Ta’lim jarayonida onglilik va faollik, ko’rgazmalilik tamoyili va undan amalda foydalanish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	110.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

134 Sotish

Ta’lim jarayonida onglilik va faollik, ko’rgazmalilik tamoyili va undan amalda foydalanish

Sotib olish

Ta’lim jarayonida onglilik va faollik, ko’rgazmalilik tamoyili va undan
amalda foydalanish
Mundarija:
Kirish………………………………………………………………….………2
I.BOB JISMONIY TARBIYA MASHG‘ULOTLARINING TAVSIFI VA
ULARNING TUZILISHI
1. 1 Kichik va o‘rta guruhlarda jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini
o’tkazish …… …………………………………………………………………..7
1.2 Katta, maktabgacha tayyorlov va turli yoshdagi bolalar guruhlarida
jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini o‘tkazish ........ ................................. ... . .... 15
II.BOB TA’LIM MUASSASALARIDA VA OILADA ERTALABKI
GIMNASTIKANI O‘TKAZISH METODLARI VA ULARNING
AHAMIYATI
2.1 Ertalabki gimnastika uchun mashqlar tanlash va ular asosida
gimnastika kompleksini tuzish, jismoniy tarbiya daqiqalarini
o‘tkazish ………………………………………………………………….…..21
2.2 Kichik va o‘rta guruhlarda ertalabki gimnastikani
o‘tkazish ...........................................................................................................35
I I I.BOB ERTA LA BKI GIMN ASTI KA NI O‘TKA ZI SH METODLA RI V A
ULA RNI N G A HAMI YA TI
3.1 Ert alabk i gimnast ik aning
mazmuni .............................................................43
3.2 Ochiq hav oda o‘t k aziladigan harak at li
o‘y inlar ...........................................51
Xulosa……………………………………………………………… . ……… ..59
Fodalanilgan adabiyotlar………………………………………………... .....61
1

Kirish.
Prezidentining 2021 yil 30 oktyabrdagi “Sport-ta’lim muassasalari
faoliyatini 2025 yilgacha rivojlantirish dasturi to’g’risida”gi, 2021 yil 5 noyabrdagi
“Yurish, yugurish, mini-futbol, badminton, stritbol va “Workout” sport turlarini
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari” to’g’risidagi, “2024 yil Parij shahrida
(Fransiya) bo’lib o’tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya
o’yinlariga O’zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash to’g’risida”gi, “Sport
ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va paralimpiya sport
turlari bo’yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini yanada oshirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi qarorlari mamlakatimiz sportini yanada rivojlantirishda
muhim ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, sohada yosh va tajribali
mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro sport
musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo’lib
xizmat qiladi. Yuqoridagi qarorlar va dasturdan kelib chiqib malakat miqiyosida
jismoniy tarbiya va sport ta’limini yanada yuksaltirish, sportchilar zaxiralarini
maqsadli tayyorlash, 2024 yil Parijda bo’lib o’tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va
XVII Paralimpiya o’yinlariga alohida tayyorgarlik ko’rish, aholi salomatligini
jismoniy tarbiya va sport orqali mustahkamlashga alohida e’tibor qaratish zarur.
Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng
muvaffaqiyatli tizimga ega bo’lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o’rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so’ngi yillarda ushbu sohada to’planib qolgan muammolarni bartaraf
etish orqali o’zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi
qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog’lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash,
2

ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar
yaratiladi. Mamlakatimiz qudratini belgilaydigan omillar ko’p.
Biroq ularning eng asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuksak
ma’naviyatli, jismoniy sog’lom, har tomonlama barkamol avloddir.
Zero, el-yurtning kelajagi bugun kamolga etayotgan yoshlar qo’lida.
“Vatanimizning kelajagi, xalqimizning ertangi kuni, mamlakatimizning jahon
hamjamiyatidagi obro’-e’tiborini avvalambor farzandlarimizning unib-o’sib,
ulg’ayib, qanday inson bo’lib hayotga kirib borishiga bog’liqdir” deb ta’kidlaydi
birinchi Prezidentimiz Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch”
kitobida.
Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida
o’nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda
manzilli qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari
barpo etish, rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo’yicha belgilangan
topshiriqlar to’la bajarilda. 1715 ob’ekt, jumladan, 1405 sport inshooti, 133
suzish havzasi sport maktablari qurilib, foydalanishga topshirildi. Sport
yoshlarimiz hayotiga tobora chuqur kirib borayotgani, minglab yigit-qizlar
sport bilan shug’ullanishni kundalik vazifasiga aylantirgani ularning jismoniy
holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Jumladan 2005-2016-2017
yillarda mutlaq sog’lom bolalar mamlakat bo’yicha 52,7 % dan 96,3%gacha
o’sdi, surunkali kasalliklarga chalingan bolalar soni esa keskin kamaydi. O’g’il
va qiz bolalarning o’rtacha bo’yi va vazni oshmoqda. Harbiy xizmatga
chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq deb topilganlar sezilarli darajada
ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy natijasidir.
Haqiqattan ham sog’lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning
ishtirokisiz amalga oshirib bo’lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha,
kelajak avlodning sog’lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va
tabiiy sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog’liq ekan. Aholi ko’pchilik
3

qismining sog’lom o’sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga
oshirayotgan va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog’liq.
Taraqqiy etgan mamlakatlarda millatning sog’lomlashtirishga asosan
jismoniy tarbiya va sport omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas.
Demak bu ham o’sib kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg’un
kamol toptirish muqaddas burchimizdir.Bolalarning barcha fanlardan chuqur
bilimlarga ega bo’lishlarini ta’minlashning muhim omili, ularning sog’lig’ini
mustahkamlashdan iborat bo’lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita
bo’lib xizmat qilmoqda.Sport turlari bilan shug’ullanish odatda bir
bosqichlarga, ya’ni boshlang’ich tayyorgarlik, o’quv-mashq hamda sport
mahorati bosqichlarga bo’linadi. Ob - havo qulay bo’lgan kunlari bolalar
faolligini oshirish uchun yaxshi imkoniyat tug’iladi. Buning uchun qulay, katta
va keng bo’lgan sport anjomlari bilan jihozlangan maydonchani tanlash kerak.
Bolalar kuch va chidamlilik faol rivojlanayotganligi tufayli Jismoniy tarbiya,
basketbol, futbol, engil atletika, kurash, velosport, eshkak eshish va boshqa
sport turlari bilan muntazam shug’ullanmoqdalar.
Ta’lim muassasida bolalarga jismoniy tarbiya darsini olib borishda
quyidagi maxsus jismoniy sifat va qoidalarga e’tibor beriladi: yugirish, sakrash,
uloqtirish, irg’itish, ushlab olish muvozanatini saqlash kabi jismoniy
harakatlarni tartibli bajarish:
 Sabr chidamga o’rgatish
 O’yinga ruhiy - psixologik jihatdan tayyorlash
 O’z - o’zini tutish va o’ziga ishonchni tarbiyalash
 Topqirlik ko’nikmalarini shakllantirish
 Hozir javob bo’lishga tayyorlash
 Bardamlik va hamdardlik xususiyatini shakllantirishga qaratiladi.
Jismoniy tarbiya darslarida Jismoniy tarbiya mashg’ulotlarini
o’tkazishdan – bolalarni, aqlan, ruhan, jismonan tetiklik, jismoniy sifat,
4

jismoniy tayorgarlik, mustahkam, irodali bo’lib o’sishga har bir murabbiy va
o’qituvchi muhim rol o’ynaydi.
Kurs ishning dolzarbligi . Yosh sportchilar deganda avvalo umumta’lim
maktablardagi sport to’garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli
guruhlarda shug’ullanuvchi o’g’il - qizlar va bolalarni tushunamiz.Ularda
asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar darajasini oshirish
va maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy dolzarb masala bo’lib qoldi. Tabiiyki
bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga alohida
e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o’rin
egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik,
chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy
o’rin tutadi. Shu yo’lda umumta’lim maktablarning sport to’garaklari va
majmuani (kompleks) sport tablardagi mashg’ulotlarda maxsus mashqlardan
foydalanish usullarini o’rganish va ularga ba’zi tavsiyanomalar berish
vazifalar qo’yiladi. Bunda viloyatlardagi maktablar, BO’SM asosiy makon
(ob’ekt) bo’lib hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, sport
mashg’ulotlaridagi amaliy faoliyatlarni o’rganishda kuzatish, suhbat tekshirish
(eksperiment) kabi an’anaviy usullardan foydalaniladi.
Kurs ishining qaqsad va vazifalar .E’tirof
etish zarurki, har bir sport
turida
ko’zda tutilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishda xilma-
xil
jismoniy mashqlardan foydalaniladi. Ularda asosan jismoniy
tayyorgarlikdarajasini oshirish va maxsus mashqlarni ( sport turlariga qarab)
o’rgatish asosiy maqsad hisoblanadi.Shug’ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni
tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh xususiyatlariga
va jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi va
rivojlantirishi juda muhim o’rin egallaydi.
Kurs ishi tuzilishi va hajmi.
5

Kurs ishi kirish,uchta reja xulosalar, adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
Kurs ish 62 betdan iborat matnda bayon qilingan, 1 ta jadval yoritilgan.
Adabiyotlar ro’yxati , Internet saytlari.
6

I.BOB JISMONIY TARBIYA MASHG‘ULOTLARINING TAVSIFI VA
ULARNING TUZILISHI
1. 1 Kichik va o‘rta guruhlarda jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini
o’tkazish
Jismoniy tarbiya nisbatan yosh sport turi hisoblanadi. Bu ajoyib o’yin XIX asr
oxirida kirib kelgan. Aytishlaricha, bu kashfiyot tomoshabinlarni g’ayri oddiy
tomosha bilan hayratda qoldirgan Geshok shahrilik (AQSh) bir guruh o’t
o’chiruvchilarga tegishlidir. O’yin yosh yigitlarning ishirilgan basketbol to’pi
kamerani ikki ustun orasida tortilgan arqon orqali bir-birlariga ota boshlashlaridan
boshlangan.
Biroz vaqt o’tgach, o’yin qoidasini shu shaharlik jismoniy tarbiya
o’qituvchisi Vilyam Morgan tuzgan deb hisoblanadi. Shundan so’ng Jismoniy
tarbiya o’yini nafaqat Amerikada balki Yaponiya, Xitoy, Kanada, Frantsiya,
Italiya, Chexoslavakiyada ham tez tarqalib ketgan.Biroq bu o’yinni har
mamlakatda har xil o’ynashgan. Jamoalar tarkibi 9 ta kishidan iborat bo’lib,
o’yinchilar joy almashishlariga ruxsat berilmagan, bir o’yinchining to’pga tegish
soni chegaralanmagan edi. Jismoniy tarbiya o’yini Olimpiada o’yinlariga
qo’shilishi munosabati bilangina o’yin qoidalariga aniqlik kiritilgan.
O’yin qoidalarini shakllanishi
Jismoniy tarbiya o’yinining dastlabki rasmiy o’yin qoidalari 1896-yilda ishlab
chiqilgan. Mazkur qoidalarni ayrim bandlari quyidagilardan iborat bo’lgan:
- maydonchaning o’lchami 7,6 x 16,1 m;
- to’rning balandligi 195 sm;
- to’pning og’irligi 252-336 gr;
- o’yinchilar tarkibi chegaralanmagan;
- to ’ p o ’ yinga maydonchani o ’ ng tashqi qismida joylashgan lxl metrli
to ’ rtburchak shaklidagi joydan bir oyoqda turib kiritilgan va hokazo .
Jismoniy tarbiyaning borgan sari ommaviylasha borishi va ishtirokchilaming
o ’ yin mahorati shakllana borishi bilan bir qatorda musoba qoidalari ham o ’ zgarib ,
takomillashib borgan .
7

1900-yil -hisob 21 ochkogacha, to’rning balandligi 213 sm;
1912-yil-maydoncha 10,6 x 18,2 m, to’r-228 sm;
1917-yil -hisob 15 ochkogacha, to’rning balandligi 243 sm;
1918-yil - o’yinchilar soni bir jamoada - 6 ta;
1922-yil -to’pni faqat 3 marta o’ynash, maydoncha 9,1 x 18,2 m;
1925-yil - to’p 66-69 sm, og’irligi 275-285 g, maydoncha 9x18 m;
1934-yil - to’r ayollar uchun 224 sm.
Qoidalar rasmiy holda to’liq 1946-yilda joriy etilgan, lekin 1951- yilga kelib
Marselda FIVB Kongressi tomonidan tasdiqlandi.
1947-yil - erkaklar o’rtasida o’yin 5 partiyadan iborat.
1950-yil - ayollar o’yini 5 partiyadan iborat.
1952-yil-tanaffus 1 partiyada2 marta.
1957-yil - tanaffus 1 daqiqadan 30 soniyagacha qisqaradi.
1961-yil - o’yinchi almashtirish qoidasi tasdiqlandi.
1965-yil - to’siq qo’yuvchi qayta o’ynashi (to’pga tegishi) mumkin, u
qo’llarini raqib tomoniga o’tkazishi mumkin.
1970-yil - chegaralovchi antenna (180 sm) joriy etildi.
1976-yil - kiritilgan to’pga to’siq qo’yish.
1984-yil - to’pni qabul qilishda tanani beldan baland joyi bilan «tegish»
mumkin, to’p o’yinga kiritilayotganda uni to’sish bekor qilindi.
1988-yil - eng yuqori hisob 17 gacha, hal etuvchi partiya taybreyk tarzida,
ochkolar soni 2 ta farq bo’lguncha davom etadi.
1992-yil - to’p tanani tizzadan yuqori barcha joyiga tegishi mumkin.
1998-yil - to’p tanani barcha joyiga tegishi mumkin; hisob 25 gacha, 5
partiyada 15 gacha; har partiyada hisob 8 va 16 bo’lganda 2 ta bir daqiqadan
texnik tanaffus beriladi; jamoalar 2 martadan 30 sek. tanaffus olishlari mumkin;
to’p kiritish 9 metr oralig’ida ijro etilishi mumkin; «Libera» o’yinchisi joriy etildi.
2008-yil - to’pni rangi o’zgartirildi (sariq-ko’k); to’r oldida joylashgan
o’yinchilar to’rni pastki qismiga tegishi mumkin.
8

Zamonaviy Jismoniy tarbiya musobaqaning qoidalari haqida qisqacha
ma’lumotlar:
- maydoncha 9 xl8 m, chiziqlar kengligi 5 sm;
- o’yin maydonini chegaralovchi antennalarning balandligi 180 sm;
O’yinchilarning yoshi va jinsiga qarab to’rning balandligi
quyidagicha bo’ladi:
- to’pni aylana uzunligi 66±1
sm, diametri 21±0,3 sm,
og’irligi 270±10g;
- har partiyada 6
o’yinchi almashinuviga ruxsat
beriladi. Asosiy o’yinchi 1
marta almashtirilishi va qaytib
o’yinga tushishi mumkin;
- o’yin 3 yoki 5
partiyadan iborat bo’ladi;
- har partiyada hisob 25 gacha, agar 25:25 bo’lib qolsa eng yuqori hisob 2
ochko farq qilguncha davom etadi. Hal qiluvchi partiya taybreyk
tarzida o ’ tadi 15 ochkogacha , hisob toki 2 ochko farq qilguncha davom etadi .
Jazo «ayb»ga yarasha bo’lishi shart. Bordi-yu hakam xatoga yo’l qo’ysa, u
o’z vaqtida bu xatoni bo’yniga olishi kerak va adolatni tiklashi zarur.
Hakam nafaqat o’yin davomida o’z odobi bilan namuna bo’lishi, balki u
boshqa joylarda ham o’zini tuta bilishi kerak.
Hakamlar:
birinchi hakam (minbardagi hakam);
- ikkinchi hakam;
- hakam-kotib;
- axborot beruvchi hakam;
- 4 ta chiziq hakamlari;
- 6 ta to’p uzatib turuvchilar.
9qizlar 13-
14 15-16 2 m 10 sm
1 2 m 20 sm
ayollar 17-18 va
bundan katta
yoshdagilar
uchun 2 m 24 sm
o’g’il bolalar 13-14
2 m 20 sm
2 m 35 sm
| erkaklar 2 m 43 sm

Hakamlarning har birini o ’ z vazifasi , huquqlari , hakamlik qilish joylari va
vositalari mavjud . Ularni atroflicha talqini ma ’ ruzada og ’ zaki va o ’ quv filmlari
yordamida bayon qilinadi , tushuntiriladi .
Musobaqa o ’ yinidan 20-30 min oldin maydonchani , anjom ( to ’ p , to ’ r ,
maydon chiziqlari ), hakamlarni kiyim - bosh , tayyorgarligi , xullas , o ’ yinni
o ’ tkazishga nima , kim , qancha kerak bo ’ lsa , hammasining muhayyoligi birinchi
hakam tomonidan tekshirilishi kerak va zaruriyat bo ’ lsa ta ’ minotni oshirish talab
qilinishi shart .
Hujumda va himoyada o’yin texnikasi
O ’ yin texnikasini tasnifiy tarkibiva uning mazmuni .
Jismoniy tarbiyada o ’ yin texnikasi o ’ ziga xos tasnifga ega bo ’ lib , u bir necha
turkumdan tarkib topadi . O ’ yin texnikasining tasnifi « hujum texnikasi » va
« himoya texnikasi » kabi turkumlarga bo ’ linadi . Ular esa o ’ z navbatida yuqoridan
pastga qarab bir - biriga bo ’ ysundirilgan kichik turkumlardan tashkil topadi . Hujum
texnikasiga holat va harakatlanish , uzatish , to ’ pni o ’ yinga kiritish va zarba
texnikasi kiradi .
Himoya texnikasi esa holat va harakatlanish, to’pni qabul qilish va to’siq qo’yish
texnikasidan iborat.
Holat va harakatlanish texnikasi .
O’yinda ro’y beradigan vaziyatlarga qarab o’yinchi holati turlicha bo’lishi
mumkin.Jangovor holat – har qanday yo’nalishdagi harakatlanishga yoki vaziyatga
munosib o’yin malakasini darhol bajarishga qaratilgan bo’ladi. Bunda o’yinchi
oyoklarining tayanch sathi deyarli katta bo’lmaydi, ya’ni salgina oyok uchida
turiladi, oyoqlar tizza bo’g’imlarida birozgina egilgan bo’lib, tana hiyol oldinga
intilgan bo’ladi. Vaziyatga qarab «jangovor» holat uch turda ijro etilishi mumkin.
Turg’un holat – bir oyok ikkinchi oyokdan bir oz oldinga joylashadi, tizzalar
bukilgan, gavda bir oz oldinga egilgan, qo’llar tirsak-engak sathigacha ko’tarilgan
bo’ladi.Asosiy holat – ikki oyok bir-biridan 20-30 s oralig’ida parallel joylashgan
10

bo’ladi. O’yinchi og’irligi tizzalar bukilgan ikki oyoqqa teng taqsimlangan bo’lib,
gavda oldinga intilgan, tirsaklar bukilgan holda qo’llar gavda oldida joylashgan
bo’ladi.O’zgaruvchan holat – yuqorida qayd etilgan u yoki bu holatlarning texnik
nusxasini o’zida mujassamlashtirgan bo’ladi.
Harakatlanishlar – turli usullarda amalga oshiriladi: yurish, yugurish, siljish,
hatlash.Uzatish texnikasi.
To’p uzatish Jismoniy tarbiyada asosiy o’yin malakalaridan biri bo’lib, shu uyin
bilan bog’lik bo’lgan barcha texnik-taktik faoliyatni amalga oshirishga imkon
yaratuvchi yagona vositadir.
Uzatish – hujum texnikasiga mansub bo’lib, uni ma’lum vaziyatda taktik mahorat
bilan to’g’ridan-to’g’ri ijro etish ochko olish imkonini berishi mumkin.
To’p uzatish – nemis mutaxassisi M.Fidlermi (1970) izohiga binoan – bir
vaktni o’zida bajariladigan ikki harakat malakasidan iborat bo’ladi. Birinchi
«jangovor» holatdan gavdani og’irlik markazini bir oz pastga tushirish, ya’ni
oyoklarni tizza kismidan salgina egilishidan to to’pni qabul qilishgacha
bajariladigan malaka. Bu malaka himoya texnikasiga kiradi. Ikkinchisi – agar to’p
maqsadli yo’nalish bo’yicha ma’lum o’yinchiga aniq etkazib berilsa, bu uzatish
deb yuritiladi va hujum texnikasiga kiradi.
Uzatish bir necha turlardan iborat bo’ladi: tayanch holatda ikki qo’llab yuqoridan
uzatish, ikki qo’llab pastdan uzatish, bir qo’l bilan yuqoridan va pastdan uzatish,
sakragan tayanchsi holatda ikki qo’l yoki bir qo’l bilan yuqoridan uzatish.Uzatish
vertikal, gorizontal yoki diogonal ravishda baland, past, uzoq yoki yaqin
yo’nalishlarda ijro etilishi mumkin.
Ikki qo’llab yuqoridan uzatish texnikasi. «Jangovor» holat – bir oyoq
ikkinchisiga nisbatan oldinda, ikkala oyoq ham tizza qismidan egilgan bo’ladi;
kelayotgan to’pni yo’nalishiga, baland-pastligiga va tezligiga qarab holat yoki
harakatlanish – joy tanlash munosib mazmunga ega bo’lishi lozim; to’p
yaqinlashganda to’pga nisbatan qarshi harakat oyoklarni tizza qismidan yozilishi
11

bilan boshlanadi; qo’llarni ko’rsatish va katta barmoqlar uchburchak shaklda
bo’lib, uni orasidan to’pni yaqinlashishi kuzatiladi; bilaklar salgina orqaga egilgan
bo’lib, barmoq-panja-kaftlar cho’mich shaklida bo’ladi; to’p bilan qo’llarni
«uchrashuvi» arafasida oyoqlarni tizza qismidan yozilishi, qo’llarni tirsak qismidan
yozilishi bilan davom etib, uzatishda to’pni yo’nalishini maksadga muvofiq
ta’minlashi lozim.
Uzatishni so’nggi daqiqasida oyoq va qo’llar shiddat bilan yoziladi. Uzatish
vaqtida barmoqlar amortizastiya va yo’naltirish, ko’rsatish va o’rta barmoqlar esa
bilaklarni to’pga qarshi harakati bilan birgalikda uzatishni ta’minlovchi kuch
vazifalarini bajaradi. Nomsiz va kichik barmoqlar to’pni yon tomondan uni aniq
yo’naltirilishiga yordam beradi.Tayanchsiz holatda /sakragan holatda/ ikki qo’llab
yuqoridan uzatish texnikasi – aksariyat qisqa balandlikda faqat sakragan holatda
amalga oshiriladi.
Ikki yoki bir qo’llab pastdan uzatish (qabul qilish) texnikasi ma’ruzaning
«himoya texnikasi» qismida yoritiladi. To’pni o’yinga o’yinga kiritish texnikasi.
To’pni o’yinga kiritish – o’yinni boshlash yoki dovam ettirish vositasi bo’lsada, u
ayniqsa, so’nggi yillarda, hujum texnikasi tizimida g’alaba (ochko) keltiruvchi
asosiy malakalarga aylanibbormoqda. To’pni uyinga kiritish bir necha turlardan
iborat: to’rga nisbatan to’g’ri turib pastdan va yukoridan to’p kiritish; to’rga
nisbatan yon tomon bilan turib pastdan va yuqoridan to’p kiritish; yuqoridan to’g’ri
va yon tomon bilan turib to’pga umuman aylanma harakat bermasdan
(planiruyuhaya podacha) to’p kiritish.
Yuqorida qayd etilganidek, to’p kiritish turlari har xil bo’lsada, ularning bir xil
xususiyatlari mavjud, chunonchi, dastlabki holat – chap (o’ng) oyoq bir qadam
oralig’ida oldinga joylashadi; harakatlanishning dastlabki bosqichida oyoqlar tizza
qismidan bir oz egilgan bo’ladi; chap qo’lda joylashgan to’pni; pastdan to’p
kiritishida taxminan to’p 25-50 sm balandga vertikal irg’itiladi; yuqoridan to’p
kiritishda to’p taxminan 1,0 m atrofida irg’itiladi; bundan tashqari pastdan to’p
kiritishda gavda oldinga bir oz bukilgan bo’ladi, yuqoridan to’p kiritishda esa
12

gavda vertikal holatda bo’ladi; to’p irg’itilishi bilanoq tananing og’irlik markazi
orqa tomonga siljitiladi; gavda va o’ng qo’l barobariga orqa tomonga
harakatlanadi;
Pastdan to’g’ri turib to’p kiritishda o’ng qo’l erga nisbatan perpendikulyar
ravishda orqaga siljitilib, so’ng irg’itilgan to’pni shiddat bilan oldinga-balandga
uriladi;
Pastdan yon tomon bilan turib to’p kiritilganda o’ng qo’l erga nisbatan parallel
ravishda orqaga siljitiladi, so’ng oldi tomonga parallel harakatda shiddat bilan
irg’itilgan to’pni oldinga-balandga uriladi;
yuqoridan to’g’ri turib to’p kiritishda o’ng qo’l yuqoriga vertikal ko’tarilgan
holatdan orqa tomonga harakatlantirilib, tirsakdan bukiladi, so’ng qo’l yozilishi
bilan bir qatorda old tomonga shiddat bilan harakatlantirilib vertikal holatga
etganda to’pzarb bilan uriladi, tananing og’irlik markazi old tomonga siljishi kerak;
- yuqoridan yon tomomn bilan turgan holatdan gavda o’ng tomonga
egiladi, qo’l orqaga-pastga tushiriladi va qayta shiddat bilan old tomonga
harakatlantirilib, vertikal holatda irg’itilgan to’p zarb bilan uriladi;
- to’g’ri va yon tomon bilan to’pni aylanma harakatsiz kiritishda zarba
beruvchi qo’l to’pdan deyarli qisqa oraliqda bo’ladi va zarba to’pni markaziy
nuqtasiga to’g’ri kelishi kerak.
Albatta to’p kiritish texnikasiga yuqorida qayd etilgan uslubiy ko’rsatmalar
vaziyatga, to’p kiritish taktikasiga, o’yinchining mahorati va imkoniyatiga qarab u
yoki bu tomonga o’zgarishi mumkin.
Zarba (hujum) texnikasi . Sakrab zarba bilan to’pni urish yoki to’siqchilarni
chalg’itish niyatida bir qo’l bilan to’pni raqib maydonchasini bo’sh joyiga uzatish
(o’tkazib yuborish) o’yin vaziyatining ochko olish bilan tugallanishiga yoki juda
bo’lmaganda raqib jamoani qayta hujum uyushtirishiga imkon bermaslikka
qaratilgan bo’lishi lozim.
Zarba – qisqa oraliqda chopish (1 faza), depsinish va sakrash (2 faza), zarba berish
(3 faza) va qo’nish (4 faza) malakalari asosida amalga oshiriladi.Qisqa oraliqda
13

yugurish fazasi o’z navbatida bir-biri bilan bog’liq bo’lgan 3 qismga bo’linadi:
dastlabki (tayyorgarlik), o’rta (yugurishning asosiy qismlari) va tomonni erga
qo’yish (depsinishgacha) jarayonlari.Yugurishning dastlabki qismida Jismoniy
tarbiyachi xali o’ziga uzatilgan to’pning yo’nalishini to’la ilg’amasada, harakat
yo’nalishini oydinlashtirish maqsadida bir-ikkita tayyorgarlik qadamini qo’yadi.
Yugurishning ikkinchi (o’rta) qismida, uzatilgan to’pni yo’nalishi va shunga
munosib bo’lgan harakat yo’nalishi aniqlanib, shiddat bilan yugurish qadamlari
tashlanadi. Bu qismda ijro etiladigan malakalar hujumchini jismoniy, texnik va
taktik imkoniyatlariga qarab u yoki bu tomonga o’zgarishi mumkin.
Yugurishning uchinchi qismida tana og’irlik markazini pastroq tushirib, o’ng oyoq
bilan shiddatli katta qadam qo’yiladi, avval erga oyoqning tovon qismi qo’yiladi,
so’ng chap oyoqni birlashtirish bilan bir qatorda ikki oyoqning tizza qismlari
yanada bukiladi, ikki qo’l orqadan oldinga tezlik bilan harakatlanib, inerstiyadan
foydalangan holda depsinish ijro etiladi.
Ikkinchi faza – sakrash. Vertikal ravishda, qo’llarni oldinga–yuqoriga shiddatli
harakati to’rga tegmasdan va ikki oyoq bilan depsinish evaziga amalga oshiriladi.
Sakrash fazasining so’nggi damida gavda orqa tomonga egiladi, zarba beruvchi
qo’l, shiddat bilan yoy shaklida yuqoriga harakatlantiriladi, qo’l tirsak qismidan
past tomonga bukiladi.
Uchinchi faza – to’pni zarba bilan urish. O’ng qo’lni (zarba beruvchi qo’l)
tirsak qismidan yozilishi, uni yuqoriga – oldinga qarab ijro etilgan harakati bilan
ifodalanib, qo’l aynan vertikal holatgacha yozilgan vaqtda qo’ldan tashqari qorin-
ko’krak-bel mushaklarini baravariga keskin qisqarishi yordam berishi zarur.
Zarbani taktik maksadga qarabbarcha mushaklarni qisqarish kuchi va ishtirok etish
foizi turlicha bo’lishi mumkin.To’rtinchi faza – qo’nish. Oyoqlarni egilgan
holatida amortizastiya qarshiligida ijro etiladi.Zarba berish texnikasi – to’g’ri
yo’nalishda, ya’ni chopishni yo’nalishida, gavdani burmasdan va burib turli
yo’nalishda zarba berishni o’z ichiga oladi.
14

1.2 Katta, maktabgacha tayyorlov va turli yoshdagi bolalar guruhlarida
jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini o‘tkazish
Maydonda harakatlanish texnikasini oldinga qarab oddiy yugurishdan
boshlaymiz. Trener yoki o’qituvchi tomonidan maydonda harakatlanish texnikasi
ko’rsatilganda o’qituvchilarni diqqatini oyoqlar holatiga jalb qilish kerak, undan
keyin harakat tezligi va harakat ritmiga diqqatni jalb qilinadi. Mashq bajarishdan
oldin yugurish qadamini texnikasini o’rgatish kerak.Undan keyin sekinlashib
beldan oddiy yugurishga, masofa bo’ylab yugurish va tizzani baland ko’tarib,
oyoqdan oyoqqa sakrash va boshqa yugurish usullarini qo’llash. Bu mashqlarni
bajarayotganda diqqatni to’liq va aktiv holatda oyoqlarni to’g’rilash va harakat
oxirida tezlanish.Keyin yonboshlama harakat o’rgatiladi, buning uchun quyidagi
mashqlar qo’llaniladi: yonboshlama harakat o’ng tomon va chap tomon bilan.
Bu mashqlarni bajarayotganda hosil qilingan ko’nikmalar, tezlik bilan yugurishga
sharoit yaratadi. Bu erda diqqatni qadamni kattaligiga, qo’llarni aktiv harakatiga va
tayanchdan depsinish effektiga qaratish kerak.
1. Joyidan 5-10 m start.
2. Oddiy yugurishdan, tezlanishga o’tish va ma’lum belgigacha yugurish.
3. Shu mashq ham faqat o’qituvchini signaliga qarab.
4. O’quvchilar ketma-ket turishadi. O’qituvchi birinchi turgan o’yinchini
oldiga turadi. To’pni ma’lum bir tezlikda aylantirib yuboradi. O’quvchi shu to’pga
etib olib, uni qaytarishi kerak.Keyingi bosqich – orqalab oldinga qarab yugurish.
Bu erda ham qadamni kattaligiga diqqatni jalb qilinadi. Undan keyin ularni
tezligiga va boshida ularni straxovka qilish kerak.Maydonda harakatlanishni
mutsahkamlayotgan vaqtda ularni harakat tezligini va kutilmagan holatda harakatni
boshqa tomonga o’zgartirishni o’rgatish kerak. Jismoniy tarbiya uchun xarakterli
bo’lgan narsa – harakatni to’xtatgandan keyin malakalar qilish: bir vaqtda yugurish
bilan to’xtashni ham o’rgatish kerak. Tez to’xtash ko’nikmalarini o’rgatish va
dastlabki holatni egallash quyidagi yo’llar bilan o’rgatiladi.
1. Sport holatni egallagan holatda asta-sekin yugurish.
15

2. Tekis yugurish va signal berganda to’xtash.
3. Behosdan to’xtash va ma’lum bir harakatni takrorlash.
Umumrivojlantiruvchi mashqlar
1. Qo’llarni gorizontal va vcrtikal yo’nalishlar bo’yicha chal-kashtirib
harakatlantirish.
2. Juftlikda. Sherigining qarshiligi bilan qo’llarni oldinga-yuqo riga va yondan-
yuqoriga ko’tarish mashqlari.
3. Rezinalar va prujinali amortizatorlar bilan qo’llarni oldinga-yuqoriga, yonga-
yuqoriga ko’tarish mashqlari.
Tayyorlov mashqlari
1. Turgan joydan va oldinga tashlanib toidirma to’pni ikki qo’llab pastdan oldinga-
yuqoriga irg’itish. Huddi shunday yon tomonga tashlanib bajarish.
2. Huddi shunday faqat qadam bilan; yugurib; ikki qadam qilib; sakrab.
Yaqinl a shtiruvchi m a shql a r
1. D a stl a bki h o l a tl a rg a o’rg a tish .
2. Turgan joyda; oldinga va yonga tashlanib; qadamlab; yugurib; sakrab
harakatlanishlardan so’ng to’pni qabul qilishni imitatstiya qilish.
3. Ilib qo’yilg a n to’pni q a bul qilish . To’p b e l b a r o b a rid a ilib qo’yil a di . D a stl a b
turg a n j o yd a n , s o’ngr a o lding a, yong a t a shl a nib to’pni q a bul qilish .
4. Sh e rigi t a shl a b b e rg a n to’pni q a bul qilish . To’p turli b a l a ndlik v a yo’n a lishl a rd a
t a shl a b b e ril a di .
5. X uddi shund a y m a shqni to’r ustid a n b a j a rish . M a s o f a - 3—4 m .
6. O’ying a kiritilg a n to’pl a rni q a bul qilish .
Texnika bo’yicha mashqlar
1. Juftlikda to’p uzatishlar.
2. Turli tr ae kt o riyal a r v a yo’n a lishl a r bo’yich a to’p uz a tishl a r .
3. To’r ustid a n to’p uz a tishl a r . M a s o f a v a tr ae kt o riyal a ri turlich a.
4. To’rning turli qisml a rid a n q a ytg a n to’pni q a bul qilish .
5. Turli usulda (dastlab pastdan-to’g’ridan) o’yinga kiritilgan to’plarni qabul qilish.
To’pni pastdan qabul qilish raktikasi.
16

To’pni pastdan qabul qilishni o’rgatishdan oldin 2 qo’l bilan to’pni qabul qilish
va uzatishni shug’ullanuvchilar bilishi kerak.
To’pni pastdan ikki qo’l bilan qabul qilishni o’rgatish uchun mashqlar .
1. Shug’ullanuvchilar bir-biriga qarashib sherengada turishib to’pni pastdan
qabul qilishni imitastiya qilish.
2. Shug’ullanuvchilarni qarama-qarshi turg’izib oralig’i 3-4 m. Undan keyin
bir o’yinchi to’pni sherigiga tashlaydi. Sherigi esa to’pni pastdan ikki qo’l bilan
qabul qilib sherigiga qaytaradi. Bu mashqni bajarayotgan uni qiyinlashtirishi
mumkin. Masalan, tashlayotganda tezligini, balandligini, chap yoki o’ng tomon
tashlash mumkin.
3. Dastlabki holat shu. Bir o’yinchi to’pni polga uradi. Sakrab chiqqan to’pni
sherigi ikki qo’l bilan pastdan qabul qiladi va yana sherigiga to’pni pastdan 2 qo’l
bilan uzatadi.
4. Shug’ullanuvchilar to’pni pastdan qabul qilib maydon bo’ylab
harakatlanishadi. Bu mashqdan maqsad to’pni iloji boricha o’zi tomonga tashlash.
To’pni pastdan qabul qilishdagi xatolar.
1. Maydon bo’ylab harakatlanayotganda – to’pga o’z vaqtida chiqa olmasligi
yoki uchib ketayotgan to’pga yaqinlashib dastlabki holatni qabul qila olmasligi.
2. Dastlabki holatdagi xatolar – gavda haddan tashqari oldinga egilib qolgan,
qo’lni tirsak bo’g’ini bukilgan bo’lsa.
3. To’p urilganda esa qo’l panjasiga tegib boshqa tomonga ketib qolishi.
To’pni pastdan qabul qilishni takomillashtirish mashqlari.
1. O’yinchi ikki qo’li bilan to’pni o’zini tepasiga tashlab, o’zi shu to’pni ikki
qo’l bilan qabul qilishi.
2. O’yinchi ikki qo’li bilan to’pni polga urib qaqchigan to’pga etib olib,
to’pni pastdan qabul qilishga dastlabki holatni egallash, to’pni qabul qilish.
3. Devor oldida turib, devordan qaytgan to’pni qabul qilish. Devorga qarab
to’pni urib, qaytgan to’pni qabul qilish. Devordan masofa taxminiy va qabul
qilishni hisobga olgan holda devorga yaqin yoki uzoq turiladi.
17

To’pni pastdan qabul qilish texnikasi o’rganilgandan keyin dumalab yoki
ko’krakka yiqilib to’pni qabul qilishga o’rgatish mumkin.
Hujumda o’yin texnikasi to’p bilan va to’psiz bajariladigan usullardan tashkil
topadi. Birinchisiga tik turish, siljish va sakrashlar, ikkinchisiga – to’pni uzatish,
oshirish, hujumlar zarba va (fint) aldamchi harakatlar kiradi.
Turish. Texnik usulni yaxshi bajarish uchun o’yinchi ko’proq, “tayyor
turishi” deb ataladigan qulay vaziyatda turadi. Hujum harakatida ko’proq qulay
bo’lgan vaziyat yuqori tik turish bo’lsa, himoya esa ko’proq past holda turiladi.
Hujum harakatida ko’proq qulay bo’lgan vaziyat yuqori tik turish bo’lsa, himoyada
esa ko’proq past holatda turiladi. Tik turish qulay start holat vujudga keltiradi,
keyinchalik undan kerakli yo’nalishiga siljishni engil bajariladi.
Siljish. Maydonchada siljish, yurish, yugurish, sakrash orqali bajariladi.
Jismoniy tarbiyachilar maydoncha bo’ylab gavdani biroz oldinga engashtirib,
oyoqlarni engilgina bukib, yumshoqqina siljiydilar. To’pga kelish uchun tez
yugurish qo’llaniladi (3-5m masofadan). Hujum zarbasini berishda, to’siq
qo’yishda va ikkinchi to’pni oshirishda ko’proq tez-tez sakrash bilan davom etadi.
Sakrash. Sakrash turgan joyda va yugurib kelib, odamdagidek ikki oyoqda
depsinish bilan bajariladi. Hujum zarbasini berish uchun sakrashdan oldin oyoqlar
parallel holda 20-30sm masofada qo’yiladi. Gavda bunday holatda oldinga
engashadi, qo’l yuqoriga siltab, o’yinchi yuqoriga sakraydi. Bir oyoq depsinib
sakrash kamdan-kam qo’llaniladi.
To’pni o’yinga kiritish. To’pni o’yinga kiritig muhim texnik usullardan
hisoblanib, nafaqat o’yin boshlashga va ochkoni yutib olishga imkon beradi.
To’pni o’yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to’g’ridan va yondan
to’pni o’yinga kiritishga bo’linadi. Ko’pchilik o’yinchilar to’pni o’yinga kiritishni
to’pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar.
To’pni uchish tezligi oshirish bilan keng diapazonda o’zgaradi. Pastdan
uzatganda to’p sekin uchadi, yuqoridan esa tez uchadi.
Pastdan to’pni o’yinga kiritish. To’pni o’yinga kiritishni bajarishda,
o’yinchi to’rga yuz bilan turishi eng ko’p qulay holat hisoblanadi.
18

Oyoqlar elka kengligida va biroz bukilgan holda qo’yiladi. Bitta oyoq
maydonchada oldinga qo’yilgan. To’p tirsakdan bukilgan qo’lda bo’lib, taxminan
bel balandligida bo’ladi. Zarba beruvchi qo’l siltash uchun orqaga uzatiladi,
so’ngra yuqoriga otilgan to’p pasayishi vaqtida, past-orqa tomoniga zarba beriladi.
Zarba berish vaqtida panjalar mustahkam langan, barmoqlar siqilgan. Gavdani
og’irligini orqada turgan oyoqdan oldinda turgan oyoqqa o’tkaziladi. To’pni uchish
yo’nalishi va balandligi panjani to’p bilan bir-biriga tegish vaqtiga bog’liq bo’ladi.
To’pni oshirishni musht bilan ham bajarish mumkin.
Yon boshdan to’pni o’yinga kiritish , to’pni pastdan to’g’ri oshirishdan farqi
shundaki, bunda o’yinchi to’rga yon tomoni bilan turadi. To’p chap qo’lda bel
balandligida ushlab turiladi. To’pni 1m balandlikka irg’itib uruvchi (o’ng) qo’lni,
to’g’ri ushlagan holda past-orqaga siltash uchun uzatiladi. Gavdani engilgina burab
va shu tomonga engashadi. Tanasining og’irligi o’ng oyoqqa o’tkaziladi. To’pni
zarbani past-old tomoniga uriladi.
Tepadan to’pni o’yinga kiritish. O’yinchi tepadan o’yinga kiritishdan oldin
yuz bilan to’rga qarab turadi. Oyoqlarni yon tomonga ochib, biroz bukib turadi.
To’pni yuqoriga irg’itib va bir vaqtni o’zida o’ng qo’lni siltab to’pni pasayish
vaqtida imkon boriga eng yuqori nuqtasiga zarba beriladi. To’pga zarba beruvchi
kuchni oshirish uchun siltashni va keyinga zarba beruvchi qo’l paytini amplituda
bilan bajariladi. (48-rasm)
Yon boshidan to’pni o’yinchi kiritish turgan holda bajariladi. To’pni yuqoriga
chap qo’l bilan 1,5 bilandlikka irg’itish vaqtida o’yinch tana og’irligini o’ng
oyoqqa o’tqazadi va o’ng qo’lni past-orqaga uzatadi, gavda esa qo’lni siltash
tomoniga qarab egiladi. To’pni pasayish vaqtida, gavada va oyoqni rostlash
boshlanadi, shuningdek to’p bilan eng yuqori nuqtasida uchrashish uchun o’ng
qo’lni yuqoriga to’g’ri yoy bo’ylab faol harakatlantiriladi.Chap qo’l pastga
tushiriladi. Gavda, oyoqni yozilish tezligi va zarba berish vaqtida uruvchi qo’l
kuchayadi. To’pni oshirishda elka kamarini yuqorisi va gavda mushagini ishtiroki
bilan bajariladi, bu esa katta kuch bilan to’pga zarba berishga imkon beradi.
19

To’pni qabul qilib olishni qiyinlashtirish maqsadida, to’pni oshirishni aylantirish
bilan bajariladi.
Aylanma harakat to’pni markaziy nuqtasidan aralashtirib zarba berish
hisobiga vujudga keladi. Bu aralashish chapga, yuqoriga va pastga bo’lishi
mumkin. Ana shunga bog’liq holda to’p vertikal bo’ylab yoki gorizontal o’q
atrofida aylanishi mumkin. To’pni aylinish bilan oshirishdan tashqari, ko’p
jamoalarni o’yinchilari to’p oshirishni aylantirmasdan, yoki planiruyushie
(uchuvchi) usulidan keng foydalaniladi.
To’pni aylantirmasdan bajarish texnikasi bo’yicha to’pni yuqoridan to’g’ri va
yon tomondan oshirishga o’xshash bo’ladi. Texnikasini bajarishni asosiy farqi
zarba beriladigan joyni va qisqa siltashdan iboratdir
Aylantirmasdan to’pni oshirishda zarba berish (vektor kuchi) yo’nalishi to’pni
og’irlik markazi orqali o’tadi. To’pni oshirish kalta, qisqa-qisqa harakat bilan
bajariladi. To’pni aylanmasdan o’chishi ma’lum tezlikda u turni orqasida
kutalmaan joyga tushadi.
To’pni uzatish - Jismoniy tarbiya o’yinini muhim texnikasi usul hisoblanadi.
Hujumda samaradorlikka bir va ikki qo’llab to’pni uzatishda to’liq foydalanish
hisobiga erishiladi. Tepadan to’pni o’zatish hujumkor zarbalarni o’tkazishda
hammadan ko’ra yaxshi natija yordam beradi. Bularga eng avvalo turgan holatdan
to’pni uzatish va sakrab to’pni uzatish kiradi.Tepadan to’pni uzatish ko’proq tez-
tez tayanch holatda-o’rta, yuqori tik turish holatida, shuningdek sakrash bilan
bajariladi. Turish holatini tanlash to’pni uchish tezligi va traektoriyasi bilan
aniqlanadi. To’pni qabul qilish uchun qanchaki turish holati past bo’lsa, uchish
traektoriyasi qancha past bo’lsa va shunga tezligi katta bo’ladi. O’rtacha turish
holatidan to’pni uzatishga tayyorgarlik ko’rishda, o’yinchi tana og’irligini ikkala
oyoq kafti yuziga bir tekisda taqsimlash bilan ikki oyoqni biroz bukkan holda
turadi.
Biroz oldinga engashtirilgan bo’ladi qo’llarni tirsakdan bukkan holatdan
to’pni yuzki balandlikda qarshi oladi. To’pni uzatish oyoq, tana va qo’lni ketma-
ket to’g’rilanish hisobiga bajariladi.
20

Aylanma harakat to’pni markaziy nuqtasidan aralashtirib zarba berish
hisobiga vujudga keladi. Bu aralashish chapga, yuqoriga va pastga bo’lishi
mumkin. Ana shunga bog’liq holda to’p vertikal bo’ylab yoki gorizontal o’q
atrofida aylanishi mumkin. To’pni aylinish bilan oshirishdan tashqari, ko’p
jamoalarni o’yinchilari to’p oshirishni aylantirmasdan, yoki planiruyushie
(uchuvchi) usulidan keng foydalaniladi.
To’pni aylantirmasdan bajarish texnikasi bo’yicha to’pni yuqoridan to’g’ri va
yon tomondan oshirishga o’xshash bo’ladi. Texnikasini bajarishni asosiy farqi
zarba beriladigan joyni va qisqa siltashdan iboratdir
Aylantirmasdan to’pni oshirishda zarba berish (vektor kuchi) yo’nalishi to’pni
og’irlik markazi orqali o’tadi. To’pni oshirish kalta, qisqa-qisqa harakat bilan
bajariladi. To’pni aylanmasdan o’chishi ma’lum tezlikda u turni orqasida
kutalmaan joyga tushadi.
To’pni uzatish - Jismoniy tarbiya o’yinini muhim texnikasi usul hisoblanadi.
Hujumda samaradorlikka bir va ikki qo’llab to’pni uzatishda to’liq foydalanish
hisobiga erishiladi. Tepadan to’pni o’zatish hujumkor zarbalarni o’tkazishda
hammadan ko’ra yaxshi natija yordam beradi. Bularga eng avvalo turgan holatdan
to’pni uzatish va sakrab to’pni uzatish kiradi.Tepadan to’pni uzatish ko’proq tez-
tez tayanch holatda-o’rta, yuqori tik turish holatida, shuningdek sakrash bilan
bajariladi. Turish holatini tanlash to’pni uchish tezligi va traektoriyasi bilan
aniqlanadi. To’pni qabul qilish uchun qanchaki turish holati past bo’lsa, uchish
traektoriyasi qancha past bo’lsa va shunga tezligi katta bo’ladi. O’rtacha turish
holatidan to’pni uzatishga tayyorgarlik ko’rishda, o’yinchi tana og’irligini ikkala
oyoq kafti yuziga bir tekisda taqsimlash bilan ikki oyoqni biroz bukkan holda
turadi.
To’pni yo’nalishi, balandligi, tezligi va aniq uzatish pancha va barmoqlarni
yakuniy faol harakatlari bilan erishiladi.Hujumda va himoyada o’yin texnikasi.
21

II.BOB TA’LIM MUASSASALARIDA VA OILADA ERTALABKI
GIMNASTIKANI O‘TKAZISH METODLARI VA ULARNING
AHAMIYATI
2.1 Ertalabki gimnastika uchun mashqlar tanlash va ular asosida
gimnastika kompleksini tuzish, jismoniy tarbiya daqiqalarini
o‘tkazish
To’pni o’yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to’g’ridan va
yondan to’pni o’yinga kiritishga bo’linadi. Ko’pchilik o’yinchilar to’pni o’yinga
kiritishni to’pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar.
To’pni uchish tezligi oshirish bilan keng diapazonda o’zgaradi. Pastdan
uzatganda to’p sekin uchadi, yuqoridan esa tez uchadi.
Pastdan to’pni o’yinga kiritish. To’pni o’yinga kiritishni bajarishda,
o’yinchi to’rga yuz bilan turishi eng ko’p qulay holat hisoblanadi. Oyoqlar elka
kengligida va biroz bukilgan holda qo’yiladi. Bitta oyoq maydonchada oldinga
qo’yilgan. To’p tirsakdan bukilgan qo’lda bo’lib, taxminan bel balandligida
bo’ladi. Zarba beruvchi qo’l siltash uchun orqaga uzatiladi, so’ngra yuqoriga
otilgan to’p pasayishi vaqtida, past-orqa tomoniga zarba beriladi. Zarba berish
vaqtida panjalar mustahkam langan, barmoqlar siqilgan. Gavdani og’irligini
orqada turgan oyoqdan oldinda turgan oyoqqa o’tkaziladi. To’pni uchish yo’nalishi
va balandligi panjani to’p bilan bir-biriga tegish vaqtiga bog’liq bo’ladi. To’pni
oshirishni musht bilan ham bajarish mumkin.
Yon boshdan to’pni o’yinga kiritish , to’pni pastdan to’g’ri oshirishdan farqi
shundaki, bunda o’yinchi to’rga yon tomoni bilan turadi. To’p chap qo’lda bel
balandligida ushlab turiladi. To’pni 1m balandlikka irg’itib uruvchi (o’ng) qo’lni,
to’g’ri ushlagan holda past-orqaga siltash uchun uzatiladi.
Gavdani engilgina burab va shu tomonga engashadi. Tanasining og’irligi o’ng
oyoqqa o’tkaziladi. To’pni zarbani past-old tomoniga uriladi. (47-rasm)
Tepadan to’pni o’yinga kiritish. O’yinchi tepadan o’yinga kiritishdan oldin
yuz bilan to’rga qarab turadi. Oyoqlarni yon tomonga ochib, biroz bukib turadi.
To’pni yuqoriga irg’itib va bir vaqtni o’zida o’ng qo’lni siltab to’pni pasayish
22

vaqtida imkon boriga eng yuqori nuqtasiga zarba beriladi. To’pga zarba beruvchi
kuchni oshirish uchun siltashni va keyinga zarba beruvchi qo’l paytini amplituda
bilan bajariladi. Yon boshidan to’pni o’yinchi kiritish turgan holda
bajariladi.To’pni yuqoriga chap qo’l bilan 1,5 bilandlikka irg’itish vaqtida o’yinch
tana og’irligini o’ng oyoqqa o’tqazadi va o’ng qo’lni past-orqaga uzatadi, gavda
esa qo’lni siltash tomoniga qarab egiladi.
To’pni pasayish vaqtida, gavada va oyoqni rostlash boshlanadi, shuningdek
to’p bilan eng yuqori nuqtasida uchrashish uchun o’ng qo’lni yuqoriga to’g’ri yoy
bo’ylab faol harakatlantiriladi.
Chap qo’l pastga tushiriladi. Gavda, oyoqni yozilish tezligi va zarba berish
vaqtida uruvchi qo’l kuchayadi. To’pni oshirishda elka kamarini yuqorisi va gavda
mushagini ishtiroki bilan bajariladi, bu esa katta kuch bilan to’pga zarba berishga
imkon beradi. To’pni qabul qilib olishni qiyinlashtirish maqsadida, to’pni
oshirishni aylantirish bilan bajariladi. Aylanma harakat to’pni markaziy nuqtasidan
aralashtirib zarba berish hisobiga vujudga keladi. Bu aralashish chapga, yuqoriga
va pastga bo’lishi mumkin. Ana shunga bog’liq holda to’p vertikal bo’ylab yoki
gorizontal o’q atrofida aylanishi mumkin. To’pni aylinish bilan oshirishdan
tashqari, ko’p jamoalarni o’yinchilari to’p oshirishni aylantirmasdan, yoki
planiruyushie (uchuvchi) usulidan keng foydalaniladi.
To’pni aylantirmasdan bajarish texnikasi bo’yicha to’pni yuqoridan to’g’ri va
yon tomondan oshirishga o’xshash bo’ladi. Texnikasini bajarishni asosiy farqi
zarba beriladigan joyni va qisqa siltashdan iboratdir.(49-rasm)
Aylantirmasdan to’pni oshirishda zarba berish (vektor kuchi) yo’nalishi to’pni
og’irlik markazi orqali o’tadi. To’pni oshirish kalta, qisqa-qisqa harakat bilan
bajariladi.
Harakatli o’yinda bajariladigan harakatlarning asosiy turlari:
Uzatishlar. Jismoniy tarbiya sport o’yinlariga mos keladigan harakatli
o’yinlardan, “To’pni ilish va irg’itish”, “Jismoniy tarbiyachilar estafetasi”, “To’pga
chap berish” o’yinlari. Jismoniy tarbiya bo’yicha dastur materiallari o’rgatish
23

uchun zarur bo’lgan mashqlar, texnik va taktik usullar va o’yini nazariy va amaliy
qoidalari kiritiladi.
Jismoniy tarbiya bo’yicha darsni muvaffaqiyatli o’tkazish uchun bir necha
to’r va maydon bo’lishi yetarli emas.
Albatta, to’ldirma to’p, osib qo’yilgan to’plar, amartizatorli to’p, to’pni
to’sish uchun keng skameyka tennis setkasi nishoni bilan bo’lishi kerak.
Mashqlarni bajarishda iloji boricha ko’pchilik o’quvchilar qatnashishi kerak.
Buning uchun yoppasiga o’quvchilarni ikki guruhga bo’lish, qo’shib olib borish
usuli bilan har xil vazifalarni bazaning hosil bo’lishiga qaratilgan bo’ladi. Bunda
sportchilarning sog’lig’ini yaxshilash, gavdasini to’g’ri va proportsional
rivojlantirish, jismoniy sifatlarni takomillashtirish asosiy o’rinni egallaydi.
Mashg’ulotning asosiy vazifalaridan biri sog’liqni mustahkamlashdir.
Sportchi organizmida yuqumli kasalliklar, shamollash, jarohatlanish va boshqa bir
qancha ko’ngilsiz o’zgarishlar ta’siriga qarshilik ko’rsata olish qobiliyatini
o’stiradi. Sportchilar tayyorgarligi muvaffaqiyatli bo’lishi, jismoniy sifatlarning
kamol topishi muhim ahamiyatga ega.
Texnik tayyorgarlik. Har bir o’yinchi va umuman jamoa mahorati
o’yinchilardagi texnik tayyorgarlik darajasiga bog’liq. O’yin uchun zarur bo’lgan
barcha usullar va ularni bajarish usullari texnik tayyorgarlik jarayonida oshib
boraveradi, usullar jamlangan holatda amalga oshadi, shu bilan birga sportchining
individual qobiliyati va jamoa uchun zarur bo’lgan funksiyalari takomillashtiriladi.
Taktik tayyorgarlik . Raqib jamoasi ustidan g’alaba qozonishda jismoniy va
texnik tayyorgarlik bilan bir qatorda o’z imkoniyatlaridan to’g’ri va ustalik bilan
foydalana bilish, ya’ni taktika katta ahamiyatga ega. Taktika ko’p holatlarga;
texnikani bilish va undan foydalanish, o’z kuchini o’yin vaqtida to’g’ri tasdiqlay
olish, musobaqa shart-sharoitlarini nazarda tutish, qoidani izohlash sheriklari va
raqiblarining harakatlarini to’g’ri baholash va boshqalarga bog’liq. Sport kurashini
to’g’ri tashkil qila bilish muntazam o’rganiladigan san’atdir. Ana shuning uchun
ham mashg’ulot jarayonida o’quvchilar strategiya va taktikaga oid kompleks bilimni
egallab, juda ko’p mahorat va malakalarni o’zlashtiradi.
24

Psixologik tayyorgarlik . Psixologik tayyorgarlik o’yinchilarda yuqori
darajadagi iroda kuchini tarbiyalashga qaratilgan. Butun o’quv–mashg’ulot
jarayoni esa shu fazilatlarni tarbiyalashga xizmat qiladi. Maxsus psixologik
tayyorgarlik sportchidan aqliy qobiliyatning rivojlanishini, qiziquvchanlikni,
sharoitni tanqidiy baholay olishni o’z hatti-harakatlarini to’g’ri tahlil qila bilishni
talab qiladi. Bu sifatlar tegishli maxsus bilim va ko’nikma kompleksini egallash
uchun zarurdir.
Murabbiy, ayniqsa, sportchiga tusobaqaga mayyorlanishda ijobiy yoki salbiy
ta’sir etishi mumkin bo’lgan psikaning emotsional xususiyatlarini tarbiyalashga
alohida e’tibor berish kerak. Jismoniy tarbiya o’yinlari ham boshqa sport turlari
kabi murakkab hisoblanadi, chunki o’yinchilar yaxshi o’yin ko’rsatishlari uchun,
texnik va taktik tayyorgarlik ko’rishlari lozim va hafta 9-12 soat mashg’ulotga
qatnashish natijasida Jismoniy tarbiya o’yin sirlarini, qoidalarini, tezda hujumga
o’tib, himoyaga qaytishni o’zlarida mujassam qiladilar
Umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik
Jismoniy tayyorgarlik haqida tushuncha. Umumiy jismoniy tayyorgarlikning
vazifasi: jismoniy sifatlarni (tezlik, epchillik, kuch, chidamlilik, egiluvchanlik)
rivojlantirish, harakat malakalarini takomillashtirish, shug’ullanuvchilarni
«Alpomish» va «Barchinoy» test me’yorini topshirishga tayyorlash. Umumiy
jismoniy tayyorgarlik vositasi: gimnastika va yengil atletika mashqlari, sport va
harakat o’yinlari, suzish va boshqalar.
Sakrovchanlikni rivojlantirish uchun beriladigan mashqlar
Cho’qqayib o’tirish, cho’qqayib o’tirgan holatdan yuqoriga sakrash, yarim
cho’qqayib o’tirish, turgan joyda bir oyoqda, ikki oyoqda va harakatda yuz bilan
oldinga, yon tomonga, orqa bilan oldinga sakrash. Gimnastik kondan pastga qarab
sakrash, osib qo’yilgan to’pga, bir va ikki oyoqda depsinib sakrab qo’lni tegizish.
Arg’amchida sakrash. Estafetalar.To’pni uzatishda qatnashadigan, mushaklarni
mustahkamlash uchun beriladigan mashqlar. Qo’l panjalarini mustahkamlash va
uning harakatchanligini oshirish. Ko’krakda to’ldirma to’pni ikki qo’llab otish
25

(oldinga, bosh ustida) va ilib olish, to’ldirma to’pni uzoqqa otish. Basketbol to’pini
ko’p marta uzatish va ilib olish, basketbol to’pini maydonga urib olib yurish.
To’pni o’yinga kiritishni bajarishda qatnashadigan mushaklarni
mastahkamlash uchun beriladigan mashqlar. Bosh orqasida ikki qo’llab to’ldirma
to’pni otish. Bir qo’l va ikki qo’lda yuqoridan va pastdan to’ldirma to’pni
otish.Hujumkor zarba berishda qatnashadigan, mushakning tez qisqarishi va kuchli
rivojlantirish uchun beriladigan mashqlar.
1 kg li to’ldirma to’pni ikki qo’llab to’r ustidan oshirib otish, turgan joyda va
sakrab ikki qo’llab to’ldirma to’pni boshdan oshirib otish. Turgan joyda, yugurib
kelib tennis koptogini uloqtirish, sakrab to’r ustidan oshirib uloqtirish.Akrobatik
mashqlar . /ujanak bo’lib oldinga va orqaga, yon tomonga dumalash. Kurakda tik
turish. Umbaloq oshish, tayanib o’tirgan va asosiy tik turgan holatdan yugurib
kelib umbaloq oshish. Bir necha umbaloq oshishni birga qo’shib bajarish.
Jismoniy tarbiya o’yini texnikasi va taktikasi asosi
Jismoniy tarbiya o’yini texnikasi haqida tushuncha. Jismoniy tarbiyaning
asosiy texnik usullari: turish, siljish, to’pni o’yinga kiritish, to’pni uzatish, hujum
zarbasi, to’siq qo’yish. O’yin taktikasi haqida tushuncha. Himoyada, hujumda
yakkama-yakka harakatlanish, himoyada va hujumda guruh bo’lib harakat
qilish.Amaliy mashg’ulot. Jismoniy tarbiya o’yini texnikasini o’rgatish. Turish
holati. Jismoniy tarbiya o’yini uchun xos, har xil siljishlar, to’pni o’yinga kiritish
bilan qabul qilish. Ikkinchi uzatishni bajarish uchun dastlabki holatni qabul qilish.
Siljish. O’ngga, chapga, oldinga, orqaga, yonlama qadam tashlab, ikki qadam
sakrab, siljishning har xil usullarini birga qo’shib bajarish, siljishdan keyin
to’xtash. To’pni uzatish. To’pni ikki qo’lda yuqoridan uzatish. To’pni tagiga
chiqish. To’pni uzatishda oyoq, qo’l, gavda holati va harakatining bir-biriga
mosligi. Turgan joyda va harakatda bosh ustidan to’p uzatish. Qatorda qarama-
qarshi tomonga to’p uzatish. Juft-juft bo’lib siljish bilan to’p uzatish. Shit va devor
oldida to’p uzatish, 6- zonadan 3- zonaga, 3- zonadan 4- zonaga yoki 6- zonadan 3-
zonaga, 3- zonadan 2- zonaga to’p uzatish. «To’p havoda», «To’p kapitanga»
26

harakatli o’yinlari, to’pni uzatish bilan bajariladigan estafetalar. To’pni pastdan
uzatish (tanishtirish), qo’l va oyoq, gavda holati. To’p bilan bajariladigan
tayyorgarlik mashqlari. To’pni o’yinga kiritish. To’pni pastdan o’yinga kiritish:
to’g’ridan va yon tomondan (yon boshdan). To’pni yuqoridan to’g’ri o’yinga
kiritish. Tik turish, to’pni yuqoriga otish, gavda, oyoq, qo’l holati. To’pni yuqorida
va ikki qo’llab pastdan qabul qilish.Hujum zarbasini berish . 4 va 2- zonalarda
to’g’ridan zarba berish. To’r ustidan (balandligi 140- 200 sm.) sakrab to’ldirma
to’pni ikki qo’llab otish.
Yugurib kelib va turgan joyidan to’r ustidan tennis koptogini uloqtirish, yugurish,
sakrash, qo’lni siltash va qo’shish. Rezinali amortizatorga o’rnatilgan to’pga zarba
berish. Sherigi tomonidan tashlangan to’pga to’r ustidan zarba berish.
To’siq qo’yish . 3, 2, 4- zonalarda (to’rni balandligi 2 m-2.20 sm.) bir kishilik
to’siq qo’yishga tayyorgarlik va yordamchi mashqlar berish. To’rni yuqori
chekkasiga olib qo’yilgan to’pga (to’ldirma yoki Jismoniy tarbiya) to’rni oldida
siljib, to’xtab va sakrash bilan to’pga qo’l panjalarini tegizish. To’r ustiga
qo’yilgan yengil rezinali to’pga to’siq qo’yish.Hujumda yakkama-yakka taktik
harakat. Birorta harakatni bajarish uchun dastlabki holatni egallashni bilish, to’r
ustidan to’pni qaytarish usulini tanlash, to’pni to’r ustidan raqib maydonchasining
mag’lum zonasiga yo’naltirish, to’pni pastdan va yuqoridan o’yinga kiritishni
almashlab borish. Himoyada yakkama-yakka taktik harakat, to’pni uchish
yo’nalishini imkoni boricha aniqlay bilish va o’z vaqtida to’pni qabul qilib olish
uchun chiqish, o’yin sharoitiga mos ravishda to’pni yuqoridan va pastdan uzatishni
qo’llash, hujumda guruh bo’lib harakat qilish. To’pni o’yinga kiritgandan keyin
qabul qilish va birinchi uzatishni 3- zonaga, 3- zonadan 4- zonaga yoki 2- zonaga
zarba berish uchun uzatiladi. 5,4,6 -zonadan to’pni 3- zonaga birinchi uzatish va 2-
zonaga ikkinchi uzatish, 2-zonadan to’r ustidan oshiriladi. To’pni 6- zonadan 2-
zonaga, 2- zonadan 3- zonaga, 3- zonadan to’r ustidan oshiriladi.
27

Himoyada guruh bo’lib taktik harakatlanish
Zarba berayotgan o’yinchini muhofaza qilish. Noqulay sharoitda to’pni
uzatishni bajarayotgan yoki raqibdan to’pni qabul qilib olayotgan o’yinchini
muhofaza qilish.Texnika va taktika bo’yicha o’tilgan materiallar asosida mag’lum
topshiriqlar bilan o’quv mashq o’yini. Nazorat o’yini, musobaqani borib ko’rish .
Nazorat o’yinlari oldidan o’yinchilarga ko’rsatma berish va o’tkazilgan o’yinni
taxlil qilish. Bo’ladigan o’yinga topshiriq berish, jamoa o’yinini taktik rejasi va
alohida o’yinchilarga vazifa berish. O’tkazilgan o’yinni va taktik reja bajarilishini
tahlil qilish. O’yindan xulosa qilish.Amaliy mashg’ulot. Boshqa maktab
o’quvchilari, bolalar va o’smirlar sport maktabining boshlang’ich tayyorgarlik
guruhlari bilan nazorat o’yinlarini o’tkazish. Tuman, shahar, viloyat birinchiligi
musobaqalarini borib ko’rish.
To’pni yuqoridan uzatishga o’rgatish
1. Juftliklarda to’p uzatish – oldingi darslardagi topshiriqlar. O’z ustidan
oshirib uzatish, 360 ga burilish va sherikka uzatish.
2. O’rtada – joyida turib olgan kirituvchi bilan va yonlama qadam tashlab,
uzatish.
3. “Devor oldidagi estafeta” o’tkazish.
4. O’yinchilar 5-darsdagi 5-mashg’ulotdagidek joylashadi. Mashq xuddi
o’shanday, biroq maydonning har ikkala yarmida bajariladi. 4 zonada o’yinga
to’pni to’r ustidan 6-zonaga yo’naltiriladi, bu yerda o’yinga to’pni qabul qilib, 3-
zonaga yo’llaydi va sherikka to’r ustidan oshirilgandan keyin o’yinchi qarama-
qarshi maydonchaga 6-zonaga o’tadi.
Yuqoridan to’g’ri uzatishga o’rgatish:
Yon chiziqdan qoidaga amal qilgan holda, to’pni maydon doirasida o’yinga
kiritish (oshirishni 5 sekund) davomida bajarish.
O’yinchilar o’qitish joyiga chiqishda murabbiy yoki ustoz xushtagidan keyin
(maydonning boshqa yarmida yordamchilar) uzatishni bajaradi. Bo’sh o’yinchilar
maydonchada joylashib, to’pni qabul qiladi. Yuqoridan ikki qo’llab oladi, keyin
28

navbat kutayotganlarga kelib qo’shiladi va keyin uni o’z navbatida maydonda
navbat kutayotganlarga beradi.
Yakunlovchi qism:.
Saflanish,sekin yugurish.Nafasni rostlash va taranglashgan mushaklarni
bo’shashtiruvchi mashqlar.Mashg’ulotni yakunlash. Uyga vazifa.
Joy almashinib to’p uzatish
Xulosa o’rnida shuni aytish joizki, o’sib kelayotgan yosh bolalarni har
tomonlama barkamol qilib tarbiyalashda sportning muhim o’rni borligi bugungi
kunda teran anglanmoqda. Ta’kidlash joizki, yoshligidan sport bilan
shug’ullangan shaxs yoshi ulg’ayganda ham hayotining 70-75 foizini sport bilan
shug’ullanish tashkil qilmoqda.
Jismoniy tarbiya о‘yinini hujum va ximoya texnikasidan iborat. Hujumda
ham ximoyada ham shax turish va siljish, tо‘pni uzatish va qabul qilib olish, tо‘pni
bir yoki ikki qullab olish va qaytarish, tо‘pning yо‘lini tо‘sish kabilar mavjud.
О‘yinchining shay turishi va siljishi. Jismoniy tarbiya о‘yini davomida о‘yinchi
maydon bо‘ylab xarakatda bо‘ladi va siljib turadi. Siljishdan maqsad tо‘pni qabul
qilib olish va boshqa usullarni amalga oshirish uchun ma’qul joy tanlashdir.
О‘yinchining sport holatida turishdagi eng muhim nuqta uchun siljishga
doim tayyor bо‘lib turishidir. О‘yinchi turish xolatida oyoqlari bukilgan, oyoqlar
yelka kengligida ochilgan, bir oyoq ozgina oldinga, tana ham bir oz oldinga
egilgan bо‘ladi. Qо‘llar tirsakdan egilgan va kaftlar bir-biriga qaragan bо‘lishi
kerak. Bu xolat doimiy emas, albatta u о‘yining borishiga qarab о‘zgarib turadi.
Agar turdan qaytgan tupni olish lozim bо‘lsa, о‘yincha ancha egiladi, otayotganda
tо‘g‘rilanadi va xokozo.
Jismoniy tarbiyachi maydon bо‘ylab oyoqlarini chalishtirib (chapga, unga,
oldinga, orqaga), ikki qadam (oldinga va orqaga) sakrab (yugirish va odimlash)
yurigib (maydon bо‘ylab tez siljish va yо‘nalishini birdan о‘zgartirib) yurishi
mumkin. Oxirgi yugirish qadami uzun bо‘ladi, negaki undan keyin tuxtash,
sakrash, yо‘nalishini о‘zgartirish mumkin.
29

Tо‘pni uzatish. Bu – о‘yinni davom ettirish uchun sherik yoki raqib
tomoniga uzatilgan tо‘pni о‘zaro о‘tkazish usuli bо‘lib hisoblanadi. Bundan
tashqari, tо‘pni oldinga, yuqoriga va orqaga о‘tkazish usullari ham mavjud.
Tupning uchish trayektoriyasiga qarab butun maydon bо‘ylab uzun qо‘lni
maydonga qisqa va о‘z maydoniga о‘ta qisqa uzatishlar ham qо‘llaniladi. Tо‘pni
uzatish balandligiga qarab past (tо‘rdan 1 mert yuqori), о‘rta (2 metrgacha), va
undan baland (2 metrdan ortiq), masofasiga kо‘ra yaqin (0,5 mertdan kam) va
uzoqroq (0,5 mertdan ortiqroq) kabilarga bо‘linadi.
Tо‘pni ikki qо‘llab yuqoridan uzatish. Bu juda keng tarqalgan usul
hisoblanadi. Bunda ishonch va aniqlik bilan xarakatlanish uning muxim tomonidir.
О‘yinchi dastlabki xolatda oyoqlarini tizzadan bukib qо‘llarini oldinga chiqarib
kaftlar biroz ichkariga qaratilgan, panchalar tarang tutiladi.
Tо‘p yaqinlashganda oyoqlar tо‘g‘rilanadi va gavda kо‘tariladi. Qо‘llar
chuziladi va tо‘p qabul qilishga tayyorlanadi. Qо‘l gavda va oyoq harakatlari
о‘zaro muvofiqlanadi. Bu esa tо‘pni tegishli joyga borish imkonini beradi.
Uzatishning yana boshqa turi ham mavjud bо‘lib, unda tо‘p ikki qо‘llab
yuqoridan, bir qо‘llab yuqoridan, ikki qо‘llab yuqoridan uzatiladi. Ammo bu
usullar о‘yinda kamroq qо‘llaniladi. Shunga qaramay har bir Jismoniy tarbiyachi
tо‘pni tez va aniq uzatishini hamda yо‘nalishi bо‘yicha zarb berishni urganishi
zarur.
Tо‘pni qabul qilish. Bu – raqiblar hujumidan keyin tо‘pni о‘yinda saqlab
qolishda himoya usuli hisoblanadi. Ikki qо‘llab tо‘pni pastdan qabul qilib olish
zamonaviy Jismoniy tarbiyada asosiy usuldir. U hujum paytida kuchli zarb
paytidagi asosiy usuldir. Bu usulda gavda yuqoriga yoki biroz egilgan qо‘llar
oldinga pastga tushiriladi, bir kaft ikkinchisiga qо‘yilgan bо‘ladi. Tо‘pni bilaklarda
qabul qilib olinadi. Bilaklarda bо‘ladigan zarbni yumshatish maqsadida qо‘llar
tirsakdan yaqinlashtirilib kо‘tariladi va bukiladi, oyoqlar tо‘g‘rilanadi va gavda
kо‘tariladi. Tо‘pni ikki qо‘llab yuqoridan qabul qilish. Bu usul bilan tо‘p
uncha kuchli kelayotgan paytlarda, shuningdek, boshqa usulni qо‘llash qulay
bо‘lganda qabul qilinadi.
30

Tо‘pni bir qо‘llab pastdan qabul qilish. Bu usulning aniqligi yetarli
bо‘lganligi uchun ham qо‘laniladi, ammo tо‘p о‘yindan uzoqda bо‘lganda va
boshqa usul qо‘llashning imkoni bо‘lganda va boshqa usul qо‘llanilishi foydalidir.
Tо‘g‘rilangan qо‘l tarang siqilgan panjalar tо‘pning yо‘lini tо‘sadi (tо‘pni musht
hamda kaft yoki bilaklari bilan uriladi). Bu xarakatlarda oyoq qatnashmaydi.
Tо‘pni oshirish. Tо‘pni о‘yinga kiritish oshirish deyiladi. Zarb uchun qulay
bо‘lgan qa’tiy xolatda turish yuqoriga oshirish hamda qо‘lni siltab tо‘pni urish,
о‘rgandan keyingi о‘yinchining xarakatlari oshirishning asosiy xususiyatlaridir.
Oshirishda tо‘pni musht yoki kaft bilan urush mumkin. Bunda tо‘p yuqoriga bir
qо‘l bilan otiladi. Yuqoriga otishning yо‘nalishi va balandligi bajarish ususliga
bog‘liq. Tо‘pni bosh ustidan urib yuborilsa yuqoridan pastdan о‘rilsa pastdan
oshirish, yon bilan tursa yonlamasiga tо‘p oshirish deyiladi.
Shunga muvofiq tо‘rt xil oshirish usullari mavjud: pastdan tо‘g‘riga, pastdan
yon bilan, yuqoridan tо‘g‘riga, yuqoridan yon tomoni bilan.
Tо‘pni pastdan tо‘g‘riga oshirish. О‘yin boshlovchi uchun bu asosiy usul
bо‘lib xisoblanadi. U tur tomonga qarab turib bajaradi. О‘yinchi tirsakdan bukilgan
qо‘l bilan tupni ushlab turadi. Boshqa qо‘l tupga zarb berish uchun uni orqaga
о‘zatiladi. Shundan sо‘ng panjalar biroz bukilib, tо‘p yuqoriga 20-30 sm balandlik
otiladi va zarb beriladi.
О‘yinchi zarb beriboq orqaga turgan oyog‘ini tо‘g‘irlaydi va tana og‘irligini
oldinda turgan oyoqqa kiradi. Zarb bergandan keyin о‘yinchi xududi xarakat
qilmoqchi bulgandik xolatni oladi.
Tо‘g‘ridan xujumkor zarbi. Tо‘rning yuqori qismidagi tо‘pni bir qо‘llab
raqib tomonga urishdan iborat xujum, bu xujumkor zarb deyiladi. Bu xujumkor
zarb о‘rnidan sakrab yoki yugirb kelib bajariladi. Xujumchi bu zarbni bir ikki va
uch qadam bosib kelib bajaradi. О‘yinchi uchib kelayotgan tо‘pni qо‘llarni oldinga
yuqoriga kutaradi, uruvchi qо‘l zarb uchun tayyorlanadi. Tana bi oz orqaga egiladi.
Panjalar musht qilib turiladi va yerga qarab bukiladi, keyin zarb beriladi, shundan
sо‘ng oyoq pastga tushgan tо‘p bilan birga tushadi. Tshpni qancha kchli urush
zarur bо‘lsa, kaft shuncha bushroq bо‘lsa, kaft shuncha tarang qilinadi.
31

Jismoniy tarbiya jamoali о‘yin turiga mansub bо‘lib, о‘yinda ikki jamoa xar
birida olit kishi о‘ynashi shart. Zahiradagi о‘yinchilar soni 2 tadan 6 tagacha
bо‘lishi mumkin.
О‘yinchilarning sport kiyimi futbolka, tursi va shippak. О‘yinchining yoshi
jinsiga qarab tо‘rning balandligi qо‘yidagicha bо‘ladi:
 Qizlar 13-14 yosh - 2m 10sm.
15-16 yosh - 2m 20sm.
 Ayollar 17-18 va undan katta yoshdagilar uchun – 2m 24sm.
 О‘g‘il bolalar 15-16 yoshli - 2m 35sm.
 Erkaklar 17-18 va undan ortiq yoshli - 2m 43sm.
О‘yin uch yoki besh partiyadan iborat bо‘lib, har bir partiya 25 ochkogacha
davom etadi. Agar о‘yin ochkolari 25-25 bо‘lsa, о‘yin 27 ochkogacha davom etadi.
Sо‘ngi partiyada 3 yoki 5 о‘yin hisobi “tayom breyk” asosida olib boriladi. YA’ni
о‘yindagi har bir harakat kiritish huquqi qaysi jamoadan bо‘lishi qat’iy nazar
jamoaga mag‘lubiyat yoki g‘alaba keltirish mumkin. Hal qiluvchi partiyada 15
ochkogacha о‘ynaladi va ikki ochko farqigacha davom etadi. Zamonaviy Jismoniy
tarbiyada har 8 ochkodan keyin texnik taym-aut 1 minutlik tanaffus beriladi, yani
hisob 8 ga yorganda va 16 ga borganda tanaffus beriladi. Oxirgi partiyada esa 8
ochko bо‘lganda о‘yinchilar maydon almashadilar.
Jismoniy tarbiya о‘yining dastlabki rasmiy о‘yin qoidalari 1997 yil
amerakali doktor A.Xolsted rahbariligida ishlab chiqarilgan. Mazkur qoidalarning
ayrim qoidalari ayrim abandlari qо‘yidagilardan iborat.
 Maydon о‘lchami – 7,6x16,1 m.
 Tо‘rni balandligi – 198 sm.
 Tо‘pni og‘irligi - 340 grm.
Tо‘p о‘yinga maydodagi о‘ng tashqi qismida joylashgan bir 1x1 metrli
tо‘rtburchak shakldagi joyda bir oyoq turib kiritilgan va xokozo.
Jismoniy tarbiyaning borgan sari ommaviylasha borishi va ishtirokchilarning
о‘yin maxoratini shakllana borish bilan bir qatorda musobaqa qoidalari ham
о‘zgarib taqomilashib borgan.
32

1900 yil – xisob 21 ochkogacha, tо‘rni balandligi 213 sm.
1912 yil – maydoncha 10,6x18,2 mt, tur – 228sm.
1917 yil – xisob – 15 ochko, tur 243sm.
1918 yil – о‘yinchilar soni bir jamoada 6 ta.
1922 yil – tо‘pni fakat 3 marta о‘ynash, maydoncha 9,1x18,2 mt.
1925 yil – tо‘p 66-69sm, og‘irligi 275-285 gr, maydoncha 9x18 mt.
1934 yil – tur ayollar uchun 224sm bо‘lgan.
Jismoniy tarbiya sobiq ittifoq 1920-1921 yilda о‘rta Volga (Qozon, Nijniy,
Novgorod) nohiyalarida tarqala boshlagan 1922 yilda boshlab Vseobuch (Umumiy
harbiy tayyorgarlik) tarkibiga kiritildi.
Moskvada Jismoniy tarbiya bilan muntazam shug‘ullanishiga sa’nat va teater
vakillari kirishdilar. 1923 yilda tashkil eitlgan “Dinama” jamiyati sportining
boshqa turlari bilan bir qatorda Jismoniy tarbiyani ham targ‘ib qila boshladi. Xuddi
shu yillarda Jismoniy tarbiya о‘zoq sharqda Xabarskiy va Vladivostokda paydo
bо‘ldi. 1925 yildan esa Ukrainada ham rivojlandi. Jismoniy tarbiya hamma yerda
tarqala boshladi. Shu bilan bog‘liq ravishda musobaqalarni yagona qoidalarni
ishlab chiqish zaruriyati tо‘g‘ildi. 1925 yilning yanvarida Moskva jismoniy tarbiya
kengashi Jismoniy tarbiya bо‘yicha musobaqalarning birinchi rasmiy qoidalarni
tuzib tasdiqladi. Tо‘rning balandligi ayollar uchun 2 metr 20sm va erkaklar uchun
2 metr 40sm qilib belgilandi. Ayollar jamoalarida о‘yin 15x7,5 о‘lchami
maydochada о‘tkaziladigan bо‘ldi.
1926 yilda Moskva qoidalariga asosan birinchi liga muntazam ravishda
о‘tkazila boshlandi. 1928 yilda Moskvada doimiy xakamlar uyushmasi tashkil
etildi.Jismoniy tarbiya bо‘yicha sobiq SSJI birinchiligi ilk bor Dnepropetrovsk
shaxrid 1983 yilning 4-6 aprelida bо‘lib о‘tdi. Musobaqada ayollar jamoasi
(Moskva, Dnepropetrovsk, Xarqkov, Boku Minsk) va 5ta erkaklar jamoasi ishtirok
etdi.
Aylanma tarkibda о‘zkazilgan о‘yinlar kо‘p sonli tomoshabinlarni о‘zlariga
jalb qildi. Qiziqarli birinchilik Moskvalik aralash jamoalarning kо‘rgazmali
о‘yinlari о‘zkazildi. Har bir jamoa tarkibida 3 ta ayol va 3 ta erkak bor edi.
33

Jismoniy tarbiya bо‘ycha sobiq SSJI ikkinchi birinchiligi 1934 yilda
Moskvada о‘tkazildi. Unda tarkibda 9 kishilik ayollar va erkaklar jamoalari
qatnashdilar. Endi Leningrad, Sverdlovek, Gorkiy Rostov, Toshkent jamoalari
paydo bо‘ldi. Shu yilning oxiridayoq Moskva terma jamoasi uzoq sharq safariga
chiqib Vladivostok, Chita, Ulan-Ude, Novosibirsk va Tyumenda kо‘rgazmali
uchrashuvlar о‘tkazdilar. Bu esa shubxasiz Jismoniy tarbiyani uzoq sharqdagi keng
tarqalishiga sharoit yaratdi. Terma jamoaning barcha bellashuvlari jamoali
о‘yining ustunligi shiori ostida utdi. Terma jamoaning birinchilikda g‘olib bо‘lishi
aynan shu о‘yini bilan dong‘i ketgan Moskva jamoalari edi.
Yoshlar orasida Jismoniy tarbiyaning ommalashishiga qattiq turki bо‘lgan
xodisa 1995 yilning avgustida о‘tkazilgan maktab о‘quvchilarning mamlakat
birinchiligi hisoblanadi.
Zamonaviy Jismoniy tarbiyada samarali о‘yin kо‘rsatish va yuqori
natijalarga erishish faqat о‘ta shakllangan jismoniy tayyorgarlik evaziga amalga
oshiriladi. Jismoniy tarbiyachilarning о‘yin samarasini ta’minlovchi maxsus
jismoniy sifatlar tayyorgarlik davrida barcha bosqichlarda ikki omil bilan
belgilanadi: tezkor-kuchlilik tayyorgarligi va tayyorgarlikning aralash omili.
Umuman olganda jismoniy tayyorgarlik jarayoni sportchining organizmida
Jismoniy tarbiya о‘yinga xos bо‘lgan katta jismoniy yuklamalar ta’sirida kо‘nikish
homsil qilibborish kerak. Unda funksional va atletik tayyorgarlikning asosiy
vositalari jismoniy mashqlar hisoblanadi . Umuman olganda jismoniy tayyorgarlik
jarayoni sportchining organizmida Jismoniy tarbiya о‘yinga xos bо‘lgan katta
jismoniy yuklamalar ta’sirida kо‘nikish homsil qilibborish kerak. Unda funksional
va atletik tayyorgarlikning asosiy vositalari jismoniy mashqlar hisoblanadi
Jismoniy tayyorgarlikning asosiy maqsadi sportchini har tomonlama
rivojlantirish, uning funksional imkoniyatlarini oshirish va salomatligini
mustahkamlashdir.
Jismoniy tarbiya jismoniy tayyorgarligining aniq bо‘limlari qо‘yidagi
vazifalarni yechishga qaratilgan. Organizm funksional tayyorgarlik darajasining
safarbarlik darajasini oshirish. О‘yin faoliyati effektivligini ta’minlab beradigan
34

jismoniy fazilatlar kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik, egiluvchanlik bilan
bevosita bog‘langan jismoniy qobliyatlar sakrovchanlik, sport tezkorligi va
irg‘ituvchanlik harakatining quvvati, о‘yin chaqqonligi, о‘yin chidamliligi va
atletik tayyorgarlik darajasini oshirish.
Umuman olganda jismoniy tayyorgarlik jarayoni sportchining organizmida
Jismoniy tarbiya о‘yinga xos bо‘lgan katta jismoniy yuklamalar ta’sirida kо‘nikish
homsil qilibborish kerak. Unda funksional va atletik tayyorgarlikning asosiy
vositalari jismoniy mashqlar hisoblanadi. Ular о‘zining asosiy yо‘nalishiga kо‘ra
qо‘yidagi guruxlarga bо‘linadi:
A) Organizm ichki sistemalarining funksional imkoniyatlarini oshirishga
qaratilgan mashqlar. Umuman olganda jismoniy tayyorgarlik jarayoni
sportchining organizmida Jismoniy tarbiya о‘yinga xos bо‘lgan katta jismoniy
yuklamalar ta’sirida kо‘nikish homsil qilibborish kerak. Unda funksional va atletik
tayyorgarlikning asosiy vositalari jismoniy mashqlar hisoblanadi
B) Kuch, tezkorlik chaqqonlik, chidamlilik, egiluvchanlik kabi jismoniy
fazilatlarni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar.
Jismoniy tarbiyada jismoniy tayyorgarlik xarakateri kompleksi bо‘lganligi
uchun ham mashg‘ulotlar jarayonida turli metodlar va tashkiliy-metodik
formalardan ya’ni:
1. “Aylanma mashg‘ulotlar” variantlari
2. “Qо‘shma ta’sir” metodidan va u asosida jismoniy tayyorgarlikning
(texnika taktika bilan bevosita jambarchas bog‘langan) boshqa turlari
bilan birgalikda foydalanishga qaratilgan.
35

2.2 Kichik va o‘rta guruhlarda ertalabki gimnastikani o‘tkazish
О‘ yinchi xarakat faoliyatining tezligi birinchi navbatda xarakatlarni
koordinatsiya q iluvchi markaziy nerv sistemasining faoliyatiga munosib b о‘ lishi
lozim. Jismoniy tarbiyachining tezkorligi ani q reaksiya tezligida, jadal siltanishda
h amda t о‘ p bilan, t о‘ psiz texnik usullarni bajarish tezligida ani q ifodalaydi.
Tezkorlikni rivojlantirish uchun yugurishda q ayta tezlanish, velosepedda uchish va
shunga о‘ xshash h ar xil maksimal darajaga yetkazadigan q ilib tezlikni sekin-asta,
tekis oshirib borib, xarakat amplitudasini kattalashtirish lozim. Tezkorlikni
rivojlantirishga yordam beradigan yana k о‘ pgina mashqlarni keltirish mumkin:
- yonboshlab, orka bilan jadal yugurishni bajarish:
- tizzani yuqoriro q k о‘ tarib va q adamlarni maksimal chastotada qо‘ yib
yugurish:
- 25-80 m masofaga oyoq uchida depsinib tez sakrab-sakrab xarakat q ilish;
- maksimal chastotada aylantiriladigan kalta va uzun ar g‘ amchi bilan
sakrash, aylanib turgan ar g‘ amchi tagidan yoki ustidan yugurib о‘ tish;
- о‘ rta masofaga yugurayotganda tempni t о‘ sa t dan о‘ zgartirish;
- dastlabki yugurib borishdan s о‘ ng 20-30 m masofada maksimal tezlikka
erishish;
Siltanish va tez yurishlar xar xil estafetalarda musoba q a uslubi bilan
о‘ tkazilgani ma’ q ul. Bir mashg ‘ ulotga mul ja langan tezkorlikni riv o jlantirishga
q aratilgan trenirovka ishining h ajmi uchun kat t a b о‘ lmasligi kerak.
KUCH – bu tashqi q arshilikni yengish yoki «ushlab» turish ma’nosini
anglatadi. Kuch ikki turga b о‘ linadi: dinamik kuch va statik kuch. Dinamik kuch –
bu о‘z garuvchan kuch. Statik kuch – bu bir xil vaziyatda ijro etiladigan kuch.
Statik kuch 3 ga b о‘ linadi :
- «yengib» olinadigan statik kuch: Masalan: yerda yotgan o g‘ ir toshni
k о‘ ta r ib olib ushlab turish
- bir xil vaziyatda «sa q lab» turiladigan statik kuch. Masalan: shu toshni bir
xil h olatda u shl ab turish.
36

- q arshilikni «yenga olmaydigan» statik kuch. Masalan: shu tosh о‘ ta o g‘ ir
b о‘l gani sababli uni k о‘ tarish imkoniyati y о‘q . Lekin mushaklar taranglashadi va
statik ish bajarib turadi.
Kuchni rivojlantiruvchi mashqlar orti q cha z о‘ ri q ish bilan bo g‘ li q b о‘ lmasligi
kerak, kuchlanish h ollaridan umuman voz kechish ma q sadga muvofi q . Bunday
moxiyatga ega b о‘ lgan mashqlarni uncha o g‘ ir b о‘ lmagan anjomlar bilan kat t a
tezlikda bajargan ma’ q ul.
Q iz bolalar guru h ida bunday mashqlarni qо‘ llash alo h ida nazorat va
e h tiyotkorlik bilan amalga oshirilishi lozim.
Tayyorgarlikning mazkur bos q ichida chaqq onlikni rivojlantirish о‘ yin
malakalarining texnikasini о‘ zlashtirishda alo h ida a h amiyat kasb etadi.
Bu sifatni tarbiyalash – turli t о‘ plar bilan mashq q ilish, gimnastika,
akrobatika, sport о‘ yinlariga oid mashqlar yordamida amalga oshiriladi.
Bunday mashqlarni asta - sekin murakkablashtirib borish zarur.
Kuch zamonaviy sport trenirovkasi amaliyotida sportchining eng mu h im
jismoniy fazilatlaridan biri b о‘ lib h isoblanadi. Chunki kuch ma’lum darajada
о‘ yinchining maydonda xarakatlanish tezligini, yuqoriga sakrashning balandligi
darajasini belgilaydi.
Kuch о‘ z xarakteriga k о‘ ra: nisbiy kuch, «portlovchi» va «startga oid»
b о‘ lishi mumkin.
Absolyut kuch – mushak (yoki mushaklar guruxi) о‘ z o g‘ irligidan q at’iy
nazar q iskargan va q tda maksimal kuchning rivojlanishi.
Nisbiy kuch – о‘ yinchi tanasi o g‘ irligining bir kilogrammiga tu g‘ ri
keladigan mi q dor.
Portlovchi kuch – sport mashqi yoki о‘ yin h arakati sharoitida
reglamentlashtirilgan minimal va q t ichida ka t ta kuchlanishga erishishi q obiliyatini
bildiradi. Bu kuchni Jismoniy tarbiyachilar sakrashda, t о‘ p kiritishda, zarbli
urishda, tusi q qо‘ yishda ani q amalga oshiradilar. Shuningdek , «portlovchi»
kuchning darajasi mushakning reaktiv q obiliyatiga bo g‘ li q b о‘ ladi. Ishlayotgan
mushaklar zarba bilan mexanik ch о‘ zilgandan keyinrok muskul q is q arish samarasi
37

yordamida katta xarakat kuchlanish xosil b о‘ ladi. K о‘ zgalgan mushaklarning
elastik о‘ zgarishni cha q iradigan dastlabki ch о‘ zilish ularda kinematik energiyani
о‘ ziga olishi tufayli b о‘ ladigan ayrim kuchlanish potensialining jam g‘ arilishini
ta’minlab beradi.
Sport mashg ‘ ulotlarida muskullar о‘ z uzunligini о‘ zgartirmasdan (statik,
izometrik rejim) va о‘ z uzunligini q is q artirgan h olatda kuch k о‘ rsatadi.
Mushaklar ch о‘ zilganda ustun keladigan va t о‘ si q siz rejimlar birgalashib
«dinamik rejim» tushunchasini h osil kiladi. Kuchni tarbiyalash jarayonida kuch
q obiliyatlarning barcha turlarini rivojlantirish kerak.
Kuchni o g‘ irliklardan foydalanish xarakteri b о‘ yicha rivojlantirishga
q aratilgan mashqlarni ikki guru h ga b о‘ lish mumkin: tashqi o g‘ irlanish yoki
q arshilanish va о‘ z o g‘ irligi yoki badanning q isman o g‘ irligi or q ali bajariladigan
mashqlar. Mashqlarning birinchi guruxi Jismoniy tarbiyachining muskullarini
rivojlantirishga ka t ta imkoniyat yaratadi. O g‘ irlanishlar va q arshiliklardan
(gantellar, yadrolar, t о‘ ldirma t о‘ plar, o g‘ ir toshlar, shtanga, ra q ibning o g‘ irligini
va q arshiligini yengish, espanderlar va xokozo) keng k о‘ lamda fo y dalanish va
ularning turli tumanligi trenirovka nagruzkasining xajmini va intensivligini
belgilab berishga sharoit yaratadi. Bunday kerakli mashqlar muskullar guru h ining
rivojlanishiga q aratilgan b о‘ lib u sportchini tezda katta kuchlanishlardan t о‘ li q
b о‘ shatish q obiliyatiga о‘ rgatishga yordam beradi. Shu bilan birgalikda sherigi
tomonidan k о‘ rsatiladigan xar xil q arshiliklar or q ali bajariladigan mashqlar
sportchilardan katta iroda kuchini talab q iladi. Negaki ular fakat kuchdagina
musoba q alashib q olmasdan, shu kuchdan oliy darajada samarali foydalana olishda
h am ba h slashadilar.
Ikkinchi guru h uchun о‘ ziga xos, bu snaryad d a bajariladigan gimnastik
mashqlar. Ar q onga chi q ish, о‘ z vaznini kuch bilan k о‘ tarish, о‘ tirish –turishlar,
oyoqlar tizzalari yarim bukilgan h olatda yurish va xokozolar h isoblanadi. О‘ z
o g‘ irligiga q arshilanish or q ali bajariladigan mashqlar о‘ yinchilar uchun asta - sekin
bajarishdan tez bajarishga oddiydan murakkabga о‘ tishga imkon yaratadi. Bu
mashqlarni bajarishda muskul guru h lari ishga q anchalik kam jalb q ilingan b о‘ lsa,
38

badanning siljish y о‘ li q anchalik q is q a b о‘ lsa va badanning kamrok q ismi o g‘ irlik
b о‘ lib q arshilansa, ularni shunchalik k о‘ prok takrorlash lozim.
Oyok va tana kuchini rivojlantirish uchun katta kuchlanish b i lan bos q ichma-
bos q ich oshib beruvchi rejimda bajariladigan mashqlar samarali mashqlar
h isoblanadi. Ana shunday mashqlardan biri – yelkaga qо‘ yilgan shtanga bildan
о‘ tirib turish – tipik mashqdir.
Cha qq onlik – turli murakkab xarakatlarni tez va ani q ijro etilishi demak.
Jismoniy tarbiyada ushbu sifat Jismoniy tarbiyachining mayd o nda muayyan
vaziyatga nisbatan tu g‘ ri, tez va ani q xarakat q ilishi zarurligini anglatadi. Bu sifat
keng mazmunli tushuncha b о‘ lib, о‘ z ichiga tezkorlik, kuch, chidamlilik,
egiluvchanlik kabi sifatlarni qa mrab olgan.
Cha qq onlikni bolalik davridan boshlab rivojlantirish ma q sadga muvofi q .
Mazkur sifatni tarbiyalashda mashqlarning eng oddiysidan boshlab, sekin – asta
murakkab mashqlarga о‘ tish zarur.
Cha qq onlikni rivojlantirishda gimnastika, akrobotika, sport va milliy
о‘ yinlar juda qо‘ l keladi.
Egiluvchanlik – bu tana bu g‘ imlarining maksimal amplitudada bukilishi va
yozilishidir. Bu sifat aksariyat mushaklar tolalari elastikligi (chuziluvchanlikligi)
va tonusiga bogli q . Egiluvchanligini о‘ stirish, birinchi navbatda muntazam
muvofi q mashqlar bilan shu g‘ ullanishga bo g‘ lik.
Egiluvchanlik sifatini rivojlantirishga boshlan g‘ ich maktab yoshidan
boshlangani ma q sadga muvofi q . Chunki bu yoshdagi bolalarning organizmi –
suyaklari, mushak va bu g‘ inlari egiluvchan – plastik xususiyatiga ega b о‘ ladi.
Mazkur sifatni rivojlantirishda sekin sur’atda bajariladigan xar xil
y о‘ nalishlarga oid b о‘ lgan va katta doirali amplutudada ijro etiladigan mashqlar
qо‘ l keladi. Bundan tashqari egiluvchanlikka xos elementlari bulgan xarakatli
о‘ yinlar va sport о‘ yinlari yaxshi natija beradi. Gimnastika, akrobatika mashqlari
bilan sh о‘ gullanish h am ayni muddao. Zikr etilgan mashqlar munta z am uzo q va q t
va q ayta – q ayta bajarilishi lozim.
39

Chidamlilik deb organizmning uzo q va q t charchamasdan faoliyat k о‘ rsatish
yoki biron-bir xarakatni yuqori samarada о‘ zo q va q t ettira olish q obiliyatiga
aytiladi.
Chidamkorlik sifatini tarbiyalash trenirovka jarayonining asosiy
vazifalaridan biridir. Bu sifatning yuqori darajada rivojlanganligi sport
maxoratining samarali о‘ sishiga, о‘ zo q va q t davomida egallangan texnik va taktik
malakalarining musoba q a jarayonida faol ijro etilishiga zamin b о‘ ladi.
Chidamkorlik sh о‘ gullanuvchi sportchilarning yoshiga, tayyorgarligiga
malakasiga q arab tarbiyalanishi kerak b о‘ ladi. Bunda h arakatli va sport о‘ yinlari,
estafetalar, turli o g‘ irliklar bilan bajariladigan mashqlar, chopish-krossdan
foydalanish qо‘ l keladi.
Umumiy chidamkorlik о‘ zo q masofaga chopish, suzish, velosepedda uchish
kabi vositalar yordamida rivojlantirilishi mumkin.
Jismoniy tarbiyachilarga xos maxsus chidamkorlikni tarbiyalash о‘ zo q va q t
davomida Jismoniy tarbiya va о‘ zga sport о‘ yinlari, h arakatli о‘ yinlar, xar xil
y о‘ nalishlarga о‘ zgaruvchan y о‘ nalishlarga q ayta- q ayta chopish, charchash
h olatida turli mashqlarni bajarish asosida amalga oshiriladi.
Hujumda va himoyada o’yin texnikasi
Hujumda o’yin texnikasi to’p bilan va to’psiz bajariladigan usullardan tashkil
topadi. Birinchisiga tik turish, siljish va sakrashlar, ikkinchisiga – to’pni uzatish,
oshirish, hujumlar zarba va (fint) aldamchi harakatlar kiradi.
Turish. Texnik usulni yaxshi bajarish uchun o’yinchi ko’proq, “tayyor
turishi” deb ataladigan qulay vaziyatda turadi. Hujum harakatida ko’proq qulay
bo’lgan vaziyat yuqori tik turish bo’lsa, himoya esa ko’proq past holda turiladi.
Hujum harakatida ko’proq qulay bo’lgan vaziyat yuqori tik turish bo’lsa, himoyada
esa ko’proq past holatda turiladi. Tik turish qulay start holat vujudga keltiradi,
keyinchalik undan kerakli yo’nalishiga siljishni engil bajariladi.
Siljish. Maydonchada siljish, yurish, yugurish, sakrash orqali bajariladi.
Jismoniy tarbiyachilar maydoncha bo’ylab gavdani biroz oldinga engashtirib,
oyoqlarni engilgina bukib, yumshoqqina siljiydilar.
40

To’pga kelish uchun tez yugurish qo’llaniladi (3-5m masofadan). Hujum
zarbasini berishda, to’siq qo’yishda va ikkinchi to’pni oshirishda ko’proq tez-tez
sakrash bilan davom etadi.
Sakrash. Sakrash turgan joyda va yugurib kelib, odamdagidek ikki oyoqda
depsinish bilan bajariladi. Hujum zarbasini berish uchun sakrashdan oldin oyoqlar
parallel holda 20-30sm masofada qo’yiladi. Gavda bunday holatda oldinga
engashadi, qo’l yuqoriga siltab, o’yinchi yuqoriga sakraydi. Bir oyoq depsinib
sakrash kamdan-kam qo’llaniladi.
To’pni o’yinga kiritish. To’pni o’yinga kiritig muhim texnik usullardan
hisoblanib, nafaqat o’yin boshlashga va ochkoni yutib olishga imkon beradi.
To’pni o’yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to’g’ridan va
yondan to’pni o’yinga kiritishga bo’linadi. Ko’pchilik o’yinchilar to’pni o’yinga
kiritishni to’pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar. To’pni uchish tezligi
oshirish bilan keng diapazonda o’zgaradi. Pastdan uzatganda to’p sekin uchadi,
yuqoridan esa tez uchadi.
Pastdan to’pni o’yinga kiritish. To’pni o’yinga kiritishni bajarishda,
o’yinchi to’rga yuz bilan turishi eng ko’p qulay holat hisoblanadi. Oyoqlar elka
kengligida va biroz bukilgan holda qo’yiladi. Bitta oyoq maydonchada oldinga
qo’yilgan. To’p tirsakdan bukilgan qo’lda bo’lib, taxminan bel balandligida
bo’ladi. Zarba beruvchi qo’l siltash uchun orqaga uzatiladi, so’ngra yuqoriga
otilgan to’p pasayishi vaqtida, past-orqa tomoniga zarba beriladi. Zarba berish
vaqtida panjalar mustahkam langan, barmoqlar siqilgan. Gavdani og’irligini
orqada turgan oyoqdan oldinda turgan oyoqqa o’tkaziladi. To’pni uchish yo’nalishi
va balandligi panjani to’p bilan bir-biriga tegish vaqtiga bog’liq bo’ladi. To’pni
oshirishni musht bilan ham bajarish mumkin.
Yon boshdan to’pni o’yinga kiritish , to’pni pastdan to’g’ri oshirishdan
farqi shundaki, bunda o’yinchi to’rga yon tomoni bilan turadi. To’p chap qo’lda
bel balandligida ushlab turiladi. To’pni 1m balandlikka irg’itib uruvchi (o’ng)
qo’lni, to’g’ri ushlagan holda past-orqaga siltash uchun uzatiladi.Tanasining
og’irligi o’ng oyoqqa o’tkaziladi.
41

To’pni zarbani past-old tomoniga uriladi. Jismoniy tarbiya 1895 yilda
Amerika qo’shma shtatlarining Massachusets shtatidagi Xoliok shahrida jismoniy
tarbiya bo’yicha rahbar Vilyam Morgan tomonidan yaratilgan. U Jismoniy tarbiya
o’yinini oddiy, ko’p mablag’ sarflamasdan tashkil etishni ko’zda tutib yangi
o’yinning qoidalarini ishlab chiqdi. 1896 yilda Springfild shahridagi kollej
direktori doktor Alfred Xalsted bu o’yinga “Jismoniy tarbiya” deb nom berdi.
“Jismoniy tarbiya” inglizcha so’z bo’lib, o’zbek tilida “parvoz qiluvchi to’p” degan
ma’noni bildiradi. 1895 - 1920 yillar Jismoniy tarbiya o’yini rivojlanishining
birinchi bosqichi bo’lib hisoblanadi. O’yinning boshqa davlatlarda vujudga kelishi
va rivojlanishi quyidagicha: 1900 y – Kanada, 1908 y – Kuba, 1909 y – Puerto-
riko, 1910 y – Peru, 1917 y – Braziliya, Urugvay, Meksika, Osiyoda 1900-1913
yillar – Yaponiya, Kitay, Filippinda, 1914 y – Angliya, 1917 y – Frantsiya.
Tarixni, ajdodlarimiz merosini bilmay turib bugungi kunga baho berish,
kelajak loyihasini chizish va istiqlol binosini qurishga kirishish boshi berk
ko’chaga kirib qolish ehtimolidan holi emas. Shuning uchun har bir soxani
joylarda vujudga kelishi va rivojlanish tarixini o’rganmay shu soxani bugungi va
ertangi istiqbolini ta’minlash mushkul muammodir.
Jismoniy tarbiya jismoniy tarbiya va sport tizimining yirik va mustaqil
irmoqlaridan biri hisoblanib, O’zbekistonning viloyatlari va tumanlarida o’ziga xos
rivojlanish tarixiga ega. Jismoniy tarbiya O’zbekistonda eng ommalashgan sport
turlari qatoriga kirsada, respublikamizning barcha mintaqalarida u turli darajada
«obro’-e’tibor» qozonib kelgan.
Aylanma harakat to’pni markaziy nuqtasidan aralashtirib zarba berish
hisobiga vujudga keladi. Bu aralashish chapga, yuqoriga va pastga bo’lishi
mumkin. Ana shunga bog’liq holda to’p vertikal bo’ylab yoki gorizontal o’q
atrofida aylanishi mumkin. To’pni aylinish bilan oshirishdan tashqari, ko’p
jamoalarni o’yinchilari to’p oshirishni aylantirmasdan, yoki planiruyushie
(uchuvchi) usulidan keng foydalaniladi.
42

To’pni aylantirmasdan bajarish texnikasi bo’yicha to’pni yuqoridan to’g’ri va
yon tomondan oshirishga o’xshash bo’ladi. Texnikasini bajarishni asosiy farqi
zarba beriladigan joyni va qisqa siltashdan iboratdir
Aylantirmasdan to’pni oshirishda zarba berish (vektor kuchi) yo’nalishi to’pni
og’irlik markazi orqali o’tadi. To’pni oshirish kalta, qisqa-qisqa harakat bilan
bajariladi. To’pni aylanmasdan o’chishi ma’lum tezlikda u turni orqasida
kutalmaan joyga tushadi.
To’pni uzatish - Jismoniy tarbiya o’yinini muhim texnikasi usul hisoblanadi.
Hujumda samaradorlikka bir va ikki qo’llab to’pni uzatishda to’liq foydalanish
hisobiga erishiladi. Tepadan to’pni o’zatish hujumkor zarbalarni o’tkazishda
hammadan ko’ra yaxshi natija yordam beradi. Bularga eng avvalo turgan holatdan
to’pni uzatish va sakrab to’pni uzatish kiradi.Tepadan to’pni uzatish ko’proq tez-
tez tayanch holatda-o’rta, yuqori tik turish holatida, shuningdek sakrash bilan
bajariladi. Turish holatini tanlash to’pni uchish tezligi va traektoriyasi bilan
aniqlanadi. To’pni qabul qilish uchun qanchaki turish holati past bo’lsa, uchish
traektoriyasi qancha past bo’lsa va shunga tezligi katta bo’ladi. O’rtacha turish
holatidan to’pni uzatishga tayyorgarlik ko’rishda, o’yinchi tana og’irligini ikkala
oyoq kafti yuziga bir tekisda taqsimlash bilan ikki oyoqni biroz bukkan holda
turadi. Toshkent shahri va Toshkent viloyatida, vodiyning shaharlari va
qishloqlarida Jismoniy tarbiya boshqa viloyat tumanlaridagiga nisbatan
samaraliroq «hurmat»ga sazovor bo’lgan. Bunday vaziyatning sabablari deyarli
shu viloyatlar tarixiy-ijtimoiy negizlari bilan bog’liq deb taxmin qilinsada, lekin
masala chuqur izlanishni, mavzuga oid tarixiy ma’lumotlarni ilmiy asosda
o’rganishni taqazo etadi.
43

I I I.BOB ERTA LA BKI GI MN A STI KAN I O‘TKA ZI SH METODLA RI V A ULA RN IN G
A HAMI YA TI
3.1 Ert alabk i gimnast ik aning mazmuni
Jismoniy tarbiya O’zbekistonda qachon, qaerda va qanday vaziyatda
vujudga kelgani haqida aniq ma’lumot yo’q. Lekin ayrim taxminlarga qaraganda
1921-24 yillarda Jismoniy tarbiya o’yini Qo’qon, Toshkent va Farg’onada vujudga
kela boshlagan .
O’sha davrning sport veterani K.Lebedevni himoyasiga binoan 1924-25
yillarda ko’pgina yoshlarni doira shaklida joylashib bir-birlariga uzatish o’yinlari
tarqala boshladi. Qiziq, mazkur davrda Jismoniy tarbiya bo’yicha qabul qilingan
xalqaro musobaqa qoidalari ancha takomillashgan bo’lib, maydoncha 9x18 m, to’p
bilan faqat uch marta o’ynash mumkinligi, o’yinchilar tarkibi bir jamoada 6
kishidan iborat bo’lishi, to’rni balandligi 243 sm (erkaklar uchun), hisob 15
ochkoga etganda o’yinning bir bo’limi yakunlanishi, to’pni o’yinga kiritish –
xullas barcha o’yin qoidalari zamonaviy Jismoniy tarbiya o’yini qoidalariga
o’xshash edi. Shunga qaramay o’zbekistonda Jismoniy tarbiya qoidalari 1924-25
yillarda hali ancha sodda bo’lgan. O’sha davrning V.I. Prevoznikov degan sport
ixlosmandining aytishicha, 1926 yilda Toshkent shahridagi Chernishevskiy nomli
maktab o’qituvchisi Moskvadan musobaqa qoidalari, Jismoniy tarbiya turi va
to’pini birinchi bor keltirgan. 1927 yilning 26 aprelida esa aynan shu maktabning
Jismoniy tarbiya to’garagi jamoasi birinchi rasmiy musobaqa tashkil etib, unda u
yuksak mahorat ko’rsatdi va musobaqa g’olibi bo’ldi.
Mazkur musobaqa Jismoniy tarbiyani ommaviylashishi va shakllanishida
katta burilish kashf etdi. 1927 yilning yoz oylaridan birida Jismoniy tarbiya
bo’yicha Toshkent shahar birinchiligi o’tkazilib, unda 9 ta Jismoniy tarbiya
jamoasi ishtirok etdi. Chernishevskiy nomli maktab Jismoniy tarbiya jamoasi bu
musobaqada ham g’oliblikni qo’ldan bermadi.
Jismoniy tarbiyani keng ommaviylasha borishiga KIM stadionida o’tkazilib
kelgan musobaqalar katta ta’sir ko’rsatdi.
44

1927 yilda Toshkentda 6 ta Jismoniy tarbiya maydonchasi mavjud bo’lib,
ular Chernishevskiy va KIM nomli maktablarda, Mexanika texnikumida (2 ta),
«Metallist» sport to’garagi qoshida va Profintern yozgi sport klubida joylashgan
edi.
1928 yilda Toshkentda kuzgi Jismoniy tarbiya musobaqalari bo’lib o’tdi
unda 10 ta erkaklar va 4 ta ayollar jamoalari qatnashgan edi. 1929 yildan boshlab
Jismoniy tarbiya bo’yicha Toshkent shaxar birinchiligi muntazam o’tkazila
boshladi.1930 yillarda «Dinamo» ko’ngilli sport jamiyatida Jismoniy tarbiya
jamoalari tuzildi. Ilk bor tuzilgan «Dinamo» Jismoniy tarbiya jamoasining birinchi
murabbiysi B. Vorontsov O’zbekistonda Jismoniy tarbiyani rivojlanishiga salmoqli
xissa qo’shdi. Shu bilan bir qatorda malakali mutaxassilarni etishmasligi, ayniqsa
maxalliy millatga mansub yo’riqchi, murabbiy va tashkilotlarni sanoqli bo’lganligi
Jismoniy tarbiyaning uzoq viloyat va qishloqlarda quloch yozishiga halaqit berib
keldi.
Mehnatkashlarni, ayniqsa ayollarni ayollarni jismoniy tarbiya va sportga,
jumladan, Jismoniy tarbiyaga jalb qilish maqsadida Toshkent shaxar Kengashi
Toshkent Mavze qo’mitasi bilan birgalikda 1929 yil 25 apreldan 15 maygacha
respublika miqyosida amaliy haftalik tashkil qilgan edi. Mazkur tadbir sezilarli
natijalar berdi. Jumladan, joylarda jismoniy tarbiya va sport, aksariyat Jismoniy
tarbiya bilan shug’ullanuvchilar soni keskin ortib borishi ko’zga tashlandi.
Ko’pgina joylarda Jismoniy tarbiya maydonchalari va boshqa sport inshootlari
barpo etilishi avj olib bordi. O’quv-trenirovka ishlariga va mutaxassislarning
malakasini oshirishga, alohida ahamiyat berildi. 1929 yili 30 sentyabrda
samarqandda mahalliy millatga mansub bo’lgan yoshlardan iborat jismoniy tarbiya
va sport bo’yicha yo’riqchi- tashkilotchilar tayyorlandi.
1933 yilda II O’zbekiston Spartakiadasi o’tkazildi. Erkaklar o’rtasida
«Dinamo» va ayollar bahsida o’ztrans jamoalari I o’rinni egalladi.
1934 yil o’zbek Jismoniy tarbiyai uchun muhim burilish yili bo’lib qoldi.
Jumladan, o’zbek Jismoniy tarbiyachilari birinchi bor Moskvada Sobiq ittifoq
45

birinchiligida ishtirok etdi. Shu yili Jismoniy tarbiya birinchi bor O’rta Osiyo va
Qozog’iston Spartakiadasi dasturidan o’rin oldi.
1936 yilda Toshkentda «Jismoniy tarbiya turkumi» va «Fizkultura UYI»
ochilishi Jismoniy tarbiyaning yanada ommaviylashishida katta ahamiyat kashf
etdi. Bundan tashqari Toshkent moliya-iqtisod institutida Jismoniy tarbiya
bo’yicha mashg’ulot va musobaqalar o’tkazishga mo’ljallangan katta sport zali
ochildi. Samarqandda shahar ma’muriyati va shaxar fizkultura Kengashi Qaroriga
binoan 60 kishiga mo’ljallangan Jismoniy tarbiya sport maktabi ochildi.
Shuni ham ta’kidlash o’rinliki, o’zbek Jismoniy tarbiyaini ilk bor ravnaq
topishida A.Saakov, G.Keshishev, V.X.Shnurov, A.A.Bogachenko, B.A.Vorontsov
kabi trenerlarning xizmati alohida ahamiyatga ega.1938 yilga kelib o’zbekistonda
kuchli jamoalarning soni 72 taga etdi. Bular SAGA «Dinamo», ODO, Qurilish
texnikumi, «Lokomotka», O’zTRANS, SazPI (Toshkent), Farg’ona, Xorazm,
Buxoro, Qoraqalpog’iston, Samarqand, Qo’qon va boshqa jamoalardir.
1938 yilning dekbridan boshlab birinchi bor Konstitutsiya kuniga
bag’ishlangan an’anaviymusobaqalar tadbiq etildi.
1939 yilning fevral oyida Toshkentga Moskva «Lokomotiv» jamiyatining
kuchli Jismoniy tarbiya jamoalari tashrif buyurishdi. O’tkazilgan musobaqalarda
Toshkentning ayollar terma jamoasi 2:1 hisobi bilan g’alaba qozonishgan bo’lsa,
erkaklar jamoasi mag’lub bo’ldi.
Jismoniy tarbiyani yanada ommaviylashishiga va Jismoniy tarbiyachilar
mahoratining oshishiga 1939 yilda o’tkazilgan Sobiq ittifoq birinchiligini
Toshkentda tashkil qilingan mintaqaviy musobaqalari katta asos bo’ldi. Bu
mintaqaviy musobaqalarda «Nauka» (Tbilisi), «Spartak» (Stalinabad), «Uchitel»
(Chkalov), «Lokomotiv» (Baku), «Uchitel» (Kuybishev), «Spartak» (Ashxabad) va
«Stroitel» (Toshkent) jamoalari ishtirok etishgan edi. Toshkentning erkaklar
jamoasi uchinchi, ayollar jamoasi to’rtinchi o’rinni egalladi.
1941 - 64 yillar yillarda musobaqalar soni ancha kamaygan bo’lsada,
Jismoniy tarbiya aholini jismoniy - harbiy tomondan tayyorlashda o’z vazifasini
topdi.
46

O’sha davr hisoblariga qaraganda 1941 yilning 1 yanvarida e’lon qilingan
ko’rsatkichlar, bo’yicha respublikada Jismoniy tarbiya bilan shug’ullanuv-
chilarning soni 14.429 kishini tashkil etgan.1941 yilni oktyabr oyida
O’zbekistonning barcha viloyat, shahar va tumanlarida harbiy o’quv shohobchalari
tashkil etilib, ular faoliyatida jismoniy tayyorgarlikka alohida e’tibor
berildi.Urushning og’ir yillariga qaramasdan O’rta Osiyo va Qozog’iston
Spartakiadasi o’tkazilib, undagi dasturi bo’yicha tashkil etilgan Jismoniy tarbiya
musobaqalarida O’zbekistonning erkaklar jamoasi birinchi o’rinni, ayollar
jamoalari bahsida esa Qozog’iston sportchilari yuqori natijaga erishishdi.
1944 yilda o’tkazilgan navbatdagi O’rta Osiyo va Qozog’iston
Spartakiadasida o’zbek Jismoniy tarbiyachilari yuqori mahorat namoyish etib,
erkaklar va ayollar jamoalari birinchi o’rinni egallashga muyassar bo’lishdi.1945
yildan boshlab jismoniy tarbiya va sport hamda jamoalarni qayta tiklash davri
kuchga kira boshladi.1946 yili Toshkent, Andijon, Samarqandda shahar
birinchiliklari, shu yil iyun oyida respublika birinchiligi o’tkazilgan bo’lsa,
oktyabrda Toshkentning «Lokomotiv» jamoasi Odessa shahriga Sobiq ittifoq
birinchiligida ishtirok etish uchun jo’nadi. Mazkur musobaqada erkaklar va ayollar
jamoalari o’z guruhlarida to’rtinchi va uchinchi o’rinlarni egallashdi.
1947 yil 1 yanvarda berilgan hisobotlarga ko’ra Jismoniy tarbiya bilan
muntazam shugullanuvchilarning soni 9278 kishini tashkil etgan. Jumladan
kolxozchilar – 3086, sport maktablarida shugullanuvchi bolalar – 2328 kishiga
teng bo’lgan edi. Respublika bo’yicha I razryadli Jismoniy tarbiyachilar – 6 kishi,
II razryadlilar 344 kishini o’z ichiga olgan. Bundan ko’rinib turibdiki, Jismoniy
tarbiyaning ommaviylik darajasi ham, Jismoniy tarbiyachilarning mahorat saviyasi
ham ko’ngildagidek bo’lmagan.
Jismoniy tarbiya va Sport Qo’mitasining1947 yilgi hisobotida bu ahvol
hamda Surhondaryo, Xorazm, Buxoro viloyatlaridagi sanoqli sport inshootlarining,
jumladan, Jismoniy tarbiya maydonchalarining hechqanday talablarga javob
bermasligi qattiq tanqid ostiga olingan edi.
47

O’zbekistonda Jismoniy tarbiyaning ommaviylik doirasi kengayishiga
VKPG’bG’MKning 1948 yil 27 dekbrda qabul qilgan «Jismoniy tarbiya va sportni
aholi orasida rivojlantirish hamda sportning ommaviyligini oshirish» haqidagi
Qarori alohida kuch bag’ishladi.1949 yildan qishloq sportchilariga, jumladan,
kolxozchi-Jismoniy tarbiyachilar sport harakatini jadallashtirishga katta e’tibor
berildi. Shu yili o’tkazilgan qishloq sportchilarining VII Spartakiadasida ishtirok
etgan Jismoniy tarbiya jamoalarining umumiy soni 29887 kishiga etgan
edi.Bulardan 1326 kishi institut talabalari bo’lsa, qolganlari ishchilar, kolxozchilar,
xizmatchilar va bolalarni tashkil etgan edi.1950 yillardan boshlab O’zbekiston
Jismoniy tarbiyaida uzluksiz hujum taktikasi ustunligi ko’zga tashlana bordi.
O’yinlarda turli taktik kombinatsiyalar qo’llana boshladi.1947 yilda musobaqa
qoidasiga o’yin 5 partiya davom etishi haqidagi yangilik kiritilgandan so’ng,
shug’ullanuvchilardan katta jismoniy tayyorgarlik, chidamkorlik va matonat talab
qilina boshladi.
O’yinlar mazmuni va mohiyati yanada qiziqarli tomonga o’zgara bordi.
Lekin shunday bo’lsada, o’zbek Jismoniy tarbiyachilarining mahorati hali
ittifoqdagi kuchli jamoalarnikidan ancha past edi.
1950 yilning iyulida Toshkent Temir yo’lchilar bog’ining sport
maydonchalarida erkaklar va ayollar jamoalari o’rtasida Sobiq ittifoq Kubogi
o’yinlari o’tkazildi. O’zbek Jismoniy tarbiyachilari bu musobaqada mag’lubiyatga
uchradilar. Bu mag’lubiyat asosli edi, chunki raqib Moskvaning «Dinamo» jamoasi
edi. Hisob 0:3.
1951 yildan o’smirlar o’rtasida Sobiq ittifoq birinchiligi o’tkazila boshlandi.
O’zbek o’smirlari 14 o’rin bilan kifoyalandilar.
1953 yilda musobaqa jadvalida qishki musobaqalar paydo bo’ldi. 1954
yildan boshlab Jismoniy tarbiya bo’yicha Ittifoq birinchiligi «A» va «V»
guruhlariga bo’lingan holda tashkil etila boshladi. O’zbek Jismoniy tarbiyachilari
«B» guruhiga kiritildi. Shu yili Butunittifok musobaqalari yopiq sport
maydonchalarida o’tkazila boshladi.
48

1954 yili Toshkentda qator musobaqalar o’tkazildi. Shahar ochiq
birinchiligi, shahar Kubogi shular jumlasidandir. Yopik maydonchalarda musobaqa
o’tkazish Toshkent va keyinchalik ayrim viloyat shaharlarida tadbiq qilina
boshlandi.
1954 yil 1 yanvarga kelib, Jismoniy tarbiya bilan shugullanuvchilar soni
64942 kishiga ko’paydi. Lekin respublikada, viloyat, tuman va qishloqlarda
Jismoniy tarbiyaning mahorat darajasi juda past bo’lib, yuqori malakali Jismoniy
tarbiyachilar sanoqli edi.
1955 yilning sentyabr oyida Toshkentda ilk bor O’zbekiston Davlat jismoniy
tarbiya instituti tashkil qilinib, uning tarkibida sport o’yinlari kafedrasi faoliyat
ko’rsata boshladi. 1955 yildan boshlab respublikamiz Jismoniy tarbiyachilari I
Sobiq ittifoq xalklari Spartakiadasiga tayyorgarlik mashg’ulotlari va
musobaqalarini rejalashtirdilar.Chunonchi, 1955 yil yakunida Jismoniy tarbiya va
Sport Qo’mitasi taklifiga binoan Toshkentga Olma-otaning erkaklar va ayollar
jamoalari tashrif buyurishdi. Birinchi o’yinda o’zbek ayollar jamoasi 3:0 hisobida
g’alaba qozongan bo’lsa, erkaklar jamoasi 2:3 hisobida mag’lubiyatga uchrashdi.
Ikkinchi o’yinda, ham ayollar (3:0), ham erkaklar (3:2) jamoalari g’alaba
nashidasini surishdi.
1956 yili (iyul - avgust) Moskvaning Lujniki sport majmuasida I sobiq
ittifoq xalklari Spartakiadasi ochildi. Spartakiadaning Jismoniy tarbiya
musobaqalarida respublikamiz erkaklar jamoasi 14 va ayollar jamoasi 13 o’rinlar
bilan kifoyalandilar.
O’zbek Jismoniy tarbiyachilari mazkur Spartakiadada yaxshi natijalarga
erisha olmaganlaridan so’ng 1957 yildan boshlab Ittifoqdosh respublikalar
Jismoniy tarbiya jamoalari bilan qator o’rtoqlik uchrashuvlari uyushtirildi.
Jumladan, o’zbek Jismoniy tarbiyachilari Boku, Tbilisi va Erevan jamoalari bilan
kuch sinashib barcha o’yinlarda mag’lubiyatga uchrashdi.
1958 yilda respublikamizda maktablararo musobakalar avj oldi. Ayniqsa, bu
davrda Oliy o’quv yurtlari jamoalari o’rtasidagi musobaqalar qizg’in tus ola
boshladi.
49

Moskvada Jismoniy tarbiya bilan muntazam shug‘ullanishiga sa’nat va teater
vakillari kirishdilar. 1923 yilda tashkil eitlgan “Dinama” jamiyati sportining
boshqa turlari bilan bir qatorda Jismoniy tarbiyani ham targ‘ib qila boshladi. Xuddi
shu yillarda Jismoniy tarbiya о‘zoq sharqda Xabarskiy va Vladivostokda paydo
bо‘ldi. 1925 yildan esa Ukrainada ham rivojlandi. Jismoniy tarbiya hamma yerda
tarqala boshladi. Shu bilan bog‘liq ravishda musobaqalarni yagona qoidalarni
ishlab chiqish zaruriyati tо‘g‘ildi. 1925 yilning yanvarida Moskva jismoniy tarbiya
kengashi Jismoniy tarbiya bо‘yicha musobaqalarning birinchi rasmiy qoidalarni
tuzib tasdiqladi. Tо‘rning balandligi ayollar uchun 2 metr 20sm va erkaklar uchun
2 metr 40sm qilib belgilandi. Ayollar jamoalarida о‘yin 15x7,5 о‘lchami
maydochada о‘tkaziladigan bо‘ldi.
1926 yilda Moskva qoidalariga asosan birinchi liga muntazam ravishda
о‘tkazila boshlandi. 1928 yilda Moskvada doimiy xakamlar uyushmasi tashkil
etildi.
Jismoniy tarbiya bо‘yicha sobiq SSJI birinchiligi ilk bor Dnepropetrovsk
shaxrid 1983 yilning 4-6 aprelida bо‘lib о‘tdi. Musobaqada ayollar jamoasi
(Moskva, Dnepropetrovsk, Xarqkov, Boku Minsk) va 5ta erkaklar jamoasi ishtirok
etdi. Aylanma tarkibda о‘zkazilgan о‘yinlar kо‘p sonli tomoshabinlarni о‘zlariga
jalb qildi. Qiziqarli birinchilik Moskvalik aralash jamoalarning kо‘rgazmali
о‘yinlari о‘zkazildi. Har bir jamoa tarkibida 3 ta ayol va 3 ta erkak bor edi.
Jismoniy tarbiya bо‘ycha sobiq SSJI ikkinchi birinchiligi 1934 yilda
Moskvada о‘tkazildi. Unda tarkibda 9 kishilik ayollar va erkaklar jamoalari
qatnashdilar. Endi Leningrad, Sverdlovek, Gorkiy Rostov, Toshkent jamoalari
paydo bо‘ldi. Shu yilning oxiridayoq Moskva terma jamoasi uzoq sharq safariga
chiqib Vladivostok, Chita, Ulan-Ude, Novosibirsk va Tyumenda kо‘rgazmali
uchrashuvlar о‘tkazdilar. Bu esa shubxasiz Jismoniy tarbiyani uzoq sharqdagi keng
tarqalishiga sharoit yaratdi. Terma jamoaning barcha bellashuvlari jamoali
о‘yining ustunligi shiori ostida utdi. Terma jamoaning birinchilikda g‘olib bо‘lishi
aynan shu о‘yini bilan dong‘i ketgan Moskva jamoalari edi.Yoshlar orasida
Jismoniy tarbiyaning ommalashishiga qattiq turki bо‘lgan xodisa 1995 yilning
50

avgustida о‘tkazilgan maktab о‘quvchilarning mamlakat birinchiligi hisoblanadi.
12 ta shaxar va viloyat jamoalari ishtirok etgan bu musobaqaning birinchi bosiqchi
chiqib ketish tartibida, yakunlovchi finil о‘yinlar esa aylanma tartibda о‘tkazildi.
Har bir shaxar jamoasi uchun 3 komanda: katta va kichik yoshdagi yigitlar hamda
katta yoshdagi qizlar qatnashdi.
1935 yil о‘yinchilarning halqaro uchrashuvlarda birinchi bor kuch sinashib
kо‘rganligi tarixda о‘chmas iz qolirdi. Toshkentda va Moskvada Jismoniy
tarbiyachilarimizning Afg‘oniston jamoasi bilan 2 ta uchrashuv bо‘lib о‘tdi.
О‘yin afg‘on qoidalari asosida о‘tkazilganligiga qaramay 9 о‘yinchi bor edi.
О‘yin 22 ochkogacha davom edi, о‘yinchilar maydonda joy almashmadilar
mamlakat Jismoniy tarbiyachilari asosgiga g‘oliblikga erishdilar.
1936 yilning eng ommaviy о‘yinlaridan biri sobiq VSSPS kubogi uchun
100dan ortiq jamoalar bilan musobaqalar о‘tkazildi. Kubogni Msokvaning ayollar
va erkaklar jamoasi “Medik” qо‘lga kiritdi. Jismoniy tarbiyaning texnik va
taktikasini emas, musobaqa qoidalari ham о‘zgarishdi davom etardi, ya’ni 1935
yilda erkaklar uchun 2m45 sm.ga kо‘tarildi 1937 yildan esa ayollar uchun 2m 29
sm. bо‘lib qoldi. Maydonchada hujum chizig‘i belgilandi va old orqa chiziq
о‘yinchilari deganda tushuncha paydo bо‘ldi, bu esa alohida о‘yin
ixlosmandlarining harakatlarini chegaralab qо‘ydi. Shu yildayoq о‘yinga tо‘p
kiritish joyi maydochaning orqa о‘ng qismidan 3m qilib belgilandi. Jismoniy
tarbiya sport о‘yinlari turlariga mansub bо‘lib о‘z mohiyati va mazmuni xususiyati
bilan ulardan farq qiladi. Jismoniy tarbiya о‘yini nisbatan kichik bо‘lgan ya’ni
о‘rtasidan teng ikkiga bо‘lingan 18 x 9 metrli tо‘g‘ri burchakli tо‘rtburchak
shaklidagi maydonchada amalga oshiriladi. Uzatish texnikasi. Tо‘p uzatish
Jismoniy tarbiyada asosiy о‘yin malakalaridan biri bо‘lib shu о‘yin bilan bog‘liq
bо‘lgan barcha texnik taktik faoliyatni amalga oshirishga imkon yaratuvchi yagona
vositadir. Uzatish hujum texnikasiga mansub bо‘lib uni ma’lum vaziyatda taktik
mahorat bilan tо‘g‘ridan tо‘g‘ri ijro etish ochko olish imkonini berish mumkin.
Uzatish bir necha turlardan iborat bо‘ladi.
51

Uzatish texnikasi. Tо‘p uzatish Jismoniy tarbiyada asosiy о‘yin
malakalaridan biri bо‘lib shu о‘yin bilan bog‘liq bо‘lgan barcha texnik taktik
faoliyatni amalga oshirishga imkon yaratuvchi yagona vositadir. Uzatish hujum
texnikasiga mansub bо‘lib uni ma’lum vaziyatda taktik mahorat bilan tо‘g‘ridan
tо‘g‘ri ijro etish ochko olish imkonini berish mumkin. Uzatish bir necha turlardan
iborat bо‘ladi.
Tayanch holatda ikki qо‘llab yuqoridan uzatish ikki qо‘llab pastdan uzatish,
bir qо‘l bilan yuqoridan va pastdan uzatish, sakragan holatda ikki qо‘l yoki bir qо‘l
bilan yuqoridan uzatish. Uzatish texnikasi. Tо‘p uzatish Jismoniy tarbiyada asosiy
о‘yin malakalaridan biri bо‘lib shu о‘yin bilan bog‘liq bо‘lgan barcha texnik taktik
faoliyatni amalga oshirishga imkon yaratuvchi yagona vositadir. Uzatish hujum
texnikasiga mansub bо‘lib uni ma’lum vaziyatda taktik mahorat bilan tо‘g‘ridan
tо‘g‘ri ijro etish ochko olish imkonini berish mumkin. Uzatish bir necha turlardan
iborat bо‘ladi.
Uzatish vertikal gorizontal yoki diagonal ravishda baland past uzoq yoki
yaqin yо‘nalishlarda ijro etilishi mumkin.
Himoya texnikasi, tо‘pni qabul qilish texnikasi.
Tо‘pni qabul qilish texnikasi bu о‘yinchining о‘z maydonchasida tо‘pni
qoidaga binoan yerga tushishiga qarshi qо‘llaydigan harakat malakasidir. Tо‘pni
qabul qilish turli usullarda va о‘ziga xos texnik tartibda ijro etiladi. Pastdan ikki
qо‘l bilan qabul qilish zamonaviy Jismoniy tarbiyada asosiy himoya vositalaridan
biri bо‘lib dastlab tez va aniq tо‘pni yо‘nalishiga qarshi chiqish tana og‘irlik
markazini pastroq tushirib ikki qо‘lni tо‘g‘ri yozilgan holatda bir-biriga qulf
tarzida amalga oshiriladi. Uzatish texnikasi. Tо‘p uzatish Jismoniy tarbiyada asosiy
о‘yin malakalaridan biri bо‘lib shu о‘yin bilan bog‘liq bо‘lgan barcha texnik taktik
faoliyatni amalga oshirishga imkon yaratuvchi yagona vositadir. Uzatish hujum
texnikasiga mansub bо‘lib uni ma’lum vaziyatda taktik mahorat bilan tо‘g‘ridan
tо‘g‘ri ijro etish ochko olish imkonini berish mumkin. Uzatish bir necha turlardan
iborat bо‘ladi.
52

3.2 Ochiq havoda o‘tkaziladigan harakatli o‘yinlar
Pastdan ikki qо‘l bilan tо‘pni qabul qilish texnikasi ya’ni mazkur malakani
ijro etishda tana og‘irlik markazini baland pasligi, oyoqlarning tizza qismini
bukilishi burchagini katta kichikligi gavdani biroz oldinga egilishi yoki vertikal
ravishda bо‘lishi yiqilib qabul qilishlar о‘yin vaziyatiga о‘yinga kiritilgan tо‘pni
yoki hujum zarbasining kuch tezligiga va boshqa sharoitlarga bog‘liq bо‘ladi.
Tо‘siq qо‘yish texnikasi tо‘siq qо‘yish bu raqib о‘yinchisi tomonidan
uzatilgan yoki zarba berilgan tо‘p yо‘nablishini tо‘sish unga qarama-qarshi “Jonli
devor” tashkil qilishdir.
Tо‘siq qо‘yuvchi о‘yinchi dastlab oyoqlarini yelka kengligida joylashtiradi.
Oyoqlar tizza qismidan ozgina bukilgan bо‘ladi, qо‘llar yelka qismidan bukilgan
bо‘lib panjalar yoyilgan shaklda bо‘ladi. Tо‘pni yо‘nalish joyiga qarab
harakatlantirgandan sо‘ng oyoqlar tizza qismidan birozgina bukilib shiddat bilan
yoziladi va qо‘llarning faol harakati bilan sakrab tо‘p kengligida tо‘siq qо‘yiladi.
Holatlar . Jismoniy tarbiya о‘yinida о‘yinchilar tо‘p bilan qisqa vaqt ichida
harakat qilishlari lozim. Shu sababli u yoki bu о‘yin sharoitida о‘yinchi tо‘p bilan
о‘ynashi uchun yuqori tayyorgarlik kо‘rishi talab etiladi. Shu maqsadda turli harakat
usullarini bajarish uchun turlicha holatlarni egallashi kerak.
Hujum zarbasini berish va tо‘siq qо‘yishda – baland (1 a-rasm), о‘yinga
kiritilgan tо‘pni qabul qilishda – о‘rta (1 b-rasm), hujum zarbasini yoki tо‘siqdan
pastlab qaytgan tо‘pni qabul qilishda – past (1 v-rasm) holatlar egallanadi. Bunda
UOM (umumiy og‘irlik markazi)ning holati navbatdagi harakatning xususiyatiga
bog‘liq bо‘ladi. Shuni ham ta’kidlash о‘rinliki, о‘yinchining bо‘yi va uning
koordinatsion qobiliyati UOMga sezilarli ta’sir kо‘rsatadi. Shuning uchun ham
samarali turish holati shunday bо‘lishi kerakki bunda UOM tezda tayanch
chegarasidan chiqarilib, zarur harakatlanish va faoliyat kо‘rsatish imkoniyatini bera
olsin.Turish holatlari navbatdagi harakatlarning qо‘llani-lish xususiyatiga qarab statik
(о‘yinchining harakatsiz) yoki dinamik (asosiy tayanchni bir oyoqdan ikkinchisiga
о‘tkazish bilan tо‘pni qabul qilish, hujum zarbasini berish yoki tо‘siq qо‘yishni
53

kutishda) holatlarda bо‘ladi. Bu turish holatlarida qо‘llar bel barobarida, barmoqlar
kaftlarga qaragan, gavda esa bir oz oldinga egilgan bо‘ladi. Gavda erkin holatda
bо‘lishi kerak.
Harakatlanish . О‘yinchi ma’lum bir texnik usulni bajarish uchun maydon
bо‘ylab harakatlanadi. Bunda usul va о‘yinning vaziyatiga bog‘liq holda, qadam
tashlab (oldinga, orqaga, yon tomonga), sapchib, sakrab, yugurib, yiqilib turli
harakatlarni amalga oshiradi. Qadam tashlash va yugurish bilan qilinadigan harakatlar
birmuncha yumshoq (UOM tebranishining sustligi sababli) bо‘ladi. Yon tomonga
qadamlashdan kо‘p hollarda katta bо‘lmagan masofani bosib о‘tish bilan tо‘siq
qо‘yganda, hujum zarbasini qabul qilganda yoki tо‘siqdan о‘z yо‘nalishini о‘zgartirib
qaytgan tо‘pni qabul qilishda foydalaniladi. Harakat doimo kerakli harakat
yо‘nalishiga yaqin bо‘lgan oyoqdan boshlanadi. Sapchib, sakrab, yugurish bilan
bо‘ladigan harakatlardan tez javob harakatlarini amalga oshirishda qо‘llaniladi.
Kо‘rib chiqilgan harakatlardan kо‘p hollarda umumiy birlikda ham foydalaniladi.
Dastlabki holatlar . Dastlabki holatlar u yoki bu texnik usullarni bajarishga
tayyorgarlik fazasini belgilaydi. Dastlabki holatlarni egallashning bajarilishi
kutilayotgan harakatni bajarish uchun qulay sharoitni va harakatlanishni ta’minlashi
darkor. Texnik usulning bajarilishidan qat’i nazar, dastlabki holatlar birmuncha
statikligi bilan farqlanadi: tо‘pni uzatishdan oldinpastdan, tо‘pni qabul qilishda, tо‘siq
qо‘yishda va hujum zarbasini berishda. О‘yinchi dastlabki holatni soniyaning bir
qancha bо‘laklariga teng muddatgagina egallaydi.
Tо‘p uzatish – bu texnik usul orqali hujumni tashkil qilish va amalga oshirish
uchun qulay sharoit yuzaga keltiriladi. Tо‘pni: tayanch holatdan ikki qо‘llab, sakrab
ikki qо‘llab, sakrab bir qо‘llab, orqaga yiqilib turib ikki qо‘llab uzatish mumkin.
Oxirgi usuldan Jismoniy tarbiyada kamdan-kam, keskin holat yuzaga kelganda
foydalaniladi.
Yо‘nalishi bо‘yicha tо‘p uzatishlar (tо‘p uzatuvchiga nisbatan) quyidagicha
bо‘ladi: oldinga, о‘z ustiga, orqaga.
Uzunligi bо‘yicha: uzun – zonalar osha; qisqa – zonadan zonaga; qisqartirilgan –
zona doirasida.
54

Balandligi bо‘yicha: baland – 2 m dan yuqori, о‘rtacha – 2 m gacha, past – 1 m
gacha. Yuqoridagi kо‘rsatkichlarga bog‘liq holda tо‘pga sekin, tez va katta tezlanish
beriladi. Tо‘pni tо‘rga yaqin – 0,5 m gacha va uzoq – 0,5 m dan ortiq masofada berish
mumkin.
Tо‘pni uzatish texnikasi dastlabki holat, qо‘lning tо‘pga qarama-qarshi harakati,
amortizatsiya va tо‘pni yо‘naltirishdan iborat bо‘ladi. Dastlabki holatdan tо‘p tomon
harakatlangan-dan sо‘ng Jismoniy tarbiyachi vertikal holatda, oyoqlarining bukilish
darajasi tо‘p yо‘nalishining balandligiga va uchish tezligiga bog‘liq holda, oyoq
kaftlari parallel yoki bir oyoq (asosiy qо‘lga nisbatan qarama-qarshi) bir oz oldinda
bо‘ladi. Qо‘llar oldinga chiqariladi, barmoqlar oval shaklini hosil qilgan bо‘ladi.
Qо‘llar tо‘p bilan yuz tepasida tо‘qnashadi. Bunda bosh barmoq asosiy
nagruzkani qabul qiladi, kо‘rsatkich barmoqlar esa zarba berishda asosiy bо‘ladi.
О‘rta barmoq kamroq ravishda, nomsiz va jimjiloq asosan tо‘pni yon tomondan
ushlab turishga xizmat qiladi. Tо‘pga yо‘nalish berishda qо‘l, oyoq va gavda
mushaklarini kuchlanishi о‘zaro birgalikdagi yaxlitlik bilan izohlanadi. Bunda
gavdaning UOM birmuncha yuqoriga-oldinga kо‘chadi va gavda massasining
og‘irligi ikki oyoqning uchiga tushadi. Qо‘llar tо‘pni uzatish oxirida tо‘liq
tо‘g‘irlangan holatda bо‘ladi.
Murakkab hujum kombinatsiyalarini tashkil qilishda, tо‘p baland berilganda
yoki tо‘pning uchish vaqtini kamaytirish maqsadida sakrab tо‘p uzatish usulidan
foydalaniladi. Bu holatda qо‘llar bosh ustidan birmuncha baland kо‘tariladi va
qо‘llarning faol ishlashi hisobiga sakrashning yuqori nuqtasidan tо‘p uzatiladi. Huddi
shu holatda qisqa tо‘p uzatishda asosiy harakat qо‘l barmoqlarining faol ishlashi
hisobiga amalga oshiriladi.
Tо‘pni orqa tomonga (mо‘ljalga orqa tomon bilan turganda) uzatishda о‘yinchi
tо‘pning tagiga kirib boradi. Bunda qо‘lning orqa kaft qismi bosh orqasigacha
kо‘tariladi. Tо‘p uzatish qо‘llarni tirsak qismida bukib-yozish hisobiga bajariladi,
gavda orqaga-yuqoriga harakatlanadi, bunda harakat umurtqa pog‘onasi kо‘krak va
bel qismlarining bukilishi hisobiga bо‘ladi (5-rasm). Sakrab orqaga tо‘p uzatish huddi
tayanch holatda orqaga tо‘p uzatish kabi bajariladi.
55

Tо‘p uzatishning eng murakkab usuli bu sakrab bir qо‘l bilan tо‘p uzatishdir.
Bu usul tо‘p tо‘r ustiga kelib qolgandagi murakkab sharoitda bajariladi. Bu holda qо‘l
tirsaklarida bukilib, oldinga chiqariladi (6-rasm). Kaftlar oldinga qaratiladi, barmoqlar
bukilib, tarang holga keltiriladi. Tо‘p uzatish tirsak bо‘g‘inining bukib-yozilishi
hisobiga bajariladi.
Yuqoridan yon tomon bilan tо‘p kiritish. Yuqoridan yon tomon bilan tо‘p
kiritish usulida о‘yinchi tо‘rga nisbatan yon tomon bilan oyoqlarini tizzadan bukkan
holda turadi. Tо‘p 1 m gacha balandlikda yelka ustiga tashlanadi. О‘ng qо‘l bilan
zarba berilganda, u pastdan orqaga harakatlanadi, bunda yelka pastga tushirilib,
gavdaning og‘irligi о‘ng oyoqqa о‘tkaziladi. Zarba zarba beruvchi qо‘l orqadan-
yuqoriga yoy bо‘yicha harakatlantirilib, zarba amalga oshiriladi. Gavda chapga
buriladi va og‘irlik kuchi chap oyoqqa kо‘chiriladi.
Bu harakat zarbaning kuchini oshirishga xizmat qiladi.
Sakrab tо‘p kiritish . Hozirda sakrab tо‘p kiritish usuli keng qо‘llanilmoqda. Bu
usulning asosi orqa (himoya) zonadan hujum zarbasini berishga о‘xshashligi sababli
uning mohiyati quyiroqda yoritiladi.
Hujum zarbalari.
Hujum zarbasi – jamoaning hujum harakatini yakunlovchi samarali usul
hisoblanadi. Bu harakatlar tо‘rning yuqori qirg‘og‘idan balandda amalga oshiriladi.
Chunki undan pastroqda amalga oshirilgan hujum harakatlarining samarasi ham juda
pastdir.Hujum zarbalari yо‘nalishiga kо‘ra quyidagicha farqlanadi: tо‘g‘ri yо‘nalish
bо‘yicha (bunda zarba berilgan tо‘p yо‘nalishi hujumchining yugurib kelish
yо‘nalishiga mos tushadi) va yо‘nalishni о‘zgartirib (bunda zarba berilgan tо‘p
yо‘nalishi hujumning yugurib kelish yо‘nalishiga mos tushmaydi).
Jismoniy tayyorgarlik – tayyorgarlik turlarining biri bо‘lib, Jismoniy
tarbiyachining organizmini rivojlantirish, uning jismoniy sifat va qobiliyatlarini
takomillashtirishga hamda о‘yin faoliyatini samarali amalga oshirishni ta’minovchi
mustahkam poydevor yaratishga qaratilgandir.Zamonaviy Jismoniy tarbiya
shugullanuvchilardan nixoyatda katta kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik va
egiluvchanlik sifatlarini talab qiluvchi sport о‘yinlari turiga mansubdir.
56

О‘yinning mohiyati о‘yinchi harakatining turli yо‘nalish va о‘zgaruvchan vaziyatda
о‘ta tezkor, aniq hamda qisqa vaqt ichida о‘yin davomida kо‘pdan - kо‘p tо‘siq
qо‘yish, zarba berish va tо‘p kiritishdagi sakrashlari, yiqilishlari, yugurish, tо‘xtash,
burilish,egilish va boshqa xarakatlarni yuqori tezlikda ijro etishi katta jismoniy kuch,
о‘ta chaqqonlik, mustahkam chidamkorlik, va ruhiy uyg‘unlikni talab qiladi.
Binobarin, ushbu yuklama (nagruzka) ta’siri shug‘ullanuvchi organizmining
funksional jihatdan mukammal shakllangan bо‘lishini taqozo etadi.
Bugungi Jismoniy tarbiyachi bо‘yi jihatdan 185-195 sm xarakatchan, tezkor,
sakrovchan, ziyrak, zukko, tez fikrlovchi, о‘tkir zexnli, maydonda rо‘y beradigan
vaziyatni tez fahmlab «foydali» javob qaytara oladigan kо‘rsatkichga ega bо‘lishi
kerak. Sportchilarning yoshiga tayyorgarligiga malakasiga hamda sport trenirovkasi
davriga va vazifalariga qarab jismoniy tayyorgarlikni mazmuni xajmi va shiddati
turlicha bо‘ladi.
Jismoniy tayyorgarlikning vazifalari va mazmuni.
Jismoniy tayyorgarlikning vazifalari qо‘yidagilardan iborat:
1.Sog‘likni mustahkamlash
2. Hayotiy zarur xarakat malakalarini takomillashtirish (yurish, chopish, sakrash va
x.k)
3. Harakat sifatlarini rivojlantirish
4. Harakat malakalari xajmini oshirish va ularning ijro etish doirasini kengaytirish.
5. Organizmning о‘yin davomida ishtirok etuvchi organ, bо‘lim va mushak
guruxlarining funksiyalarini shakllantirish.
6. Uyin malakalarini samarali о‘zlashtirishni ta’minlovchi maxsus sifatlarni
rivojlantirish.
Jismoniy tayyorgarlik ikki xil bо‘lib: umumiy va maxsus jismoniy
tayyorgarlikka bо‘linadi.
Umumiy jismoniy tayyorgarlik - sport trenirovkasini muhim vazifalaridan
biri shug‘ullanuvchilarning tо‘laqonli jismoniy taraqqiyotini va xar tomonlama
jismoniy tayyorgarligini ta’minlashga qaratilgan.
57

UJT xayotiy zarur xarakat malakalarini takomillashtirishga yunaltirilgan
jarayondir. Maqsadi - MJT ning poydevori bо‘lgan UJT bazasini yaratishdir.
Vazifalari – asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirish organizmning funksional
imkoniyatlarini oshirish xarakat malakalarining xajmi va ijroiy chegarasini
kengaytirish, sog‘likni mustaxkamlash, tiklanish jarayonini faollashtirish,
organizmning tashqi va ichki salbiy ta’sirlarga bо‘lgan bardoshini oshirishdan iborat.
Umumiy jismoniy sifatlarga kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik va
egiluvchanlik kiradi.
UJT - jismoniy sifatlarni alohida yoki birgalikda rivojlantiruvchi о‘ziga xos
mashqlardan iborat.
UJTni amalga oshirish jarayonida xar xil sport uskunalaridan, anjomlardan,
trenajyorlardan va tabiat omillaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Sport trenirovkasining ayrim bosqich va davrlarida UJT mashqlari va
mashg‘ulotlarining hajmi: shiddati, yо‘nalish va tuzilishi о‘ziga xosligi bilan
farqlanadi.
Maxsus jismoniy tayyorgarlik – tanlangan sport turidan yuqori natijalarga
erishish maqsadida shu sport turida asosiy va hal etuvchi ahamiyatga ega bо‘lgan
jismoniy sifatlarni rivojlantirishga yо‘naltirilgan jarayondir.
Vazifalari :
- Jismoniy tarbiyaga xos maxsus xarakat sifatlari va qobiliyatlarini
(tezkorlik, kuch, chaqqonlik, maxsus chidamkorlik va x.k) rivojlantirish
- о‘yin texnikasini о‘zlashtirishda zarur bо‘lgan qobiliyatlarni rivojlantirish
- о‘yin taktikasini о‘zlashtirishda zarur bо‘lgan qobiliyatlarni rivojlantirish.
MJT sport trenirovkasining barcha bosqich va davrlarida hajm va shiddat
munosib meyorda qо‘llaniladi.
Murakkab aks ta’sir yoki tana xarakati bilan ta’sirlarga (vaziyatga) «javob»
q aytarish. Masalan: bokschi, futbolchi, Jismoniy tarbiyachini tezkor xarakati.
Tezkorlikning ushbu tarkibiy q ismlari biri-biri bilan uzviy bogli q b о‘ lmaydi,
ya’ni oddiy aks ta’sir xarakatini q anchalik k о‘ p mashq q ilinsa xam tana xarakati
yoki siklik xarakat deyarli rivojlanmaydi va aksincha.
58

Tayyorgarlikning boshlan g‘ ich bos q ichida tezkorlik sifatini tarbiyalash
qо‘ yidagi vosita – mashqlar yordamida amalga oshirilishi ma q sadga muvofi q dir:
xarakatli о‘ yinlar, q is q a masofalarga yugurish, turli estafetalar, sakrashga oid
mashqlar, gimnastika va akrobo t ika mashqlari, q oidasi soddalashtirilgan sport
о‘ yinlari, m azkur vositalarni qо‘ llashda komplesk uslubdan foydalanish samara
beradi.
Shuni ta’kidlab о‘tish kerakki, Jismoniy tarbiyachi jismoniy tayyorgarlikda
qanday sport turi vositalaridan foylangan bо‘lsa, u о‘sha sport turi texnikasining
elementlari tula egallab olishi kerak. Chunki xarakat malakasi tо‘g‘ri tuzilgan
taqdirdagina ayrim jismoniy fazilatlar foydali bо‘lishi mumkindir. Umumiy
jismoniy tayyorgarlik sport trenirovkasining asosiy vazifalaridan biri Jismoniy
tarbiyachilarining va uni tula qonli jismoniy о‘sishini ta’minlashga qaratilgan. Bu
jarayon asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirish hamda hayotni zarur malakalarni
takomillashtirishni о‘z oldiga maqsad qilib qо‘yiyadi. Umumiy jismoniy
tayyorgarlik Jismoniy tarbiyachining maxsus tayyorgarligini ta’minlashda
poydevor bо‘lib hisoblanadi.
Umumiy jismoniy tayyorgarlik kuch, tezlik chidamkorlik egiluvchanlikni
tarbiyalash va uslublari hamda vositalari bilan sport turing xususiyatini e’iborga
olgan holda amalga oshirish zarur.
Sport mutaxassisligi sportchining har taraflama rivojlangan bо‘lishini istisno
qilmaydi. Aksincha organizmning umumiy funksional imkoniyatlari oshishida har
tomonlama jismoniy va ruhiy qobiliyat asosida, sportchi tanlagan sport turida
yuqori darajadagi taraqqiyotga erishishida va har taraflama rivojlanishning
bog‘liqligini ikkita asosiy sababini kо‘rsatish mumkin.
1. Bu inson organizmi rivojlanish va faoliyat jarayonida barcha organlarning
bir-biri bilan bog‘liqligi sportchining har bir turi о‘ziga xos alohida о‘zaro
munosabatlar talab qilishga qaramasdan jismoniy fazilatlar rivojlanishida har doim
umumiy qonuniylik aks etadi. Har qanday fazilatning miyoriy rivojlanishi
organizmning funksional umumiy imkoniyatlarini oshirish bilangina amalga
oshadi.
59

Tayyorgarlikning boshlan g‘ ich bos q ichida tezkorlik sifatini tarbiyalash
qо‘ yidagi vosita – mashqlar yordamida amalga oshirilishi ma q sadga muvofi q dir:
xarakatli о‘ yinlar, q is q a masofalarga yugurish, turli estafetalar, sakrashga oid
mashqlar, gimnastika va akrobo t ika mashqlari, q oidasi soddalashtirilgan sport
о‘ yinlari, m azkur vositalarni qо‘ llashda komplesk uslubdan foydalanish samara
beradi. Aylanma harakat to’pni markaziy nuqtasidan aralashtirib zarba berish
hisobiga vujudga keladi. Bu aralashish chapga, yuqoriga va pastga bo’lishi
mumkin. Ana shunga bog’liq holda to’p vertikal bo’ylab yoki gorizontal o’q
atrofida aylanishi mumkin. To’pni aylinish bilan oshirishdan tashqari, ko’p
jamoalarni o’yinchilari to’p oshirishni aylantirmasdan, yoki planiruyushie
(uchuvchi) usulidan keng foydalaniladi.
To’pni aylantirmasdan bajarish texnikasi bo’yicha to’pni yuqoridan to’g’ri va
yon tomondan oshirishga o’xshash bo’ladi. Texnikasini bajarishni asosiy farqi
zarba beriladigan joyni va qisqa siltashdan iboratdir
Aylantirmasdan to’pni oshirishda zarba berish (vektor kuchi) yo’nalishi to’pni
og’irlik markazi orqali o’tadi. To’pni oshirish kalta, qisqa-qisqa harakat bilan
bajariladi. To’pni aylanmasdan o’chishi ma’lum tezlikda u turni orqasida
kutalmaan joyga tushadi.
To’pni uzatish - Jismoniy tarbiya o’yinini muhim texnikasi usul hisoblanadi.
Hujumda samaradorlikka bir va ikki qo’llab to’pni uzatishda to’liq foydalanish
hisobiga erishiladi. Tepadan to’pni o’zatish hujumkor zarbalarni o’tkazishda
hammadan ko’ra yaxshi natija yordam beradi. Bularga eng avvalo turgan holatdan
to’pni uzatish va sakrab to’pni uzatish kiradi.Tepadan to’pni uzatish ko’proq tez-
tez tayanch holatda-o’rta, yuqori tik turish holatida, shuningdek sakrash bilan
bajariladi. Turish holatini tanlash to’pni uchish tezligi va traektoriyasi bilan
aniqlanadi. To’pni qabul qilish uchun qanchaki turish holati past bo’lsa, uchish
traektoriyasi qancha past bo’lsa va shunga tezligi katta bo’ladi. O’rtacha turish
holatidan to’pni uzatishga tayyorgarlik ko’rishda, o’yinchi tana og’irligini ikkala
oyoq kafti yuziga bir tekisda taqsimlash bilan ikki oyoqni biroz bukkan holda
turadi.
60

Xulosa
O’quvchi va talabalarni Jismoniy tarbiya sportiga yo’naltirish va saralash
tadbirlarini uslubiy jixatdan to’g’ri tashkil etish, Jismoniy tarbiya bo’yicha yuqori
malakali sportchilar tayyorlash vazifalari bajariladi. Sport turlariga bolalarni
yo’niltirish va saralashda ularning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy
qobilyatlarini etiborga olish muxim ahamiyatga ega. Bolalarni Jismoniy tarbiya
sportiga 12-14 yoshdan yo’naltirish mumkin. Yosh Jismoniy tarbiyachilarni
dastlabki tayyorgarlik mashg’ulotlari ularni Jismoniy tarbiyachilarga muvofiq
bo’lgan jismoniy fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishga
qaratilgan bo’lishi kerak. Jismoniy tarbiya o’yini texnikasi va taktikasining asosiy
shakllari bo’yicha malaka va ko’nikmalar egallanishi uchun tayyorgarlik olib
borilishi kerak. Asosan Jismoniy tarbiyachining sakrash, yugurish, o’tirish va
tishlanish harakatlari hamda o’yinga to’p kiritish, to’p qabul qilish, to’p uzatish
harakatlari texnikasi o’rgatiladi. Taktik harakatlardan Jismoniy tarbiya o’yinida
ishtirok etish, soxta harakatlar, fintlar bajarish bo’yicha malakalar hosil qilinadi.
Yosh sportchilarning trenirovka mashg’ulotlari davrlarga bo’linib tashkil etiladi.
Tayyorlov davrida yosh Jismoniy tarbiyachilar Jismoniy tarbiya o’yini texnika va
taktikasi elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi. Shu
bilan birga yosh sporchilarda ma’naviy, axloqiy hamda ruhiy iroda tayyorgarligi
tashkil etiladi. Tayyorlov davri musobaqalar boshlangunga qadar olib boriladi.
Yosh Jismoniy tarbiyachilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham
parallel tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, Jismoniy
tarbiya o’yinida yoki o’yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha
sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez
fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to’g’ri baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish
(ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan
bo’lishini talab qiladi.Iste’dodli yosh Jismoniy tarbiyachilarni tayyorlash
samaradorligi ko’p jihatdan sport to’garaklari va sport maktablariga qabul qilishda
tanlov jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga bog’liq bo’ladi.«Tanlov» –
ko’p yillik jarayon bo’lib, o’z ichiga dastlabki tanlov, qayta tanlov (guruhdan
61

guruhga o’tkazishda saralash), o’yin funksiyalari bo’yicha tanlov o’tkazish, jamoa
tarkibiga tanlov asosida qabul qilish kabi bosqichlarni kiritadi.O’quv-trenirovka
jarayonida murabbiy o’z rahbarligi ostida shug’ullanayotgan turli yoshga mansub
guruh a’zolari tarkibidan qobiliyatli, boshqalarga o’rnak bo’ladigan bolalarni
tanlab olishi va ularni o’ziga faol yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat
mashg’ulotlar samaradorligini oshiradi, balki sport intizomi, umuman ta’lim-
tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga yordam beradi. Ushbu
masalaning yana bir ahamiyatli joyi, ya’ni yordamchi faollar joyi shundaki,
yordamchi faollar ommaviy Jismoniy tarbiyani tashkil qilishda, iste’dodli bolalarni
izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi bolalarni Jismoniy tarbiyaga jalb qilish,
musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-testlarini hamda «Alpomish» va
«Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida o’rin egallaydi.Har bir murabbiyni
sport to’garagi va sport maktablarida o’quv-trenirovka jarayonini maqsadga
muvofiq tashkil qilishi uchun shug’ullanuvchi bolani ta’lim olayotgan maktabi,
o’qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda ishlashi muhim ahamiyat kasb
etadi. Chunki, murabbiy mashg’ulotlarni samarali olib borishi, shug’ullanuvchi
bolaning mashqlarni o’zlashtirishi, uni mahoratini shakllanishi shu bolani maktab
va uydagi ahvoli, kayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi hamda xislat va boshqa
omillarga bog’liqdir.
Ma’lumki,shug’ullanuvchibolanio’quv-trenirovkajarayonidamashqlarni
onglitushunganholdaijroetishi,yuklamaniqandayijroetayotganliginisezishi,
malaka va ko’nikmalarni hamda o’yin sirlarini mukammal o’zlashtira olishi
ko’p jihatdan uning nazariy-intellektual tayyorgarligiga ham aloqadordir.
Demak, har bir murabbiy o’z rahbarligi ostida shug’ullanayotgan bola haqida
barcha ma’lumotlarga ega bo’lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib
yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson
qilib tarbiyalashda muhim ro’l o’ynaydi.
62

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Kurbanova M.A. 500 mashq va harakatli о ‘yinlar. II qism. T.: 1999. – 60 b.
2.Nasriddinov F.N. О ‘zbek xalq milliy о ‘yinlari. T.: 1993. – 27 b.
3.Rasulev A.T., Pulatov A.A., Qosimova M.U. О ‘zbek xalq о ‘yinlari ularning
tasnifi va tavsifi. О ‘quv q о ‘llanma. T.: 1996. – 98 b.
4.Usmonx о ‘jayev T.S., X о ‘jayev F. 1001 о ‘yin. T.: Ibn-Sino, 1990. – 350 b.
5.Usmonx о ‘jayev T.S., X о ‘jayev F. Harakatli о ‘yinlar. T. О ‘qituvchi, 1992. - 80 b.
6.Usmonx о ‘jayev T.S., Qosimova M.U. 500 mashq va harakatli о ‘yinlar. T. 1999.
- 60 b.
7. Ayrapetyans L.R., Kleshev Y.N. Jismoniy tarbiya. О ‘quv q о ‘llanma.Toshkent.,
1995 yil. 36 -43 bet.
8. Ayrapetyans L.R., Godik M.A. Sport о ‘yinlari va uni о ‘qitish uslubiyti.
Toshkent., 1991yil. 58 – 62 bet.
9. Ayrapetyans L.R., Pulatov A. Yuqori malakali Jismoniy tarbiyachilarni
tayyorlashda tanlovning о ‘rni. «JT, sport va ma’naviyat» t о ‘plami. T., 1995.
10. Jeleznyak Y.D., Slupskiy L.N. Jismoniy tarbiya maktabda.T., 1998. 123 bet.
11. Kleshev Y.N., Ayrapetyans L.R., Patkin V.L. Jismoniy tarbiya. Murabbiy
kundaligi. T., 1995yil. 134 bet.
12. P о ‘latov A.A. Jismoniy tarbiya. JTI talabalariga m о ‘ljallangan dastur.
Ixtisoslik kursi. T., 1993 yil. 76 bet.
13. P о ‘latov A.A. Harakatni aniq ijro etishda vestibulyar analizatorning о ‘rni. «JT,
sport va ma’naviyat» t о ‘plami. T., 1995 yil. 147 bet.
14. P о ‘latov A.A. О ‘rgatish uslubiyatiga noan’anaviy yondoshish masalalari T.,
1994.
15. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi. Toshkent. 2005 yil.
63

Ta’lim jarayonida onglilik va faollik, ko’rgazmalilik tamoyili va undan amalda foydalanish

Sotib olish