Sut mahsulotlarini tayyorlash va sotish tizimini takomillashtirish - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	90.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Qishloq va o'rmon xo'jaligi

Sotuvchi

Shahzodabonu

Ro'yxatga olish sanasi 17 Aprel 2025

23 Sotish

Sut mahsulotlarini tayyorlash va sotish tizimini takomillashtirish

Sotib olish

MAVZU: SUT MAHSULOTLARINI TAYYORLASH VA SOTISH
TIZIMINI TAKOMILLASHTIRISH
MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………….3
I BOB. SUT SANOATI HAQIDA TUSHUNCHA…...6
1.1 Sut mahsulotlarining turlari haqida tushuncha……....6
1. 2 Sut mahsulotlarinining sanoatdagi o`rni……………11
II BOB. SUT MAHSULOTLARINING KIMYOVIY
TARKIBINI O`RGANISH…………………………...15
2.1 Sut mahsulotlarining ozuqaviy qiymati…………….15
2.2 Bazi turdagi sutlarning tarkibidagi nuqsonlar…...…20
III BOB. SUT MAHSULOTLARINI SOTISH
TIZIMI………………………………………………...25
3.1 Sut mahsulotlarini sotuvga tayyorlash……………...25
3.2 Sut mahsulotarining bozordagi o`rni………………28
XULOSA………………………………………………31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………..32

KIRISH
1

Sut va sut mahsulotlari insonning oziqlanishida muhim o‘rin egallaydi. Sut
mahsulotlarini har qaysi oziq ratsioniga qo‘shish uning to‘laqonligini ta’minlab,
boshqa tarkibiy qismlarning ham hazm bo‘lishiga yordam beradi.
Sut xom ashyosi davlat uchun nisbatan qimmatbaho mahsulot hisoblanadi, uni
ishlab chiqarish esa ko‘p mehnat talab qiladi, shuning uchun ushbu mahsulotni
qayta ishlashda undan imkon boricha to‘laqonli va ratsional foydalanish kerak.
Pishloq, tvorog va kazein ishlab chiqarishda sut zardobi ajralib chiqadi. Uning
tarkibida 50% sutning quruq moddalari, 200 ga yaqin turli birikmalar, shu
jumladan, ingichka dispergirlangan sut yog‘i, eruvchan azot birikmalari va
mineral tuzlar, laktoza, shuningdek, vitaminlar, fermentlar, organik
kislotalar bo‘ladi. Ozuqaviy qiymatga egaligi bilan bir qatorda sut zardobi va
undan olinadigan mahsulotlar parhezbop va davolashda ahamiyatga ega. Qadimiy
odamlar agar achigan sut siqib zardobdan ajratilsa, qolgan quyuqmassa uzoq vaqt
davomida yaxshi saqlanishiga ham ahamiyat berishdi. Shundayqilib pishloq va
tvorog kabi mahsulotlar paydo bo‘ldi. Sutni kislotali va sichuj ivitish yo‘li orqali
olinadigan tvorog va pishloq kabi mahsulotlar haqida qadimiy shoirlar asarlarida,
faylasuf va olimlar (Gomer, Aristotel, Gippokrat, Katon, Palladiy va бошқ.)
ishlarida ma’lumotlar keltirilgan. Sutni qanday qilib ivitish haqida amaliy
maslahatlarni, sifatiga bo‘ladigan talablarni eramizning I asrida yashagan
Kolummela ayniqsa batafsil yozib qoldirgan. O‘zbekiston sutni qayta ishlash
korxonalari chiqindilardan sut zardobi kimyoviy jihatdan boy moddalari ega
bo‘lgan ikkilamchi mahsulot hisoblanadi. Xususan zardob oqsili, laktoza, suvda
eruvchan vitaminlar mineral moddalar va boshqalar.
Ikkilamchi mahsulot sut zardobini kayta ishlash natijasida fermentlangan sut
zardobi non, qandolat, muzqaymoq, boyitilgan ozuqa oqsili olish uchun ozuqaviy
komponent sifatida keng foydalanish.
. Sut yuqori kaloriyali ozuqa mahsulot bo lib, hayvonlarlaktotsitlarida sut bezlari ’
qirralarida ishlab chiqariladi. Laktotsitlarning vazifasi organlarda maxsus
2

moddalarni shakllantiradilar va ular sutning asosini hosil qilib, xususiyatlarini
belgilaydi. Bunday strukturalariga kazein mitsellasi va moy donachalari kiradi. Sut
biologik suyuqlik bo'lib, o'z tarkibida zarur komponentlar (vitamin, oqsil, lipid,
uglevod, makro va mikro elementlar va boshqa birikmalar) tutadi. Sutning sifati va
miqdori, hayvonning turi va nasli, yoshi, laktatsiya bosqichi, oziqlanish sharoiti va
salomatlik holatiga bog'liq. Sut tarkibiga kiruvchi asosiy moddalar va ularning
о ‘rtacha miqdori quyidagicha: umumiy oqsil 3-3,3%; asosiy oqsil (kazein) 2-2,8%;
zardob oqsillari miqdori 0,4-0,5%; nooqsil azotli moddalar 0,17-0,38%; laktoza
4,4-5,0%; sutdagi barcha quruq moddalar miqdori 11,5-13%; moyliligi 3-6%
b о ‘lishi mumkin.
Sut inson uchun a’lo darajadagi oziq-ovqat maxsuloti b о ‘lishi bilan bir qatorda
turli mikroorganizmlar, jumladan kasal paydo qiladigan mikroorganizmlarning
k о ‘payishi uchun ham yaxshi muhit b о ‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun ham sut
olish jarayonida sanitariya va gigiyena qoidalariga qat iy rioya qilish zarur. ’
Ayrim
xollarda fermalarda birlamchi ishlov berilib, pishirib olinadi. Sut tarkibi
hayvonlarni boqish ratsioni, hamda bu ratsionda asosan o'simliklar ishlatiladi.
Mavzuning dolzarbligi. Shuning uchun sut tarkibida har xil moddalar
bo'lib, ular o'simliklarda sintezlanadilar va ozuqa bilan hayvon organizmiga
o'tadilar. Undan tashqari sut tarkibida biogen molekulalar mavjud bo'lib, ular
hayvonlarning har xil organlari va to'qimalarda sintezlanib, qonga o'tadilar va qon
orqali sut bezlariga olib boriladi.
Ammo sut bezlari maxsus biogen molekulalarini sintezlaydigan joyi hisoblanadi.
Biogen molekulalardan sut tarkibida uchraydiganlarini quyidagilarga ajratish
mumkin: aminokislotalar, peptidlar, oqsillar (oddiy va murakkab), azot asoslari
(adenin, guanin, sitozin, timin, uratsil), nukleinkislotalar (PHK va DHK),
uglevodlar (mono-, oligo-, polisaxaridlar), lipidlar (moy kislotalari, neytral
lipidlar, fosfolipidlar, steroidlar), vitaminlar, gormonlar, biologik faol moddalar.
3

Sutning asosiy tarkibiy qismlari bo'lib, plazma va oqsil lipid komplekslari
hisoblanadi. Hayvonlar sutining kimyoviy tarkibi juda murakkab bo'lib, uning
tarkibida aminokislotalar, oqsillar, uglevodlar, lipidlar, fosfotidlar, steroidlar,
vitaminlar, fermentlar va boshqalar bo'ladi.
Mavzuga oid qarorlar
Prezident Shavkat Mirziyoyev 2022 yil 30 dekabr kuni O‘zbekiston
Respublikasining 2023 yilgi davlat budjeti to‘g‘risidagi qonun ijrosini ta’minlash
chora-tadbirlari to‘g‘risidagi qarorni imzoladi.
Hujjat chorvachilik, parrandachilik va baliqchilik xo‘jaliklariga chorvachilik
va parranda go‘shti, sut va baliq yetishtirish uchun ajratiladigan subsidiyalar
miqdorini ikki baravar kamaytirishni nazarda tutadi. Qonunchilikda joriy
miqdorlar 2024 yilgacha hisoblangan edi.
Yangi tartibga ko‘ra, 2023 yilning 1 yanvaridan 2024 yilning 1 yanvarigacha QQS
to‘lovchisi bo‘lgan subsidiya oluvchilarga respublika budjetidan quyidagi
miqdorda subsidiya ajratiladi:
 chorvachilik ho‘jaliklariga — o‘z ho‘jaliklarida va aholi xonadonlari
 bilan birgalikda kooperatsiya usulida yetishtirilib, go‘sht uchun sotilgan
 yirik va mayda shoxli mollar tirik vaznining har bir kilogrammi uchun
 4000 so‘m o‘rniga 2000 so‘m hamda sutning har bir litri uchun 400 so‘m
 o‘rniga 200 so‘m. Bunda subsidiya QQSdan vaqtincha ozod qilish
 bo‘yicha imtiyoz amalda bo‘lgan davr uchun ham to‘lanadi;
 parrandachilik ho‘jaliklariga — o‘z ho‘jaliklarida yetishtirilib, sotilgan
 tuxumning har bir donasi uchun 50 so‘m hamda parranda go‘shtining har
 bir kilogrammi uchun 2500 so‘m o‘rniga 1250 so‘m , 2024 yil 1
 yanvardan 1 000 so‘m.
Bundan tashqari, baliqchilik ho‘jaliklari uchun subsidiyalar intensiv usulda
yetishtirilgan sovuq suv baliqlarining (losos, forel va osyotr) har bir kilogrammi
uchun 3000 so‘m o‘rniga 1500 so‘m , qolgan turdagi baliqlar uchun 1000 so‘m
o‘rniga 500 so‘m miqdorida. Shuningdek, ushbu subsidiyalar faqat 2024 yil
yanvargacha amal qiladi, avvalgi tahrirda esa muddatsiz edi.
4

I BOB. SUT SANOATI HAQIDA TUSHUNCHA.
1.1 SUT MAHSULOTLARINING TURLARI
HAQIDA TUSHUNCHA.
QATIQ MAHSULOTLARI Qatiq mahsulotlarga sut kislotali bijg‘ish asosida
ishlab chiqariladigan sut mahsulotlari kiradi. Bu tvorog, tvorogli mah-sulotlar,
smetana, kefir, prostokvasha, atsidofilin, qimiz va boshqalar, Sutga nisbatan
tarkibida S va Bi2 vitaminlari ko‘proq bo‘lgani uchun, ovqatni yaxshi hazm
bo‘lishiga yordam beradi. Sut kislotasi va karbonat angidrid gazi (kefir, qimiz)
Yo‘l-gani sababli bu mahsulotlarda ovqatlik qimmati yuqoriligi bilan birga
parhezlik va shifobaxshlik xususiyatlari ham bor. Ichaklarda kislotali muhit hosil
qilib, sut kislotasi ovqat hazm qilish jarayoniga yaxshi ta’sir ko‘rsatadi. Sut kislota
kon-servalash ta’siri bo‘lgani uchun, qatiq mahsulotlarning saqla-nish muddatini
uzaytiradi. Qatiq mahsulotlari ximiyaviy tarkibiga ko‘ra smetana, tvorog, tvorog
mahsulotlari va parhezbop mahsulotlarga bo‘linadi. Smetana. Bu rus milliy
mahsuloti. Boshqa mamlakatlarda buni cheklangan miqdorda rus qaymog‘i nomi
bilan chiqariladi. Smetana pasterizatsiya qilingan qaymoqdan uni sut kislota hosil
qiladigan bakteriyalarning sof o‘zi yordamida ivitib, keyin yetiltirib qo‘yish yo‘li
bilan olinadi. Qaymoqni 18—20°S haro-ratda bir necha soat mobaynida ivitiladi,
bunda kislotalilik 65°T gacha ortadi. Smetana 3—5°S haroratda bir sutka
mobaynida yetilib tayyor bo‘ladi. Bunda yog‘ sharchalari qotib, oqsillar shishib,
mahsulot yoqimli, mazali va xushbo‘y hidli bo‘ladi. Oddiy smetana — bu sanoat
ishlab chiqaradigan smetananing asosiy turi. Bunday smetana tarkibida kamida
30% yog‘li qilib, oliy (kislotaliligi 65—90°T) va 1- (kislotaliligi 65—110°T)
navda chiqariladi. Yeg‘liligi 36% oddiy smetana ham bo‘lishi mum-kin. Uni
navlarga bo‘linmaydi. Yeg‘liligi 20% oshxona smetanasi va yog‘liligi 10%
parhezbop. smetana yog‘li ovkat yeyish mumkin bo‘lmagan iste’molchilarga mo‘l-
jallangan. Bu tur smetanalar navlarga bo‘linmaydi. Yog‘liligi 25% smetana
konserva qilingan xom ashyodan olinadi, uni navlarga ajratilmaydi. To‘ldirgich
5

qo‘shilgan smetana yangi turlarga kirib, bular 14% yog‘li smetana, 18% yog‘i bor
Kres-tyanskiy smetana va 23% yog‘li xonaki smetanalardan iborat. Bu tur
smetanalar ovqatbop kazeinat natriy solib boyitilgan qaymoqdan ishlanadi, ular
bevosita tanovul qilishga mo‘ljallangan bo‘ladi. Smetana sifatining ahamiyati
katta. Yaxshi sifatli smetana pasterizatsiya qilingan mahsulotga xos ta’m va
xushbo‘ylik sezi-lib turadigan ivitilgan sutning sof ta’mi va hidi, bir jinsli
konsistensiyali, bir meyorda quyuq, yaltiroq ko‘rinishli bo‘ladi. Yog‘liligi 20, 25
va 30% smetana unchalik quyuq bo‘lmasligi, sal yopishqoq bo‘lishi mumkin,
yog‘liligi 20% smetanada bitta-yarimta pufakchalar bo‘lishi mumkin. Yog‘liligi
40% smetananing konsistensiyasi juda quyuq, oqib ketmaydigan bo‘ladi. 1-nav
smetana konsistensiyasi unchalik quyuq emas, sal dumaloqlangan, mayda
donadorroq, bir qadar cho‘ziladigan bo‘lishi, yog‘liligi 14% smetana esa sezilar-
sezilmas oqsil parchalari bor bo‘lishi mumkin. Havasga tayyorlangan smetanadan
tashqari hamma smetana turla-rida ozroqqina yem-xashak hidi kelib turishi
mumkin. Havasga tayyorlangan va oliy nav smetanadan tashqari hamma smetana
turlarida idishning hidi sal-pal kelib turishi, salgina achchiqlik qizitilgai
saryog‘ning ozroq hidi bo‘lishi mumkin. Smetananing kislotaliligi 65 dan 125ST
gacha bo‘ladi; 40% yog‘i bor Havasga tayyorlangan smetanada 55—85°T
kislotalilik, yog‘liligi 14% smetanada esa 120°T gacha kislotalilik bo‘ladi. Taxir,
dimiqqan, mog‘or ta’mi va hidi bor, yem-xashak ta’mi qat-tiq sezilib turadigan,
ifloslangan smetanani sotuvga chiqarish man etiladi. Smetanani joylashtirish,
tamg‘alash va saqlash. Yog‘liligi 30% smetanani yog‘och bochkalarga kupi bilan
50 kg dan, temir flyagalarga 30—35 kg dan alyumin bidonlarga kupi bilan 10 kg
dan qilib joylashtiriladi. Yog‘och bochkalar og‘zigacha to‘ldiri-ladi, ustiga
pergament yopib, qopqog‘ini zichlab yopib qo‘yiladi. Flyagalar va bidonlarni
rezina yoki pergament qistirmali qop-qoqlar bilan tiqinlab, plombalab qo‘yiladi,
Smetana shisha bankalarga, polistirol stakanchalarga 50 g dan 500 g gacha qilib
qadoqlanadi. Yog‘liligi 40% bo‘lgan Havasga tayyorlangan smetana fergament
6

bilan kashirovka qilingan folgaga 100 g dan, parhezbop smetana va desert smetana
esa parafinlangan karton stakanchalarga 100, 200, 300 g dan qadoqlanadi.
Idishlarga korxona nomini va tovar belgisiii, mahsulot nomi, og‘irligi gramm
hisobida, chiqarilgan vaqti, narxi, standart belgisini ko‘rsatib belgi qo‘yiladi.
Smetanani 4—8°S haroratda chiqarilgan paytidan boshlab kupi bilan 72 soat
saqlanadi. Tvorog. Bu oqsilli qatiq mahsulot. 'Unda to‘laqimmatli sut oqsillaridan
tashqari, yana odam uchun muhim mineral moddalar ham bor. Tvorog keksa yoshli
kishilarga (yog‘sizi), shuningdek o‘p-ka va suyak sili kasalliklariga, oshqozon,
buyrak xastaliklari-ga duchor bo‘lganlarga foydali bo‘ladi. Ishlab chiqarilish
usuliga ko‘ra tvorog pasterizatsiya qilin-gan sutdan olingan kislota-shirdonli
tvorog ko‘p kislotali pasterizatsiya qilingan sof yoki yog‘i olingan sutdan olingan
kislotali tvorog, pasterizatsiya qilingan sutdan olingan atsidofilachitqili tvorog
bo‘ladi. Pasterizatsiya qilingan sutdan olingan tvorogni bevosita tanovul qilaverish
mumkin, pasterizatsiya qi-linmagan sutdan esa yarim fabrikatlar ishlab chiqarilib,
is-te’mol etishdan oldin ularga termik ishlov beriladi. Kislota-shirdonli tvorog
olishda sutni sof sut kislota bak-teriyalar solib ivitiladi va shirdon fermenti
qo‘shiladi (shir-don fermenti qo‘zilar, buzoqlar me’dasining bir bo‘limidan—
shirdonidan olinadi), oqsil moddasi ivigandan keyin zardobi ajratib olinadi.
Kislotali tvorog ishlab chiqarilayotganda zar-dob ajralishini tezlatish uchun hosil
bo‘lgan quyuqlikni isitib turiladi. Atsidofil-achitqili tvorog faqat saryog‘ qilib
chiqa-riladi, u sal surkaladigan konsistensiyali va achitqi hidi kelib turadigan
bo‘ladi. Tarkibidagi yog‘iga qarab seryog‘ tvorog—18% yog‘i, kam yog‘ tvorog—
9% yog‘i bor va yog‘siz tvorog bo‘ladi. Yumshoq parhezbop tvorog yog‘i olingan
sutga qaymoq qo‘shib olinadi. Unda yog‘ 11% dan kam bo‘lmaydi. Krestyanskiy
tvoroga ham yog‘siz sutga qaymoq qo‘shiladi. Unda yog‘ 5% dan kam bo‘lmaydi.
Xonaki pishloq yoki qay-moq aralash donador tvorog tarkibidagi oqsillari, yog‘i,
namligi jihatidan kamyog‘ tvorogga yaqin bo‘ladi, lekin tuzilishi donador bo‘ladi.
Tarkibida 8% yog‘i, 1% tuzi bo‘ladi. Kislotaliligi quyidagidan iborat (°T hisobida,
7

kupi bi-lan): seryog‘ida—210, kamyog‘ida — 225, yog‘sizida'—250, yumshoq
par-hezbopida—210, krestyanskiyda—200, donadorida—150. Shilim-shiqlangan,
mog‘orlagan, konsistensiyasi cho‘ziluvchan va kirlan-gan tvorog sotuvga
chiqarilmasligi kerak. Tvorogni joylashtirish, tamg‘alash saqlash. Tvorog sotuvga
tortib sotiladigan va qadoqlangan tarzda chiqariladi. Seryog‘, kamyog‘ va yog‘siz
tvorog g‘o‘la ko‘rinishida pergamentga, podperga-mentga, polimer qoplangan
qog‘ozga asosan 250 g dan og‘irlikda, parhezbop donador tvorog esa paketdarga,
polimer materiallardan yasalgan stakanchalarga 100, 200, 250 g dan qilib qadoqla-
nadi. Tortib sotiladigan tvorog yog‘och bochkalarga 50 kg gacha, temir flyagalarga
35 kg dan, alyumin bitonlarga 10 kg gacha qilib joy-lanadi. Idishni og‘zigacha
to‘ldiriladi, ustidan pergament yopi-ladi, qopqog‘ini zichlab yopiladi va
tamg‘alanadi, qadoqlangai tvorog yog‘och va polimer yashiklarga yoki karton
qutichalarga 12 kg dan qilib joylanadi, yog‘och va polimer yashiklar plombalanib,
karton idishlarga esa qog‘oz lenta yopishtirib qo‘yilishi kerak. Sovitilgan tvorog
magazinlarda 8°S li haroratda kupi bilan 36 soat saqlanadi. Uzoq vaqt saqlash
uchun tvorogni—25°S li haroratda muzla-tib, harorat—18°S bo‘lgan joyda:
qadoqlangan tvorog—4 oygacha, tortib sotiladigan tvorog—6 oygacha saqlanadi.
Tvorogli mahsulotlar. Bu seryog‘, kamyog‘ va yog‘siz tvorogdan olingan oqsilli
mahsulotlar bo‘lib, pasterizatsiya qilingan sutdan qand, saryog‘, qaymoq, tuz,
shuningdek ta’m beradigan va xushbo‘y moddalar (sukatlar, mayiz, kakao tolqoni,
vanilin va h. k.) qo‘shib hosil qilinadi. Massalarning retsepturasi va ishlov
berilishiga qarab ular sirki va massalarga, tortlar, kremlar, pastalarga bo‘linadi.
Sirki va tvorog massalar tvorogni maydalab va ta’m beradigan hamda xushbo‘y
to‘ldirgichlar bilan birga yaxshilab ara-lashtirib olinadi. Sirki shirin va sho‘r, yog‘i
ko‘paytirilgan (20 dan 40% gacha), seryog‘ (13 dan 17% gacha), kamyog‘ (5 dan
9% gacha) va yog‘siz qilib chiqariladi. Sotuvga quyidagi yog‘i ko‘paytirilgan
mahsulotlar chiqariladi: massa va Osobiye sirki, Detskiye sirki, Qoplamali sirki,
Slavyanskiye sirki. Kremlar konsistensiyasining mayinroqligi bilan boshqa
8

tvorogli mahsulotlardan farq qiladi, ularning tarkibida ta’m* beradigan va
xushbo‘y moddalar bo‘ladi. Ular tarkibida 5 dan 18% gacha yog‘, kislotaliligi esa
160°T dan oshmaydigan bo‘ladi. Tvorogli tortlar tarkibida 36% namlik qolguncha
presslan-gan tvorogdan unga saryog‘, ta’m beradigan va xushbo‘y moddalar
qo‘shish yo‘li bilan olinadi. Tortlar yuzasi qaymoqli krem, sukatlar, shokolad
qoplamalar va h. k. bilan bezatiladi. Bezatil-magan mahsulot tarkibida yog‘ 21 dan
26% gacha bo‘ladi. Kislota-ligi 170° T dan oshmaydi. Tvorogli pastalar shirin va
sho‘r qilib tayyorlanadi. Shirin pastalarga asal va boshqa to‘ldirgichlar qo‘shiladi.
Ular tarkibida kamida 25% yog‘ bor, kislotalilik shirin pastalarda— 120°T, sho‘r
pastalarda—180°T. Tvorogli mahsulotlarni joylashtirish, tamg‘alash va saklash.
Tvorogli massa sotuvga tortib sotiladigan va qadoqlangan holda chiqariladi. Tortib
sotiladigan massa ozoda yog‘och bochka-larda 50 kg gacha, temir flyagalarda 35
kg gacha, alyuminiy bi-donlarda 10 kg gacha qilib chiqariladi. Idishni og‘zigacha
tvorog solib to‘ldiriladi, ustiga pergament qo‘yib, qopqog‘i zichlab yopi-ladi.
1
Flyagalar rezina qistirmali va plombalangan bo‘lishi kerak. Qadoqlangan tvorog
yupqa pergamentga, yorliq yopishti-rilgan alyumin folgaga sirkilar 50, 100 g dan,
tvoroglar 250, 500 g dan qilib joylashtiriladi, keyin massasini 12 kg dan,
balandligini uch qatordan oshirmay karton qutilarga, yog‘och yoki polimer
yashiklarga taxlanadi. yog‘och va polimer yashiklar plom-balanib, karton qutilarga
esa qrg‘oz lenta yopishtirib qo‘yiladi. Tvorogli tortlar ichiga pergament solingan
karton quticha-larga 25S, 500, 1000 va 2000 g qilib joylashtiriladi. Kremlar va
pastasimon sirkilar shisha bankalarga, polimerdan qilin-gan karton stakanchalarga
50 dan 250 g gacha qilib qadoqlanadi. Keyin tayyorlagan korxonaning,
mahsulotning nomi va yog‘lilik darajasi, sof og‘irligi, chiqarilgan kuni va
boshqalar ko‘rsa-tib tamg‘alanadi.
1
Agro.uz
9

1.2 SUT MAHSULOTLARINING SANOATDAGI
O`RNI.
Sut. Bu qimmatbaho mahsulot. Uning tarkibida 200 dan ortiq komponent bo‘lib,
bularning asosiylari yog‘lar, oqsillar, sut qandi, mineral moddalar, vitaminlar,
fermentlardan iborat. (4- jadval). Bu moddalarning hammasini odam organizmi
oson hazm qila-di, chunki ular bir-biriga hazm uchun eng qulay nisbatda bo‘ladi.
Sutdagi oqsil moddalar (kazein, ozroq miqdordagi albumin va globulin) ayniqsa
qimmatli bo‘lib, organizm ularning deyarli batamom (96% gacha) hazm qiladi.
Oqsillar sut tarkibida 2,7 dan 3,8% gacha bo‘ladi. Sutdagi yog‘da boshqa yog‘larga
nisbatan yog‘ kislotalar turi ko‘p-roq bo‘ladi, bu yog‘ning erish harorati odam
tanasining harora-tiga yaqin bo‘lgani uchun, uni organizm yaxshiroq o‘zlashtiradi.
Sutdagi yog‘ mayda-mayda sharchalar shaklida bo‘lib tarkibpdagi =yog‘— 3,0 dan
5,0% gacha bo‘ladi. Sut tarkibiga uglevodlardan 5% gacha bo‘lgan sut qandi (lak-
tozlar) kiradi. Sut kislotali bakteriyalar ta’sirida laktoza bijg‘ib, sut kislota hosil
bo‘ladi. Sut kislotali bakteriyalar-ning bu xususiyatidan sut-qatiq mahsulotlari
(kefir, prostokvasha, smetana, tvorog va h. k.) olishda foydalanadi. Sut mineral
moddalarning (1,3% gacha), ayniqsa kalsiy va fosforning man-bai hisoblanadi.
Sutda 30 ga yaqin vitaminlar bor: A, V ь V2, V3, V9, Bi2, S, D, N, RR va
boshqalar. Vitaminlar miqdori yangi sog‘ilgan sutda eng kup bo‘ladi. Bundan
tashqari, yangi sog‘ilgan sutda ferment-lar va immunitetli jismlar bo‘lib, shular
sababli sut sog‘ib olingandan keyingi 3—5 soat ichida bakteritsid xususiyatli, ya’ni
-unda bakteriyalar rivojlanishiga to‘sqinlik qiladigan (bakte-riyalarni o‘ldiradigan)
bo‘ladi. Bakteritsidlik davri tugagandan keyin sutda ko‘p bakteriyalar hech qanday
qarshiliksiz rivoj to-pib, bu sutning tez buzilishiga olib keladi. Shuning uchun sutni
sotuvga pasterilizatsiya qilib (63—80°S issiqlikda 30—40 min. qizitib) yoki
sterilizatsiyalab (112—120°S da 20—30 min. qizitib) chiqariladi. Pasterizatsiya
qilingan sut sovuq (0... + 4°S) ;joyda saqlanib, bir sutka mobaynida soxib
yuboriladi. Savdoga asosan sigir suti pasterizatsiya qilib chiqariladi. .Uni quyidagi
10

turda ishlab chiqariladi. Sof tabiiy sut. Bunday sut normallashtirilgan, tarkibidagi
yog‘ 3.2% ga yetkazilgan va tiklangan, butunlay yoki qisman quruq sigir sutidan
hosil qilingan (bunda xam yog‘i 3,2%) bo‘lishi mum-kin. Yog‘i ko‘paytirilgan sut
tabiiy yoki tiklangan sutdan, yog‘liligi-'ni qaymoq qo‘shib 6% ga yetkazib va
gomogenlab (bir jinsli qilib) tayyorlanadi. Qaynatilgan sut deb, yog‘liligi qaymoq
qo‘shib 6% ga yetkazi-lib, gomogenlangan va uzoq vaqt davomida yuqori
haroratda termin ishlov berilgan sutni aytiladi. Seroqsil sut deb, tarkibida quruq
yog‘sizlantirilgan modda-lari ko‘p sutni aytiladi. Uni normallashtirilgan sutga
quruq yoki quyultirilgan sof sut qo‘shib ishlab chiqariladi. Uning yog‘liligi 2,5%
bo‘ladi. Vitaminlangan sut — bu pasterizatsiya qilib, S vitamini qo‘-shilgan sof
yoki yog‘siz sut. Yog‘siz sut sutni butunlay separatordan o‘tkazib olingan sut-Dir.
Qaymoq. Bu sutning eng yog‘li qismi. Qaymoq tabiiy—sof sigir sutini
seperatordan o‘tkazib olingan va tiklangan—quruq qaymoqdan hosil qilingan
bo‘lishi mumkin. Qaymoqni pasterizatsiya qilib, sterilizatsiyalab va kuvlab—
pasterizatsiya qilingan sutga qand, kakao, vanilin, ho‘l meva-re-zavor meva
sharbati qo‘shib kuvlab chiqariladi. Sotuvga yog‘liligi 10, 20, 35% bo‘lgan
qaymoq chiqariladi. Qaymoq butilkalarda, qog‘oz paketlarda, umumiy ovqatlanish
tarmoqlari uchun esa sis-ternalarda jo‘natiladi. Sutning va qaymoqning sifat
ko‘rsatkichlari. Sutning va qaymog‘ining sifati tashqi ko‘rinishiga, ta’mi va hidiga,
konsis-tensiyasi, yog‘liligi, kislotaliligiga va boshqa ko‘rsatkichlariga ko‘ra
belgilanadi. Sut bir xil konsistensiyali, cho‘kindisiz bo‘lishi kerak. Qaynatilgan va
seryog‘ sut qaymoq tutib qolmagan bo‘lishi kerak. Sutning rangi salgina sarg‘ish
oq, qaynatilgan sut oq-sariqroq, yog‘siz sut esa ko‘kishroq bo‘ladi. Sutning ta’mi
va hidi yangi sutga xos bo‘lmagan begona ta’m va hid aralashmagan bo‘lishi
kerak. Qaynatilgan sutda yuqori darajadagi pasterizatsiya mazasi yaxshi sezilib
turadi. Sutning yog‘liligi va kislotaliligi 5-jadvalda keltirilgan normalarga muvofiq
bo‘lishi kerak. 5- j a d v a l Sutning ta’rifi Tarkibidagi yog‘. Nomi kamida % his.
Kns.yutaliligI kupi bilin ot Sof sut: normallashtirilgan va Seryog‘...... . qaynatilgan
11

.... seroqsil ...... Vitaminlangan sut: sof..... 3,2 6,0 6,0 2,5 3,2 21 20 21 25 21 21 21
Qaymoq turlarining har biri konsistensiyasi bir xilda, yog‘i va oqsil moddalari
dumaloqlanib qolmagan, rangi sarg‘ishlik aralash oq, ta’mi salgina shirinroq,
begona ta’m va hid aralashmagan bo‘lishi kerak. Kislotaliligi kupi bilan 17—19°T.
Ta’mi va xidida bironta kamchiligi bor (ta’mi achchiq, taxir, yem-xashak mazasi
aralashgan, moy, mog‘or hidi keladigan va h. k.), konsistensiyasi cho‘ziluvchan,
joylashtirganda nuqsoni bor (usti iflos, sizib chiqayotgan joyi bor, paketi
deformatsiya bo‘lgan, paketning ko‘ndalang va uzun choklari, sirti ivib qolgan) sut
va qaymoq sotuvga chiqarilishi mumkin emas. Sutni va qaymokni joylashtirish,
tamg‘alash va saqlash. Sut qadoqlangan va quyib beradigan qilib, qaymoq esa
faqat qa-doqlanib sotuvga chiqariladi. Sutni og‘ziga alyumin kapsula qo‘-yib
tiqinlanadigan; hajmi 2, 0,5 va 0,25 l shisha butilkalarga, 0,5 litrli paketlarga yoki
0,5 va 1 litrli polietilen xaltalarga quyib chiqariladi. Sterilizatsiyalangan sutni
hajmi 0,5 l, germe-tik tiqinlangan, og‘zi tor butilkalarga va hajmi 0,5 l polietilen
paketlarga joylashtiriladi. Qaymoqni 0,5 va 0,25 litrli butilkalarga quyib
chiqariladi. Quyib beriladigan sut rezina qistirmali qopqog‘i znch yopilib,
plombalangan flyagalarda keladi. SUT KONSERVALAR Sutning tarkibida suv
ko‘p bo‘ladi, shuning uchun yaxshi saqlash va mamlakatning olis joylarini
ta’minlab turish maqsadida sutni konserva qilinadi. Sut konservalarining asosiy
turlari quyidagilar: to‘ldirgich-lar solingan yoki to‘ldirgichsiz, qandli quyultirilgan
sut va qaymoq; quyultirilgan va sterilizatsiyalangan sut; quruq sut va quruq
qaymoq. Quyultirilgan sut konservalar. Bunday konservalar tarkibida 45—55%
uglevodlar, 7—10% oqsillar va 7—19% sut yog‘i bo‘-lad.A Qand solingan
quyultirilgan 100 g sut kaloriyaliligi 345 kkal yoki 1445 kJ, qand solingan
quyultirilgan 100 g qaymoqning kaloriyaliligi esa 407 kkal yoki 1706 kJ bo‘ladi.
Quyultirilgan sut konservalar kislotaliligi 20°T dan ortiq bo‘lmagan yangi
sog‘ilgan sigir sutidan yoki kislotaliligi 26°T dan ko‘p bo‘lmagan qaymoqdan
12

(qaymoqli konservalar) olinadi. Hosil qilingan aralashma normallashtiriladi,
pasterizatsiya qilinadi, vakuum-apparatlarda kakao tolqoni yoki kofe ekstrakti
qo‘shiladi, sovitiladi va qadoqlanadi. Quyultirilgan sterilizatsiyalangan sut
konserva yangi pasterizatsiya qilingan sutdan uning tarkibidagi sutni bug‘lantirib
yuborish va sterilizatsiya-lab konserva qilish yo‘li bilan ishlab chiqariladi.
Quyultirilgan sut konservalar ikki turda chiqariladi: qandli quyultirilgan sut va
sterilizatsiyalangan quyultirilgan sut. Qandli quyultirilgan sut konservalar: qandli
quyultirilgan sof sut; Qandli yog‘siz quyultirilgan sut; Qandli quyultirilgan
qaymoq; qo‘shimchalar qo‘shilgan qandli quyultirilgan sut konservalar esa:
Quyultirilgan sutli va qandli kakao; Quyultirilgan sutli va qandli kofe turlarida
ishlab chiqariladi. Quyultirilgan sut konservalarning sifat ko‘rsatkichlari.
Quyultirilgan sut konservalarning konsistensiyasi massasining hamma joyida bir
xil jinsli, yopishqoq, qand kristallari sezi-lib turmaydigan bo‘lishi kerak. Ko‘p vaqt
saqlangan taqdirda bankaning tagida ozroq cho‘kindi bo‘lishi va konsistensiyasi
qumoqroq bo‘lib qolishi mumkin. Rangi — sarg‘ishroq oq yoki ko‘kish-roq oq,
butun massasi bo‘ylab bir tekis. Quyultirilgan sutli kakao konservasining rangi
jigar rang. Quyultirilgan sutli kofe konservasining rangi esa to‘q jigar rang bo‘ladi.
Bu konservalarning ta’mi shirin, pasterizatsiya qilingan sut mazasi hech qanday
begona ta’m va hidsiz aniq sezilib turadi. Sterilizasiyalangan sutning ta’mi
sho‘rtangroq shirin, kofeli va kakaoli quyultirilgan sutning ta’mi esa tabiiy
kofening yoki tabiiy kakaoning ta’miday bo‘ladi. Standartlarda bu mahsulotlarning
fizikaviy-ximiyaviy sifat ko‘rsatkichlari: namligi, tarkibidagi saxaroza, kislotali-
lik, quruq moddalarning umumiy miqdori va h. k. ham beril-gan. Mahsulot
tarkibida suv: sof sutda—26,5%; quyultirilgan yog‘siz sutda—30%; kakao
qo‘shilganida—27,5%; kofe qo‘shilgani-da—29% va qaymoqda—26% dan
ortiqroq bo‘ladi. Saxaroza miqdori: quyultirilgan qaymoqda—37%; kofe
qo‘shilgan yog‘siz va sof sutda—44%, boshqa turlarida—43,5%. Quyultirilgan
sutli va qandli kakao tarkibidagi kakao tolqoni—7,5% bo‘ladi.
13

2
II BOB. SUT MAHSULOTININGNING KIMYOVIY
TARKIBINI O`RGANISH.
2.1 SUT MAHSULOTLARINING OZUQAVIY
QIYMATI.
Sut - sut emizuvchi hayvonlarning sut bezlarining faoliyati natijasida hosil
bo`lib, och-sarg`ish rangli, o`ziga xos hidga va sal shirinroq ta`mga ega bo`lgan
suyuqlikdir. Hayvon organizmida sutning hosil bo`lishi yemish tarkibidan
ozuqaviy moddalarning chuqur va murakkab o`zgarishi va sut bezlari hujayralarida
moddalarning yangidan sintez bo`lishi natijasida ro`y beradi.
Sutning tarkibida inson organizmining normal rivojlanishi uchun zarur
bo`ladigan oqsil, yog`, sut shakari, mineral tuzlar, suv, organik kislotalar,
vitaminlar, fermentlar va boshqalar mavjuddir.
Ovqatga va qayta ishlash uchun sigir, qo`y, tuya, bug`u, echki sutlari
ishlatiladi. Lekin hozirgi kunda Respublikamizda qayta ishlanayotgan va aholi
iste`molidagi asosiy sut sigir suti hisoblanadi. Shu sababli bundan keyingi
yozuvlarimizda “sut” so`zi sigir suti ma`nosini anglatadi.
Sutning kimyoviy tarkibi doimiy emas. Sutning kimyoviy tarkibi molning
zotiga, sutning sog`ilish davriga, molning qanday yemishlar bilan boqilishiga va
boshqa omillarga bog`liq bo`ladi. Sutdagi yog` mayda-mayda yog` sharchalarining
emulsiyasi holatida bo`ladi. Sutning yog`i kimiyoviy tuzilishi bo`yicha oddiy
lipidlar turkumiga kirib 98 % triglitseridlardan tashkil topgandir.
Sutdagi yog`da boshqa yog`lardagiga nisbatan ko`proq turdagi kislotalar
uchraydi.
Sut yog`larida to`yingan yog` kislotalarining hissasi to`yinmagan yog`
kislotalariga nisbatan ko`proq bo`ladi. Ulardagi asosiy to`yingan yog` kislotalari
palmitin va stearin, to`yinmagan yog` kislotasi esa olein yog` kislotasi hisoblanadi.
2
Boboyev S.D., Adizov R.T., Ergasheva X.B. Omixta yem ishlab chiqarish.-T.:
O`zbekiston, 2003. -280 b.
14

Sut yog`larining boshqa yog`lardan farq qiluvchi belgilaridan yana biri shundaki,
ularning tarkibida kichik molekulyar massaga ega bo`lgan yog` kislotalari ham
birmuncha ko`proq bo`ladi.
Sut yog`i tarkibida yog`ga o`xshash modda hisoblanadigan fosfatid va sterinlar
ham bo`ladi. Ulardagi asosiy fosfatid letsitin va kefalin hisoblanadi. Sterinlardan
esa xolesterin va ergosterinlar mavjuddir. Sut yog`i organizmda tez hazm bo`ladi.
Sut oqsili to`liq qiymatga ega bo`lgan qimmatli oqsillardan hisoblanadi.
Sutdagi oqsil asosan kazein (2,7 %), albumin (0,4 %) va globulinlardan (0,2 %)
tashkil topgandir. Mineral moddalar sutda organik va noorganik kislotalarning
tuzlari holida uchraydi. Sutlarda kul miqdori o`rtacha 0,7 % ni tashkil etadi.
Mineral moddalar sutda tez hazm bo`ladigan tuzlar holatida bo`lib, shulardan eng
asosiylari kalsiy va fosfor tuzlari hisoblanadi. Umuman sutlar tarkibida 80 ga yaqin
makro- va mikroelementlar borligi aniqlangan. Sutdagi asosiy mikroelementlar
marganets, mis, temir, kobalt, yod, rux, kumush, nikel, vannadiy va boshqalar
hisoblanadi. Sutda mikroelementlar miqdori juda kam bo`lsada, lekin ularning
fiziologik ahamiyati juda kattadir. Masalan, marganets oksidlanish jarayonlarida
katalizatorlik funksiyasini bajaradi va С , В
1 va D vitaminlari sintezida muhim rol
o`ynaydi. Mis mikroelementi qon hosil bo`lishida ishtirok etadi, yod esa
qalqonsimon bez garmoni-tiroksin tarkibiga kiradi. Shuningdek temir ham qon
gemoglabini va ba`zi fermentlar tarkibiga kiradi.
Yangi sog`ib olingan sut tarkibida bir qancha fermentlar borligi aniqlangan.
Quyida ana shu fermentlar haqida ma`lumot beramiz.
Lipaza fermenti yog`larni gletsirin va erkin yog` kislotalariga parchalaydi.
Fosfataza fermenti fosfat kislotasining efirlarini parchalaydi. Bu fermentlarning
asosiy turi ishqorli fosfataza rN 9 ga teng bo`lgan sharoitda eng faol hisoblanadi,
kislotali fosfotazaning faolligi esa rN 4,5 ga teng bo`lgan sharoitda eng yuqori
hisoblanadi. Bu fermentlar pishirilmagan sutda albatta bo`ladi. Sutlarni
pasterizatsiyalash jarayonida esa bu ferment parchalanib inaktivatsiyaga uchraydi.
Fosfataza fermentiga reaksiya orqali sut pasterizatsiya qilingan yoki pasterizatsiya
qilinmaganligi haqida xulosa qilish mumkin.
15

Proteaza fermentlari asosan oqsil molekulalarini parchalaydi. Sutda bu
fermentning ko`pchilik qismi mikroorganizmlar tomonidan ishlab chiqiladi.
Peroksidaza fermenti ham sutda uchraydigan fermentlardan biri hisoblanadi.
Bu ferment vodorod peroksidini parchalaydi, natijada aktiv holatdagi kislorod hosil
bo`ladi. Sutda peroksidaza fermentining bo`lishi, achitilgan sut mahsulotlari ishlab
chiqarshda sutga qo`shiladigan tomizg`ilarning faolligini susaytiradi. Lekin
peroksidaza 820S da 20 soniya davomida, 75 0
С da esa 19-20 daqiqa davomida
parchalanadi. Peroksidazaga reaksiya o`tkazib, pasterizatsiya jarayonining samarali
o`tkazilganligi yoki samarali o`tkazilmaganligi haqida xulosa qilish mumkin.
Reduktaza – qaytaruvchan fermentlar turkumiga kiradi. Endi sog`ib olingan
sutda bu ferment deyarli bo`lmaydi. Lekin, bu ferment sutda mikroorganizmlar
rivojlanishi jarayonida hosil bo`ladi. Shu sababli reduktaza miqdoriga qarab
sutning qanchalik bakteriyalar bilan ifloslanganligi haqida xulosa qilish mumkin.
Vitaminlar. Sutlarda hozirgi kunda ma`lum bo`lgan vitaminlarning hammasi
mavjud bo`lsada, lekin ularning ba`zi birlari juda kam miqdorda bo`ladi. Yoz
oylarida yaylovda xaydab boqilgan chorva mollari sutida, qishda uyda boqilgan
chorva mollarining sutiga qaraganda vitaminlar miqdori ancha ko`p bo`ladi.
Buning asosiy sababini yoz oylarida mollarning vitaminlarga boy ko`k o`tlar
yeyishi bilan tushuntirish mumkin.
Sutda ko`pincha suvda eruvchi vitaminlar – В
1 , В
2 , В
3 , В
6 , С , РР , Н uchraydi.
Yog`da eruvchi vitaminlar esa yog`ga boy o`t mahsulotlarining tarkibida bo`ladi.
A vitamini hayvon organizmida karotinaza fermenti ta`sirida yemish
tarkibidagi karotindan sintez bo`ladi. Karotin sariq rangli pigment bo`lganligi
uchun sut mahsulotlarining rangiga qarab qanchalik darajada karotinga boyligi
haqida xulosa qilish mumkin. Masalan, yoz oylarida tayyorlangan sariyog`lar sariq
rangli bo`lsa, qish oylarida tayyorlangan sariyog`lar oq rangli bo`ladi.
A vitamini haroratga chidamli bo`lganligi uchun sutni pasterizatsiya qilganda
ham parchalanmasdan deyarlik sutda saqlanib qoladi. Lekin, sutni saqlash
jarayonida havo kislorodi va yorug`lik ta`sirida tezda oksidlanadi.
16

D – vitamini (kalsiferol). Sutda asosan D3 vitamini bo`ladi. Bu vitamin xayvon
to`qimalirda ultrabinafsha nurlar ta`sirida ergosterol moddasidan hosil bo`ladi. Shu
sababli ham yozda yaylovda yurgan chorva mollari suti tarkibida D vitamini
miqdori nisbatan ko`p bo`ladi. Bu vitamin ham issiqlik ishlov berilishiga juda
chidamli hisoblanadi.
YE – vitamini (tokoferol). Bu vitamin α , β , va γ – tokoferollar tarzida uchraydi.
Sutda uning miqdori o`rtacha 0,15 mg % ni tashkil etadi.
V guruhi vitaminlari. Bu vitaminlar asosan sutga chorva mollari iste`mol
qilgan yemishlardan o`tadi va ma`lum bir qismi hayvon organizmida
mikroorganizmlar yordamida sintez qilinadi. Bu vitaminlar ham issiqlik ishlovi
berishga chidamli hisoblanadi. Sutda V1 vitaminining miqdori o`rtacha 0,04 mg %
ni, В
2 vitaminining miqdori 0,05 mg % ni, V3 vitaminining (pantoten kislotasi)
miqdori esa 0,38 mg % ni tashkil etadi.
RR vitamini (nikotin kislotasi). Bu vitamin oksidlovchi qaytaruvchi fermentlar
tarkibiga kiradi. Bu vitamin ovqatning yaxshi hazm bo`lishida ishtirok etadi. Katta
yoshdagi odamlar uchun bu vitaminning sutkalik me`yori 1520 mg. Bu
vitaminning miqdori sutda o`rtacha 0,15 mg % ni tashkil etadi.
S – vitamini (askorbat kislotasi). Bu vitaminning miqdori sutda o`rtacha 2,0 mg
% ni tashkil etadi. Katta yoshdagi odamlar uchun S – vitamining sutkalik me`yori
50-100 mg ni tashkil etishini inobatga olsak, sut inson organizmi uchun S –
vitaminining qo`shimcha manbai ekan degan xulosaga kelish mumkin. Sutni
tashiganda, saqlaganda va unga issiqlik ishlovi berilganda S vitaminining miqdori
keskin kamayadi.
Sut tarkibida uchraydigan asosiy pigment karotin, xlorofill va ksantofill
hisoblanadi. Bu moddalar hayvon organizmida hosil bo`ladi va qisman sutga
yemishlardan o`tadi.
Sutda organik kislotalardan limon kislotasi (0,14 – 0,20 %) va nuklein
kislotalari (0,013 %) borligi aniqlangan.
17

Sutda garmonlarning ichki sekretsiya bezlari ishlab chiqariladi. Ular hayvon
organizmida kechadigan murukkab biokimyoviy jarayonlarni boshqarib turadi.
Prolaktin va tiroksin garmonlarini sut bezlari chiqaradi.
Sutlarning eng asosiy xususiyatlaridan biri kasallik chaqiruvchi
mikroorganizmlarning rivojlanishiga qarshi ta`sir ko`rsatish xususiyatidir. Sutning
bu xususiyati ular tarkibida antitoksin, lizin, aglyutinin, opsiolnin moddalari borligi
bilan izohlanadi. Lekin, bu moddalar hatto sutni past haroratda 65-70 0
С da
pasterizatsiya qilganda ham inaktivatsiyaga uchraydi. Shuningdek sutni uy
. Bundan faqat sut shakari mustasnodir, chunki qand moddalari elektroneytral
moddalar hisoblanadi.
Sutning umumiy nordonligi gradus Ternerlarda ( 0
Т ) ifodalanib, 100 ml sut
tarkibida kislotalik xususiyatiga ega bo`lgan moddalarni neytrallash uchun zarur
bo`ladigan 0,1 normalli ishqor eritmasining miqdoriga aytiladi. Yangi sog`ib
olingan sutning nordonligi 16-18 0
Т ni tashkil etadi. Sutga nordonlik xususiyatini
beradigan moddalarga tuzlar, oqsillar, karbonat angidrid gazi, sutda bo`ladigan
kam miqdordagi limon kislotasi kiradi. Sut saqlanganda sut kislotasi bakteriyalari
va boshqa mikroorganizmlar ta`sirida sut qandi bijg`iydi, natijada sutning
nordonligi ortadi. Shu sababli sutning nordonligi uning yangiligidan dalolat beradi.
Sutning nordonligi to`g`risida kengroq xulosaga ega bo`lish uchun rN
ko`rsatkichi (faol nordonligi) ham aniqlanadi. Sutning faol nordonligi - bu vodorod
ionlari konsentratsiyasining teskari ishorada olingan lagorifmi-dir. Endi sog`ib
olingan va yangi sutlarning rN ko`rsatkichi 6,47-6,67 oralig`ida bo`ladi. Bunday
nordonlik bakteriyalarning rivojlanish uchun qulay sharoit hisoblanadi. Shu sababli
sut tez buziluvchan mahsuot hisoblanadi.
18

2.2 BAZI TURDAGI SUTLARNING TARKIBIDAGI
NUQSONLAR.
Sutning nuqsonlaridan uning ta`mi va hidida bo`ladigan nuqsonlarni bilish eng
muhim hisoblanadi. Chunki, bu nuqsonlar sutning sifatiga to`g`ridan-to`g`ri ta`sir
ko`rsatadi. Sutda uchraydigan nuqsonlarni kelib chiqi-shiga qarab quyidagi
guruhlarga ajratiladi: yem-xashak ta`sirida vujudga keladigan, bakteriyalar
ta`sirida vujudga keladigan, texnik nuqsonlar, fizik-kimyoviy o`zgarishlar
natijasida vujudga keladigan nuqsonlar.
Yem-xashak ta`sirida vujudga keladigan nuqsonlarga sutning
yemxashaklardagi hidlarni o`ziga singdirib olishi, molxonalar hidi kabi
nuqsonlarni kiritish mumkin. Albatta, bunday nuqsonlarning oldini olishning
asosiy usuli molxonalarni toza, ozoda tutish va sutni hid beradigan yem-xashaklar
ta`siridan saqlash hisoblanadi.
Yana shunday nuqsonlarga molarga o`tkir hid beruvchi yem-xashaklarni
berganda yem-xashakdagi alkaloidlar, efir moylari va boshqa hid beruvchi
moddalarning sutga o`tishi natijasida vujudga keladigan nuqsonlarni ham keltirish
mumkin.
Bunday nuqsonlardan sutni har qanday texnologik usullar bilan ham ishlov
berib xalos etish qiyin. Shu sababli him bunday nuqsonlarga ega bo`lgan sutlar
qayta ishlashga va iste`molchilarga sotishga ruxsat etilmaydi. Ba`zi bir yem-
xashaklar esa nafaqat sutning hidi va ta`miga, balki konsistensiyasi va rangiga ham
salbiy ta`sir ko`rsatadi. Bu esa sut sog`ib olishga mo`ljallangan chorva mollarining
yem-xashagiga alohida e`tibor berilishi kerakligidan dalolat beradi.
Bakteriyalar ta`sirida vujudga keladigan nuqsonlar sutning hidi, ta`mi va hatto
konsistensiyasi, rangi kabi ko`rsatkichlariga ham katta ta`sir ko`rsatadi. Bu
nuqsonlar sutlarni saqlash jarayonida ayniqsa tezlashadi. Asosan bu nuqsonlar
sutdagi foydali mikroorganizmlarning noto`g`ri rivojlanishi natijasida vujudga
keladi. Bu nuqsonlarga quyidagilar kiradi:
19

Sutning achishini sut kislotasi bakteriyalari keltirib chiqaradi. Bu
nuqsonlarning paydo bo`lishining asosiy sababi sutlarni saqlash va tashishda
sanitariya-gigiyena qoidalariga rioya qilmaslik hisoblanadi.
Achchiq ta`mning paydo bo`lishining asosiy sababi sutlarni past haroratda
uzoq saqlaganda chirituvchi bakteriyalarning rivojlanishi ta`sirida vujudga keladi.
Ikkinchidan, sut yog`i tarkibida bo`ladigan lipaza fermentining triglitsiridlarni
parchalab yuborishi ham sutda achchiq ta`mning vujudga kelishini keltirib
chiqaradi.
Texnik va fizik-kimyoviy nuqsonlar sutga texnologik ishlov berish jarayonlari
buzilgan hollarda ro`y beradi. Masalan, sutlarni pasterizatsiya va sterilizatsiya
yo`llari bilan ishlov berganda ularning tarkibidagi uglevodlar, yog`lar va
aminokislotalar chuqur o`zgarishlarga borib o`ziga xos hid va ta`m paydo qiladi.
Sutni uzoq muddat davomida yuqori haroratda (130-150 0
С ) qizdirilganda,
unda o`ta qizdirilgan sutda bo`ladigan ta`mga o`xshash ta`m paydo bo`ladi. Bu
ta`m sutni saqlaganda yo`qolib ketmaydi. Bu ta`mning paydo bo`lishiga asosiy
sabab sutda sulfidril moddalaridan tashqari lakton, metilketon, maltol, vanilin va
atsetofenol singari birikmalarning hosil bo`lishi bilan tushuntiriladi.
Kuygan ta`m sut qizdirilganda jihozlarning sirtida sutning tarkibidagi
moddalarning qisman kuyishi natijasida hosil bo`ladi.
Metall ta`mi sutning yuzasi zanglab qolgan idishlarda saqlagan hollarda paydo
bo`ladi. Bunday sutlardan tayyorlangan sutlar uzoq saqlanmasdan tez buziladi.
Begona hidlar va ta`mlar sutda yaxshi yuvilmagan, begona hidlarga va
ta`mlarga ega bo`lgan idishlardan foydalanilganda va tashiganda (sarimsoq, neft
hidlari) ham paydo bo`ladi.
Chorva mollari tuqqandan keyingi yetti kun ichida sog`ib olinadigan sutlar ham
ba`zi ko`rsatkichlari bo`yicha tegishli talablarga javob bermaydi. Masalan, mol
tuqqandan sog`ib olingan sutlarning konsistensiyasi quyuq, yopishqoq, qizdirganda
darhol quyqalanib qoladi. Shu sababli bunday sutlar pasterizatsiya jarayonini
o`tkazishga yaroqli emas va ular sutni qayta ishlash zavodlariga topshirilmaydi.
Bunday sutlarda asosiy oqsil albumin va globulin oqsilaridir.
20

Achitilgan sut mahsulotlarining sifatiga ularda uchraydigan nuqsonlar ham
katta ta`sir ko`rsatadi. Achitilgan sut mahsulotlarida uchraydigan asosiy nuqsonlar
quyidagilar hisoblanadi.
Nordon ta`m. Bu nuqson bijg`itish jarayonida va saqlaganda haroratning
keragidan ortiq bo`lishi natijasida vujudga keladi.
Ta`m ko`rsatkichining yetarli darajada shakllanmaganligi. Bu nuqson
bijg`itish uchun faol achitqilar ishlatilmagan sharoitda va bijg`itishni past
haroratda o`tkazgan paytlarda vujudga keladi. Shu bilan bir qatorda kuchsiz
barqaror bo`lmagan quyqa ham hosl bo`ladi. Bunday quyqalardan esa tezda zardob
ajralib qoladi.
Achchiq ta`m. Bu nuqson atsidofil mahsulotlarida vujudga keladi. Buning
asosiy sababi atsidofil tayoqchalari ishlab bergan proteolitik fermentlar ta`sirida
oqsillarning parchalanib peptonlar hosil qilishi bilan tushuntiriladi.
Cho`ziluvchan konsistensiya. Bu nuqson asosan tomizg`ilarda atsidofil va
bulg`or tayoqchalarining boshqa mikroorganizmlarga qaraganda hissasi ortib
ketgan hollarda vujudga keladi. Bu nuqson ko`pincha atsidofil mahsulotlarida va
yujnaya prostokvashasida uchraydi.
Suyuq konsistensiya. Bu nuqson kefirlarni rezervuar usul bilan tayyorlaganda
texnologik rejimlarning buzilishi oqibatida vujudga keladi. Gaz ajralib chiqishi.
Gaz ajralib chiqishi faqat tomizg`isi tarkibida achitqilar bo`lgan
mahsulotlaridagina yo`l qo`yiladi. Aksincha holatlarda bu nuqsonning bo`lishiga
yo`l qo`yilmaydi.
Yog‘siz sut ishlab chiqarishda quyidagi xom ashyolar ishlatiladi:
Kislotaligi 19 T dan yuqori bo‘lmagan yog‘siz sut;
Purkash usulida olingan quritilgan yog‘siz sut;
Pasterlangan sut olishda foydalaniladigan xom ashyo va asosiy materiallar
amaldagi standart va texnik shartlar talablariga mos kelishi kerak.
Pasterizatsiyalangan sut – natural xom ashyodan ishlab chiqarilganda sifat
bo‘yicha tanlab olingan sut undagi yog‘ va quruq moddalar miqdorini standart
talablariga yetkazish maqsadida normallashtiriladi.
21

Sterillangan sut – tarkibiga ko‘ra pasterlangan sutdan farq qilmaydi. Sterillash
jarayoni avtoklavlarda 103-104 dan 118-123 gradusgacha bo‘lgan haroratdagi
bosim bilan o‘tkaziladi; bunda hamma mikroblar va ularning sporalari o‘ladi.
Bunday sutni uy sharoitida 10-15 kun saqlash mumkin bo‘ladi.
Meyorlashtirilgan sut – tabiiy sutni yog‘sizlantirish yoki qaymoq qo‘shish yo‘li
bilan tarkibidagi yog‘ miqdorini 3,2 foizga yetkazilgan sut.
Qayta tiklangan sut – yog‘i olinmagan yoki yog‘sizlantirilgan quruq sut,
shuningdek, qand qo‘shilmay quyultirilgan sutdan tayyorlanadi. Quruq sut suvda
eritiladi va oqsillar bukishi uchun qo‘yib turiladi. So‘ngra filtirlanadi,
gomogenizatsiyalanadi va sovutiladi. Qayta tiklangan sut tarkibida 3,2 foiz yog‘
bo‘ladi.
22

III BOB. SUT MAHSULOTLARINI SOTISH TIZIMI
3.1 SUT MAHSULOTLARINI SOTUVGA
TAYYORLASH
So'nggi yillarda mahalliy sut mahsulotlarining jadal rivojlanishi sut mahsulotlarini
qadoqlash materiallari va texnologiyalari yangiliklaridan ajralmaydi. Borayotgan
tobora kuchayib borayotgan bozor raqobatida sut mahsulotlarining yorqin
qadoqlanishi, albatta, kompaniyalarga savdo ulushini yaxshilaydi. Shu sababli,
tegishli kompaniyalar sut mahsulotlarini sanoatlashtirish va bozor rivojlanishini
ta'minlash uchun qadoqlash texnologiyasida yutuqlar va yangiliklarni izlashda
davom etishlari kerak.
Turli xil qadoqlash shakllariga ko'ra, sut mahsulotlarini qadoqlash quti qadoqlash,
stakan qadoqlash, sumka qadoqlash va shisha qadoqlarga bo'linishi mumkin; turli
xil qadoqlash tizimlari va materiallar ishlab chiqaruvchilarining fikriga ko'ra, uni
Tetra Pak, tomning qadoqlanishi va boshqalarga bo'lish mumkin; turli xil
qadoqlash materiallariga ko'ra, uni qog'oz-alyuminiy-plastmassa kompozit
material, qog'oz-plastmassa kompozit material, alyuminiy-plastmassa kompozit
material, metall buyumlar, shisha materiallar, plastmassa ekstrudirovka qilingan
plyonka va plastmassa idishlar qadoqlariga bo'lish mumkin.
Sut mahsulotlarining har xil turlari mavjud. Xona haroratidagi sutni misol qilib
oladigan bo'lsak, xona haroratidagi sutni qadoqlash asosan ikki bosqichga
bo'linadi: birlamchi qadoqlash va ikkilamchi qadoqlash. Bir martalik qadoqlash
odatda sut mahsulotlari bilan bevosita aloqada bo'lgan qadoqlash jarayonini
nazarda tutadi. Uning uskunalari asosan tozalash tizimini, aseptik ishlov berish
tizimini, perfuziya tizimini, qadoqlash va muhrlash tizimini, nazorat qilish va
izlenebilirlik tizimini va boshqalarni o'z ichiga oladi. uskunalar. Toza konservalash
uskunalari bilan taqqoslaganda, aseptik plomba uskunasining aseptik plomba
klapani yuqori haroratli bug 'to'siqni texnologiyasini, aseptik kamerada vodorod
peroksidli purkagichni dezinfektsiyalash va musbat bosimli aseptik havo
23

texnologiyasini qabul qiladi va qadoqlash materialini sterilizatsiya qilish vodorod
peroksid qoplamasi va emdirish texnologiyasini qabul qiladi. , To'ldirish
jarayonida barqaror aseptik muhitni saqlab turishi mumkin.
Ikkilamchi qadoqlash deganda odatda bir marta qadoqlangan sut mahsulotlarini
qayta qadoqlash jarayoni tushuniladi. Amaldagi uskunalar asosan qator qadoqlash
uskunalari, chiziqli qadoqlash uskunalari va robotik qadoqlash uskunalarini o'z
ichiga oladi. Lineer qadoqlash - bu qadoqlash paketining yangilangan versiyasidir.
Ikkinchisi bilan taqqoslaganda, samaradorlik ancha yaxshilandi va yuqori tezlikda
liniyalar ishlab chiqarishga yaroqlidir.
To’g’ridan-to’g’ri ishlab chiqarishda markalash qutilari qadoqlash tizimini
qulayroq qiladi va ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi.
Kamroq turdagi qadoqlash yordamida pulni tejang va ishingizni samaraliroq
qiling.Sut mahsulotlarini qadoqlash uchun ko’pincha turli xil va o’lchamdagi
oldindan belgilangan qutilar ishlatiladi.
Sut mahsulotlarining assortimenti kengaygan sari yangi qadoqlangan qadoqlarga
ehtiyoj ortadi va bu qo’shimcha xarajatlarga olib keladi. Talabga binoan bosib
chiqarish texnologiyalari ishlab chiqarishni soddalashtirishga, oldindan bosilgan
mahsulotlarni tayyorlash, rejalashtirish, sotib olish, saqlash va ulardan foydalanish
bilan bog’liq xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi.
Ikkilamchi qadoqlashda on-layn kodlashni qo’llagan holda, sut ishlab
chiqaruvchilar qadoqlash turlari sonining ko’payishi, ishlab chiqarish
ehtiyojlarining oshishi va qadoqlashdan oldingi qadoqlash bilan bog’liq
xarajatlarning oshishi bilan bog’liq qiyinchiliklarni engib o’tishdi. Bosib chiqarish
bo’yicha talab yuqori sifatli kodlashni ta’minlaydi va ishlab chiqarish liniyalariga
osongina birlashtiriladi.
Talab qilib bosib chiqarish kamayadi:
Namunalarni yaratish va fayllarni bosib chiqarish uchun tayyorlash xarajatlari,
24

chunki siz namunalarni tahrirlashingiz, chop etishingiz va tasdiqlashingiz mumkin;
O’chirish, saqlash va tashish kerak bo’lgan qadoqlash turlari soni; shuningdek,
xodimlarga oldindan bosilgan qutilarni ishlab chiqarish maydoniga va undan
ko’chirishni osonlashtiradi.
Muayyan mahsulotlar uchun juda ko’p miqdordagi maxsus qadoqlarga ehtiyoj.
Bu, ayniqsa, zarur bo’lgan qadoqlarning mavjud zaxiralari ishlab chiqarish
aylanmasi tugashi bilan to’g’ri keladi.
Ishlab chiqarishni bosib chiqarish yangi qadoqlash xarajatlarini kamaytirish orqali
yangi mahsulotni ishga tushirish jarayonini soddalashtiradi. Endi siz qutilarga
yozilgan ma’lumotlarni real vaqtda o’zgartirishingiz va namunalarni to’g’ridan-
to’g’ri ishlab chiqarish liniyasida chop etishingiz mumkin.
Ichki o’rnatilgan printer mahsulotni taniy oladi va mahsulotning o’zida ham,
ikkilamchi qadoqda ham to’g’ri markalashni ta’minlaydi.
Videojet katta harflarni kodlash tizimlari uchun maxsus texnologiyani ishlab
chiqdi, bu esa bosib chiqarish kallasini tozalaydi va mukammal bosib chiqarish
sifatini ta’minlaydi. Foydalanuvchi uchun qulay bo’lgan sensorli ekran tufayli
operator operatsion ma’lumotlarga osongina kirish imkoniyatiga ega.
Oddiy printer ishlashi.
Kundalik ish jarayonida printerlar vaqti-vaqti bilan sarf qilinadigan sarf-xarajatlar
tugab qolmoqda. Bu ba’zan bosib chiqarishni to’xtatadi, bu ishlab chiqarish
hajmiga jiddiy ta’sir qiladi. Boshqa hollarda, bosib chiqarish sifati yomonlashishi
mumkin.
25

3 .2 SUT MAHSULOTLARINING BOZORDAGI
O`RNI.
Sut ishlab chiqarishni yo'lga qo'yish va biznes -rejani ishlab chiqish uchun,
avvalo, keyingi strategiyani, aniqrog'i, uni amalga oshirish uchun nima asos
bo'lishini hal qilish kerak.
Tadbirkor bir nechta variantlardan boshlashi mumkin:
O'rnatilgan ishlab chiqarish bilan tayyor zavodni sotib oling;
mavjud chorvachilik majmuasi asosida o'z biznesingizni shakllantirishni
boshlang;noldan sut fermasini qurish.
Keling, har bir usulni alohida ko'rib chiqaylik. Ajam ishbilarmonga yoqishi
mumkin bo'lgan birinchi va eng oson usul (lekin bu faqat bir qarashda)-
kalitli korxonani sotib olish. Undagi hamma narsa allaqachon qilingan, sotib
olingan, sozlangan - uskunadan tortib etkazib berish va sotish tizimigacha.
Ammo shuni yodda tutish kerakki, bepul pishloq faqat sichqonchani
tuzog'ida bo'ladi. Sobiq egasi ehtimol, uning kuchidan tashqarida bo'lgan
qandaydir qiyinchilik va qiyinchiliklarga duch kelgan. Bunday hollarda, har
doim ham bu muammolarga duch kelish xavfi bor, ular keyinchalik yon
tomonga burilib ketishi mumkin.
Eng foydali variantlardan biri eski fermer xo'jaligini qayta qurish orqali
tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish usuli hisoblanadi. Birinchidan,
allaqachon chorva mollari bor va siz sut etkazib beruvchilarga
tayanolmaysiz, ikkinchidan, ombor qurishga hojat yo'q (ba'zida ta'mirlash
kerak bo'ladi). Tegishli hujjatlarni olishning soddalashtirilgan tartibi ham
sezilarli yengillik bo'ladi. Sut mahsulotlari ishlab chiqarishni o'zingiz
26

qurayotgan bo'lsangiz, hujjatlarni rasmiylashtirishga bir yil vaqt ketadi, eski
xo'jalikni tiklashda esa bu jarayon 2-3 oyda yakunlanishi mumkin.
Ishlab chiqarishni tashkil etishga kelsak, tadbirkorning o'zi butun
jarayonning muvaffaqiyati uchun shaxsan javobgardir, va birgalikda –
moliyaviy va ma'naviy katta xarajatlar. Biroq, qiyinchiliklar bilan bir qatorda,
juda ko'p afzalliklari bor: korxonaning mustaqilligi, har xil mahsulotlarni
sotish imkoniyati, xo'jayinning shaxsiy qarashlariga muvofiq ishlab
chiqarishni tashkil etish.
Sut fermasini yaratishni boshlashdan oldin, siz korxonangizning biznes –
rejasi haqida o'ylashingiz kerak. Siz o'zingiz hisob -kitob qilishingiz
mumkin tayyor misollar shunga o'xshash loyihalar.

Agar biz noldan mustaqil o'simlik haqida gapiradigan bo'lsak, unda birinchi
navbatda sutli chorvachilik va uni parvarish qilish joyi haqida savol tug'iladi.
Binolar tomonidan ushbu vaziyatni turli yo'llar bilan hal qilish mumkin:
Tanlov binolarni mustaqil ravishda qurish foydasiga qilinganida, u nima
bo'lishini aniqlash kerak: kapital yoki oldindan tayyorlangan. Birinchi holda,
bino boshqa turdagi tuzilmalarga qaraganda bir qator imtiyozlarga ega
bo'ladi, lekin buning uchun siz katta miqdorda pul to'lashingiz kerak bo'ladi.
Ikkinchi turdagi bino 1-2 oy ichida tashkil qilinishi mumkin. Tayyor
konstruktsiyalarni tanlashda, ramkaning mavjudligi yoki yo'qligini hisobga
olish kerak. Bu binoning har bir turi hayvonlarni saqlash shartlarini
belgilaydi.
Mahalliy sut fermalari import qiluvchi kompaniyalar bo'lgan asosiy
raqobatchilari tufayli zarar ko'rdi. SSSR parchalanganidan keyin bunday
biznesning rivojlanishi, uning rivojlanishi uchun pul olishda bir qator
muammolarga duch keldi.
27

Banklar katta va tasdiqlangan tashkilotlarga ustunlik berishdi va agar
biznesda yangi kelgan kishi kredit olishni xohlasa, bu protsedura juda
uzoqbo'lib chiqdi va foizlar me'yordan oshib ketdi. Shu sababli, 90 –
yillarning oxiriga kelib, sut va undan mahsulotlar ishlab chiqarish qulab
tusha boshladi. Iste'molchilar orasida birinchi qatorlarni egallagan
bozorlarda import mahsulotlari paydo bo'ldi. Burilish nuqtasi avgust inqirozi
edi, uni bergan yaxshi boshlanish mahalliy etkazib beruvchini rivojlantirish
uchun. Rossiyada import qilinadigan mahsulotlar yuqori narxlar tufayli
mashhurligini yo'qotishni boshladi va odamlar tobora ko'proq mahalliy
mahsulotlarga murojaat qila boshladilar.
Hozirgi vaqtda hokimiyat qishloq xo'jaligini tiklash va rivojlantirishga jiddiy
yondashdi va ko'plab tadbirkorlarda sut ishlab chiqarishni boshlash uchun
yaxshi imkoniyat bor. Yangi boshlanayotgan tadbirkor oladi davlat
yordami turli imtiyozlar berish nuqtai nazaridan.

28

XULOSA
Qabul qilingan Davlat hujjatlari asosida ishlab chiqilgan qoida va me’yorlarda
sutni qayta ishlash korxonalarini xududi, ishlab chiqarish va yordamchi xonalari,
maishiy xonalari, korxonani suv bilan ta’minlash va oqova suvlarni chiqarib
yuborish (kanalizatsiya) tizimlari, ishlab chiqarish xonalarini yoritish, isitish,
shamollatish va xavoni mo’’tadillash tizimlari, atrof muxitni sanitariya
muxofazasiga bo’lgan talablar, texnologik jixozlar, apparatlar, inventar, idish va
taraga, texnologik jarayonlarga va ivitqilar ishlab chiqarishga qo’yiladigan
sanitariya talablari yoritilgan. Shubibgdek, hujjatlarda laboratoriya nazoratini
tashkil etish, sut va sut mahsulotlarini jo’natish, mehnat gigienasi, ishchilarni
shaxsiy gigienasi, korxonada dezinsektsiya va deratizatsiya tadbirlarini o’tkazish
talablari, korxona rahbarlarini majburiyatlari, ushbu qoidalarni bajarishdagi
majburiyatlar va davlat sanitariyaeidemiologik nazorati ham yoritilgan. Zero,
aholi salomatligi uchun yetkazib beriladigan sut va sut mahsulotlarini qabul qilish,
qayta ishlash va saqlash jarayonlari puxta tozalik va ularni ifloslanish va
buzilishdan, shuningdek ularga begona predmet va moddalarni tushishidan saqlash
sharoitlarida amalga oshirilishi lozim. Demak, sut mahsulotlari amaldagi me’yoriy
xujjatga aniq muvofiqlikda ishlab chiqarilishi lozim. Laboratoriya va ishlab
chiqarish ivitqilarini tayyorlash “Sut sanoati korxonalarida sut qatiq mahsulotlari
uchun ivitqilar tayyorlash va foydalanish bo’yicha yo’riqnoma”ga muvofiq amalga
oshirilishi lozim. Sut va sut mahsulotlarining xavfsizligi texnik reglament
O’zbekiston Respublikasi xududida muomilaga chiqarilgan va oziqaviy
maqsadlarda foydalaniladigan sut va sut mahsulotlariga,
sutni qayta ishlash mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun kerak.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1. O`zlem Tokuso`g`lu. Barry G.Swanson. «Inproving Food Quality with Novel
Food Processing Technogies». Edited by.Taylor end Francis Group. 2015. p.
485.
2. Food and raw materials. Kemeraovo institute of food science and texnology.
2015, p. 145.
3. Vasiyev M.G`., Dadayev Q.O. va boshqalar. Oziq-ovqat texnologiyasi asoslari.
–T.: “Voris-Nashriyot”, 2012. - 400 b.
4. 4.Yo`ldoshev N., Kadirxodjayeva N. Ishlab chiqarish tehnologiyalari. Darslik.
2014yil.- 350 bet.
5. Adizov R.T., G`afforov A.X. Xusenov S.Y. Donni tozalash va maydalash
texnologiyasi. –T.:” TURON-IQBOL” nashriyoti, 2006. -184 b.
6. Amonova Z.M. Sut va sut mahsulotlari texnologiyasi. –T.: Cho`lpon, 2004. 132
b.
7. Boboyev S.D., Adizov R.T., Ergasheva X.B. Omixta yem ishlab chiqarish.-T.:
O`zbekiston, 2003. -280 b.
www.Lex.uz
www.wikipedia.org
Qalampir.uz
Agro.uz
30

Sut mahsulotlarini tayyorlash va sotish tizimini takomillashtirish

Sotib olish