilan
kelishmay doimo janjal chiqib turadi. Janjal avjiga chiqqanda yosh er-xotinlar
birbirini bo‘g‘ishgacha borishgan. Borib-borib, yosh kelinda eri ishdan
qaytganidan keyin bo‘g‘ilish xurujlari paydo b o‘ladigan va tinchlantiradigan dori
ichmaguncha (faqat seduksen, uning analogi bo‘lgan sibazon, diazepam bersa,
foyda bermaydi) yoki eri uydan chiqib ketmaguncha bo‘g‘ilish o‘tib ketmaydigan
bo‘ladi. Bemor barcha davolash usullaridan foydalangan (shu jumladan,
platseboterapiya, psixoterapiya) va har qanday yangi taklif etilgan usuldan bosh
tortar edi. Bemor yoz oylarida tekshirilayotgan edi. Bemorga onasi bilan bir oyga
daryo bo‘yiga borish, dorilarni esa uyga tashlab ketish zamrligi aytildi. Bu
22

taklifimiz bemorga ma’qul tushdi. Ona va qiz ikkalasi daryo bo‘yidagi uylardan
birida ijarada yashashdi. Oradan bir hafta o‘tgach, «bemorning» holidan xabar
olgani daryo bo‘yiga uning eri bilan bordik. Bemorda bo‘g‘ilish xurujlari daryo
bo‘yiga kelgan kuniyoq to‘xtagan edi. Bemorning eriga rafiqasidan xabar olgani
daryo bo‘yiga borib turishni tayinladik. Shunisi e’tiborliki, bo‘g‘ilish xurujlari
erini daryo bo‘yida ko‘rganda kuzatilmadi. Er-xotinga toza havoda ko‘proq
bo‘lishni, boshqa joylarga sayr qilib turishning ruhiy salomatlik uchun foydasi
kattaligini uqtirdik. Bu voqeada biz uchun e’tiborni qaratadigan narsa
platseboterapiya va psixofarmakoterapiyaning yordam bermaganligidir.
Haqiqatan ham ilmiy adabiyotlarda, ipoxondriksindromlardasedativ dorilar
hamma vaqt ham yordam beravermasligi haqida yozilgan. Ipoxondriyaga olib
kelgan asosiy omil yo‘qotilmas ekan, uni davolash o‘ta mushkul. Psixogen
bo‘g‘ilishlarning yana bir xususiyati shundan iboratki, bemorlarda doimo
chayqalish hissi bo‘ladi: ular xuddi o‘zlarini transportda, liftda, samolyotda
ketayotgandek sezishadi. Bunday bemorlar metroning eskalatoridan tusha
olmaydilar. Bizning nazoratda turgan bemor tunda uxlab yotganida, tez-tez xuddi
zilzila bo‘lgandek, seskanib uyg‘onib ketishini aytgan edi. Ba’zan psixogen
bo‘g‘ilishlar xuruji to‘satdan, qattiq qo‘rquvdan keyin boshlanadi va
gallutsinatsiyalar bilan birga kechadi. Bizning institutda o‘qiydigan
talabalarimizdan biri kechqurun derazaga qarab yotib, qorong‘ida nimaningdir
aksini ko‘radi va qo‘rqib ketadi. U ko‘zini yumsa, ko‘ziga har xil narsalar ko‘rina
boshlaydi: qora kalxatlar uchib yuradi, hammayoq qorong‘i, atrofni faqat
qo‘rqinchli narsalar o‘rab olgan bo‘ladi. Buning natijasida nafas ololmay
qiynaladi, bo‘g‘iladi. Biz bemorni bu simptomlar boshlangandan ikki kundan
so‘ng kuzatdik (kechasi soat o‘nda). Bemor chuqur depressiya holatida bo‘lib, bir
xil ohangda gapirardi, qattiq qo‘rqqani ko‘zidan bilinib turardi. U bo‘lgan voqea
xuddi tushida bo‘lgandek, mabodo uxlab qolsa, yana shunaqa yomon tushlar
ko‘rishdan qo‘rqishini aytdi. Bemor trans holatiga tushirildi va quyidagi so‘zlar
aytildi: «Hozir sen shirin uyquga ketasan, tush ko‘rasan, tushingda moviy
dengizni ko‘rasan, dengizga charaqlagan quyosh nurlari sochilib, dengiz
23

yuzidagi tomchilar marvariddek tovlanib turadi. Qirg‘oq esa bir-biridan
go‘zal gullarga burkangan, gullarning ustida rang-barang kapalaklar uchib
yuradi. Sen dengizda dugonang bilan cho‘milasan, to‘yguningcha suzasan,
dengizdan hech chiqqing kelmaydi, suzishdan charchaganingdan keyin
qirg‘oqqa chiqib, guitar ustida yotib dam olasan. Atrof go‘zal, birorta qora
narsa yo‘q. Ertalab yengil bo‘lib, xursand bo‘lib uyg‘onasan va tushingda
nimalar ko‘rganingni menga aytib berasan».
Ertasi kuni ertalab bemorning oldiga yotoqxonaga bordik. Bemor uyg‘ongan
va o‘zini yaxshi his qilardi, lekin uyqusirayotgani ko‘zidan sezilib turardi. Biz
aytgan vaziyat bemorning tushida to‘laligicha namoyon bo‘lgandi va bu unga katta
huzur bag‘ishlaganini aytib berdi. U hatto tushidagi vaziyatning kichik
detallarigacha bizga aytib berdi, o‘zini juda ham yengil his qilayotganini va yana
uxlab, xuddi shu tarzdagi tushni ko‘rishni xohlayotganligini aytdi. Bu uslubni
mashhur nemis gipnozchisi N.Lefenveld «tetiklik holatidagi gipnoz» deb atagan.
Biz bu bemorni davolashdaolimning usulidan foydalandik. Xonada bemorning
o‘zidan tashqari otasi va talabalar ham bo‘lishiga qaramasdan uni trans holatiga
tushirish juda oson kechdi. Hattoki, uning qanday tush ko‘rishi haqidagi so‘zlar bir
marta aytildi, xolos. Ma’lumki, chuqur depressiya paytida trans va gipnozga
tushirish oson kechadi.
Psixogen bo‘g‘ilishlar, ko‘pincha, quruqyo‘tal bilan kechadi. «Yo‘tal shu
daraja uzoq davom etadiki, - deb yozgan edi J.M .Charcot (1888), bemor kun bo‘yi
tinm aydi, ular faqat ovqat yeb olish uchungina yo‘talmay turadi, xolos». Psixogen
yo‘tal quruq bo‘ladi va balg‘am ajralib chiqmaydi. Bunday paytlarda bemorning
ovozi xirillab qoladi, gapira olmaydi. Biroz suhbatdan keyin uning ovozi yana
ochilib, asta-sekin qanday kasal bo‘lganlarini so‘zlay boshlaydi.
Psixogen bo‘g‘ilish, odatda arterial bosimning pasayishi, bosh aylanish,
yurganda chayqalib ketish, qoMlarning titrashi, uyquning buzilishi va umumiy
holsizlik bilan birga kechadi. Ular doimo teztez gripp bo‘lib turishdan (hatto yozda
24

ham) vashuning oqibatida «bronxit» bo‘lib qolganlaridan shikoyat qilishni yaxshi
ko‘rishadi.
Haqiqatan ham keyingi paytlarda ambulatoriya va poliklinikalardagi
bemorlarning anketasini varaqlaganda, «surunkali bronxit» diagnozini tez-tez
uchratish mumkin. Bu bemorlar aksariyatining psixonevrologik statusi
tekshirilganda, niqoblangan depressiya aniqlanadi 15
.
Nevrasteniya haqida
Nevrasteniya (grekchadan neuron - nerv, astenia - zaiflik) asabning zaifligi
degan ma’noni anglatadi. Nevrasteniya asabning ortiqcha zo‘riqishidan kelib
chiqadi. Asabi tor odamlar nevrasteniyaga tez chalinishadi. Aqliy va jismoniy
mehnatning nomutanosibligi ham nevrasteniya rivojlanishiga sababchi boiadi.
Doimiy hissiy zo‘riqish!ar, yaqin kishisidan judo bo‘lish, oiladagi va ishxonadagi
kelishmovchiliklar, doimiy qo‘rquv va xavotir nevrasteniyaga sababchi bo‘lishi
mumkin. Nevrasteniyaning oila a’zolarida uchrashi uning rivojlanishida nasliy
omillarning ahamiyatini ham ko‘rsatib beradi. Yosh bolalarda nevrasteniyaning
rivojlanishiga uni o‘rab turgan muhit, ayniqsa, ota-ona orasidagi janjallar sababchi
bo‘ladi. Bolalik davrida olgan tana jarohatlari ham bundan mustasno emas.
Nevrasteniya nafaqat jahldor odamlarda, balki o‘ta andishali odamlarda ham
rivojlanishi mumkin. Paydo bo‘lgan hissiy qo‘zg‘alishni ushlab qolish qiyin, degan
edi mashhur fiziolog P.K.Anoxin (1973). Ayniqsa, andishali odamlar janjal
chiqqanda, hissiyotga zo‘r bermaslikka, o‘zini boshqarib turishga harakat qilishadi,
birovning ko‘nglini og‘ritib qo‘yishsa, aziyat chekishadi. Bu holatlar, aksariyat
hollarda, asab tizimining charchashiga sababchi bo‘ladi. Shuningdek, vitaminlar
yetishmovchiligi, kamqonlik, surunkali va og‘ir kasalliklar ham nevrasteniyaga
olib keladi.
Nevrasteniyaning klinikasi turli-tuman bo‘lib, ular ichida teztez asabiylashish,
jahldorlik, uyqu buzilishi, bosh og‘rishi, bosh aylanishi, umumiy holsizlik, yurak
15
Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev;
O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 189-194 b
25

urib ketishi, parishonxotirlik, aqliy va jismoniy mehnatning pasayishi kabi
simptomlar juda ko‘p kuzatiladi. Nevrozning asosiy simptomlariga
psevdonevrologik sindromlar bobida batafsil ta’rif berganligimiz uchun bu yerda
ular haqida to‘xtalmadik. Nevrasteniya, aytib o‘tganimizdek, butunlay
davolanadigan kasallikdir. Biroq, davolash muddati va natijasi ko‘proq uning
to‘g‘ri olib borilishiga bog‘liq. Davolashni boshlashdan oldin nevrasteniyaga olib
keluvchi sabablar aniqlanishi va ular iloji boricha bartaraf qilinishi kerak. Asosiy
sabablar bartaraf qilinganda, aksariyat bemorlarda davolashni davom ettirishga
hojat ham qolmaydi, ular tuzalib ketishadi. Lekin ba’zi hollarda nevrasteniyaning
sababini aniqlash va ularni yo‘qotish ancha mushkul bo‘ladi.
Bemorning oilaviy ahvoli va ishlash sharoiti bilan tanishib, unga dam olib
ishlash, ish soatlarini qisqartirish, ovqatlanish tartibiga rioya qilish, teatr va
kinolarga borib turish tavsiya qilinadi. Nevrasteniyani davolash uchun juda ko‘p
dori-darmonlar mavjud. Lekin ularga individual tarzda yondashish kerak. Bu
maqsadda turli trankvilizatorlardan, sedativ dorilardan va psixostimulyatorlardan
foydalaniladi. Lekin nevrasteniyani davolashda ishlatiladigan aksariyat dorilar
kuchli sedativ ta’sirga ega bo‘lganligi uchun ularni ishlab yurgan bemorlarga
tavsiya qilib bo‘lmaydi. Kam miqdorda tavsiya qilinsa, natijasi past bo‘ladi.
Bunday paytlarda kuchli tinchlantiruvchi ta’sirga ega va nojo‘ya ta’siri kam
bo‘lgan dorilardan foydalaniladi. Xuddi psixosomatik sindromlarni davolashda
ishlatiladigan psixodinamikterapeya nevrozlarni davolashda keng qo‘llaniladi.
Shuningdek, bemorlarga umumiy massaj, igna bilan davolash, ertalabki gimnastika
va sportning o‘ziga m a’qul turlari bilan shug‘ullanish ham tavsiya qilinadi. Yilda
bir marta sihatgohlarda dam olib turish ham o‘ta foydalidir 16
.
16
Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev;
O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 238-240 b
26

Depressiya haqida
Butun Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, yer sharida
depressiya bilan ro‘yxatga olinganlar soni 110.000.000 dan oshiq. Biroq, aksariyat
mutaxassislar fikricha, depressiya bilan kasallangan har 3 bemordan 1 tasi vrach
nazoratida turadi, xolos.
Boshqa bir mutaxassislar fikricha, depressiya bilan kasallanganlar sonini
aniqlash mushkul, chunki u turli klinik ko‘rinishda namoyon bo‘lmoqda va hamma
vaqt ham diagnoz to‘g‘ri aniqlanayotgani yo‘q. Chunki depressiya bilan og‘rigan
bemorlarning hammasi ham psixiatr yoki psixologlarga murojaat qilishmaydi.
Yevropa davlatlari mutaxassislarining m a’lumotlariga ko‘ra, depressiyada somatik
buzilishlar ko‘p uchraganligi sababli, bemorlarning deyarli 80 % umumiy amaliyot
shifokoriga murojaat qilishadi. Biroq, ular tomondan 5 % holatlardagina
“Depressiya” diagnozi to‘g‘ri aniqlanadi. Boshqa bemorlar turli diagnozlar bilan
turli mutaxassislarda davolanib yurishadi. Kasallik avj olib, bemor og‘ir depressiya
holatiga tushgandan keyin ular psixiatrga yoki psixologga yuboriladi
Depressiyaning takrorlanishi, vaqti-vaqti bilan klinik belgilarining kuchayib
turishi va surunkali kechishi bu kasallik bilan og‘rigan bemorlarni doimiy
nazoratga olishni taqozo etadi. Iqtisodiy tom ondan olganda ham depressiya “eng
qimmat kasalliklardan” biridir. Masalan, AQSh da depressiyani davolash bilan
bog‘liq bo‘lgan sarf-xarajatlar yiliga 48 mlrd. dollarga tengdir.
Taqqoslash uchun: yurak qon-tomir kasalliklarini davolashga 43, o‘pka
kasalliklarini davolashga 18 mlrd. dollar sarf qilinadi. Barcha tibbiy kasalliklar
ichida depressiyaning tarqalish darajasi 22-33 foizga teng bo‘lib, eng ko‘p
tarqalgan kasallik bo‘lmish arterial gipertenziyadan oshib ketadi (W.Katon,
M.Sulliven, 1990; S.L. Dubovsky, 2003). Depressiyaning rivojlangan davlatlarda
ko‘p uchrashi, uning shakllanishida ijtimoiy omillar ahamiyatiga ham katta urg‘u
berishadi. XXI asr - stress asri deyilmoqda. Bu asr deyarli barcha davlatlarda
kuchli ijtimoiy-inqilobiy burilishlar bilan boshlandi. Aksariyat mutaxassislar
depressiyaning tarqalish darajasi davlatning egallab turgan iqtisodiy-ijtimoiy
27

maqomiga bog‘liq emas, deb hisoblashadi, boshqa birlari esa mamlakatning
ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli depressiyaning tarqalish darajasiga ta’sir ko‘rsatadi,
deyishadi. Biroq, tan olish lozimki, hayot tarzining keskin o‘zgarib borishi,
vaqtning doimo tig‘izligi, jamiyatdan orqada qolmaslik, individuumga talablarning
kundan-kunga oshib borishi, turmushning poygaga o‘xshab borayotganligi,
muvaffaqiyatsizliklardan qo‘rqib yashash kabi vaziyatlar ham depressiya
shakllanishiga turtki bo‘ladi. Depressiya bilan og‘riganlar soni va ular orasida o‘z
joniga qasd qilayotganlarning yildan yilga ko‘payib borishi bu kasallikning katta
tibbiy-ijtimoiy muammoga aylanganligini ko‘rsatadi. Aksariyat xorij davlatlarida
bu muammoning yechimini samarali hal qilish uchun umumiy amaliyot
shifokorlari depressiya bo‘yicha maxsus dasturlar orqali o‘qitilmoqda va
bemorlarga yordam ko‘rsatish usullari o‘rgatilmoqda. Ya’ni umumiy amaliyot
shifokori depressiyani aniqlashi va uni mutaxassisga jo‘natishi, mutaxassis
tavsiyalari bilan tanishib chiqqan holda bemorni nazoratga olishi kerak va davolash
jarayonida faol ishtiroketishi lozim. Diplomga ega tibbiy psixolog xuddi psixiatr
kabi depressiyaning og‘ir turlarini o‘zi mustaqil davolashga haqlidir. Depressiya
insonning yashash tarziga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, bemorning atrof-muhitga
moslashuvini susaytiradi, odamlar bilan munosabatini murakkablashtiradi.
Depressiya - surunkali kechuvchi patologik holat bo‘lib, aksariyat hollarda,
somatik buzilishlar bilan namoyon bo‘ladi 17
.
Depressiya etiologiyasi haqida
Depressiya, asosan, o‘tkir va surunkali ruhiy jarohatlardan keyin paydo
bo‘Iadi. Ba’zan hech qanday sababsiz rivojlanadi, bunday paytlarda depressiyaga
nasliy moyillik haqida so‘z ketadi. Depressiya og‘ir va uzoq davom etuvchi
somatik kasalliklar bilan og‘riydigan bemorlarda ham rivojlanib, somatik
kasalliklar kechishini og‘irlashtirishi mumkin. Depressiya ba’zan uzoq vaqtli
remissiyalardan keyin takrorlanib turishi mumkin. Davolanishdan qat’i nazar,
yillab davom etadigan depressiyalar ham bo‘ladi, bunday paytlarda uning og‘ir turi
17
Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev;
O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 248-249 b
28

haqida so‘z yuritiladi. Somatik simptomlar ustunlik qiluvchi yoki ruhiy-hissiy
buzilishlarsiz faqat somatik simptomlar bilan kechuvchi depressiyalar ham
mavjud. Bunday hollarda diagnozni to‘g‘ri aniqlash ancha vaqtni talab qiladi,
ba’zan u aniqlanmay qoladi.
Depressiyaning kelib chiqishida tibbiy-psixologik omillardan tashqari,
ijtimoiy va biologik omillarga ham katta uig‘u beriladi. Biologik omillardan,
avalambor, miyada mediatorlar (serotonin, noradrenalin, atsetilxolin va h.k.)
almashinuvi buzilishiga katta e’tibor qaratiladi.
Depressiyani erta aniqlash o‘ta muhim muammolardan biridir. Ba’zi
ma’lumotlarga ko‘ra, depressiya bilan og‘rigan bemoriarning 80 % umumiy
amaliyot shifokorlariga va 20 % yaqini psixiatrlarga murojaat qiladi, holos.
Depressiyaning ana’naviy tasnifiga binoan uning kelib chiqishiga qarab
pcixogen, konstitutsional, endogen, va somatogen (organik) turlari farq qilinadi.
Ularning klinik ko‘rinishlari ham bir-biridan biroz farq qiladi. Kasalliklarning 10-
xalqaro tasnifiga binoan ruhiy va xulq-atvor buzilishlari sindromal
prinsipgaasoslanib tuzilgan.Bunda asosiy urg‘u kasallikning klinik manzarasiga
qaratiladi 18
.
Depressiya diagnostikasi haqida
Depressiya aksariyat hollarda bemorlar tomonidan ham, yaqinlari tomonidan
ham, ba’zan vrachlar tomonidan ham yomon xulqatvoming bir ko‘rinishi sifatida
qabul qilinadi va shu sabablarga ko‘ra, vaqtida aniqlanmay qoladi. Psixosomatik
buzilishlar bilan namoyon bo‘ladigan depressiya ham o‘z vaqtida aniqlanmay
“ichki kasalliklar” diagnozlari qo‘yiladi. Depressiya - faqat kayfiyatning tushishi
bilan bog‘liq bo‘lgan holat emas, balki bir nechta simptomlardan iborat kasallikdir.
Bu kasallikni erta aniqlash va davolash muolajalarini erta boshlash bemorning
depressiyadan tezda chiqib ketishiga yordam beradi.
18
Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev;
O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 249-250 b
29

Ba’zan bemorlar “Depressiya” diagnozi aniqlangandan so‘ng ham vrachga
yoki psixologga murojaat qilmasdan yurishadi. Buning sabablari turlichadir:
qarindosh-tuqqanlardan, hamkasblardan, qo‘ni-qo‘shnilardan uyalish; psixiatryoki
psixonevrolog nazoratida qolib ketishdan qo‘rqish; ishdan haydalishdan yoki ishga
qabul qilinmaslikdan qo‘rqish, tuzalib ketishiga ishonmaslik, psixotrop dorilarni
qabul qilishdan qo‘rqish va h.k. Aksariyat holatlarda, depressiya oila va ishdagi
muvaffaqiyatsizliklardan yoki baxtsiz voqealardan so‘ng rivojlanadi. Bunday
paytlarda bemorlar “Shu ahvolga tushganimning sababi aniq-ku, psixolog nima
ham qilib berardi, vaqt o‘tib tuzalarman” deb, davolanishdan voz kechib yurishadi.
Psixolog bemorni aynan shu kabi vaziyatlardan chiqaruvchi mutaxassis ekanligini
unutib qo‘yishadi yoki anglab yetishmaydi. Odatda, bunday bemorlarni uning
yaqinlari, tanish-bilishlari psixologga murojaat qilishga undashadi. Demak, ular
psixolog qabuliga majburan kelishadi. Psixolog qabulida dastlabki suhbatdan
o‘tgan bemorning dunyoqarashi, aksariyat hollarda, keskin o‘zgaradi va
keyinchalik uning o‘zi psixolog qabuliga qatnay boshlaydi. Albatta, dastlabki
suhbatning natijali tugashi psixologning mahoratiga ham ko‘p jihatdan bog‘liq 19
.
Depressiyaning klinik belgilari va tasnifi
Depressiyaning klinik manzarasi turli-tuman bo‘lib, ruhiy-hissiy, somatik,
xulq-atvor va kognitiv buzilishlar bilan namoyon bo‘ladi. Ularni shartli ravishda
quyidagicha ajratib chiqish mumkin.
Ruhiy-hissiy buzilishlar:
- tushkun kayfiyat, umidsizlik, g‘am -g‘ussa, azoblanib yurish;
- uyqu buzilishi (uyquchanlik yoki uxlay olmaslik);
- doimo xavotirda bo‘lish, dardli ichki kechinmalar, yomon voqealarni kutib
yashash, jahldorlik;
- aybdorlik hissi, o‘zini hadeb ayblayverish;
19
Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev;
O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 250-251 b
30

- o‘zidan qoniqmaslik va o‘zini kamsitish;
- yaxshi va yoqimli damlarni eslaganda, qoniqish hosil qilmaslik, atrofdagi
voqealarga, yaqinlariga qiziqishning yo‘qolishi yoki kamayishi.
Somatik buzilishlar:
- bosh og‘rigM, bosh aylanishi, tananing turli joyida og‘riqlar;
- kardialgiya, nafas olish faoliyatining buzilishlari;
- ishtahaning buzilishi (kuchayishi yoki kamayishi);
- qabziyat, ba’zi hollarda ich ketish;
- libidoning pasayishi, hayz ko‘rishning buzilishi, amenoreya;
- jismoniy mehnat bilan shug‘ullanganda tez charchab qolish;
- terida qichimalarva h.k.
Xulq-atvor о ‘zgarishlari:
- o‘z joniga qasd qilishga intilish;
- qaysarlik, o‘jarlik;
- hech qanday faoliyatga qiziqmaslik;
- yolgMzlikka intilish, birovlar bilan muloqotdan qochish;
- o‘yin-kulgili va ko‘ngil ochar joylardan qochish;
- ichkilikka yoki turli farmakologik dorilarga ruju qo‘yish.
Kognitiv buzilishlar:
- fikrini bir joyga jamlay olmaslik, parishonxotirlik, xotira pasayishi;
- bir qarorga kelishning qiyinligi;
- o‘zini, dunyoda bo‘layotgan voqealarni, kelajakni faqat yomon fikrlar bilan
o‘ylash;
31

- fikrlar inertligi.
Depressiya diagnozini qo‘yish uchun yuqorida sanab o‘tilgan simptomlaming
aksariyati kamida ikki hafta mobaynida kuzatilishi lozim. Kasalliklaming xalqaro
10-tasnifida “Affektiv buzilishlar” rubrikasiga quyidagilar kiritilgan: hozir
kuzatilayotgan depresciv epizod, rekurrent (takrorlanuvchi) depresciya, bipolyar
buzilishlar (depressiya va maniakal holatlarning almashinib turishi), siklotimiya va
distimiyani o‘zida mujassam etgan kayfiyatning surunkali buzilishlari. Affektiv
buzilishlar klinikasidadepressiv epizodlar (kattadepressiya, unipolyar yoki
monopolyar depressiya, avtonom depressiya) alohida o‘rin kasb etadi. Shuningdek,
ushbu tasnifda nopsixotik shaklga ega affektiv buzilishlar ichida “Stress bilan
bog‘liq nevrotik va somatik buzilishlar” hamda “Aralash xavotirli va depressiv
buzilishlar” farq qilinadi.
Agar xavotir va depressiya belgilari birgalikda namoyon bo‘lsayu, biroq
vegetativ buzilishlar ustunlik qilsa, unda depressiyaning yengil turi haqida so‘z
ketadi. Bunday holatni mutaxassislar “Xavotirli depressiya” deb atashadi. Agar
vegetativ buzilishlar "va depressiya belgilari bir xil tarzda namoyon bo‘lsa,
“Aralashgan xavotirli depressiv buzilishlar” tashxisi qo‘yiladi. Bularning ichida
depressiv epizod, odatda, to‘la tuzalish bilan yakunlanadi, biroq, ba’zi bemorlarda
vegetativ belgilar uzoq davom etadi. Tuzalgan bemorlarning 30 foizida depressiya
qaytalanishi mumkin. Bunday paytlarda rekurrent (takrorlanuvchi) depressiv
buzilishlar haqida so‘z ketadi.
Depressiya diagnostikasida uning kechishini to‘g‘ri baholash o‘ta muhimdir.
Masalan, tibbiy amaliyotda ko‘p uchraydigan recurrent (takrorlanuvchi)
depressiya, depressiv va maniakal bosqichlarning almashinib turishi bilan
kechadigan bipolyar buzilishlar ba’zi bir diagnostik qiyinchiliklar tug‘dirish
mumkin. Xalqaro tasnifga muvofiq, depressiyaning yengil (subdepressiya),
o‘rtacha va og‘ir turlari farqlanadi.
Depressiyani aniqlashdagi podiagnostika ко ‘p uchraydi va 10 ta bemordan
bor yo‘g‘i bittasi rnaxsus davolash muolajalarini oladi, xolos. Somatik buzilishlar
32

bilan namoyon bo‘ladigan depressiyalarda bemorlarga zarur bo‘lmagan
tekshiruvlar va shart bo‘lmagan doridarmonlar buyuriladi. Tabiiyki, bunday yo‘l
kutilgan ijobiy natijani bermaydi.
Aytib o‘tganimizdek, depresciya uchun kayfiyatning pasayishi, fikrlar
karaxtligi va harakatga bo‘lgan motivatsiyaning yo‘qolishi xosdir. Mana shu uchta
simptoinning uzoq vaqt birgalikda namoyon bo‘lishi, depressiya diagnozini
qo‘yishga asos bo‘la oladi. Depressiya bilan og‘rigan bemorlarga dunyoni va
atrofda bo‘layotgan voqealarni negativ tarzda qabul qilish, o‘zining hayotda tutgan
o‘rnini pessimistik ruhda baholash, o‘zini hech kimga keraksizdek his qilish o‘ta
xosdir. Ular doimo xavotirda yashashadi, hech qanday faoliyatga qiziqish
bo‘lmaydi, atrofdagi o‘yin-kulgilarga va yaqinlarining taqdiriga e’tibor ham
qilmaydi. Ular doimo xo‘rsinib yuradi, ularni chalg‘itish uchun biror-bir ishga
majburlash mumkin, biroq, uni hech qanday e’tiborsiz bajaradi va bemorning
kayfiyati ko‘tarilishiga bu ta’sir qilmaydi.
Bemorlar uxlay olishmaydi yoki faqat uyqu bosaveradi, yomon tushlar ko‘rib
chiqadi. Ular turli-tum an bo‘lib, bemor tushida birovlarni bo‘g‘ib oMdirib yuradi,
pichoqlaydi, olamdan o‘tgan yaqinlami va qonli voqealarni ko‘p ko‘radi. Bunday
tushlar bemorlar kayfiyatini yanada tushiradi va ahvolini og‘irlashtiradi.
Depressiyaga ta’rif bera turib, ushbu kasallik uchun xos bo‘lgan yana bir xavfli
belgini aytib o‘tish lozim, ya’ni o‘z joniga qasd qilishga intilish. Shuning uchun
ham depressiya barcha davlatlarda ijtimoiy muammoga aylangan. Depressiyada
anoreksiya ham ko‘p uchraydi.
Anoreksiya ovqat yeyishdan bosh tortish bilan namoyon bo‘ladi. Ruhiy
shifoxonalarda depressiyaning og‘ir turi bilan davolanayotgan va ovqatlanishdan
butunlay bosh tortgan bemorlarni majburlab, zond orqali ovqatlantirishga to‘g‘ri
keladi. Lekin bu muammoniba’zi bemorlarga tushuntirish orqali yechish mumkin.
Past kayfiyat depressiya xuruji davrida doimo namoyon bo‘ladi va atrofdagi
vaziyatning o‘zgarishiga qarab o‘zgaravermaydi. Biroq, kun davomida kuchayib
yoki kamayib turishi mumkin. Aksariyat psixologlarning fikricha, depressiya
33

kuchli, maqsadga intiluvchan, biroq hissiyotga beriluvchan odamlarda ko‘p
kuzatiladi.
Ularning depressiyaga tushishdan oldingi hayoti o‘rganilganda, quyidagi
xususiyatlar aniqlangan:
- depressiyaga uchragan shaxslarning o‘ziga xos dunyoqarashi bo‘ladi, ular
atrofdagi voqealarni o‘z dunyoqarashidan kelib chiqqan holda tahlil qiladigan va
hissiyotga beriluvchan shaxslardir. Ular ko‘pincha, hayotdan qoniqmay
yashashadi, erishgan yutuqlari ularni qoniqtirmaydi, o‘z faoliyatiga tanqidiy
munosabatda bo‘lishadi, ular faqat marrani egallash uchun yashashadi. Shu bilan
birga, ular boshqalarning, masalan, hamkasblarining xatolarini topishni va
maslahat berib yurishni xush ko‘rishadi. Odatda, ular kuchli odamlardir. Agar
uning xatosini ko‘rsatishsa, bundan qattiq aziyat chekadi va shu odamni yoqtirmay
qoladi.
- ular oilada ham, uyda ham aniq bir reja asosida hayot kechirishga intilishadi,
o‘ta talabchan bo‘lishadi, bola-chaqasidan ham shunday yashashni talab qilishadi.
Bu, ko‘pincha, oilaviy majoralarga sababchi bo‘ladi.
- ular oila va ishdagi muvaffaqiyatsizliklarni va musibatli voqealarni og‘ir
qabul qilishadi, ular ichkilikka ham tez ruju qo‘yishlari mumkin;
- ular yolg‘izlikni yoqtirishadi, biror bir ishni boshlashsa yoki rahbarlardan
topshiriq olishsa, uni mukammal bajarishga intilishadi. Bunday odamlar arzimagan
bahodan juda xursand va arzimagan koyishdan qattiq xafa bo‘lishi mumkin.
Shuning uchun ham ularning jahlini chiqarish yoki kayfiyatini tushirish osondir 20
.
Travmatik psixozlar haqida
Travmatik psixozlarning ba’zi turlarida hissiyotning buzilishlari ruhiy
buzilishlardan ustunlik qiladi. Masalan, kayfiyatning asossiz tarzda baland bo‘lishi,
ya’ni eyforiya turli ko‘rinishda namoyon bo‘ladi, ular ko‘p so‘zlashadi, bo‘lib
20
Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev;
O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 251-254 b
34

o‘tgan jarohatlarni batafsil gapirib yurishni, qanday omon qolganlarini bayon
qilishini xush ko‘rishadi, beg‘am bo‘lishadi. Odatda, eyforiya surunkali psixozlar
uchun xosdir. Ba’zan aval saxiy va betakalluf bo‘Igan odam bosh miya jarohatidan
keyin egoist va berahm bo‘lib qoladi.
Bosh miyaning og‘ir jarohatlarida, ayniqsa, ochiq jarohatlarda tutqanoq
xurujlari yoki kuchli vegetativ paroksizmlar kuzatiladi. Posttravmatik epilepsiya
odatda, bosh miya jarohatidan keyin bir necha yildan so‘ng rivojlanadi. Ayniqsa,
Jekson xurujlari hamda hushdan ketib rivojlanuvchi tonik-klonik xurujlar,
absanslar ko‘p uchraydi. Tez-tez hushdan ketish bilan kechuvchi tutqanoq xurujlari
borib-borib, bemor xulq-avtorini patologik tarzda o‘zgartira boshlaydi. Bosh miya
jarohatlarini o‘tkazgan bemorlarda “aval ko‘rgan” yoki “hech qachon
ko‘rmagan” fenomeni rivojlanadi. Bemorlar o‘zi aval bormagan va ko‘rmagan
joyda paydo b o iib qolsa, bu yerga xuddi av al kelgandek, barcha narsalar
tanishdek ko‘rinadi yoki av al borgan va bir necha bor ko‘rgan joyiga borsa, bu
yerda hech qachon bo‘lmagandek va barcha narsalar va voqealar notanishdek
tuyuladi. Bu fenomen mexanizmlari to‘liq o‘rganilmagan. Bosh miya
jarohatlaridan so‘ng aqli zaiflik ham rivojlanadi. Statistik m a’lumotlarga ko‘ra bu
holat jarohat o‘tkazgan bemoriarning 5 foizida kuzatiladi va u peshona va chakka
sohalari zararlanishi bilan bog‘liq. Bosh miya jarohatlarida kuzatiladigan ruhiy
buzilishlarning oldini olish uchun avvalambor bemorlarni kasallikning o‘tkir
davrida to‘g‘ri davolash zarur. Ma’lumki, bosh miya jarohatlarining o‘tkir davrida
bemorlar neyroxirurgiya yoki neyrotravmatologiya bo‘limlariga qabul qilinadi.
Ba’zan bemorlar 4-5 kun ichida shifoxonadan chiqarib yuboriladi. Shifoxonadan
chiqqach, ular zudlik bilan nevropatolog nazoratiga, ruhiy buzilishlar aniqlangan
holatlarda esa psixiatr nazonatida turishlari va davolanishlari kerak 21
.
21
Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev;
O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 266-267 b
35

Epilepsiya va tutqanoq sindromlarda bemorlar psixologiyasi haqida
Epilepsiya asab sistemasining eng ko‘p tarqalgan kasalliklaridan biri bo‘lib,
katta tibbiy-ijtimoiy muammoga aylangan. Epilepsiya - bosh miyaning xurujlar
bilan kechuvchi surunkali kasalligi bo‘lib, ular harakat, sezgi, vegetativ va ruhiy
buzilishlar bilan namoyon bo‘ladi. Epilepsiyaning aholi orasida tarqalishi 1000
kishiga 7-10 ta. Kasallik ko‘p etiologiyali bo‘lganligi sababli, turli yoshda uchrashi
mumkin, biroq epilepsiyaning 75 foizi 20 yoshgacha bo‘lgan davrda boshlanadi.
Kasallanish darajasi erkak va ayollarda deyarli bir xil tarqalgan. Mutaxassislar
ma’lumotlariga qaraganda, epilepsiya bilan kasallangan bemoriarning kamida 30
foizida ruhiy buzilishlar kuzatiladi.
Tarixdan ma’lumki, Suqrot, Platon, Yuliy Sezar, Janna D’Ark, Van Gog,
Napoleon, F. Dostoyevskiy kabi buyuk shaxslar epilepsiya kasalligi bilan og‘rigan.
Shuning uchun ham ba’zi mutaxassislar faqat kuchli tafakkur egalari epilepsiya
bilan og‘rishadi deyishsa, boshqa birlari esa tutqanoq xurujlari odamda talant
kurtaklarini qo‘zg‘ab yuboradi, deb hisoblashadi. Bu ftkrlarga to‘liq qo‘shilish
qiyin, biroq, epilepsiya bilan og‘riydigan ba’zi bemorlarda kuchli talant belgilarini
uchratish mumkin. Masalan, biz ham o‘z amaliyotimizda «Qur’on» va «Hadis»
kitoblarini yoddan biladigan yosh yigitni, kuchli rassom, sholr va matematiklarni
uchratganmiz.
Bunday bemorlar ichida inson hayratda qoladigan hikmatli iboralar o‘ylab
topuvchilar, hikmatlarga boy bo‘lgan to‘rtliklar bituvchilari ham bo‘ladi. Ularni
vrachlar yon daftarlariga yozib yurishsa, foydadan xoli bo‘lmaydi. Doimo xuruj
kuzatiladigan bir bemor qizda sezgi va idrok qobiliyatining kuchayganini
kuzatganmiz. Biroq, epilepsiya kasalligi bilan og‘riydigan aksariyat bemorlarda
tutqanoq xurujlari vaqtida to‘xtatilmasa, og‘ir ruhiy buzilishlarga olib keladi,
ularning aqli zaiflashib boradi. Tutqanoq xurujlari qanchalik erta yoshda
boshlansa, ruhiy buzilishlar shuncha erta rivojlanishi mumkin. Shunday bo‘lsa-da,
og‘ir ruhiy buzilishlar epilepsiyaning barcha turida ham kuzatilavermaydi.
36

Epilepsiyada alahsirash bilan kechuvchi psixozlar, odatda, o‘tkir va surunkali
ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. O‘tkir psixozlarda birov uni ta’qib qilayotgandek,
zaharlamoqchidek, og‘ir tana jarohati yetkazmoqchi bo‘layotgandek tuyuladi. Bu
holatni epileptik paranoyya deb ham atashadi va u bir necha kundan bir necha
oygacha davom etishi mumkin. Odatda, disforiya bilan paydo bo‘lgan o‘tkir
psixozlar qisqa vaqt davom etadi. Psixozlar to‘satdan paydo bo‘lishi, yo‘qolib
ketishi, pasayishi va bir necha kunlardan keyin yana paydo bo‘lishi mumkin.
Surunkali psixozlar ham paranoid va parafrenik belgilar bilan namoyon
bo‘ladi va, odatda, epileptik oneyroid, deliriy yoki boshqa psixopatologik
holatlardan keyin rivojlanadi. Surunkali psixozlarning klinikasida alahsirash asosiy
belgilardan biri hisoblanadi va u tez-tez takrorlanib turadi. Bunda ham ta’qib,
zaharlanish va shu kabi belgilar ko‘p kuzatiladi.
Epilepsiyada ruhiyat, hissiyot va tafakkurning buzilishlari kasallikning
so‘nggi bosqichlarida kuchli rivojlangan va klinik manzarasi yaqqol ifodalangan
bo‘ladi. Ruhiy buzilishlar yaqqol ifodalangan bemorlarda tutqanoq xurujlari
butunlay to‘xtagan bo‘lishi ham mumkin. Shuning uchun ham psixiatrlar
epilepsiyaning so‘ngi bosqichlarida tutqanoq xurujlari o‘rnini ruhiyatning
buzilishlari egallaydi, deb aytishadi 22
.
22
Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev;
O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 271-274 b
37

II.2. Surinkali kasalliklarga chalingan bemorlar psixologiyasi va
davolash mexanizmi.
Alkogolizmda bemorlar psixologiyasi
Ichkilikbozlik muammosi qadimdan m a’lumdir. Bugungi kunda esa bu
muammo nafaqat tibbiy-psixologik, balki ijtimoiy muammoga ham aylangan.
Chunki ichkilikbozlik nafaqat spirtli ichimliklarni iste’mol qiluvchining
salomatligiga ziyon keltiradi, balki oilaning buzilishiga, farzandlar tarbiyasiga
katta salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Surunkali alkogolizmda kuzatiladigan psixik buzilishlar turli-tum an bo‘lib,
ularning qay darajada rivojlanganligi bemorning necha yildan beri spirtli
ichimliklarni iste’mol qilishi, uning miqdori, jismoniy salomatligi kabi bir qancha
omillarga bog‘liq.
Aksariyat mualliflar surunkali alkogolizmda psixik buzilishlarning yuzaga
kelishini kasallikning og‘ir bosqichga o‘tganligidan dalolat beradi, deb
ta’kidlashadi. Surunkali alkogolizmda psixik buzilishlarning tez shakllanishini
spirtli ichimliklarni ortiqcha iste’mol qilish sababli yuzaga keladigan o‘tkir
zaharlanishlar kuchaytiradi. Har bir o‘tkir zaharlanish turli darajada ifodalangan
o‘tkir psixozlar bilan nam oyon bo‘ladi.
Klinik manzarasi. Alkogolizmda yuzaga keladigan ruhiy-hissiy
buzilishlarning tasnifi bir qancha. Biroq biz tibbiy amaliyotda eng ko‘p
uchraydigan ruhiy-hissiy buzilishlarning ba’zi turlarini keltirib o‘tamiz. Bular
ichida alkogol deliriysi alohida o‘rin tutadi. Alkogol deliriysi turli darajada
ifodalangan psixovegetativ buzilishlar bilan namoyon bo‘ladi. Unda ko‘ruv
gallutsinatsiyalari, ongning tum anlashuvi, vahimavaxavotir, giperdinamiya,
alahsirashlar, betoqatlik kuzatiladi.
Shuningdek, taxikardiya, gipergidroz, gipertermiya, qon bosimning o‘zgarib
turishlari ham namoyon bo‘ladi. Delirioz holatlar ichkilikbozlikka uzoq vaqtdan
buyon berilgan shaxslarda ko‘p kuzatiladi. Delirioz holatlarda bemorning ahvoli
38

yomonlashsa, u atrofdagilarga e’tibor bermay qo‘yadi, yaqinlarini tanim aydi, gap
so‘zlarning ma’nosini anglamaydi, ma’nosiz gaplar gapiradi va qiliqlar qiladi.
Og‘ir holatlarda, tana harorati ko‘tariladi, oliguriya kuzatiladi, arterial qon bosim
pasayib ketadi va oxir oqibat bemorning hayoti katta xavf ostida qoladi.
Alkogolizmda gallutsinatsiyalar ham alohida o‘rin kasb etadi. Ularning o‘tkir va
surunkali turlari farq qilinadi. Ayniqsa, eshituv gallutsinatsiyalari ko‘p uchraydi.
Ular shovqin, hushtak, shivirlash, turli xil so‘zlar shaklida bemorga, asosan,
kechqurun yoki tunda eshitiladi. Eshituv gallutsinatsiyalari ularda xavotir, qo‘rquv
va uyquning buzilishi bilan birgalikda namoyon bo‘ladi. Aksar hollarda, ularning
xulq-atvori keskin o‘zgarib, xuddi ruhiy bemorlarga o‘xshab qoladi. Deliriydan
farqli o‘laroq, gallutsinatsiyalarda bemorning ongi saqlangan bo‘ladi. Eshituv
gallutsinatsiyalari ko‘p hollarda affektiv va vegetativ buzilishlar bilan ham
namoyon bo‘ladi.
Alkogolizmda alahlashli psixozlar vahima, ortiqcha beo‘xshov harakatlar,
sensor buzilishlar, uyqusizlik, gumonsirash, ta’qib kabi affektiv buzilishlar bilan
kechadi 23
.
Ensefalopatiyalar haqida
Spirtli ichimliklarni katta miqdorda va uzoq vaqt iste’mol qilish o‘tkir va
surunkali ensefalopatiyalar rivojlanishiga sababchi bo‘ladi. O‘tkir ensefalopatiyalar
ichida Gaye-Vernike ensefalopatiyasi alohida o‘rin tutadi. Ushbu ensefalopatiya
o‘tkir boshlanadi va kuchli ifodalangan delirioz psixozlar, nevrologik va somatik
belgilar bilan birgalikda namoyon bo‘ladi. Mutaxassislar mazkur ensefalopatiya
patogenezida B, vitamini yetishmovchiligiga katta urg‘u berishadi.
Nevrologik simptomlar turli-tuman bo‘lib, ular psixik buzilishlar darajasiga
ham bog‘liq bo‘ladi, ayniqsa, vegetativ buzilishlar. Yuz va tananing turli joylarida
fibrillatsiyalar va fassikulatsiyalar, giperkinezlar, mushaklar distoniyasi, tutqanoq
23
Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev;
O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 283-284 b
39

xurujlari, bulbar va psevdobulbar simptomlar, patologik piramidal belgilar paydo
bo‘ladi.
Surunkali alkogolizmda ruhiy-hissiy buzilishlar kuchaya borib, bosh miya
tuzilmalarida chuqur organik buzilishlar paydo bo‘ladi, ya’ni toksik ensefalopatiya
rivojlanadi. Toksik ensefalopatiya, ayniqsa, sifatsiz spirtli ichimliklar, ya’ni
alkogol surrogatlarini doimo iste’mol qilishda ham ko‘p kuzatiladi. Toksik
ensefalopatiyalar yaqqol ifodalangan nevrologik belgilar bilan namoyon bo‘ladi va
ruhiy hissiy buzilishlar kuchli ifodalangan bo‘ladi. Bular amentiv va affektiv
holatlar, tez-tez va uzoq davom etuvchi deliriylar, gallutsinatsiyalar, illuziyalar,
Korsakov amneziyasi, konfabulatsiyalar, stupor, depressiya, oneyroid sindrom va
boshqa turli xil psixik avtomatizmlar.
Giyohvandlikda xulq-atvorning o‘zgarishi va bemorlar psixologiyasi
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, giyohvandlikda avalambor, bemorning
irodasi so‘nib boradi, unda giyohvand moddaga nisbatan kuchli mayl shakllanadi.
Asta-sekin bu mayl kuchaya borib, bemor unga qarshi kurashishga ojiz bo‘lib
qoladi, unda ruhiy qaramlik sindromi rivojlanadi. Bemorning fikru xayoli
giyohvand moddalarni topishga va uni iste’mol qilishga qaratiladi. Ruhiy qaramlik
sindromida narkotik vositalarning yo‘qligi, bemorda doimo noxush kayfiyat paydo
qiladi, u bo‘lar-bo‘lmasga janjal ko‘taradigan bo‘lib qoladi. G iyohvand moddani
iste’mol qilgan kuni esa kayfiyati yana ko‘tariladi, ya’ni xulq-atvorida ijobiy
xislatlar paydo bo‘ladi.
Mutaxassislaming fikricha, ruhiy qaramlik sindromida bosh miyada maqsad
va istaklar kurashi, qarama-qarshi fikrlar, miyani tark etmaydigan istak va
xayollarning oqimi yuzaga keladi. Albatta, miyadagi bu jarayonlar giyohvand
moddalarni qancha miqdorda, necha yildan buyon iste’mol qilayotganligiga,
ularning turiga bog‘liq bo‘ladi. Ta’kidlash lozimki, giyohvand moddalarni
endigina qabul qila boshlagan bemor o‘zida paydo bo‘lgan ruhiy qaramlikni darrov
anglay olmaydi. U borib-borib, o‘zida yuzaga kelgan vaziyatga bog‘lanib qoladi.
Giyohvandlikdan chiqib ketishning qiyinligi ham shundan iboratki, bemor ruhiy
40

qaramlikdan tashqari, giyohvand moddalar bilan bog‘liq oldi-sotdilarga aralashib,
jinoyat yo’liga kirib qoladi.
Giyohvand moddalarni qabul qilib yurgan bemor uchun kundalik hayotdan
qoniqmaslik, sababsiz urush-janjallar, jizzakilik, doimiy norozilik alomatlari va
shuningdek, giyohvand moddalarni topish haqida gap ochilganda, beixtiyor
jonlanishning paydo bo‘lishi xosdir.
Ruhiy qaramlik sindromida bemorning ichki dunyosida keskin o‘zgarishlar
ro‘y beradi, uni yaqin oila a’zolariga, farzandlariga, ota-onasiga munosabati
o‘zgara boshlaydi, ular orasida mehr-oqibat yo‘qolib boradi. Bemorning xulq-
atvorida o‘ziga xos qaysarlik va o‘jarlik shakllanadi, u yaqinlarining tanqidlariga
qaramasdan, o‘z fikrini tasdiqlashga yoki qilayotgan nojo‘ya ishlarini oqlashga
intiladi. To‘g‘ri, ba’zan bemor og‘ir bir dardga duchor bo‘lganligini anglab, bu
yo’ldan qaytishga urinadi, biroq avalgidek to‘laqonli sog’lom hayot tarziga qaytish
o‘ta qiyin bo‘ladi. Bunday vaziyatlarda bemorning o‘zi, uning yaqinlari, psixolog,
narkologlarning hamnafas bo‘lib ishlashi ijobiy natija berishi mumkin. Ba’zan
bemor “o‘zim boshlaganman, o‘zim to‘xtataman” deb tibbiy-psixologik
muolajalardan voz kechadi. Odatda, bunday bemorlar giyohvand moddalami qabul
qilishning yanada og‘irroq turlariga o‘tib ketishadi, xolos. Ruhiy qaramlik nafaqat
muayyan bir giyohvand modda bilan ba’zan uning boshqa turlari ta’sirida ham
qoniqtirilishi mumkin. Giyohvandlikda ruhiy qaramlik sindromi ancha erta
boshlanadigan va uzoq davom etadigan sindromdir. Giyohvand moddalarni
iste’mol qilishni to‘xtatgandan keyin ham bemor ruhiy qaramlikdan ancha
vaqtgacha chiqa olmay yuradi. Shuning uchun ham ularga doimo psixolog yordami
zarur bo‘ladi. Ruhiy qaramlik sindromini dastlabki davrlarida aniqlash psixologdan
yuksak darajadagi ziyraklikni va mahoratni talab etadi. Chunki bemor turli xil
yo‘llar bilan giyohvand moddalarni qabul qilib yurganini atrofdagilardan yashiradi
va o‘zida ruhiy qaramlik paydo bo‘lganini bilmay qoladi.
Kasallik avj olgan sari ruhiy qaramlik sindromidan og‘irroq bo‘lgan
abstinensiya va jismoniy qaramlik (kompulsiv) sindromlari shakllana boshlaydi.
41

Bemor giyohvand moddalarni ko‘p iste’mol qila boshlaydi va buning oqibatida,
hayotiy muhim mayllar, ya’ni jinsiy, och qolish, himoya instinktlari ular uchun
ikkinchi darajali bo‘lib qoladi. Kompulsiv sindrom obstinent sindromga qaraganda
og‘ir kechadi. Kompulsiv sindrom bemorning xulq-atvorida to‘la aks etadi, ya’ni
bemor doimo giyohvand moddalarni izlab topish yo‘liga o‘tib oladi. Jismoniy
qaramlikda bemor doimo qabul qilib yurgan giyohvand moddani boshqasiga
o‘zgartirsa, qoniqish sezmaydi, g‘amgin holatda yuradi. Demak, giyohvand
moddalarning aniq bir turiga ruju qo‘yish kompulsiv sindromga xos belgilardan
biridir va organizmning aynan shu giyohvand moddaga ko‘nikib qolganligi
alomatidir. Agar shu giyohvand modda qabul qilinmasa yoki butunlay to‘xtatilsa,
abstinent sindrom rivojlanadi. Abstinent sindromning klinik manzarasi turlicha
bo‘ladi va asosan jahlning tez chiqishi, uyqusizlik, qo‘llarda yoki butun tanada
tremor, og‘ir hollarda tutqanoq xurujlari, yurak va nafas olish faoliyatining
buzilishi kuzatiladi. Giyohvandlikning barcha turlari uchun organizmda qabul
qilayotgan moddaga nisbatan tolerantlikning paydo boiishi xosdir, shuning uchun
ham bemor doimo giyohvand moddaning miqdorini oshirib borishga majbur. Aks
holda, eyforiya ro‘y bermaydi yoki abstinent sindrom rivojlanadi.
Giyohvand moddalarni surunkali qabul qilaverish intoksikatsiya holatini
yuzaga keltiradi, bunda bemorning shaxsiyati patologik tarzda o‘zgarib boradi va
tez-tez o‘tkir psixozlar kuzatilib turadi. Chunki giyohvand moddalar ruhiyatga tez
ta’sir qilishi bilan boshqa farmakologik dorivor vositalardan ajralib turadi.
Shuningdek, giyohvand moddalar qon tomirlarga, parenxim atoz a’zolarga
dastlabki kunlardanoq salbiy ta’sir ko‘rsata boshlaydi. Keyinchalik organizmdagi
barcha a’zo va to‘qim alar faoliyati buzilib boradi. Giyohvandlikning barcha turlari
3 bosqichda kechadi: adaptatsiya (moslashuv), abstinentsiya va toliqish
bosqichlari.
Adaptatsiya bosqichida giyohvand moddalar tushgan organism faoliyati
o‘zgara boshlaydi, ya’ni ichki a’zolar ushbu moddalar bilan faoliyat ko‘rsatishga
moslashib oladi. Bujarayonlar bilan parallel tarzda ruhiy qaramlik rivojlanib
42

boradi. Avaliga himoya mexanizmlari ishga tushadi, bu esa ko‘ngil aynish, qayd
qilish, terida qichimalar paydo bo‘lishi, bosh aylanish bilan nam oyon bo‘ladi.
Biroq bu belgilar sekin-asta yo‘qolib boradi, chunki organizm giyohvand
moddalarga moslashib oladi.
Abstinensiya bosqichida ruhiy qaramlikka jismoniy qaramlik qo‘shiladi.
Organizmda giyohvand modda miqdorining kamayishi uning o‘rnini qoplash
uchun bemorda kuchli darajada ishtiyoq hosil qiladi (kompulsiv intilish). Aks
holda, organizmning kompensator imkoniyatlari zo‘riqib, abstinent sindrom
yanada kuchayadi. Ba’zi vaziyatlarda bu sindrom uzoq vaqt giyohvand moddalarni
qabul qilmay yurgan bemorlarda ham yuzaga keladi. Uzoq vaqtli remissiyadan
keyin giyohvand moddani yana organizmga yuborish yana jismoniy qaramlikni
paydo qiladi, hatto kuchaytiradi ham. Bunda, nafaqat yuqori miqdordagi
giyohvand moddalarga ko‘nikish, balki uni doimiy tarzda qabul qilish yana
boshlanib ketadi. Keyinchalik katta miqdordagi giyohvand moddalar ham
kayfiyatni ko‘tara olmay qoladi va bemor yanada kuchliroq giyohvand moddalarga
о ’t а boshlaydi. Abstinent sindrom tananing turli joylarida kuchli og‘riqlar bilan
kechganligi va ularni boshqa dorilar bilan to‘xtatish qiyinligi sababli, bemor
giyohvand moddani yana qabul qilishiga to‘g‘ri keladi. Toliqish bosqichida
organizmning barcha himoya funsiyalari keskin pasaygan bo‘ladi, bemorning
deyarli barcha a’zolarida nafaqat funksional buzilishlar, balki organik o‘zgarishlar
paydo bo‘ladi, terida turli xil yarachalar yuzaga keladi. Bunday bemorlar tez-tez
kasal bo‘ladigan bo‘lib qolishadi. Bu bosqichda giyohvand moddalarning
tetiklashtiruvchi va kayfiyatni ko‘taruvchi ta’siri ham pasayadi. Organizmni ruhan
va jismonan qoniqarli holatda ushlash uchun bemorlar giyohvand moddalarni kam
miqdorda qabul qilib yurishadi. Chunki bu moddalarsiz organizmning faoliyat
ko‘rsatishi o‘ta mushkul bo‘lib qoladi va uni yangi muhitga o‘tkazish qiyinlashadi.
Abstinent sindrom bir necha oylarga cho‘zilishi mumkin 24
.
Davolash haqida
24
Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev;
O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 286-290 b
43

Narkomanlarni davolash prinsiplari maxsus adabiyot va dasrliklarda
mukammal yoritilgan. Ammo tibbiy psixolog bemorlarni davolash bilan bog‘liq
bo‘lgan bir qator muammolarni bilishi zarur. Dastaval, bemor statsionarga
yotqizilishi shart, chunki davolanish sharoitida kuzatiladigan noxush holatlar va
abstinent sindromning yana paydo bo‘lishi, giyohvand moddani yana iste’mol
qilishga majbur qiladi. Davolash muolajalari narkolog nazorati ostida giyohvand
moddalarni qabul qilishni to‘xtatishdan boshlanishi lozim. Sog‘lom va yosh
bemorlarda giyohvand moddalarni qabul qilishni birdaniga va butunlay to‘xtatish
mumkin, keksa va o‘ta ojiz bemorlarda bosqichma-bosqich to‘xtatiladi.
Giyohvandlikni davolash, odatda, bir necha bosqichda olib boriladi. Bular
dezintoksikatsiya muolajalari, psixopatologik va somatonevrologik buzilishlarni
davolash, metabolik buzilishlarni bartaraf etish, ruhiy qaramlikning asosiy
mexanizmlariga qarshi yo‘naltirilgan davolash muolajalari o‘tkazish, kasallikning
takrorlanishiga qarshi davolash choralarini ta’minlash.
Dezintoksikatsiya maqsadida reopoliglukin, xlorid natriyning izotonik
eritmasi va boshqa elektrolitlar kuniga 2000 ml gacha yuborilishi mumkin.
Zaruratga qarab, qon preparatlari - albumin, plazma, toza qon ham buyuriladi.
Og‘ir vaziyatlarda gemosorbsiya va gemodializ muolajalari ham o‘tkaziladi.
Shuningdek, kalsiy xlor 10 ml - 10% Ii, tiosulfat natriy 10 ml - 30% li, magniya
sulfat 5-10 ml - 25% li, tomir ichiga, unitiol 5-10 ml 5% li mushak orasiga
yuboriladi. Nootroplardan nootropil kuniga 20-40 ml dan tomir ichiga tom chilatib
yuboriladi, vitaminlar - B l, B6, S kuniga 10 ml gacha 40% li glukozada tomir
ichiga yuborilishi mumkin.
Abstinent sindromini davolashda psixotrop dorilardan 2,5% li aminazin 1 -3
ml 5-7 kun mobaynida t/i, m /o ga yoki 2,5% li tizersin 2-4 ml t/i, m /o ga, 1% li
dimedrol 1-2 ml valium 0,5% li 2-4 ml t / i, m /o ga. Shuningdek, kordiamin,
kamfora, kofein, meprobamat, galoperidol kabi dorilarni ham buyurish mumkin.
Yurak va nafas faoliyatini normal holatda ushlab turish uchun, albatta, kordiamin
tavsiya qilinadi.
44

Neyroleptiklardan neuleptil kuniga 10-20 mg, sonapaks 100-200 mg dan
buyuriladi. Uzoq davom etuvchi neyroleptiklardan piportil 2 mg 2 haftada l mahal,
keyinchalik, har oyda bir mahal. Antidepressantlardan fluoksetin, zoloft kabi
dorilar buyuriladi. Albatta, giyohvandlikni davolash o‘ta murakkab va mashaqqatli
jarayon bo‘lib, farmakologik dorilar bilan davolash usullari narkologiya
darsliklarida batafsil yoritilgan. Giyohvandlikni davolashda ishlatiladigan
psixoterapiya usullari turli-tumandir - oddiy suhbatdan tortib gipnozgacha.
Psixoanaliz usullari ham juda samaralidir. Bemorning jismoniy mehnat bilan
shug‘ullanishi esa davolash jarayoniga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bemor abstinent
holatdan chiqqandan keyin uzoq vaqt narkolog va psixolog nazoratida turishi
lozim 25
.
25
Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun darslik / Z.Ibodullayev;
O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 290-291 b
45

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Tibbiyot psixologiyasi tom ma’noda bemorning
psixologiyasini o‘rganuvchi fandir. Lekin bu ta’rif uning barcha imkoniyatlarini
qamrab ololmaydi, albatta. Chunki u sog‘lom kishilarda kasallik keltirib
chiqaruvchi barcha tashqi va ichki omillami ham o‘rganadi, ularning sabablarini
izlaydi. Tibbiyot psixologiyasi chegara bilmas, keng qamrovli fandir. U uzoq
tarixga ega bo‘lib, o‘zining rivojlanish bosqichida bir nechta davrlarni bosib
o‘tgan.
Surinkali kasallik bilan kurashishning psixologik mexanizmlari jihatdan bir
nechta ko‘rsatkichlarga asoslangan bo‘lishi mumkin. Ya’ni kasallikning psixologik
oqibatlari bilan kurashish uchun ma’naviy qo‘llanmalar, masalan, psixoterapiya,
nafas olish va meditatsiyadan foydalanish, kasallik bilan bog‘liq qadriyatlar va
hissiyotlarni qayta joylash, qiziqishlarni oshirish va o‘z-o‘zini qo‘llab-
quvvatlashga yordam berishni, jinoyatga qarshi kurashishning bir qismi, kasal
holatda ham faol bo‘lishni talab qiladi. Aktiv faoliyat, masalan, kasallik belgilari
bilan kurashish uchun jismoniy mashqlar va harakatlar, kasallikning psixologik
ta’sirlarini kamaytirishga yordam berishi mumkin. Kasal insonlar uchun doimiy
aloqalar va mustahkamlashuvning ahamiyati juda muhimdir. Do‘stlar, oila
a’zolaridan yoki yoqimtoy kasallikning o‘ziga xos guruhlaridan yordam olish,
kasal insonlarga muvofiqlashish, ularga qo‘llab-quvvatlash va ularning emotsional
muhitini mustahkamlash uchun juda muhimdir. Surinkali kasalligi bilan
kurashishning bir qismi tarbiyaviy o‘zgarishlarni talab qiladi. Kasal insonlar uchun
tarbiya, o‘z-o‘zini qo‘llab-quvvatlashni o‘rganish, o‘z-o‘zini qo‘llab-quvvatlash
uchun qo‘shimcha umumiy bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishni o‘z ichiga oladi.
Surinkali kasallik bilan kurashishning mexanizmlari shaxsiy va individual bo‘lishi
mumkin, chunki har kasal insonning holati va talablaridan foydalanish usullari
o‘zaro farq qilishi mumkin.
46

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Rahbariy adabiyotlar:
1. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ʻ 2023-yil 18-mart kuni
tibbiyot xodimlari bilan ochiq muloqot idan.
Mahalliy adabiyotlar:
1. Ibodullayev Z. Tibbiyot psixologiyasi: Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari talabalari
uchun darslik / Z.Ibodullayev; O‘zR oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi. - Т :
«IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 290-291 b
Xorijiy adabiyotlar:
1. Гнедова С.В. Влияние социальной ситуации и состояния здоровья на
развитие личностных особенностей школьников: Автореф. дис. … канд.
психол. наук. – М., 1999.– 18 с.
2. Горячева Т.Г. Роль детско-родительских отношений в психическом
развитии подростков, оперированных по поводу врожденного порока сердца
в раннем возрасте: Автореф. дис. … канд. психол. наук. – М., 1995. – 20 с.
здоровья и психики детей и молодежи в ус- ло виях современной социально-
экономи че ской ситуации // Казанский педаго гический журнал.– 2008.– №
5.– С. 61–69.
3. Зелинский С.М. Представление о своей болезни у детей, страдающих
сахарным диабетом // Психосоматические и соматопсихические расстройства
у детей.– Л., 1990.– С. 55–59.
4. Зикеева Л.Д. Невротические реакции у больных хроническим
гломерулонефритом и хроническим пиелонефритом // Клиническая
медицина.– 1974.– № 9.– С. 43–48.
5. Коваленко Н.А. Эмоциональный и телесный опыт ребенка с
бронхиальной астмой: Автореф. дис. … канд. психол. наук.– М.,1998.– 21 с.
6. Менделевич В.Д. Клиническая и медицинская психология:
Практическое рук оводство.– М.: МЕДпресс, 2001.– 592 с.
47

7. Муладжанова Т.Н. Психологический анализ изменений личности у
больных хронической почечной недостаточностью, находящихся на лечении
гемодиализом: Автореф. дис. ... канд. псих. наук.– М., 1983.
8. Мухаметзянов И.Ш., Матушанский Г.У., Фролова О.В. Взаимосвязь
9. Николаева В.В. Влияние хронической болезни на психику:
Психологическое исследование. – М.: Изд-во МГУ, 1987.– 168 с.
10. Пезешкиан Н. Психосоматика и позитивная психотерапия:
межкультурные и междисциплинарные аспекты на примере 40 историй
болезни. – М.: Медицина, 1996.– 463 с.
11. Платон. Диалоги.– М.: Изд-во АСТ, 2006.– 560 с.
12. Поппе Г.К., Броуде Л.Б. Внутренняя картина болезни у детей с
бронхиальной астмой // Психосоматические и соматопсихические
расстройства у детей. – Л., 1990.– С. 49–55.
13. Саад В.А. Этнопсихологические различия отношений к болезни у
подростков: Автореф. дис. … канд. психол. наук. – СПб., 1996. – 22 с.
14. Садовой М.А., Плюснин Ю.М., Ткаченко В.Н. Режим доступа: http:
//
larn.hum.sbras.ru/action= publ&emp= pym&publ_num=5.
15. Филякова Е.Г. Образ Я детей с хроническими соматическими
заболеваниями (бронхиальная астма и гастродуоденальная патология) / Е.Г.
Филякова, В.В. Николаева, В.Н. Касаткин // Педиатрия. – 2002.– № 4.– С. 97–
103.
48

surinkali kasallikning pisixologik oqibatlari va unga qarshi kurashish mexanizmlari

Sotib olish