Taʼlim materiallarini tanlash, tayyorlash va qo‘llash - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	97.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Май 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

85 Продаж

Taʼlim materiallarini tanlash, tayyorlash va qo‘llash

Купить

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI
“ BOSHLANG‘ICH TA’LIM ” YO ‘ NALISHI
23/11 -guruh talabasi Zuhirdinova Zulfiya ning
“ Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi ” fanidan
“ Ta lim materiallarini tanlash, tayyorlash va qo‘llash” mavzusidaʼ
KURS ISHI
Bajardi: 23/11-guruh talabasi Zuhirdinova Zulfiya
Ilmiy rahbar: Usmonova Odi naxon
Farg‘ona-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. TA ’ LIM MATERIALLARINI TANLASH VA TAYYORLASH
1.1. Ta’lim materiallarining mohiyati va turlari…………………………………. 6
1.2. Ta’lim materiallarini tanlash mezonlari…………………………………….. 11
1.3. Ta ’ lim materiallarini tayyorlash
usullari …………………………………….. 17
BIRINCHI BOB BO‘YICHA
XULOSA………………………………………. 22
II-BOB. TA’LIM MATERIALLARINI QO'LLASH VA ULARNING
SAMARADORLIGINI BAHOLASH
2.1. Ta ’ lim materiallarini dars jarayonida qo ‘ llash
usullari ……………………… 23
2.2. Ta ’ lim materiallarining samaradorligini
baholash …………………………... 27
2.3. Ta’lim materiallarini takomillashtirish va
yangilash………………………… 32
IKKINCHI BOB BO‘YICHA XULOSA…………………...
…………………. 34
XULOSA……………………………………………………………………….. 35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 37
2

KIRISH
“ Jamiyatda o‘qituvchi kasbi eng nufuzli va obro‘li
kasb bo‘lishi lozim. Muallimlarimiz bolalarga sifatli
ta’lim berish va o‘z ustida ishlashdan boshqa narsa
haqida o‘ylamasligi uchun davlat barcha sharoitlarni
yaratib berishi zarur.”
Sh.M. Mirziyoyev
Mavzuning dolzarbligi . Zamonaviy ta’lim tizimida ta’lim materiallarini
tanlash, tayyorlash va qo‘llash jarayoni o‘quvchilarning sifatli bilim olishida
muhim rol o‘ynaydi. Xususan, milliy ta’lim tizimining rivojlanishiga yo‘naltirilgan
davlat siyosati doirasida bu jarayon yanada takomillashmoqda. O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 9-sentabrdagi 746-sonli qarorida 1
maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun o‘quv-metodik va didaktik materiallarni
yaratish, tanlash hamda ekspertizadan o‘tkazish tartibi belgilab berilgan. Bu esa
ta’lim materiallarini sifatli ishlab chiqish hamda ularni zamonaviy pedagogik
talablar asosida ishlab chiqishda muhim huquqiy asos bo‘lib xizmat qiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 20-maydagi 320-sonli
qaroriga 2
ko‘ra, ta’lim materiallarini tanlashda pedagoglar, ota-onalar va keng
jamoatchilik fikrlarini inobatga olish zarurligi belgilangan. Bu esa ta’lim
jarayonida ishtirok etuvchi barcha tomonlarning o‘zaro hamkorlikda ishlashiga
yo‘l ochadi.
1
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 9-sentabrdagi 746-sonli qarori
2
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 20-maydagi 320-sonli qarori
3

O‘zbekistonda ta’lim materiallari davlat standartlariga mos ravishda ishlab
chiqilishi kerak bo‘lib, bunda quyidagi omillar muhim ahamiyat kasb etadi:
 Ilmiy va pedagogik yondashuv – materiallar o‘quvchilarning yosh
xususiyatlari va bilim darajalariga mos kelishi lozim.
 Innovatsion texnologiyalarni joriy etish – ta’lim materiallari elektron
shaklda ham ishlab chiqilib, interaktiv elementlar qo‘shilishi talab etiladi.
 Ekspertiza va muhokamalar – ta’lim materiallari rasmiy veb-saytlarda
joylashtirilib, kamida ikki hafta davomida jamoatchilik muhokamasidan
o‘tkaziladi.
 Tanlov va nashr jarayonlari – eng maqbul materiallarni tanlash uchun
ochiq tanlovlar o‘tkazilib, g‘olib bo‘lgan nashriyotlar bilan shartnomalar tuziladi.
Yuqoridagi huquqiy hujjatlar O‘zbekistonda ta’lim materiallarini sifat
jihatdan takomillashtirishga qaratilganligi bilan dolzarb ahamiyatga ega. Bugungi
kunda yangi o‘quv-metodik materiallarni ishlab chiqish, ekspertizadan o‘tkazish va
nashr qilish jarayonlari yanada tizimli shakllanib bormoqda. Ta’lim materiallarini
tanlash, tayyorlash va qo‘llash jarayoni ta’lim sifatini oshirishda muhim ahamiyat
kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi hukumati bu borada qator qarorlar qabul
qilgan bo‘lib, ular ta’lim resurslarini zamonaviy talablar asosida ishlab chiqish va
keng jamoatchilik muhokamasidan o‘tkazish imkonini beradi. Shunday qilib,
ta’lim materiallarini yaratish va joriy etish jarayoni uzluksiz rivojlanib, yangilanib
borishi kerak.
Kurs ishining maqsadi. Boshlang‘ich ta’lim jarayonida ta’lim
materiallarini tanlash, tayyorlash va qo‘llashning ilmiy-metodik asoslarini
o‘rganish hamda ularning samaradorligini oshirish yo‘llarini aniqlashdan iborat.
O‘quvchilarning bilim olish jarayonini sifatli tashkil etish uchun qo‘llaniladigan
materiallarning didaktik xususiyatlari, ularni tanlash mezonlari, ishlab chiqish va
samarali qo‘llash usullari tahlil qilinadi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalardan
foydalangan holda ta’lim materiallarini takomillashtirish, ularni interfaol va
innovatsion metodlar asosida dars jarayoniga integratsiya qilish imkoniyatlari
4

o‘rganiladi. Ushbu tadqiqot natijalari boshlang‘ich ta’lim sifati va samaradorligini
oshirishga xizmat qiladi.
Kurs ishining vazifalari:
 Boshlang‘ich ta’limda ta’lim materiallarining ahamiyatini va ularning
didaktik xususiyatlarini o‘rganish.
 Ta’lim materiallarini tanlash mezonlarini aniqlash va ularning
o‘quvchilarga mosligini tahlil qilish.
 Ta’lim materiallarini tayyorlashda zamonaviy texnologiyalardan
foydalanish imkoniyatlarini o‘rganish.
 Dars jarayonida ta’lim materiallarini samarali qo‘llash usullarini
aniqlash.
 Ta’lim materiallarining o‘quvchilarning bilim olish jarayoniga ta’sirini
baholash.
 Ta’lim materiallarini takomillashtirish va yangilash bo‘yicha tavsiyalar
ishlab chiqish.
Kurs ishining predmeti. Boshlang‘ich ta’lim jarayonida ta’lim
materiallarini tanlash, tayyorlash va qo‘llash jarayonining ilmiy-metodik asoslari
hamda ularning samaradorligini oshirishga qaratilgan usullarini o‘rganish.
Kurs ishining obyekti. Boshlang‘ich ta’lim jarayonida ta’lim
materiallarining tanlanishi, tayyorlanishi va qo‘llanilishi bilan bog‘liq pedagogik
jarayonlar hamda ularning samaradorligi.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
5

I-BOB. TA ’ LIM MATERIALLARINI TANLASH VA TAYYORLASH
1.1. Ta’lim materiallarining mohiyati va turlari
Ta’lim jarayoni samaradorligini oshirish va o‘quvchilarning bilim olish
jarayonini osonlashtirish uchun turli xil ta’lim materiallari qo‘llaniladi. Ushbu
materiallar ta’lim berish jarayonining muhim qismi bo‘lib, ular o‘qituvchi va
o‘quvchilarga bilimlarni samarali o‘zlashtirishga yordam beradi. Ta’lim
materiallari pedagogik jarayonning ajralmas qismi bo‘lib, o‘quvchilarga bilim
olish, uni mustahkamlash va amaliyotda qo‘llash imkoniyatini yaratadi.
Zamonaviy ta’lim jarayonida didaktik materiallarning ahamiyati ortib, ularning
turlari va funksional jihatlari kengayib bormoqda.
Ta’lim materiallarining asosiy vazifalari :
1. Bilim berish . Ta’lim materiallari yangi bilimlarni o‘quvchilarga yetkazish
vositasi hisoblanadi. Darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari, ilmiy maqolalar va elektron
resurslar orqali o‘quvchilar turli fanlar bo‘yicha zarur nazariy va amaliy bilimlarni
egallaydi. 3
2. Tushuntirish va mustahkamlash. Murakkab tushunchalarni
o‘quvchilarga oddiy va tushunarli shaklda yetkazish uchun turli vizual va interfaol
materiallardan foydalaniladi. Shu jumladan, diagrammalar, grafiklar, jadval va
3
Педагогика: Учебное пособие / В.А. Сластенин, И.Ф. Исаев, Е.Н. Шиянов. – М.: Академия, 2016.
6

tasvirlar muhim ahamiyat kasb etadi. Mustahkamlash bosqichida esa mashqlar,
testlar va amaliy topshiriqlar orqali bilimlar qayta ko‘rib chiqiladi. 4
3. Motivatsiyani oshirish . Rivojlangan mamlakatlarning ta’lim tizimida
ta’lim materiallaridan foydalanish motivatsiya va o‘quvchilarning darsga bo‘lgan
qiziqishini oshirishda muhim vosita hisoblanadi. Vizual va interfaol ta’lim
materiallari (masalan, video darslar, animatsiyalar, elektron kitoblar)
o‘quvchilarning e’tiborini jalb qilib, bilimlarni yaxshiroq o‘zlashtirishga yordam
beradi. 5
4. Ijodiy fikrlashni rivojlantirish . Turli xil didaktik materiallar yordamida
o‘quvchilarning mustaqil fikrlash va kreativ yondashuv ko‘nikmalari
rivojlantiriladi. Masalan, muammoli ta’lim materiallari, loyihaviy usullar va tajriba
asosidagi topshiriqlar o‘quvchilarni yangi yechimlarni izlashga undaydi. 6
5. Amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish. Amaliy mashg‘ulotlar va
laboratoriya ishlarida ta’lim materiallari muhim rol o‘ynaydi. Masalan, tajriba
jihozlari, interfaol doskalar va boshqa innovatsion vositalar yordamida o‘quvchilar
nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘ladi. 7
Ta’lim materiallari o‘quv jarayonining samaradorligini oshirishda muhim
ahamiyat kasb etadi. Ular o‘quvchilarga bilim berish, tushuntirish va
mustahkamlash, motivatsiyani oshirish, ijodiy fikrlashni rivojlantirish hamda
amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish kabi vazifalarni bajarishda beqiyos ahamiyatga
ega. Zamonaviy ta’lim jarayonida interfaol va raqamli ta’lim resurslaridan
foydalanish pedagogik jarayonni yanada samarali va qiziqarli qilish imkonini
beradi.
Boshlang‘ich ta’limda ishlatiladigan materiallar o‘quvchilarning yosh
xususiyatlari, qabul qilish qobiliyatlari va didaktik ehtiyojlarini inobatga olgan
holda tanlanadi. Ular o‘quvchilarning bilim olish jarayonini yengillashtiradi,
qiziqishlarini oshiradi va o‘quv faoliyatining samaradorligini ta’minlaydi. Darslik
4
Мирзаахмедова Д.И. Педагогика. – Т.: Фан, 2020.
5
Беспалько В.П. Основы теории педагогических систем. – М.: Изд-во МГУ, 2017.
6
Жанпеисов К. Развитие творческого мышления в образовательном процессе. – Алматы: КазНУ, 2019
7
Абдуллаева М. Интерактивные технологии в образовательном процессе. – Т.: Узбекистон Миллий
Университети, 2021.
7

va qo‘llanmalar boshlang‘ich sinflar uchun o‘quv dasturiga muvofiq ishlab
chiqiladi va o‘quvchilarga ma’lum fan bo‘yicha tizimli bilim berish uchun xizmat
qiladi. Darsliklar bolalarning yoshiga mos, tushunarli va qiziqarli bo‘lishi lozim.
Ularda soddalashtirilgan matnlar, rangli tasvirlar, amaliy topshiriqlar hamda ijodiy
vazifalar bo‘lishi talab etiladi. O‘quv qo‘llanmalar esa darsliklarni to‘ldiruvchi
manba sifatida foydalaniladi va mavzularni chuqurroq o‘zlashtirishga xizmat
qiladi.
O‘quvchilarning mustaqil ishlashi uchun mo‘ljallangan ish daftarlari ham
boshlang‘ich ta’limda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ular orqali bolalar mustaqil
fikrlash va ijodiy yondashuv ko‘nikmalarini rivojlantiradilar. Didaktik materiallar
boshlang‘ich ta’lim jarayonida ko‘proq amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish va
nazariy bilimlarni mustahkamlash uchun qo‘llaniladi. Kartochkalar matematik
misollar, harflar, so‘z boyligini oshirish va mantiqiy fikrlashni rivojlantirish uchun
ishlatiladi. O‘yin shaklidagi materiallar krossvordlar, rebuslar, mantiqiy jumboqlar
hamda konstruktiv o‘yinlar bolalarning bilimlarni oson va qiziqarli tarzda
o‘zlashtirishlariga yordam beradi. Modellar va maketlar biologiya, geografiya va
boshqa tabiiy fanlar bo‘yicha tushunchalarni aniq tasavvur qilishga yordam
beradigan hajmli shakllar qo‘llaniladi. Zamonaviy ta’lim jarayonida raqamli
texnologiyalar tobora keng qo‘llanilmoqda. Elektron ta’lim materiallari
o‘quvchilarning bilim olish jarayonini interfaol va samarali qiladi. Interfaol
taqdimotlar PowerPoint, Prezi yoki boshqa multimedia vositalar yordamida dars
jarayonlarini vizual va dinamik tarzda tashkil qilish imkonini beradi.
Elektron darsliklar va ilovalar zamonaviy texnologiyalar yordamida ishlab
chiqilgan elektron kitoblar va o‘quv dasturlari bo‘lib, masalan, “Bilimdon” yoki
“O‘yin orqali o‘rganamiz” kabi ilovalar boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun juda
foydalidir. Virtual laboratoriyalar fizika va kimyo darslarida tajribalar o‘tkazish
imkonini beruvchi interfaol dasturlar hisoblanadi. Onlayn ta’lim platformalari esa
boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun Khan Academy Kids, Coursera Kids,
Duolingo ABC kabi o‘quv platformalari orqali o‘z bilimlarini rivojlantirish uchun
8

keng qo‘llaniladi. Ko‘rgazmali materiallar vizual axborotni qabul qilishni
osonlashtiradi va tushunchalarni chuqurroq o‘zlashtirishga yordam beradi.
Diagrammalar va jadvallar matematik formulalar, tabiiy jarayonlar va turli
tushunchalarni ko‘rsatishda qo‘llaniladi. Rasmlar va plakatlar san’at, tarix, ona tili
va atrof-muhit fanlarida qo‘llaniladi. Videolar va animatsiyalar murakkab
mavzularni tushuntirishda foydalaniladi, ayniqsa, tabiiy va ijtimoiy fanlar bo‘yicha
tushunchalarni interfaol tarzda yoritib beradi.
Boshlang‘ich ta’lim jarayonida turli ta’lim materiallaridan foydalanish
o‘quvchilarning qiziqishini oshirish, bilimlarni samarali yetkazish va ularni chuqur
o‘zlashtirishga imkon yaratadi. Kitoblar, didaktik vositalar, elektron resurslar va
ko‘rgazmali materiallar birgalikda qo‘llanilganda ta’lim jarayoni yanada boyib,
bolalarning rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Zamonaviy pedagogik
yondashuvlarda an’anaviy va raqamli vositalarni uyg‘unlashtirish ta’lim
samaradorligini oshirishning eng muhim yo‘llaridan biri hisoblanadi.
Ta’lim materiallarining o‘quvchilar psixologiyasiga mosligi va didaktik
xususiyatlari . Ta’lim materiallari o‘quvchilarning yosh va psixologik
xususiyatlariga mos ravishda ishlab chiqilishi lozim. Ular bolaning bilish
faoliyatini qo‘llab-quvvatlab, o‘quv jarayonining samaradorligini oshirishga
xizmat qilishi kerak. O‘quvchilarning psixologik va pedagogik xususiyatlarini
hisobga olgan holda tanlangan ta’lim materiallari bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini
tezlashtiradi va ta’lim sifati oshishiga yordam beradi.
1. Yosh xususiyatlariga moslik. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun
materiallar oddiy, tushunarli, rang-barang va qiziqarli bo‘lishi kerak. Chunki bu
yoshdagi bolalar asosan vizual va tasviriy materiallarni yaxshi qabul qiladi.
Shuning uchun o‘quv qo‘llanmalari, darsliklar va didaktik materiallar bolalar
dunyoqarashiga mos bo‘lishi lozim. Tadqiqotlarga ko‘ra, rangli rasmlar, interfaol
mashqlar va o‘yin uslubidagi topshiriqlar bolalarning e’tiborini jalb qilishga va
materialni yaxshi o‘zlashtirishga yordam beradi.
9

2. Didaktik talablar. Ta’lim materiallari ilmiy asoslangan, tizimli va
bosqichma-bosqich rivojlantiruvchi bo‘lishi kerak. Didaktik mezonlarga javob
beruvchi materiallar o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini mustahkamlashga
xizmat qiladi. Masalan, ta’lim jarayonida konstruktiv yondashuvni qo‘llash, ya’ni
o‘quvchilar o‘z tajribasi orqali bilimlarni o‘zlashtirishi muhimligini ta’kidlaydi.
Shu sababli, boshlang‘ich sinflarda ishlatiladigan darsliklar ham o‘quvchilarning
yoshiga mos bo‘lishi bilan birga, mantiqiy bog‘langan bo‘lishi lozim.
3. O‘quvchilarning qobiliyatlarini rivojlantirish. Materiallar bolaning
tahliliy fikrlashini, mustaqil o‘rganish ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam
berishi kerak. Masalan, ochiq savollar, muammoli vaziyatlar, ijodiy topshiriqlar
bolalarning qiziqishini oshiradi va ularning intellektual rivojlanishiga ijobiy ta’sir
qiladi. Interfaol ta’lim usullarining o‘quvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyatini
rivojlantirishdagi ahamiyatini ta’kidlagan.
4. Interfaollik. Materiallar o‘quvchilarni dars jarayonida faol ishtirok
etishga undashi kerak. Masalan, o‘yin shaklidagi topshiriqlar, muhokamalar,
tajribalar va interfaol mashg‘ulotlar bolalarning qiziqishini oshiradi. Ko‘plab
tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, interfaol metodlar yordamida o‘tilgan darslar
an’anaviy darslarga qaraganda samaraliroq bo‘ladi. Shu sababli, elektron
darsliklar, videodarslar va virtual laboratoriyalar kabi texnologiyalarni qo‘llash
boshlang‘ich ta’limda juda muhimdir.
5. Axborotni yetkazish uslubi. Materiallar juda murakkab bo‘lmasligi,
balki qiziqarli hikoyalar, misollar, she’rlar yoki multfilmlar orqali tushuntirilishi
lozim. Tadqiqotlarga ko‘ra, bolalar ertak va hikoyalarga asoslangan materiallarni
tezroq tushunadi va eslab qoladi. Masalan, matematika darslarida murakkab
misollar o‘rniga hikoyaviy masalalardan foydalanish tavsiya etiladi.
6. Tarbiyaviy ahamiyati. Ta’lim materiallari faqatgina bilim berish bilan
cheklanmay, balki axloqiy qadriyatlarni shakllantirish, bolalarni ijtimoiy hayotga
tayyorlash, vatanparvarlik, insoniylik, mehr-oqibat kabi fazilatlarni rivojlantirishga
xizmat qilishi lozim. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ta’lim-
10

tarbiya tizimini yanada takomillashtirish” haqidagi qarorlarida ta’lim jarayonida
milliy va umuminsoniy qadriyatlarni singdirish muhimligi ta’kidlanadi. Ta’lim
materiallari o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos bo‘lishi, didaktik
tamoyillarga javob berishi, interfaol yondashuv asosida ishlab chiqilishi va
tarbiyaviy ahamiyat kasb etishi lozim. Shundagina ta’lim samaradorligi ortadi va
o‘quvchilar dars jarayonida faol ishtirok etishadi.
1.2. Ta’lim materiallarini tanlash mezonlari.
Ta’lim materiallarini tanlashda bir qator muhim mezonlar mavjud bo‘lib,
ular o‘quv jarayonining samaradorligini oshirish va o‘quvchilarning bilim olish
jarayonini yengillashtirishga xizmat qiladi. To‘g‘ri tanlangan materiallar nafaqat
o‘quvchilarning bilim darajasini oshirish, balki ularning mantiqiy fikrlashini
rivojlantirish, qiziqishini kuchaytirish va ta’lim jarayonini interfaol holga keltirish
uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Har qanday ta’lim materiali o‘quv dasturi
va pedagogik maqsadlarga muvofiq ravishda tanlanishi lozim. Ta’lim jarayoni
oldindan belgilangan o‘quv reja va standartlar asosida tashkil etilgani sababli,
ishlatiladigan materiallar ham ushbu dastur talablariga mos bo‘lishi zarur. O‘quv
materiallarini tanlashda o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, bilim darajasi, ilgari
o‘zlashtirgan mavzulari va psixologik xususiyatlari inobatga olinishi kerak.
Ta’lim jarayonida o‘qituvchining asosiy vazifalaridan biri o‘quv dasturiga
mos keladigan, o‘quvchilarning qiziqishi va ehtiyojlariga javob bera oladigan
hamda ularning fikrlash qobiliyatini rivojlantiradigan materiallarni tanlashdir.
Bunday materiallar quyidagi tamoyillarga javob berishi kerak:
 Mavzularning o‘quv dasturiga mosligi. O‘quv materiali o‘quv
dasturining maqsad va vazifalariga javob berishi kerak. Masalan, boshlang‘ich
11

sinflarda matematika darslari uchun tanlangan masalalar va misollar
o‘quvchilarning hozirgi bilim darajasiga mos bo‘lishi lozim. Agar material juda
murakkab bo‘lsa, o‘quvchilar uni tushunishda qiyinchiliklarga duch kelishi
mumkin. Shuning uchun o‘qituvchi darslik, qo‘llanma va boshqa materiallarni
tanlashda ularning davlat ta’lim standartlariga mos kelishiga e’tibor qaratishi
lozim.
 O‘quvchilarning bilim darajasiga mosligi. O‘quv materiallari
o‘quvchilarning avvalgi bilimlari bilan bog‘liq bo‘lishi va yangi mavzuni
tushunishga yordam berishi kerak. Masalan, boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga
sonlarni qo‘shish va ayirishni tushuntirish uchun dastlab bir va ikkita raqamli
sonlar ustida ishlash, keyinchalik esa uchta raqamli sonlar bilan ishlashga o‘tish
tavsiya etiladi. Bu jarayon "yaqin rivojlanish zonasi" tamoyiliga asoslanib amalga
oshiriladi (Vygotskiy, 1978).
 Nazariy va amaliy muvozanat. O‘quv materiallari nazariy bilim bilan
cheklanmasligi, balki amaliy topshiriqlar, tajribalar, loyihaviy ishlar bilan
boyitilishi lozim. Chunki faqat nazariy bilimlar bilan cheklanish o‘quvchilarning
mustaqil fikrlash va muammolarni hal qilish qobiliyatini rivojlantirishga to‘siq
bo‘lishi mumkin. Masalan, matematika darsida nazariy tushunchalarni o‘rganish
bilan birga, amaliy masalalar yechish, jismoniy tajribalar o‘tkazish yoki guruh
bo‘lib ishlash orqali bilimlarni chuqurlashtirish mumkin.
Ta’lim materiallarini tanlashda milliy o‘quv dasturlariga va davlat ta’lim
standartlariga amal qilish muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 6-apreldagi "Umumiy o‘rta ta’lim davlat ta’lim
standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida"gi 8
qaroriga muvofiq, o‘quv materiallari ta’lim
mazmuni, metodik tamoyillar va o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos
ravishda ishlab chiqilishi kerak. O‘quv materiallarini tanlashda zamonaviy
texnologiyalardan foydalanish ham katta ahamiyatga ega. Masalan, elektron
darsliklar, interfaol taqdimotlar va multimediya vositalari yordamida o‘quvchilar
8
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 6-apreldagi "Umumiy o‘rta ta’lim davlat ta’lim
standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida"gi qarori
12

mavzularni yanada oson va qiziqarli tarzda o‘zlashtirishlari mumkin. Ayniqsa,
STEM (science, technology, engineering, mathematics) yo‘nalishidagi fanlar
bo‘yicha interfaol metodlardan foydalanish o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini
rivojlantirishga xizmat qiladi.
O‘quvchilarning yosh xususiyatlari va qiziqishlarini hisobga olish.
Bolalar turli yosh davrlarida turlicha fikrlaydi, bilish jarayoni har xil kechadi. Shu
sababli, tanlangan o‘quv materiallari o‘quvchilarning yoshiga mos bo‘lishi,
ularning qiziqishini oshirishi va o‘zlashtirish darajasiga mos kelishi kerak. Yosh
xususiyatlarini inobatga olgan holda ishlab chiqilgan ta’lim materiallari
o‘quvchilarning ta’lim jarayonida faol ishtirok etishiga, o‘quv motivatsiyasining
oshishiga hamda materialni tezroq o‘zlashtirishiga yordam beradi.
Ta’lim materiallarini tanlashda yosh xususiyatlarini inobatga olish quyidagi
tamoyillarga asoslanadi:
 Vizual va interfaol materiallardan foydalanish. Boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari ko‘proq tasviriy va interfaol materiallar orqali ta’lim olishga moyil
bo‘ladilar. Masalan, rasmlar, animatsiyalar, videolar, interfaol o‘yinlar va
qo‘llanmalardan foydalanish ularning materialni chuqurroq tushunishiga yordam
beradi. Piaget (1952) tadqiqotlariga ko‘ra, 7 yoshgacha bo‘lgan bolalar konkret
operatsiyalar bosqichida bo‘lib, vizual va amaliy ko‘rinishda taqdim etilgan
materiallarni yaxshiroq o‘zlashtiradilar 9
.
 Tushunarli va oddiy til. O‘quv materiallari bolalar yoshiga mos
keladigan darajada oddiy va tushunarli bo‘lishi kerak. Juda murakkab iboralar,
ilmiy atamalar yoki ortiqcha nazariy ma’lumotlar kichik yoshdagi o‘quvchilar
uchun tushunarsiz bo‘lishi mumkin. Masalan, boshlang‘ich sinflarda "suvning
holatlari" mavzusi tushuntirilayotganda ilmiy tilda izohlash o‘rniga, oddiy misollar
orqali (muz, suv va bug‘) tushuntirish maqsadga muvofiqdir.
 O‘yin elementlarini qo‘shish. Didaktik o‘yinlar va qiziqarli topshiriqlar
bolalar uchun samarali o‘quv vositasi hisoblanadi. Bruner (1966) ta’kidlaganidek,
o‘yin orqali o‘rganish bolalarning tabiiy bilish qiziqishini oshiradi va yangi
9
Piaget, J. (1952). The Origins of Intelligence in Children. New York: Norton. (85-bet).
13

bilimlarni mustahkamlashga yordam beradi. Masalan, "Kim tezroq javob beradi?"
yoki "Topishmoqlar orqali o‘rganamiz" kabi interfaol o‘yinlar dars jarayonini
jonlantiradi 10
.
 Bolalarning qiziqishlarini e’tiborga olish. Turli yoshdagi o‘quvchilar
turli mavzularga qiziqadilar. Masalan, kichik yoshdagi bolalar ertak va hikoyalarga
qiziqish bildiradilar, shu sababli ularning o‘quv materiallariga ko‘proq badiiy
komponentlar qo‘shish tavsiya etiladi. O‘smir yoshdagi o‘quvchilar esa ilmiy
faktlarga ko‘proq e’tibor qaratadilar, shuning uchun yuqori sinflar uchun tarixiy,
biologik yoki texnologik tajribalar bilan bog‘liq materiallar samarali bo‘ladi.
Amaliy misol. Boshlang‘ich sinflar uchun tabiatshunoslik fanidan
“Mavsumiy o‘zgarishlar 11
” mavzusini o‘qitishda quyidagi usullar samarali bo‘lishi
mumkin:
 Rangli tasvirlar va infografikalardan foydalanish.
 Haqiqiy misollar bilan tushuntirish (masalan, kuzda daraxt barglarining
sarg‘ayishi va to‘kilishini kuzatish).
 Qisqa videolar yoki multfilmlar orqali mavzuni mustahkamlash.
 O‘quvchilarga kuz faslida tabiatda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar haqida
shaxsiy kuzatuvlarini yozdirish.
Shu kabi yondashuvlar o‘quvchilarning materialni qiziqish bilan
o‘zlashtirishiga va chuqurroq tushunishiga xizmat qiladi.
O‘quv materiallari ilmiy asoslangan va ishonchli bo‘lishi lozim. Noto‘g‘ri
yoki eskirgan ma’lumotlar o‘quvchilarda noto‘g‘ri tushunchalar shakllanishiga
sabab bo‘lishi mumkin. Shu sababli, har qanday o‘quv materiali fan asoslariga mos
kelishi, ishonchli manbalarga tayangan holda tuzilishi va zamonaviy talablarga
javob berishi kerak. Ilmiylik ta’lim jarayonining asosiy talablaridan biri bo‘lib,
o‘quvchilarga aniq va tasdiqlangan bilim berish uchun zarurdir. Barcha darslik va
qo‘llanmalar tegishli fan sohasida olib borilgan ilmiy tadqiqotlarga asoslangan
bo‘lishi, noto‘g‘ri yoki tasdiqlanmagan ma’lumotlarni o‘z ichiga olmasligi lozim.
10
Bruner, J. (1966). Toward a Theory of Instruction. Cambridge, MA: Harvard University Press. (112-bet).
11
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. (2020). "Boshlang‘ich ta’lim metodikasi". Toshkent: Ma’naviyat.
(69-bet).
14

O‘quv materiallarining ilmiyligi ularning fan asoslariga mos kelishida
namoyon bo‘ladi. Masalan, tabiiy fanlar bo‘yicha darsliklar yoki qo‘llanmalar
ilmiy tajribalar va kuzatuvlarga asoslanishi, ilmiy izlanishlar bilan tasdiqlangan
ma’lumotlarni o‘z ichiga olishi zarur. Kimyo yoki fizika fanlarida eskirgan yoki
noto‘g‘ri nazariyalardan foydalanish o‘quvchilarning ilmiy tafakkuriga salbiy ta’sir
ko‘rsatishi, ular tomonidan noto‘g‘ri xulosalar chiqarilishiga olib kelishi mumkin.
Matematik formulalar yoki biologiya qonuniyatlari kabi ilmiy asosga ega bo‘lgan
mavzularda xatolarga yo‘l qo‘ymaslik muhim ahamiyatga ega.
O‘quv materiallari ishonchli manbalarga asoslangan bo‘lishi kerak. Ular
ilmiy maqolalar, akademik tadqiqotlar, rasmiy darsliklar va ishonchli internet
resurslari yordamida tayyorlanishi lozim. Ishonchsiz manbalardan olingan yoki
ilmiy jihatdan tasdiqlanmagan ma’lumotlar o‘quvchilarning bilimiga zarar
yetkazishi mumkin. Masalan, tarixiy jarayonlarni yoritishda faqat bitta nuqtai
nazarga asoslangan materiallardan foydalanish o‘quvchilarga subyektiv tasavvur
shakllantirishi mumkin. Shu sababli, barcha dars materiallari ishonchli va nufuzli
manbalardan olinishi kerak. Akademik maqolalar, ilmiy nashrlar, xalqaro
tashkilotlar tomonidan e’lon qilingan hisobotlar va rasmiy ta’lim darsliklari
ishonchli manba sifatida foydalanilishi mumkin.
O‘quv materiallari dalillarga asoslangan bo‘lishi lozim. Barcha ma’lumotlar
statistik yoki eksperimental tadqiqotlar bilan tasdiqlangan bo‘lishi kerak. Agar
o‘quv materiallari ilmiy dalillarga tayanmasa, o‘quvchilar mavzuni chuqur
tushunishda qiynalishi mumkin. Ilmiy tadqiqotlar orqali tasdiqlangan nazariyalar
va faktlar o‘quv materiallariga kiritilishi kerak. Masalan, ekologiya bo‘yicha
materiallar global iqlim o‘zgarishlari haqidagi so‘nggi ilmiy tadqiqotlarga
asoslanishi, matematik formulalar esa amaliy misollar bilan mustahkamlanishi
zarur. Mayer (2001) tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, vizual
va statistik ma’lumotlar bilan boyitilgan materiallar o‘quvchilarning bilimni
yaxshiroq o‘zlashtirishiga yordam beradi 12
.
12
Mayer, R. E. (2001). Multimedia Learning. Cambridge University Press.
15

O‘quv materiallari dolzarb bo‘lishi ham muhimdir. Hozirgi davr talablari va
zamonaviy texnologiyalar bilan bog‘liq bo‘lgan o‘quv materiallari o‘quvchilarga
yangilangan va foydali bilim berish imkoniyatini yaratadi. Masalan, elektron
darsliklar, video darslar va interfaol ilovalar bilan integratsiyalangan ta’lim
materiallari o‘quvchilarga yangi bilimlarni samarali o‘zlashtirishga yordam beradi.
Hozirgi kunda raqamli texnologiyalar o‘quv jarayonida keng qo‘llanilmoqda,
shuning uchun o‘quv materiallari zamonaviy elektron vositalarga moslashtirilishi
lozim. Elektron ta’lim platformalaridan foydalanish, video darsliklar va interfaol
ilovalarni tatbiq etish o‘quvchilarning qiziqishini oshiradi va ta’lim
samaradorligini oshiradi. Hozirgi davr talablari bilan mos kelish ham
dolzarblikning muhim mezonidir. Masalan, ekologiya bo‘yicha materiallar global
ekologik muammolarni aks ettirishi, atrof-muhitni muhofaza qilish va barqaror
rivojlanish masalalariga e’tibor qaratilishi zarur. Ijtimoiy fanlar bo‘yicha o‘quv
materiallari esa jamiyatdagi hozirgi muammolar va ularning yechimlariga oid
dolzarb ma’lumotlarni o‘z ichiga olishi kerak. Masalan, zamonaviy iqtisodiyot
darslarida raqamli iqtisodiyot, blokcheyn texnologiyalari va sun’iy intellektning
iqtisodiy jarayonlarga ta’siri haqida ma’lumot berish maqsadga muvofiqdir.
Amaliy misol sifatida tarix darslarini keltirish mumkin. Tarix darslarida
eskirgan yoki siyosiy jihatdan bir tomonlama yondashuvga asoslangan
materiallardan foydalanish o‘rniga, xalqaro tarixiy tadqiqotlar va ishonchli
manbalarga asoslangan resurslardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Masalan,
turli davlatlarning mustaqillik jarayonlari bo‘yicha bir necha ishonchli manbalar
solishtirilishi mumkin. Bu esa o‘quvchilarga kengroq dunyoqarashga ega bo‘lishga
yordam beradi. Shuningdek, rasmiy arxiv hujjatlari, xalqaro ilmiy nashrlar va
tarixiy hujjatlar asosida ma’lumotlar berilishi lozim. Ilmiy, ishonchli va dolzarb
materiallardan foydalanish o‘quvchilarning to‘g‘ri va asosli bilimlarga ega
bo‘lishiga yordam beradi. Ilmiy mezonlarga javob bermaydigan yoki eskirgan
ma’lumotlar esa noto‘g‘ri tushunchalar shakllanishiga olib kelishi mumkin. Shu
sababli, o‘qituvchilar o‘quv materiallarini tanlashda ishonchli manbalarga
16

tayangan holda ularning dolzarbligini muntazam yangilab borishlari lozim. O‘quv
materiallari ilmiy mezonlarga javob berishi, dolzarb bo‘lishi va o‘quvchilarga real
hayot bilan bog‘langan bilim berishi zarur.
1.3. Ta ’ lim materiallarini tayyorlash usullari
Ta’lim materiallarini tayyorlash usullari o‘qitish samaradorligini oshirish,
o‘quvchilarning bilim olish jarayonini qulay va tushunarli qilish uchun muhim
ahamiyatga ega. Zamonaviy pedagogik yondashuvlar va texnologiyalar ta’lim
materiallarini yaratishda yangi imkoniyatlar ochib beradi . Ta’lim jarayonida
o‘qituvchi asosiy subyekt bo‘lib, uning zimmasiga nafaqat bilim berish, balki
samarali didaktik materiallar yaratish vazifasi ham yuklatilgan. Didaktik
materiallar ta’limning mazmunini boyitish, o‘quvchilar bilimini mustahkamlash va
ularning darsga bo‘lgan qiziqishini oshirish uchun muhim vosita hisoblanadi.
O‘qituvchi ushbu materiallarni ishlab chiqishda quyidagi jihatlarga alohida e’tibor
qaratishi lozim.
Birinchidan, o‘quvchilarning ehtiyojlari va qiziqishlarini hisobga olish zarur.
Har bir yosh toifasi va o‘quvchilar guruhining ta’limga bo‘lgan qiziqishi har xil
bo‘lib, boshlang‘ich sinflarda ta’lim materiallari ko‘proq vizual va interfaol
usullarga asoslangan bo‘lishi lozim. Masalan, rasmlar, rangli diagrammalar,
animatsiyalar va turli o‘yin elementlari o‘quvchilarning materialni yaxshiroq
tushunishiga yordam beradi. Katta yoshdagi o‘quvchilar uchun esa tahliliy va ilmiy
materiallarni taqdim etish muhim bo‘lib, bunda statistik ma’lumotlar, grafiklar va
mavzuga oid tadqiqot natijalari kiritilishi lozim. Shu bilan birga, didaktik
17

materiallarni ishlab chiqishda har bir fan xususiyatlarini inobatga olish ham talab
etiladi 13
.
Ikkinchidan, o‘qituvchi didaktik tamoyillarga rioya qilishi zarur.
Didaktikaning asosiy tamoyillaridan biri ilmiylik bo‘lib, taqdim etilayotgan
material ilmiy asoslangan va ishonchli bo‘lishi kerak. Masalan, dars jarayonida
foydalaniladigan ma’lumotlar aniq manbalarga asoslanishi va so‘nggi ilmiy
izlanishlar bilan bog‘liq bo‘lishi lozim. Shuningdek, tizimlilik tamoyili bo‘yicha
ta’lim materiallari o‘quvchilarning bilim olish jarayoniga mos ravishda,
bosqichma-bosqich shakllantirilishi kerak. Bu esa o‘quvchilarga murakkab
bilimlarni oson o‘zlashtirish imkoniyatini beradi.
Didaktikaning yana bir muhim tamoyili bu faollik bo‘lib, o‘quvchilar
mustaqil fikrlashga, muammolarni hal qilishga va ijodiy yondashishga undalishi
lozim. Shuning uchun ham ta’lim materiallari faqatgina nazariy ma’lumotlardan
iborat bo‘lmay, balki turli mashqlar, muammoli vaziyatlar va savol-javoblardan
tashkil topishi kerak. Ko‘rgazmalilik tamoyili esa vizual vositalardan foydalanishni
nazarda tutadi. Statistik ma’lumotlar, jadval va diagrammalar, interfaol taqdimotlar
va video materiallar o‘quvchilarning bilim olish jarayonini yanada osonlashtiradi.
Shu bilan birga, hayotiylik tamoyili asosida o‘qituvchi o‘quvchilarga real hayot
bilan bog‘liq misollar keltirishi, kasbiy faoliyatga doir tajribalar asosida ta’lim
materiallarini ishlab chiqishi maqsadga muvofiqdir 14
.
Uchinchidan, zamonaviy innovatsion yondashuvlardan foydalanish
o‘qituvchi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda an’anaviy uslublar
bilan birga, yangi pedagogik texnologiyalar ham keng qo‘llanilmoqda. Masalan,
loyiha asosida o‘qitish usuli orqali o‘quvchilar mustaqil tadqiqot olib borish va o‘z
xulosalarini shakllantirishga o‘rganadilar. Muammoli ta’lim esa o‘quvchilarda
mustaqil tahlil qilish va muammolarni hal etish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Interfaol metodlar, jumladan, rolli o‘yinlar, guruhli ishlar va onlayn testlar ta’lim
samaradorligini oshiradi. Zamonaviy raqamli texnologiyalar ta’lim materiallarini
13
Axmedov R. Pedagogik texnologiyalar va ta’lim tizimidagi innovatsiyalar. – Toshkent: O‘zbekiston Milliy
Universiteti nashriyoti, 2021. 132-bet.
14
Vahobov A., Rahmonov B. Didaktikaning nazariy asoslari. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. 67-bet.
18

tayyorlashda keng imkoniyatlar taqdim etadi. Elektron darsliklar, interfaol
taqdimotlar, video va audio materiallar yordamida ta’lim jarayonini yanada
samarali qilish mumkin. Masalan, Google Classroom, Kahoot!, Quizlet kabi
onlayn platformalar o‘quvchilarning bilimlarini sinash va mustahkamlashda qo‘l
keladi. Shu bilan birga, virtual laboratoriyalar va simulyatsiyalar tabiiy fanlar
bo‘yicha eksperimentlarni xavfsiz va samarali o‘tkazishga imkon yaratadi.
O‘qituvchi didaktik materiallarni yaratishda faqatgina an’anaviy uslublar bilan
cheklanmay, zamonaviy pedagogik texnologiyalar va innovatsion yondashuvlardan
foydalanishi zarur. Bu nafaqat o‘quvchilarning ta’lim olish jarayonini qiziqarli va
samarali qiladi, balki ularning mustaqil fikrlash va amaliy bilimlarni hayotda
qo‘llay olish ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi.
Zamonaviy texnologiyalar yordamida materiallar tayyorlash. Bugungi
kunda axborot texnologiyalari ta’lim jarayonida keng qo‘llanilmoqda. Zamonaviy
vositalar yordamida ta’lim materiallarini tayyorlash quyidagi usullar orqali amalga
oshiriladi:
a) Elektron darsliklar va raqamli materiallar. An’anaviy qog‘oz
shaklidagi darsliklardan tashqari, elektron darsliklar va interfaol ta’lim materiallari
keng qo‘llanilmoqda. Elektron darsliklarning afzalliklari:
 Oson yangilanadi va zamonaviy ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi.
 O‘quvchilar uchun qulay bo‘lib, istalgan vaqtda foydalanish mumkin.
 Matn, rasm, video va audio materiallarni birlashtirish imkoniyatiga ega.
 O‘quvchilarning o‘zlashtirish jarayonini kuzatish va baholash imkonini
yaratadi.
Misol sifatida Moodle, Google Classroom, Khan Academy, Coursera singari
platformalarni keltirish mumkin. Ushbu platformalar o‘qituvchilarga turli interfaol
testlar, video darslar va qo‘shimcha o‘quv resurslarini yaratish va tarqatish
imkonini beradi.
b) Interfaol ta’lim vositalari. Interfaol vositalar yordamida materiallar
yanada qiziqarli va tushunarli bo‘ladi. Quyidagi texnologiyalar keng qo‘llaniladi:
19

 Interfaol doskalar – o‘quvchilarga vizual va amaliy mashg‘ulotlar
o‘tkazish imkoniyatini beradi. Masalan, Smart Board, Promethean kabi qurilmalar
yordamida dars jarayoni yanada jonli va qiziqarli bo‘ladi.
 Mobil ilovalar – turli fanlar bo‘yicha o‘quv ilovalari mavjud bo‘lib,
o‘quvchilar ulardan mustaqil ravishda foydalanishi mumkin. Quizlet, Duolingo,
Photomath singari ilovalar ayniqsa samarali hisoblanadi.
 Virtual va kengaytirilgan reallik (VR/AR) – biologiya, fizika va
geografiya kabi fanlarda murakkab tushunchalarni tushuntirish uchun foydali.
Google Expeditions, Merge Cube, zSpace kabi vositalar o‘quvchilarga amaliy
bilim berishda samarali hisoblanadi.
c) Animatsiya va multimedia vositalari. Animatsiyalar va videolar ta’lim
jarayonini yanada jonlantiradi. Masalan:
 Powtoon, Animaker – animatsion dars materiallari tayyorlash uchun qulay
vositalar. Ushbu ilovalar yordamida harakatlanuvchi grafikalar bilan tushuntirish
mumkin.
 YouTube ta’lim kanallari – o‘quvchilar uchun vizual ta’lim resurslari
bo‘lib, turli fanlar bo‘yicha bepul video darslarni taqdim etadi. Masalan, TED-Ed,
CrashCourse, Khan Academy kanallari samarali resurs hisoblanadi.
 Canva, Prezi – interfaol taqdimot va slaydlar yaratish uchun ishlatiladigan
zamonaviy vositalar. Canva vizual dizaynni oson va intuitiv tarzda yaratish
imkonini bersa, Prezi esa dinamik va ta’sirchan taqdimotlar tayyorlash imkonini
beradi.
Zamonaviy texnologiyalar yordamida didaktik materiallar yaratish ta’lim
jarayonini innovatsion yondashuvlar asosida tashkil etish imkonini beradi.
Elektron darsliklar, interfaol ta’lim vositalari hamda animatsiya va multimedia
resurslari o‘quvchilar uchun qiziqarli, interfaol va samarali ta’lim muhitini
yaratadi. O‘qituvchilar ushbu texnologiyalardan foydalanish orqali dars jarayonini
yanada samarali tashkil etishlari mumkin 15
.
15
Muminov R. Axborot texnologiyalari va ta’lim tizimi. – Toshkent: Innovatsion ta’lim markazi, 2022. 143-bet.
20

Materiallarni vizual va audio shakllarda taqdim etish usullari ta’lim
jarayonida o‘quvchilarning bilimni samarali o‘zlashtirishiga yordam beradi. Vizual
va audio vositalardan foydalanish dars jarayonini yanada qiziqarli va interfaol
qilishga imkon beradi. Vizual materiallar ta’lim jarayonida muhim o‘rin tutadi,
chunki inson miyasi vizual axborotni tezroq qabul qiladi va qayta ishlaydi.
Diagrammalar, grafikalar, jadvallar, infografikalar va ko‘rgazmali tajribalar
murakkab ma’lumotlarni sodda va tushunarli tarzda yetkazish imkonini beradi.
Masalan, diagrammalar murakkab jarayonlarning bosqichlarini tasvirlash uchun
ishlatilsa, jadvallar katta hajmdagi ma’lumotlarni tizimli ravishda taqdim etishga
yordam beradi. Infografikalar esa statistik ma’lumotlarni vizual tarzda ifodalash
orqali tushunishni yengillashtiradi. Ko‘rgazmali tajribalar esa ayniqsa tabiiy fanlar
bo‘yicha laboratoriya mashg‘ulotlarini yanada qiziqarli qilishga xizmat qiladi.
Shuningdek, interfaol xaritalar geografiya va tarix darslarida o‘quvchilarga
joylashuv va tarixiy jarayonlarni yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Vizual
materiallar tayyorlashda MindMeister, Lucidchart, Piktochart kabi xizmatlardan
foydalanish mumkin.
Audio materiallar esa eshitish orqali bilim olishni kuchaytiradi va
o‘quvchilarga mustaqil ta’lim olish imkonini yaratadi. Podcastlar dars mavzulari
bo‘yicha tushuntirishlar berishda, audiokitoblar esa matnlarni o‘qish uchun qulay
alternativ sifatida ishlatiladi. Interfaol ovozli topshiriqlar esa ovozli buyruqlar va
izohlar bilan o‘quv jarayonini boyitadi. Bu turdagi ta’lim resurslaridan foydalanish
orqali o‘quvchilar darslarni istalgan joyda va vaqtda tinglash imkoniyatiga ega
bo‘ladilar. Masalan, Audible, Google Podcasts, Spotify Education kabi
platformalar bu jarayonda katta yordam berishi mumkin. Vizual va audio
materiallar o‘quvchilarni o‘qish jarayoniga faol jalb qiladi, ularning qiziqishini
oshiradi va turli o‘rganish uslublariga mos keladigan ta’lim usullarini taqdim etadi.
Shuning uchun zamonaviy ta’lim jarayonida ushbu vositalardan foydalanish
samaradorlikni oshirishning muhim shartlaridan biridir 16
.
16
Jalolov J. O‘qitish jarayonida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish. – Buxoro: Buxoro davlat
universiteti, 2020. 67-bet.
21

BIRINCHI BOB BO‘YICHA XULOSA
Ta’lim materiallarini tanlash va tayyorlash jarayoni o‘quv jarayonining
samaradorligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu bobda ta’lim
materiallarining mohiyati, turlari, tanlash mezonlari va tayyorlash usullari keng
yoritildi. Ta’lim materiallari o‘quvchilarga bilim berish, ularning fikrlash
qobiliyatini rivojlantirish va mustaqil ta’lim olish jarayonini qo‘llab-quvvatlash
uchun ishlatiladi. Ular bosma materiallar (darsliklar, qo‘llanmalar, ilmiy
maqolalar), raqamli resurslar (elektron darsliklar, onlayn kurslar), vizual va audio
materiallar (diagrammalar, infografikalar, podcastlar) kabi turlarga ajratiladi. Har
bir material turi o‘zining o‘quv jarayonidagi o‘rniga ega bo‘lib, o‘quvchilarning
ehtiyojlariga qarab tanlanishi kerak.
Ta’lim materiallarini tanlashda muayyan mezonlarga amal qilish zarur.
Jumladan, ilmiy asoslanganlik, moslik, qiziqarlilik, interfaollik, tushunarlilik va
yangilanish imkoniyati asosiy mezonlar hisoblanadi. Ushbu mezonlar ta’lim
materiallarining sifatini oshirish va o‘quvchilarning bilimni samarali
o‘zlashtirishiga yordam beradi. Materiallarni tayyorlashda esa o‘qituvchining roli
katta bo‘lib, u didaktik tamoyillarga asoslanishi lozim. Innovatsion yondashuvlar,
zamonaviy texnologiyalardan foydalanish, interfaol vositalardan foydalanish ta’lim
samaradorligini oshirishda muhim omillar sanaladi. Bugungi kunda elektron
22

darsliklar, interfaol platformalar, multimedia vositalari kabi zamonaviy
texnologiyalar ta’lim jarayonini yanada boyitishga xizmat qiladi.
Xulosa qilib aytganda, ta’lim materiallarini tanlash va tayyorlash jarayoni
puxta o‘ylangan yondashuvni talab qiladi. O‘quvchilarning ehtiyojlari va
zamonaviy pedagogik texnologiyalarni hisobga olgan holda ishlab chiqilgan
materiallar ta’lim sifati va samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
II-BOB. TA’LIM MATERIALLARINI QO'LLASH VA ULARNING
SAMARADORLIGINI BAHOLASH
2.1. Ta ’ lim materiallarini dars jarayonida qo ‘ llash usullari
Ta’lim materiallarini samarali qo‘llash o‘quvchilarning bilim olish
jarayonini osonlashtiradi, ularning faolligini oshiradi va tushunchalarni chuqurroq
anglashiga yordam beradi. Zamonaviy ta’lim jarayonida an’anaviy va innovatsion
metodlarni uyg‘unlashtirish, interfaol yondashuvlarni joriy etish hamda kompyuter
va multimedia texnologiyalaridan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Ta’lim
jarayonida an’anaviy va innovatsion metodlarning uyg‘unlashuvi o‘quvchilarning
bilim olish samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
An’anaviy metodlar – bu ko‘proq o‘qituvchi faoliyatiga asoslangan
yondashuvlar bo‘lib, ma’ruza, ko‘rgazmali usul va mustaqil kitob bilan ishlash
orqali o‘quvchilarga bilim beriladi 17
.
Innovatsion metodlar esa o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini
rivojlantirishga yo‘naltirilgan bo‘lib, muammoli ta’lim, loyiha usuli va refleksiv
yondashuvlar orqali amalga oshiriladi 18
.
17
Xoliqberdiyev B. Ta’lim metodlari va ularning rivojlanishi. – Toshkent: O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi,
2020. – 45-bet.
18
Karimov U. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. – 72-bet.
23

Ma’ruza usuli nazariy tushunchalarni aniq bayon qilish uchun muhim
hisoblanadi, biroq u o‘quvchilarning faol ishtirokini talab qilmaydi. Shu sababli,
bu usuldan foydalanganda interfaol usullar bilan boyitish lozim 19
.
Ko‘rgazmali usul vizual axborotni qabul qilishni osonlashtiradi, ayniqsa
fanlarga oid grafik va diagrammalar bilan ishlashda samarali 20
. Kitob bilan ishlash
esa mustaqil bilim olish ko‘nikmalarini rivojlantiradi va chuqur o‘rganish imkonini
beradi.
Innovatsion metodlar esa o‘quvchilarning mustaqil tafakkurini
rivojlantirishga xizmat qiladi. Masalan, muammoli ta’lim jarayonida o‘quvchilarga
muayyan muammolar qo‘yilib, ular mustaqil yoki jamoaviy tarzda yechim izlashga
undaladi. Bu metod o‘quvchilarning tahliliy fikrlashini rivojlantiradi va fanga
bo‘lgan qiziqishini oshiradi 21
.
Loyiha asosida o‘qitish – o‘quvchilarning ilmiy-tadqiqot olib borishiga
imkon yaratib, ularga mavzuni o‘z nuqtai nazaridan o‘rganish imkoniyatini
beradi 22
.
Refleksiv metodlar esa dars yakunida o‘quvchilarga o‘z fikrlarini ifodalash
va natijalarini muhokama qilish imkonini beradi, bu esa ularning mustaqil fikrlash
va o‘z-o‘zini baholash qobiliyatini rivojlantiradi 23
.
An’anaviy va innovatsion metodlarning uyg‘unlashuvi har xil o‘quv
uslublariga ega o‘quvchilar uchun samarali ta’lim muhiti yaratishga xizmat qiladi.
Shu sababli, dars jarayonida an’anaviy yondashuvlarning tahliliy va tushuntirish
elementlarini interfaol metodlar bilan boyitish lozim. Shuningdek, loyihaviy va
muammoli ta’lim texnologiyalarini qo‘llash o‘quvchilarning faolligini oshirib,
ularni bilimlarni amaliyotga tatbiq etishga undaydi. Interfaol metodlar va o‘yin
texnologiyalaridan foydalanish ta’lim jarayonini yanada samarali va qiziqarli
qilishga xizmat qiladi. Bu usullar orqali o‘quvchilar faollashib, mavzularni yanada
chuqur o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
19
Nazarov I. O‘qitish metodlari va texnologiyalari. – Toshkent: O‘qituvchi, 2019. – 35-bet.
20
Jo‘rayev A. Ta’lim tizimida innovatsion yondashuvlar. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2021. – 88-bet.
21
Rahmonov S. Muammoli ta’lim asoslari. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2017. – 59-bet.
22
Hasanov T. Loyiha asosida o‘qitish metodlari. – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2020. – 120-bet.
23
Sodiqov M. Pedagogik innovatsiyalar. – Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2022. – 102-bet.
24

Interfaol metodlar o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi muloqotni
kuchaytirib, o‘quv jarayonini faol o‘rganish tamoyiliga asoslaydi. Masalan, klaster
usuli orqali o‘quvchilar mavzu bo‘yicha o‘z fikrlarini mustaqil ifoda etib,
umumlashtirish ko‘nikmalarini rivojlantiradilar. Aqliy hujum esa m uammoli
savollar asosida erkin fikrlashni rag‘batlantirib, o‘quvchilarning kreativ tafakkurini
shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. "Fikrlar doirasi" usuli orqali esa o‘quvchilar
guruhlarga bo‘lingan holda muhokamalar olib borib, umumiy xulosa chiqaradilar.
Bundan tashqari, jadval bilan ishlash interfaol metodlardan biri bo‘lib,
o‘quvchilarga taqqoslash, tahlil qilish va umumlashtirish imkonini beradi. Ushbu
metod ayniqsa, tabiiy fanlar va ijtimoiy fanlarda samarali qo‘llaniladi.
O‘yin texnologiyalaridan foydalanish esa o‘quvchilarni motivatsiyalash va
o‘quv jarayonini yanada jonlantirishda katta ahamiyat kasb etadi. Rol o‘ynash
o‘yinlari adabiyot, tarix va iqtisodiyot kabi fanlarda keng qo‘llanilib,
o‘quvchilarning mavzuga nisbatan qiziqishini oshiradi. Simulyatsion o‘yinlar esa
iqtisodiyot, biznes va tabiiy fanlarni tushuntirishda qo‘llanilib, murakkab
jarayonlarni amaliyot bilan bog‘lash imkonini yaratadi. Krossvord va viktorinalar
o‘quvchilar bilimini mustahkamlash va ularda musobaqa ruhini uyg‘otishda
muhim sanaladi. Gamifikatsiya texnologiyalari esa ta’lim jarayonida motivatsiyani
oshirish uchun reyting tizimlari , mukofotlar va virtual ballar kabi elementlardan
foydalanishni nazarda tutadi 24
.
Kompyuter va multimedia vositalaridan foydalanish zamonaviy ta’lim
jarayonining ajralmas qismiga aylanib bormoqda. Ushbu texnologiyalar dars
jarayonini yanada interfaol, samarali va qiziqarli qilishga yordam beradi.
Kompyuter va multimedia vositalari yordamida o‘quvchilar mavzularni chuqurroq
o‘zlashtirishi, mustaqil ta’lim olish imkoniyatiga ega bo‘lishi va bilimlarini
amaliyotga tadbiq etishi mumkin. Kompyuter texnologiyalari ta’lim jarayonini
raqamlashtirish va samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Onlayn ta’lim
platformalari keng qo‘llanilmoqda. Google Classroom, Moodle, Khan Academy,
Coursera kabi platformalar yordamida masofaviy ta’limni yo‘lga qo‘yish va
24
Sodiqov M. Gamifikatsiya va ta’lim texnologiyalari. – Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2022. – 125-bet.
25

mustaqil o‘rganish imkoniyatini yaratish mumkin. Bu platformalar orqali
o‘qituvchilar topshiriqlarni berish, testlar tuzish, natijalarni baholash va
o‘quvchilar bilan interfaol muloqot olib borish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Elektron darsliklar va testlar esa o‘quvchilarga bosma kitoblarga bog‘lanmagan
holda ta’lim olishga yordam beradi. Raqamli darsliklar matn, rasm, audio va video
materiallar bilan boyitilgan bo‘lib, o‘quvchilarga materiallarni yanada yaxshiroq
tushunish imkoniyatini beradi. Avtomatlashtirilgan test tizimlari orqali esa
o‘quvchilar o‘z bilimlarini mustaqil baholash va xatolar ustida ishlash
imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Sun’iy intellekt asosida yaratilgan ta’lim dasturlari ta’lim jarayoniga
innovatsion yondashuvni joriy qilishga yordam beradi. Chatbotlar va sun’iy
intellekt yordamida ishlaydigan ta’lim assistentlari o‘quvchilarga individual tarzda
yondashib, ularning o‘zlashtirish darajasiga mos tarzda topshiriqlar va
tushuntirishlar beradi. Masalan, AI-assistentlar o‘quvchilarning qaysi mavzularni
yaxshi tushunmaganini aniqlab, ularning bilimlarini mustahkamlashga qaratilgan
qo‘shimcha materiallar taqdim etadi.
Multimedia vositalari ham ta’lim jarayonining ajralmas qismiga aylanib
bormoqda. Interfaol taqdimotlar yordamida mavzularni jonli va qiziqarli
tushuntirish mumkin. Microsoft PowerPoint, Prezi va Canva kabi dasturlar orqali
vizual va dinamik taqdimotlar tayyorlanib, o‘quvchilarning diqqatini jalb qilish va
ularning mavzuni chuqurroq o‘zlashtirishiga yordam beriladi. Shuningdek,
animatsiya va video darslardan foydalanish ham samarali hisoblanadi. Powtoon,
Animaker va boshqa dasturlar orqali turli mavzular bo‘yicha tushuntiruvchi
videolar tayyorlanib, o‘quvchilarga qiziqarli va tushunarli formatda taqdim etiladi.
YouTube platformasi esa onlayn darslarni joylashtirish va ulardan keng
foydalanish imkonini beradi. Virtual va kengaytirilgan reallik texnologiyalari
ta’lim jarayonini tubdan o‘zgartirmoqda. Biologiya, fizika, tarix va boshqa
fanlarda 3D modellar va simulyatsiyalar yordamida o‘quvchilarni real tajribaga
yaqin sharoitda o‘qitish mumkin. Masalan, biologiya darslarida inson organizmi
26

tuzilishini virtual reallik ko‘zoynaklari orqali ko‘rib o‘rganish, fizika darslarida esa
murakkab tajribalarni virtual muhitda bajarish mumkin. Kengaytirilgan reallik
texnologiyalari esa bosma darsliklar bilan birga ishlatilishi va turli vizual
ob’ektlarni jonlantirish imkonini beradi. Kompyuter va multimedia vositalari
o‘quvchilarga mavzularni nafaqat o‘qish yoki tinglash, balki ko‘rish, tajriba qilish
va mustaqil o‘rganish imkonini beradi. Bu esa ularning ta’lim jarayoniga
qiziqishini oshiradi, bilimlarini yanada mustahkam qiladi va amaliyotga tadbiq
etish imkonini beradi. Zamonaviy texnologiyalar ta’lim sifati va samaradorligini
oshirishda muhim vosita bo‘lib, kelajakda ular yanada keng qo‘llanilishi
kutilmoqda.
2.2. Ta ’ lim materiallarining samaradorligini baholash
Ta'lim jarayonining muvaffaqiyatli bo‘lishi ko‘p jihatdan uning
samaradorligini baholashga bog‘liq. Samaradorlikni baholash orqali ta'lim
materiallarining o‘quvchilarga qanday ta’sir qilayotganini, bilim darajasining
qanchalik oshayotganini va ta’lim usullarining nechog‘liq samarali ekanini
aniqlash mumkin. Baholash jarayoni nafaqat o‘quvchilarning bilimini sinash, balki
o‘qituvchining metodlarini takomillashtirish va o‘quv jarayonini yanada samarali
qilishga xizmat qiladi.
O‘quvchilarning bilimini tekshirish va baholash usullari.
O‘quvchilarning bilim darajasini tekshirish va baholash ta’lim jarayonining muhim
qismi hisoblanadi. Bu jarayon o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini aniqlash,
ularning bilim va ko‘nikmalarini baholash hamda o‘qitish sifatini oshirishga
xizmat qiladi. An’anaviy va zamonaviy baholash usullari orqali ta’lim
samaradorligini oshirish mumkin 25
.
An’anaviy baholash usullari. An’anaviy baholash usullari o‘qitish
jarayonida uzoq yillardan beri qo‘llanib kelinadi va o‘quvchilarning bilim
darajasini tekshirishda ishonchli vositalardan biri hisoblanadi. Ushbu usullar
quyidagilardan iborat:
25
Nazarov I. Ta’limda raqamli texnologiyalar. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2019. – 102-bet.
27

 Yozma nazorat ishlari – O‘quvchilarning mavzu bo‘yicha egallagan
bilimlarini mustaqil ifodalash imkonini yaratadi. Bu usul ularning yozma nutqini
rivojlantirish, aniq fikrlash qobiliyatini oshirish va mantiqiy xulosalar chiqarish
ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam beradi.
 Og‘zaki savol-javob – O‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarga beriladigan
savollar orqali ularning mavzuni qanchalik tushunganligi baholanadi. Bu usul
o‘quvchilarning tezkor fikrlash, og‘zaki nutqini rivojlantirish va muloqot
ko‘nikmalarini oshirishga xizmat qiladi.
 Test sinovlari – O‘quvchilarning bilim darajasini qisqa vaqt ichida
aniqlash imkonini beradi. Testlar yopiq (variantli javoblar), ochiq (mustaqil
javoblar) va kombinatsiyalangan shakllarda tuzilishi mumkin. Ular vaqtni tejash
bilan birga natijalarni obyektiv baholash imkoniyatini yaratadi.
 Referatlar va loyihalar – O‘quvchilarning mustaqil izlanish, axborot
to‘plash, tahlil qilish va xulosa chiqarish qobiliyatini rivojlantiradi. Ushbu usul
orqali o‘quvchilarning mavzuga bo‘lgan qiziqishi va ilmiy izlanish malakalari
oshadi.
Zamonaviy baholash usullari. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar
rivojlanishi natijasida baholash usullari ham takomillashib bormoqda. Interfaollik,
texnologiyalardan foydalanish va o‘quvchilarning individual rivojlanishini
baholash zamonaviy yondashuvning asosiy xususiyatlaridir. Ushbu usullar
quyidagilardan iborat:
 Elektron test tizimlari – Kompyuter dasturlari yoki onlayn platformalar
orqali bilimni avtomatlashtirilgan tarzda tekshirish va natijalarni tezkor baholash
imkonini beradi. Masalan, Quizizz, Kahoot, Google Forms kabi platformalar
o‘quvchilarning bilimini baholashda keng qo‘llaniladi.
 Portfolio baholash – O‘quvchilarning yutuqlari, ijodiy ishlari va
loyihalarini tizimli tarzda jamlab borish orqali ularning rivojlanish dinamikasini
kuzatish usuli hisoblanadi. Bu baholash usuli o‘quvchilarning ijodkorlik va o‘z-
o‘zini rivojlantirishga bo‘lgan motivatsiyasini oshiradi.
28

 Interfaol topshiriqlar – O‘yin elementlari, muammoli vaziyatlar va
guruhiy ishlar orqali o‘quvchilarning bilimini baholashga xizmat qiladi. Ushbu
usul o‘quvchilarning faolligini oshirish va ularga real hayotga yaqin vaziyatlarni
hal qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish imkoniyatini beradi.
 O‘zaro baholash va o‘z-o‘zini baholash – O‘quvchilarga o‘z bilim
darajalarini tahlil qilish va xatolar ustida ishlash imkonini yaratadi. Bunda
o‘quvchilar bir-birlarining ishlari bo‘yicha fikr bildiradilar yoki o‘z natijalarini
mustaqil tahlil qilib, o‘zlarini baholaydilar. Bu usullar ta’lim jarayonining
samaradorligini oshirish bilan birga, o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan
motivatsiyasini kuchaytiradi va ularning mustaqil ta’lim olish qobiliyatini
rivojlantirishga yordam beradi.
Ta’lim materiallarining o‘quvchilarning qiziqish va motivatsiyasiga
ta’siri. Ta’lim jarayonida foydalaniladigan materiallar o‘quvchilarning bilim
olishga bo‘lgan qiziqishini oshirish yoki kamaytirishda muhim rol o‘ynaydi.
Samarali ta’lim materiallari o‘quvchilarning individual ehtiyojlari, qobiliyatlari va
qiziqishlarini hisobga olgan holda ishlab chiqilishi lozim. Qiziqarli, tushunarli va
interfaol materiallar o‘quvchilarning motivatsiyasini oshirishga xizmat qiladi, bu
esa ularning ta’lim jarayonida faol ishtirok etishini ta’minlaydi.
Ta’lim materiallarining samaradorligi o‘quvchilarning yoshiga, bilim
darajasiga va shaxsiy qiziqishlariga mos bo‘lishiga bog‘liq. O‘quvchilarga
tushunarli, vizual jihatdan boyitilgan va interfaol usullarga asoslangan materiallar
ularning diqqatini jamlashga yordam beradi. Matnlarning qiziqarli tilda yozilishi,
mavzularning amaliy hayot bilan bog‘lanishi va o‘yin elementlarining qo‘llanilishi
o‘quvchilarning motivatsiyasini oshirishga xizmat qiladi. Vizual va interfaol
elementlarning ta’lim materiallarida qo‘llanilishi bilim olish jarayonini yanada
samarali qiladi. Diagrammalar, jadvallar, infografikalar va animatsiyalar orqali
murakkab tushunchalarni soddalashtirish mumkin. Videodarslar, interfaol elektron
darsliklar va simulyatsiyalar o‘quvchilarga mavzuni yanada chuqurroq tushunish
29

imkonini yaratadi. Masalan, fizik tajribalar yoki kimyoviy reaksiyalarni vizual
tarzda ko‘rsatish orqali o‘quvchilar mavzuni amalda his qilishadi 26
.
Ta’lim materiallari hayotiy misollar va muammoli vaziyatlarga asoslangan
bo‘lsa, o‘quvchilar uni osonroq qabul qiladi. Nazariy bilimlar bilan amaliy
mashg‘ulotlarni uyg‘unlashtirish orqali ta’lim jarayonining samaradorligini
oshirish mumkin. Masalan, iqtisodiy fanlar o‘qitilayotganda real biznes holatlari
tahlil qilinsa yoki matematika fanida kundalik hayotdagi hisob-kitob misollaridan
foydalanilsa, o‘quvchilar uchun mavzu yanada tushunarli bo‘ladi. Gamifikatsiya
elementlaridan foydalanish o‘quvchilarning darsga bo‘lgan ishtiyoqini oshiradi.
O‘yin elementlari ta’lim jarayonini yanada qiziqarli va motivatsion qiladi.
Masalan, dars jarayonida raqobat muhiti yaratish, ball tizimi orqali rag‘batlantirish
yoki topshiriqlarni bosqichma-bosqich bajarish o‘quvchilarni yanada faol bo‘lishga
undaydi. Virtual laboratoriyalar va simulyatsiyalar orqali o‘quvchilar real tajribalar
o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘lishadi, bu esa ularning mustaqil fikrlash va
muammoni hal qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. O‘quvchilar ko‘pincha o‘zlari
uchun qiziqarli bo‘lgan materiallarni tezroq o‘zlashtiradilar. Shu sababli, ta’lim
materiallari real hayot bilan bog‘langan, interfaol va ijodiy bo‘lishi lozim. Rasm,
video, audio va interfaol texnologiyalardan foydalanish orqali ta’lim jarayonini
yanada samarali tashkil etish mumkin. Shuningdek, muhokama va guruhiy ishlar
orqali o‘quvchilarga o‘z fikrlarini ifodalash imkoniyatini berish ularning ishtirokini
oshirishga yordam beradi. Ta’lim materiallarining o‘quvchilarning qiziqish va
motivatsiyasiga ta’siri katta. O‘quvchilar qanchalik faol ishtirok etsa va material
qanchalik tushunarli, qiziqarli bo‘lsa, ularning bilim olishga bo‘lgan ishtiyoqi
shunchalik ortadi. Zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan foydalanish, mavzularni
hayotiy misollar bilan boyitish va gamifikatsiya elementlarini kiritish orqali ta’lim
samaradorligini oshirish mumkin.
O‘qituvchining fikr-mulohazalari va o‘quvchilarning fikrlarini tahlil
qilish. Ta’lim jarayonining samaradorligini oshirish uchun o‘qituvchining fikr-
mulohazalari va o‘quvchilarning fikrlarini tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Bu
26
Rahmonov S. Elektron ta’lim va uni rivojlantirish yo‘llari. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2018. – 94-bet.
30

jarayon orqali dars metodlarining qanchalik samarali ekani, o‘quvchilarning darsga
bo‘lgan munosabati va ularga qanday yondashuv samarali bo‘lishi mumkinligi
aniqlanadi.
O‘qituvchi tomonidan baholash. O‘qituvchi dars jarayonida qo‘llanilgan
metodlarni tahlil qilib, ularning samaradorligini baholaydi. Quyidagi usullar orqali
dars natijalari tahlil qilinadi:
 Dars natijalarini tahlil qilish – O‘quvchilarning dars davomida egallagan
bilim darajasi baholanadi va kerakli takomillashtirishlar kiritiladi.
 Qiyinchiliklarni aniqlash – O‘quvchilarning tushunmagan yoki qiyinchilik
tug‘dirgan mavzularini aniqlash va ularga individual yondashuv asosida yordam
berish.
 Metodik yondashuvlarni takomillashtirish – Qo‘llangan ta’lim
metodlarining qanchalik samarali ekanini baholash va natijaga qarab ularni
yaxshilash yoki o‘zgartirish.
 Refleksiya va tahlil – O‘qituvchi o‘z darslarini qayta ko‘rib chiqib,
qanday o‘zgarishlar kiritish mumkinligini aniqlaydi.
O‘quvchilarning fikrlarini tahlil qilish. O‘quvchilarning fikrlarini
o‘rganish orqali ta’lim jarayoniga bo‘lgan munosabatni va darslarga bo‘lgan
qiziqishni baholash mumkin. Buning uchun quyidagi usullardan foydalaniladi:
 Anonim so‘rovnomalar – O‘quvchilar o‘z fikrlarini ochiq va to‘g‘ridan-
to‘g‘ri bildira olishi uchun anonim so‘rovnomalar orqali ularning dars jarayoni
haqida fikrlari o‘rganiladi.
 Interfaol savollar va muhokamalar – O‘quvchilarning fikrlarini bilish
uchun dars davomida yoki undan keyin interfaol usullardan foydalanish. Masalan,
jamoaviy muhokamalar, fikr almashish platformalari yoki interaktiv testlar.
 Motivatsiya darajasini baholash – O‘quvchilarning darsga bo‘lgan
ishtiyoqi va motivatsiyasini tahlil qilish orqali dars usullarini moslashtirish.
 O‘quvchilarning faol ishtirokini tahlil qilish – Ularning dars jarayonidagi
faolligi, savollarga javob berishi va ijodiy yondashuv darajasi o‘rganiladi.
31

O‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi muloqot. O‘qituvchi va o‘quvchilar
o‘rtasida doimiy fikr almashinuvi ta’lim jarayonini yanada samarali qilishga
yordam beradi. O‘qituvchi o‘quvchilarning ehtiyojlarini tushunib, ularga mos
ta’lim materiallarini ishlab chiqishi mumkin. O‘quvchilar esa o‘z fikrlarini
bildirgan holda, dars jarayonining yanada qiziqarli va samarali bo‘lishiga hissa
qo‘shadi. Natijada, ta’lim jarayoni takomillashtiriladi, o‘quvchilarning bilim olish
darajasi oshadi va dars samaradorligi yaxshilanadi. Shu sababli, o‘qituvchi doimiy
ravishda o‘z fikrlarini tahlil qilib, o‘quvchilarning fikrlarini inobatga olishga
intilishi lozim.
2.3. Ta’lim materiallarini takomillashtirish va yangilash
Ta’lim samaradorligini oshirish va o‘quvchilar bilimini mustahkamlash
uchun ta’lim materiallarini muntazam ravishda qayta ko‘rib chiqish va
takomillashtirish zarur. Bunda o‘quvchilarning fikr-mulohazalarini inobatga olish,
zamonaviy ta’lim tendentsiyalariga mos keluvchi innovatsion yondashuvlardan
foydalanish hamda xorijiy tajribalarni o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘quvchilarning fikr-mulohazalari asosida ta’lim materiallarini yangilash eng
samarali usullardan biridir. O‘quvchilar materialni qanday tushunayotganini, qaysi
mavzular ularga qiyinchilik tug‘dirayotganini tahlil qilish orqali darsliklar va
qo‘shimcha resurslarni moslashtirish mumkin. Anonim so‘rovnomalar, interaktiv
muloqot va muhokamalar orqali o‘quvchilarning dars jarayoni haqidagi fikrlari
yig‘ilib, ularning ehtiyojlariga javob beradigan o‘quv resurslari ishlab chiqiladi.
Zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan foydalanish ham ta’lim materiallarini
takomillashtirishning muhim qismi hisoblanadi. Raqamli texnologiyalar yordamida
materiallarni yanada tushunarli va qiziqarli qilish mumkin. Masalan, interaktiv
darsliklar, animatsion tushuntirishlar, videodarslar va virtual laboratoriyalar orqali
o‘quvchilar mavzuni chuqurroq o‘zlashtirishlari mumkin. Shu bilan birga,
gamifikatsiya – ta’limga o‘yin elementlarini kiritish – orqali o‘quvchilarning
motivatsiyasini oshirish va dars jarayonini yanada qiziqarli qilish mumkin. Test
32

sinovlarini raqamlashtirish, elektron baholash tizimlarini joriy etish
o‘quvchilarning bilim darajasini aniq va tezkor baholash imkonini beradi 27
.
O‘quv materiallarini takomillashtirishda xorijiy tajribalarni o‘rganish va
ulardan samarali foydalanish muhim ahamiyatga ega. Jahon tajribasidan kelib
chiqib, rivojlangan mamlakatlarning ilg‘or ta’lim dasturlari va metodikasi tahlil
qilinib, ularning eng samarali jihatlarini o‘zbek ta’lim tizimiga moslashtirish
mumkin. Xalqaro baholash tizimlari, masalan, PISA, TIMSS kabi standartlar
asosida test topshiriqlarini ishlab chiqish va o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasini
xalqaro mezonlarga mos ravishda baholash ta’lim sifatini oshirishga yordam
beradi. Shu bilan birga, xorijiy adabiyotlar, ilmiy maqolalar va darsliklar tarjima
qilinib, mahalliy ta’lim dasturlariga kiritilishi o‘quvchilarning bilim salohiyatini
yanada kengaytiradi. Ta’lim materiallarini takomillashtirish jarayonida ularning
mazmuni va shakliga ham e’tibor berish lozim. O‘quvchilarning yoshi va bilim
darajasiga mos materiallar ishlab chiqilishi zarur. Mavzular sodda, tushunarli tilda
bayon qilinib, amaliy misollar va hayotiy vaziyatlar bilan boyitilishi kerak. Ta’lim
materiallari faqat nazariy bilimlarni emas, balki amaliy ko‘nikmalarni ham
shakllantirishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Chunki o‘quvchilar real hayotda duch
keladigan muammolarni hal qilish ko‘nikmalarini egallashlari muhim 28
.
Ta’lim materiallarini takomillashtirishda doimiy monitoring va tahlil olib
borish lozim. Yangi kiritilgan o‘zgarishlar qanchalik samarali ekanini aniqlash
uchun tajriba sinovlari o‘tkazilib, o‘qituvchilar va o‘quvchilarning fikrlari asosida
materiallar yana qayta ko‘rib chiqiladi. Natijada ta’lim materiallari muntazam
ravishda rivojlanib boradi va o‘quvchilarning ehtiyojlariga to‘liq javob beradigan
darajaga yetadi. Ta’lim materiallarini zamonaviylashtirish va takomillashtirish
orqali o‘quvchilarning ta’lim jarayoniga bo‘lgan qiziqishi ortadi, ularning bilim
olishga bo‘lgan motivatsiyasi oshadi va natijada ta’lim samaradorligi sezilarli
darajada yaxshilanadi.
27
Yo‘ldoshev, Q., Usmonboeva, M., & Sultonov, X. (2019). Ta’lim jarayonida innovatsion texnologiyalar.
Toshkent: Fan va texnologiya nashriyoti. 96-bet.
28
Hasanboyeva, G., & Tojiboyev, M. (2021). Pedagogik innovatsiyalar: nazariya va amaliyot. Toshkent:
Innovatsion rivojlanish markazi. 153-bet.
33

IKKINCHI BOB BO‘YICHA XULOSA
Ta’lim materiallarini samarali qo‘llash va ularning natijadorligini baholash
ta’lim jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Ushbu bobda ta’lim materiallarini
dars jarayonida qo‘llash usullari, ularning samaradorligini baholash va
takomillashtirish yo‘llari keng tahlil qilindi. Dars jarayonida ta’lim materiallarini
qo‘llashning turli metodlari mavjud bo‘lib, ularning tanlovi o‘quvchilarning yoshi,
bilim darajasi va darsning mazmuniga bog‘liq. Innovatsion texnologiyalar,
interfaol metodlar, vizual va amaliy vositalar ta’lim jarayonining samaradorligini
oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. O‘quvchilarning materialni yaxshiroq
tushunishi uchun grafik, audio, video hamda interaktiv elementlardan keng
foydalanish zarur.
Ta’lim materiallarining samaradorligini baholash jarayonida o‘qituvchi va
o‘quvchilar fikr-mulohazalari muhim o‘rin tutadi. Dars natijalari, o‘quvchilarning
faolligi, test natijalari va ularning fikrlari asosida ta’lim materiallarining qanchalik
samarali ekanligi aniqlanadi. O‘qituvchilar tomonidan muntazam monitoring va
tahlil olib borilishi ta’lim jarayonini takomillashtirishga imkon beradi. Ta’lim
materiallarini yangilash va takomillashtirish jarayoni uzluksiz bo‘lishi lozim.
Zamonaviy ta’lim tendensiyalari, xorijiy tajribalar va o‘quvchilarning ehtiyojlarini
inobatga olgan holda materiallarni qayta ko‘rib chiqish muhimdir. Raqamli
34

texnologiyalar va interfaol platformalardan foydalanish orqali ta’lim materiallari
yanada qiziqarli va samarali bo‘lishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, ta’lim materiallarini dars jarayonida to‘g‘ri qo‘llash,
ularning samaradorligini baholash va muntazam takomillashtirish ta’lim sifati va
o‘quvchilarning bilim darajasini oshirishga xizmat qiladi. Zamonaviy pedagogik
yondashuvlar va innovatsion texnologiyalarni keng qo‘llash orqali o‘quvchilarning
qiziqishi va motivatsiyasini oshirish mumkin.
XULOSA
Ta’lim materiallarini tanlash, tayyorlash va qo‘llash boshlang‘ich ta’lim
jarayonining asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, uning sifati o‘quvchilarning bilim olish
jarayoniga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu kurs ishida ta’lim materiallarining
mohiyati, ularni tanlash mezonlari, tayyorlash usullari, qo‘llash metodlari va
samaradorligini baholash usullari chuqur tahlil qilindi. Ta’lim materiallari ta’lim
jarayonida muhim o‘rin tutadi va ularning turli shakllari mavjud. Boshlang‘ich
ta’limda kitoblar, didaktik vositalar, elektron resurslar kabi materiallar keng
qo‘llaniladi. Ushbu materiallar o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga, psixologik
holatiga va ta’lim dasturiga mos bo‘lishi kerak.
Ta’lim materiallarini tanlash jarayonida o‘quv dasturiga muvofiqlik,
o‘quvchilarning qiziqishlari va ehtiyojlarini inobatga olish, materiallarning ilmiy
asoslanganligi va dolzarbligi kabi mezonlar muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘quvchilarning rivojlanishiga mos kelmaydigan materiallar dars samaradorligiga
salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ta’lim materiallarini tayyorlashda o‘qituvchining
roli juda katta. U didaktik materiallarni o‘quvchilarning ehtiyojlariga mos ravishda
shakllantirishi va zamonaviy texnologiyalardan foydalanib, interaktiv va
35

multimediaviy ta’lim vositalarini yaratishi kerak. Shuningdek, vizual va audio
materiallardan foydalanish dars jarayonini yanada samarali qiladi.
Ta’lim materiallarini samarali qo‘llash o‘quvchilarning bilim olish
jarayoniga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Dars jarayonida ta’lim materiallarini integratsiya
qilishning turli usullari mavjud bo‘lib, an’anaviy va innovatsion metodlar, interfaol
usullar va o‘yin texnologiyalaridan foydalanish darslarni yanada qiziqarli va
samarali qiladi. Kompyuter va multimedia vositalaridan foydalanish esa
o‘quvchilarning mavzuni tezroq va osonroq o‘zlashtirishiga yordam beradi. Ta’lim
materiallarining samaradorligini baholash jarayonida o‘quvchilarning bilim
darajasi, qiziqishi va motivatsiyasiga ta’sirini aniqlash muhimdir. Baholash uchun
turli metodlardan, jumladan, test sinovlari, so‘rovnomalar va muhokamalardan
foydalanish mumkin. O‘qituvchi va o‘quvchilarning fikr-mulohazalarini o‘rganish
orqali ta’lim jarayonini yanada takomillashtirish imkoniyati paydo bo‘ladi. Ta’lim
materiallarini yangilash va takomillashtirish uzluksiz jarayondir. O‘quvchilarning
fikrlarini inobatga olgan holda, zamonaviy ta’lim tendensiyalariga mos ravishda
materiallarni doimiy ravishda yangilab borish lozim. Xorijiy tajribalarni o‘rganish
va ulardan samarali foydalanish orqali ta’lim jarayoni yanada rivojlanishi va sifat
jihatidan oshishi mumkin.
Ta’lim materiallarini tanlash, tayyorlash va qo‘llash bo‘yicha olib borilgan
tahlillar shuni ko‘rsatadiki, bu jarayon ta’lim samaradorligini oshirishda muhim rol
o‘ynaydi. To‘g‘ri tanlangan va tayyorlangan materiallar o‘quvchilarning
qiziqishini oshirishga, bilimlarni chuqurroq o‘zlashtirishga va o‘quv jarayonini
yanada samarali tashkil etishga yordam beradi. Zamonaviy texnologiyalar va
pedagogik innovatsiyalardan foydalanish esa dars jarayonini yanada interfaol va
natijaviy qilishga xizmat qiladi. Shunday qilib, ta’lim materiallarini doimiy
ravishda takomillashtirib borish boshlang‘ich ta’lim sifatini oshirishda muhim
omillardan biri hisoblanadi.
36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil
29-apreldagi “Ta’lim sifatini oshirish va pedagog kadrlar tayyorlash tizimini
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–4312-sonli Qarori.
2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Boshlang‘ich ta’lim
sifatini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 2021-yil 21-
martdagi 142-sonli Qarori.
3. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining boshlang‘ich ta’lim
bo‘yicha metodik tavsiyalari.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi “2022–
2026 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirish strategiyasi to‘g‘risida”gi
PF–60-sonli Farmoni.
6. Yo‘ldoshev N., Inoyatov U. Ta’lim jarayonida innovatsion
texnologiyalar . – Toshkent: O‘zbekiston, 2020.
7. Abdurahmonova D. Boshlang‘ich ta’limda pedagogik texnologiyalar . –
Toshkent: Fan va texnologiya, 2019.
37

8. Qodirov H. O‘quv materiallarini shakllantirish va taqdim etish
metodikasi . – Toshkent: Iqtisod-moliya, 2021.
9. Hasanboyeva U. Pedagogik texnologiyalar asosida ta’lim jarayonini
tashkil etish . – Toshkent: Noshir, 2022.
10. O‘rmonov G. Boshlang‘ich sinflarda dars samaradorligini oshirish
usullari . – Toshkent: Ilm ziyo, 2020.
11. Karimova M. “Boshlang‘ich ta’limda dars samaradorligini oshirishda
ta’lim materiallarining roli” // O‘zbekiston pedagogika jurnali , 2021, №3, 45–52-
betlar.
12. Tursunov D. “Didaktik materiallardan samarali foydalanish usullari” //
Ta’lim va taraqqiyot jurnali, 2022, №2, 33–40-betlar.
13. Pedagogik tadqiqotlar markazi: www.pedagog.uz .
14. Elektron ta’lim resurslari portali: www.eduportal.uz .
38

Купить