Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 820.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 17 May 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

Ta’lim samaradorligini oshirishning ilmiy-pedagogik asoslarining nazariy ahamiyati

Sotib olish
Ta’lim samaradorligini oshirishning ilmiy-pedagogik asoslari ning nazariy ahamiyati MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………… I.BOB. TA’LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISHNING ILMIY- PEDAGOGIK ASOSLARI……………………………………………………. 1.1. Boshlang`ich ta’lim samaradorligini ta’minlovchi omillar…………. 1.2. Pedagogik faoliyatni texnologiyalashtirish – ijtimoiy zarurat………. II.BOB. BOSHLANG`ICH SINF O ` QISH DARSLARINING SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA IN N AVATSION PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISHNING SHAKL VA USULLARI. 2.1. Boshlang`ich sinf o‘qish darslari samaradorligini ta’minlovchi “Klaster”, “B,B,B” usullaridan foydalanish…………………………………… 2.2. Sinfdan tashqari o`qishda pedagogik texnologiyalarni qo`llash shakllari. UMUMIY XULOSA……………………………………………………… ADABIYOTLAR RO`YXATI… ………………………………………… 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . O ` zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga erishib, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning o‘ziga xos yo‘lini tanlashi mutaxassislar tayyorlash tizimi va uning mazmunini qayta tashkil etishni zarur qilib qo‘ydi va bir qator chora- tadbirlar ko‘rishni, shu jumladan, «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonunni joriy etish, zamonaviy didaktik ta’minotni ishlab chiqish, o‘quv-tarbiyaviy jarayonni, ilg‘or o‘quv yurtlarini attestatsiyadan o‘tkazishni va akkreditatsiyalashni, yangi tipdagi ta’lim muassalalarini tashkil etish hamda eng asosiysi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ni ishlab chiqish va hayotga tadbiq etishni taqozo etdi. Kadrlar tayyorlash Milliy modelin ing yaratilishi O‘zbekistonning xalqaro talablardagi zamonaviy taraqqiyotini ta’minlay oladigan dadil, mustaqil, ijodiy tafakkurli, malakali, bilimli mutaxassis, ayni paytda shaxsiy insoniy sifatlari shakllangan barkamol kadrlarni tayyorlash maqsadini ko‘zlaydi. Prezidentimizning 2017 yil 7-fevralda “2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategiyasi” 1 to`g`risidagi 4749 sonli farmoni e’lon qilindi. Ushbu strategiyani 4-yo`nalishi ijtimoiy sohani rivojlantirishga yo`naltirilgan bo`lib, uning 4.4 bandida ta’lim va fan sohasini rivojlantirish: uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, sifatli ta’lim xizmatlarini joriy etish, ta’lim muassasalarini qurish va ta’mirlash, maktabgach, umumiy o`rta ta’lim, shuningsek ta’limning barcha turlarini isloh qilish masalalari keltirildi. Hozirgi kunda yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish, kasbga o‘rgatish, ularning aqliy va ma’naviy kamol toptirishdan iboratdir. «Ta’lim to‘g‘risida» gi qonun va 1 PF 4749-sonli Prezident qarori. lex.uz 2 «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablaridan kelib chiqqan holda ta’limning mazmuni va vositalarini yangidan ishlab chiqishni hayotning o‘zi talab qilmoqda. Bu omil ta’lim jarayonini tarkibiy qismlarini yangicha tartibda namoyon bo‘lishini talab etadi. Ana shu tashkiliy-pedagogik jarayonda ta’lim qonuniyatlari va tamoyillariga mos holda yangi tamoyillarga amal qilish, ta’lim metodlarining paydo bo‘lishi, ta’lim vositalarining takomillashuvi, ayniqsa ta’limni tashkil etishda o‘qituvchi mahoratining noan’anaviy shakllari keng ko‘lamda joriy etilishi kuzatilmoqda. Ushbu o‘zgarishlarning ma’lum qismi mavjud didaktik yondashuvlarning tarkibi sifatida chiqqan bo‘lsa, yana bir qismi dunyodagi ta’lim tizimi rivojlangan mamlakatlar olimlarining pedagogik tajribalariga suyangan holda paydo bo‘ladi. Innovatsion pedagogik texnologiyalarning mamlakatimiz ta’lim sohasiga kirib kelishi alohida e’tibor qaratadigan yo‘nalishlardan biri ekanligini qayd etish zarur. O‘quv – tarbiya jarayonida innovatsion texnologiyalarning to‘g‘ri joriy etilishi o‘qituvchining bu jarayonda asosiy tashkilotchi yoki maslahatchi sifatida faoliyat yuritishiga olib keladi. Bu esa o‘quvchidan ko‘proq mustaqillikni, ijodni va irodaviy sifatlarni talab etadi. Har qanday pedagogik texnologiyaning o‘quv –tarbiya jarayonida qo‘llanilishi shaxsiy xarakterdan kelib chiqqan holda, o‘quvchini kim o‘qitayotganligi va o‘qituvchi kimni o‘qitayotganiga bog‘liq. Pedagogik texnologiya asosida o‘tkazilgan mashg‘ulotlar yoshlarning muhim hayotiy yutuq va muammolariga o‘z munosabatlarini bildirishlariga intilishlarini qondirib, ularni fikrlashga, o‘z nutqai nazarlarini asoslashga imkoniyat yaratadi. Pedagogik texnologiya va ularning ta’limda qo‘llanishiga oid bilimlar, tajriba o‘quvchilarni bilimli va etuk malakaga ega bo‘lishlarini ta’minlaydi. 3 Boshlang`ich sinf o‘qituvchilari faoliyatida innovatsion pedagogik texnologiyalarni tarkib toptirish muammosining ijobiy hal etilishi – ushbu muassasalarda faoliyat yuritayotgan o‘qituvchilarning innovatsion pedagogik texnologiyalar va ularning mohiyati borasida ma’lumotlarga qanchalik egaligi, nazariy bilimlarni amaliyotda qo‘llay olish layoqatining shakllanganligi, shuningdek, mazkur o‘quv yurtlarida ta’lim-tarbiya jarayonini texnologiyalashtirilishiga nisbatan e’tiborning qaratilayotganligiga bog‘liq ekanligini nazarda tutildi. Innovatsion pedagogik texnologiyalar ta’lim jarayonini har tomonlama mukammal loyihalashtirish, aniq maqsadlar qo‘yish va ularga kafolatlangan holda erishish, rejalashtirilgan natijalarni amalga oshirish imkonini beruvchi uzviy bog‘langan komponetlar yig‘indisi hisoblandi. Ushbu ish tarkibiga loyihaga qo‘shimcha mavzuga daxldor bo‘lgan barcha axborotlar, kompyuter sayti, tarqatma materiallar, ma’lumotnomalar, manbalar, ulardan foydalanish metodikasi kiritildi. Innovatsion pedagogik texnologiya o‘z tuzilishiga ko‘ra quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: mashg‘ulot turi, unga ajratilgan vaqt, asosiy ko‘riladigan savollar, tayanch tushuncha va iboralar, o‘qituvchining maqsadlari, asosiy savollar matni, nazorat topshiriqlari, mustaqil ishlar, faydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati, natijalarni baholash. Har bir o‘qituvchi dars reja ishlanmasi tuzayotganda innovatsion pedagogik texnologiyaning barcha elementlarini oqilona qo‘llashi yuqori samara beradi. SHu nuqtai nazardan biz mavzumizni “ Ta’lim sifatini oshirishda interfaol metodlardan samarali foydalanish ” deb nomlashni maqsadga muvofiq deb hisobladik. Adabiyotlarni o‘rganish va tahlil qilish, muammoga oid olib borilgan tadqiqotlar o‘ta dolzarb ekanligini alohida ta’kidlab o‘tganlar. 4 Muammoning o‘rganilganlik darajasi: Innovatsion pedagogik texnologiyalarni tadbiq qilish muammolari haqida A.G.Rivin va V.K.Dyachenko tomonidan jamoaviy o‘qitish, D.B.Elkonin, V.V.Davыdov, L.V.Zankovlar tomonidan ilgari surilgan rivojlantiruvchi innovatsion ta’lim to‘g‘risidagi qarashlar o‘z vaqtida ma’lum ahamiyat kasb etdi. SHu bilan birga boshqa innovatsion ta’lim texnologiyalari: dialektik o‘qitish usullari (A.I.Goncharuk, V.L.Zarina), o‘qitishning individual yo‘nalishli usuli (A.A.YArulov), evristik o‘qitish (A.V.Xutorskoy) dialog madaniyati (V.S.Bibler, S.YU.Kurganov), loyihali o‘z-o‘zini refleksiya (G.P.SHedrovitskaya) va boshqa rus olimlarini misol keltirishimiz mumkin. Hozirgi kunda innovatsion pedagogik texnologiyalarning nazariy asoslari va ularni amaliyotga tatbiq etish bo‘yicha bir qator vatandosh olimlarimiz ham samarali izlanishlar olib bormoqdalar. Bulardan R.X.Jo‘raev, N.X.Azizxadjaeva, U.N.Nishonaliev, M.S.Saidahmedov, B.L.Farberman, H.Ishmatov, X.Abdukarimov, K.Zaripov, B.Ziyomuhammadov, M.Kamoliddinov, T.G‘afforova, N.X. Avliyoqulov, Q.T.Olimov, R.Ishmuhammedov, O‘.Tolipov,T.Nazarova, A.E.Kenjaboevlarning tadqiqot ishlarini alohida ta’kidlash lozim. O‘zbekistonda olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlarining tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, hozirgi kunda Respublikada pedagogik texnologiyalarniig nazariy, amaliy asoslarini, ularning mukammalligini o‘rganish va o‘quv-tarbiyaviy jarayonga tatbiq etish davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan tadbirlar, deb qaralyapti. Bir guruh mutaxassislarimiz pedagogik texnologiyalar davr talabi, shu bilan birga yangi zamonaviy yo‘nalish ekanligini e’tirof etib, ta’lim-tarbiya jarayoniga milliy xususiyatlarni kiritgan holda qo‘llashni tavsiya etayotgan bo‘lsalar, ikkinchi guruh mutaxassislar ta’lim-tarbiyadagi inqirozdan qutilish va moslash mexanizmlarini 5 yaratish, ta’limga siyosatning bosh yo‘li sifatida qarash zarurligini isbotlamoqdalar. Aniqlanayotgan jarayonlar erishishning tadqiqot olib borish ehtiyoji mavjudligini belgiladi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: ta’lim sifatini oshirishda innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanishning imkoniyatlarini aniqlash va shu asosda amaliy usullar, vositalar majmuasi hamda tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari: - Boshlang`ich sinf o‘quvchilarining o‘qish darslari jarayonini tahlil qilish; -o‘qish darslarida innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlarini aniqlash; -innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanish orqali o‘qish darslari samaradorligiga erishish usullarini aniqlash; - Boshlang`ich sinf o‘qish darslarida innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanishni amaliyotga joriy etish ; -pedagogik tajriba-sinov samaradorligini aniqlashda darslarda innovatsion texnologiyalardan foydalanish, kuzatish, suhbat usullaridan foydalanib, ilmiy xulosalar chiqarish, uslubiy tavsiyalar berish. Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti: Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining Boshlang`ich sinflari o‘qish darslari samaradorligini oshirishda innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanish jarayoni. Bitiruv malakaviy ishining predmeti: Boshlang`ich sinf o‘qish darslari samaradorligini oshirishda innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanishning samarodorligiga erishish usullari, vositalari, shakllari. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy farazi : Har bir Boshlang`ich sinf o‘qituvchisining o‘qish darslari samaradorligiga kafolatli erisha oladi. Agarda: 6 - Boshlang`ich sinf o‘qituvchisi innovatsion texnologiyalarni qo‘lash talablariga to‘liq rioya eta olsalar; -Boshlang`ich sinf o‘qituvchilari o‘zlarining fanlari mazmuniga mos bo‘lgan innovatsion texnologiyalarni ajrata olsa: - Boshlang`ich sinf o‘qituvchilarining o‘qish darslarida innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanish yo‘l va usullarini amaliyotda doimiy ravishda qo‘llab borsa; Boshlang`ich sinf o‘qituvchilari o‘qish darslarida innovatsion pedagogik texnologiyalardan samarali foydalanib borishsa; Foydalanilgan adabiyotlar tahlilidan namunalar: Mavzuning nazariy holatini o‘rganish jarayonida pedagogik, innovatsion texnologiyalarning nazariy, ilmiy asoslarini turli xil ob’ektlarda, turli xil usullarda bayon qilinganligini kuzatdik. Jumladan: B.Ziyomuhammedovning “Pedagogik texnologiyalar: Zamonaviy o‘zbek milliy modeli”. – T:, “Lider Press”, 2009 yil. Mazkur uslubiy qo‘llanma barcha turdosh pedagogik texnologiyalarni yaratishga mo‘ljallangan bo‘lib, unda pedagogik texnologiyalarning nazariy asoslari, pedagogik texnologiya tamoyillari va ularning izohlari, pedagogik texnologiya asosida “Pedagogika” fanini o‘qitishning o‘zbek milliy modeli to‘g‘risidagi fikrlar, tavsiyalar bayon etilgan. T.G‘afforova “Boshlang`ich ta’limda zamonaviy pedagogik texnologiyalar”.- T:, “Tafakkur” nashriyoti, 2011 yil. Mazkur metodik qo‘llanmada ta’lim jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish, ayniqsa Boshlang`ich sinflarda pedagogik texnologiyalardan foydalanib darslarni tashkil etish, Boshlang`ich ta’lim 7 o‘qituvchilarida o‘qish motivlarini o‘stirish, ta’limning ta’sirchanligi va samaradorligini ta’minlash yo‘llari va usullari bayon etilgan. Ushbu metodik qo‘llanmadan ishimizda samarali va o‘rinli foydalanildi. R.Mavlonova “Boshlang`ich ta’limda innovatsiya”. – Toshkent. Nizomiy nomidagi Toshkent davlat universitetida Mazkur o‘quv metodik qo‘llanmada innovatsion pedagogikaning vujudga kelishi, uning ilmiy va ijtimoiy jihatlari, pedagogik innovatsiya mundarijasi va yo‘nalishining asosiy negizi, mohiyatlari, o‘qish faoliyatining innovatsion tuzilishi, maktab o‘quvchilari tarbiyasi, o‘qitishning muqobil vositalari, o‘quv yurti turlarining farqi, innovatsion maktablarda tadqiqotlar natijalari ta’riflanadi, pedagogikada innovatsiya tushunchasiniig shakllanishi, innovatsion maktab rivojlanishini ta’minlashda ekologik me’yoriy huquq o‘zlashtirishni mukammallashtirish va texnologiyani ishlab chiqish jarayoni tavsiflab berilgan. Tolipov M. “Pedagogik innovatsiya asoslari”.-Andijon:, «Andijon nashriyot-matbaa» MCHJ, 2011 yil. Mazkur o‘quv qo‘llanmada ta’lim tizimida innovatsiya, riovjlanishning hozirgi sharoitdagi innovatsion faolligi, pedagogik innovatsiyalarni hayotga tatbiq etishning tashkiliy asoslari, o‘qituvchining innovatsion faoliyatga tayyorligini tashxis qilish metodlari, o‘qituvchi innovatsion faoliyatida muammolarning ijodiy imkoniyatlarini dolzarblashtirish va rivojlantirish bayon etilgan. Bitiruv malakaviy ishining yangiligi: - Boshlang`ich sinf o‘qish darslari samaradorligini oshirishda innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanish usul va yo‘llarini ochib berishga qaratildi. - Boshlang`ich sinf o‘qituvchilarini innovatsion jarayonga tayyorlashda va ta’lim jarayoniga tadbiq qilish uchun amaliy tavsiyalar ishlab chiqildi. 8 Bitiruv malakaviy ishining metodlari: anketa-so‘rovnoma o‘tkazish, kuzatish, o‘quv xujjatlarini o‘rganish, suhbat, , savol-javob, pedagogik tajribalar o‘tkazish, to‘plangan natija va dalillarni matematik-statistik jihatdan ishlash, qayta ishlash, umumlashtirish va xulosalash. Quyidagi tadqiqot uslublari dan foydalanildi: falsafiy, psixologik, pedagogik, uslubiy adabiyotlar tahlili; taqqoslash va tahlil qilish; kuzatish; pedagogik (aniqlovchi, shakllantiruvchi) nazorat; pedagogik tajriba-sinov; matematik statistika. Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy holatlar: 1. Boshlang`ich sinf o‘qish darslari samaradorligini oshirishda innovatsion texnologiya foydalanishning shakllantirish mazmuni, usullari. 2. Ta’lim sifatini oshirishda innovatsion texnologiyalardan foydalanishga tizimli yondashish. 9 I.BOB. TA’LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISHNING ILMIY- PEDAGOGIK ASOSLARI. 1.Boshlang`ich ta’lim samaradorligini ta’minlovchi omillar. Ta’lim asosida jamiyat rivojlanishining obektiv ehtiyojlari turadi. Ta’lim insonning mehnat olamiga samaraliroq kirishini, jamiyat hayotiga qo‘shilishini ta’minlaydi. Mustaqillikka erishib, erkin bozor munosabatlari asosida demokratik huquqiy davlat sifatida shakllanish yo‘liga o‘tgan O‘zbekistonda hozirgi bosqichda Xalq ta’limi tizimiga, yosh avlodda mustaqillik va faollikni, ishbilarmonlik va tadbirkorlikni shakllantirishga jiddiy e’tibor berilmoqda. Ta’lim - jarayon bo‘lib, u natija va tizimdir. Ta’lim jarayon sifatida bilimlar, ko‘nikma va malakalarning ma’lum yig‘indisini, faoliyat va munosabatlarning tegishli tajribasini o‘zlashtirishga qaratilgan maxsus ishlarning tashkil qilinishidir. Ta’lim natija sifatida bilimlarni, faoliyat va munosabatlar tajribasini o‘zlashtirishda erishilgan darajadir. Ta’lim tizim sifatida davlat muassasalari va boshqarish organlarining majmuasi bo‘lib, ular doirasida insonni tarbiyalash jarayoni amalga oshiriladi. SHu tariqa, ta’lim doimo bir yo‘la tarbiyalash jarayonini ham, o‘qitish jarayonini ham ifodalaydi. YOsh avlod haqida gap borar ekan, shaxsning kamol topishi, o‘z mavqeyini anglash va o‘zini ko‘rsatish masalalari birinchi o‘rinda turadi. Bu masalalar butun jamiyat va maxsus yaratilgan ijtimoiy institutlar va insonning o‘zi tomonidan tasodifiy ravishda ham, maqsadga muvofiq yo‘sinda ham hal qilinishi mumkin. Ta’lim tizimida shaxsning ijtimoiylashuvi, kasbni egallashi va moslashuvi jarayonlarini maqsadga muvofiq tarzda boshqarishga ham da’vat etilgan. 10 Ta’lim deganda: shaxsning jismoniy va ma’naviy kamol topish jarayonini, uning ongli ravishda ayrim ibratli qiyofalarga yo‘nalishi va tarix maydoniga kelib, ijtimoiy ongda malum darajada yorqin iz qoldirgan ijtimoiy namuna (masalan, Sparta jangchisi, xushaxloq ruhoniy yoki serg‘ayrat ishbilarmondek) bo‘lishi, har tomonlama barkamollikka intilish jarayonini tushunish mumkin. Ana shu tushunchaga ko‘ra, ta’lim butun jamiyat va shaxslar hayotining ajralmas jihati sifatida namoyon bo‘ladi va so‘zning keng ma’nodagi «tarbiya» tushunchasiga o‘xshaydi. Lekin ko‘p ma’noliligi ko‘rsatilmasa «ta’lim» so‘zini to‘liq anglab bo‘lmaydi. Masalan, ta’lim deganda ma’lum hajmdagi bilimlar, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirish tushuniladi. Ta’limga shaxsni o‘qitish va kamol toptirish jarayonini tegishli yo‘sinda tashkil etish sifatida qarash ham mutlaqo to‘g‘ridir. Bulardan tashqari, shubhasiz, ta’lim bilimlar, ko‘nikma hamda malakalarni berish va o‘zlashtirish bilan bog‘liq faoliyat tizimi, shuningdek, ma’lum ijtimoiy institut (o‘ziga xos vazifalarni bajarish uchun tuzilgan muassasalar tizimi )dir. Ko‘ramizki, ta’lim turli shakllarda namoyon bo‘ladigan ko‘p qirrali hodisa (daraja, jarayon, faoliyat)dir. O‘quv-tarbiya jarayoni tizimining tuzilishi, ana shu jarayonning mazmuni, o‘qituvchi lar va o‘quvchilarning faoliyati, shuningdek, amalga oshirilgan ishlarning natijasi mazkur tizim jamiyatning qanday tarixiy tipiga mansubligiga bog‘liqdir. Mana shularning hammasini hisobga olib, quyidagilarni aytish o‘rinlidir: ta’lim - nisbatan mustaqil tizim bo‘lib, uning vazifalari jamiyat a’zolarini muntazam ravishda o‘qitish va tarbiyalash orqali ularni ma’lum boyliklar, ko‘nikma va malakalar hamda axloq normalari bilan qurollantirishdir. Ana shunday o‘qitish va tarbiyalashning mazmunini pirovard natijada mazkur jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tizimi hamda moddiy- texnik taraqqiyotining darajasi belgilaydi. 11 Endilikda har bir xalqning faqat o‘z milliy madaniyati asosida o‘qishi va tarbiyalanishi etarli emasligi, u jahon madaniyati boyliklarini ham anglashi zarurligi to‘g‘risidagi fikrlar tasdiqlanmoqda. Bilimdon kishilarni tarbiyalashdek an’anaviy vazifa o‘rniga atroflicha fikr yuritadigan ijodkor kishilarni kamolga etkazish vazifasi olg‘a surilmoqda. Ilgari ma’lumotlilik darajasi o‘rganilgan qoidalar, tahlil qilingan asarlar, yodlangan she’rlarning soni va bir xil masalalarni echish ko‘nikmasi bilan belgilangan bo‘lsa, hozirgi kunda bu daraja miqyosi kengaydi. Eng muhim masalalarni qo‘ya bilish har qanday ishga ijodiy yondashish kabi xislatlar ma’lumotlilik darajasini ko‘rsatadi. Umumiy o‘rta ta’lim mazmunini modernizatsiyalash strategiyasi ta’lim mazmunini quyidagilar asosida belgilashni talab qilmoqda: 1. O‘quvchilarga taqdim qilinadigan yangi bilimlarni, ta’lim mazmunida muhim o‘rin tutmagan ikkinchi darajali bo‘lgan tushunchalarni o‘quv dasturlari mazmuniga kiritishga yo‘l qo‘ymaslik, o‘zaro bir-birini takrorlaydigan tushunchalarni va o‘quv materiallarini dastur hamda darsliklarda uyg‘un tarzda ifodalash, o‘quv rejasida o‘quv yuklamasini ratsional ifodalashga erishish. Barcha o‘quv predmetlari mazmuniga kiritilgan bilim hamda tushunchalar, o‘quvchining maktabdan keyingi hayoti, o‘qishi va ish faoliyatida kerak bo‘lishi, yaroqliligini ta’minlashga erishish, buning uchun pedagogik prognostikaning imkoniyatlaridan keng foydalanish zarur. Umumiy o‘rta ta’lim tizimi uchun tuziladigan yangi o‘quv dasturlari DTS talablariga mos bo‘lishi, shu bilan bir qatorda o‘quvchilarning salomatligini muhofaza qilish maqsadida o‘quvchini mantiqiy mushohada qilishga undovchi o‘quv topshiriqlari va o‘quv materiallarini belgilab berishga asos bo‘lishi kerak. O‘quv dasturining kirish qismida umumiy o‘rta ta’lim mazmunini belgilashga asos bo‘la oladigan nazariy didaktik qarashlar, 12 yondashuvlar, mezonlar, o‘quv jarayonida qo‘llaniladigan texnologiyalar bayonidan iborat bo‘lishi kerak. Bunda o‘quvchilarga muayyan o‘quv fanidan taqdim etiladigan muayyan nazariy bilimlar mavzular shaklida bayon qilinadi. Ta’lim jarayonini o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga yo‘naltirish ta’lim mazmunini belgilashda ustuvor maqsad bo‘lishi zarur. Ta’lim mazmunini belgilashda o‘qitish texnologiyasi va o‘quvchi tomonidan bajariladigan ta’limiy topshiriqlarni aniq rejalashtirish talab etiladi. Turli yo‘nalishdagi amaliy topshiriqlar hamda interfaol ish turlarini kengaytirishga imkon yaratish zaruriyati vujudga kelmoqda. Taqdim etiladigan o‘quv materiallari o‘zbek xalqining turmush tarzi, urf-odatlari, mentaliteti, ma’naviy-madaniy hayoti, mashg‘ulotlari, yashash hududi bilan chambarchas bog‘langan, ularni o‘quvchi ko‘z o‘ngida gavdalantira oladigan, shu bilan qatorda o‘quvchining ijtimoiy tajribasiga kiradigan bo‘lishi lozim. SHuningdek, o‘quv qo‘llanmalari tarkibida beriladigan ta’limiy materiallar, savol va topshiriqlar, mustaqil ishlar, uy vazifalari, o‘quvchining individual bilim olishi, voqea-hodisalarni tahlil qilishi, egallagan bilimlarini amalda qo‘llashi uchun qulay bo‘lishi kerak. Mustaqil ta’lim olish va ma’lumotlarni tahlil qilish amaliy ko‘nikmalarini shakllantiruvchi topshiriqlar ko‘lamini kengaytirish orqali ta’lim mazmunini maqsadga muvofiq tarzda belgilash imkoniyati vujudga keladi. Bu esa dars jarayonida o‘quvchilarning mustaqil faoliyat ko‘rsatishlariga imkoniyat yaratadi. Ularning individualliklarini ta’minlaydi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quv dasturlarini o‘quvchini pedagogik qo‘llab- quvvatlash nuqtai nazaridan yondashgan holda yaratish imkonini beradi. Ta’limning nisbatan yuqori bosqichlarida o‘quv rejasida ta’lim mazmunini integrallashtirish orqali o‘quv yuklamalari hajmi qisqartiriladi. Bunda mustaqil ishlar, jumladan, referatlar 13 yozish, loyihalashtirish, izlanuvchanlik va tadqiqotchilik faoliyatiga ko‘proq vaqt ajratish nazarda tutilishi kerak. 2. Iqtisodiyot, menejment, huquqshunoslikka oid bilimlarni ta’lim mazmuni tarkibiga ko‘proq singdirish talab etiladi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari bitiruvchilarining jamiyat hayotiga faol moslashishlariga erishish ta’lim jarayonida ko‘zda tutiladigan asosiy muhim natija bo‘lishi kerak. 3. Barcha darajalardagi o‘quv dasturlari davlat ta’lim standartlari doirasida o‘quvchilarga ochiq mikromaydonlar asosida ta’lim berish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. 2012 yilgacha barcha o‘quv muassasalari, jumladan, umumta’lim maktablari internet tarmoqlari orqali bilim va axborot olish imkoniyatiga ega bo‘lishi ta’minlanishi lozim. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida asosiy yo‘nalishlar bo‘yicha axborot, kommunikativ texnologiyalarni qo‘llash uchun o‘quvchilarning zarur bo‘lgan tayanch tayyorgarligi ta’minlanishi talab etiladi. 4. Ta’lim standartlari va uning sifat ko‘rsatkichlarini jahon ta’lim tizimi bilan taqqoslashga erishish va muhim xulosalar chiqarish talab etilmoqda. 5. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari bitiruvchilarining xorijiy tillar bo‘yicha funksional savodxonligini ta’minlashga erishish talab etiladi. Buning uchun, avvalo, axborot texnologiyalari, rus va chet tillarida kommunikativ muloqot ko‘nikmalari va madaniyatini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. 8. O‘quv dasturlari, ta’lim mazmunining yangi modellari kamida har uch yilda bir marta taqdim etilishi lozim. SHundagina o‘quv-biluv jarayonining natijalari shaxs ehtiyojlari, davlat va jamiyat talablarini qondira oladi. SHu asosda o‘quvchilarbop darslik va o‘quv qo‘llanmalarini yaratish uchun qulay shart-sharoit vujudga keladi. Ta’lim mazmunining o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi 14 samaradorligini oshirish hamda o‘quvchilarning individual xususiyatlari va qobiliyatlarini hisobga olgan holda uni amaliyotga tatbiq etish mexanizmlarini ishlab chiqish o‘ta dolzarblik kasb etadi. SHu asosda o‘quvchi shaxsiga yo‘naltirilgan individual ta’lim jarayonini tashkil etish mumkin. 9. Umumiy o‘rta ta’limning ijtimoiy-gumanitar sohalar hamda jamiyat hayotini rivojlantirish, uning huquqiy, iqtisodiy, ma’naviy asoslarini o‘quvchilarga o‘rgatishga xizmat qiladigan sohalari mazmunini uzluksiz, muntazam yangilab borish zaruriyati mavjud. 10. Umumiy o‘rta ta’limning barcha bo‘g‘inlarida izchil ravishda ta’lim mazmunini yangilashga erishish zarur. SHuni alohida ta’kidlash kerakki, ta’lim mazmunini yangilash deganda ta’limning amaldagi mazmunidan voz kechish, degan fikr tushunilmasligi kerak. Ta’lim mazmuni birinchi navbatda fan-texnika, ishlab chiqarish hamda jamiyat hayotining ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy o‘zgarishlarini o‘zida ifodalay olishi kerak. SHundagina ta’lim o‘quvchi shaxsiga nisbatan rivojlantiruvchi xarakter kasb etishi kerak. Demak, ta’lim jarayoni asosida bola shaxsining erkin tafakkurini shakllantirish va ijtimoiy hayotga tayyorlash har bir o‘qituvchining diqqat e’tiborida bo‘lishi lozim. Ma’lumki, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ham ta’lim tizimiga pedagogik texnogiyalarni joriy qilish, ularni har tomonlama o‘zlashtirish zarurligi ko‘p karra takrorlanadi. Umuman olganda bu iboraning leksikologiyamizga kirib kelganiga ko‘p fursat bo‘lgani ham yo‘q. SHu o‘rinda pedagogik texnologiyaning mazmuni nima?. Tushunchaning pedagogik va umuman ta’lim jarayoniga qanday aloqasi bor?-savol tug‘ilishi tabiiy hol. 15 Bu savolga pedagogika fanlari nomzodi, dotsent CH.E.Mirzaev quyidagicha javob beradi: «Ta’limga texnologik yondashuv-ta’lim mazmunini har tomonlama tahlil qilish orqali ta’lim-tarbiya jarayonining umumiy (ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi) va xususiy(muayyan fanlarning mazmunini o‘zlashtirish bilan bog‘liq) maqsadlarini tahlil qilish, o‘qituvchi va o‘quvchi maqsadlari uchrashgan nuqtalarda (identiv o‘quv maqsadi) ta’limning didaktik maqsadlarini aniqlash yo‘li bilan ta’limni kompleks loyihalash, ilmiy asoslangan loyihaga ko‘ra ko‘zlangan natijaga kafolatlangan erishishdir». Joylarda o‘qituvchilar bilan o‘tkazilgan muloqatlar shundan dalolat beradiki, ularning aksariyati zamonaviy pedagogik texnologiyalarni bir tomonlama anglaydilar, ko‘pincha uni «yangi metodik jarayon» deb hisoblaydilar. To‘g‘ri, ta’lim texnologiyasida o‘quv–tarbiya jarayonini metodik ta’minlashga katta imkoniyatlar bor. Pedagogik texnologiyalarni qo‘llash orqali o‘qituvchilarning metodik mahoratini oshirish masalasining bir tomoni xolos. Keng ma’noda esa o‘quv–tarbiya jarayonining yaxlit tarzda, mazmunli amalga oshirish texnikasi, uning pirovard natijalari samaradorligini belgilovchi omil, o‘qituvchi, kadrlarni mahoratga, samarali mehnat qilishga etaklovchi yo‘ldir. Pedagogik jarayonda muayyan mavzu, fan asoslaridan o‘quvchilarga ko‘nikma darajasida tez va qulay bilim berish ham ta’lim texnologiyasini muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Bunda o‘qituvchi mahorati ham muhim rol o‘ynaydi. R.CHoriev fikricha, o‘qituvchi mahoratiga to‘rt yo‘l bilan erishiladi: 16 17ЎҚИТУВЧИ МАҲОРАТИГА ТЎРТ ЙЎЛ БИЛАН ЭРИШИЛАДИ: Илғор ҳамкасблари иш тажрибаларини қунт билан ўрганиш, ўз шароити ва имкониятидан келиб чиқиб, уларни амалиётга тадбиқ этиш ваИжодкорли к, изланиш, ўз фаолиятини таҳлил қилиш, қиёслаш, йўл қўйган услубий камчиликл арни танқидий баҳолаб, уларни бартараф этиш, ўз иш фаолиятини янада такомилла штириш устида Хорижий педагогик тажрибаларн и ижодий ўрганиш орқали Республикамизда ва хорижий мамлакатларда чоп этилаётган педагогик технологиялар ва dтодик янгиликларни узлуксиз тарзда кузатиб бориш орқали Hozirgi zamon ta’limida bu to‘rt omilni sidqidildan bajarmay turib, o‘qituvchi o‘z faoliyatida arzigulik yutuqlarga erishmog‘i amri mahol. SHu boisdan ham keyingi yillarda vazirlik tomonidan o‘qituvchining ham ilmiy, ham metodik, ham ta’lim texnologiyasi talablarini o‘rganib olishlariga yordamlashish maqsadida bir qator amaliy ishlar qilinmoqda. Bugungi kunda xalq ta’limi vazirligining bevosita mutaxasisligidagi ilmiy-uslubiy jurnal, gazetalar pedagog, xodimlarga yangi pedagogik texnologiyalar mohiyatini tushuntirish bo‘yicha metodik yordam bermoqda. Respublika miqyosida ko‘plab seminar-treninglar o‘tkazilmoqda. Ta’lim mazmunidagi uzluksizlikni ta’minlash ta’limning maqsad, mazmun, metod, vosita, shakl va uning jarayonlari kabi tarkibiy qismlari orasidagi uzviylikka bog‘liq. CHunki, ta’limda har bir fanni o‘rganish maqsadi (nima uchun o‘qitish kerak?)dan kelib chiquvchi o‘quv dasturi va DTS talablariga mos o‘quv mazmuni tanlanadi. Ta’lim mazmunini (nimani o‘qitish kerak?) o‘zlashtirish uchun esa qulay bo‘lgan metodlar tanlanadi. Tanlangan metodlar (kimni va qanday o‘qitish kerak?) yordamida mazmun egallanadi. So‘ngra ta’lim uchun tayyorlangan vositalar (ko‘rgazmali va texnik vositalar) va ta’lim jarayoni, unga etarli darajada mos uning mashg‘ulot shakli tanlanadi. Fan va texnikaning, jumladan, pedagogika, psixologiya, metodika fanlarining rivojlanishi ta’lim mazmuni va uning metodlariga yangi talablarni qo‘yaveradi, ya’ni bu rivojlanish muammolarni keltirib chiqaradi. Ta’lim mazmuni jamiyat talabiga javob bermay tez-tez eskirib qoladigan holatlar ham ko‘p uchraydi. 18 An’anaviy metodikada o‘quvchi shaxsining rivojlanishini hisobga olgan holda bilimini ko‘nikmaga undan esa malakagacha rivojlanishini ta’minlovchi mexanizm yaratilmagan. O‘qituvchi o‘quvchiga asosan axborot beruvchi manba hisoblanadi, ya’ni bilim olishda: axborotlarni to‘plash va qayta ishlash: o‘rganilgan axborotlarni amalda qo‘llash bilishning 3 ta bosqichdan iborat modeliga rioya qilavermaydi. Dars jarayonida olingan bilim keyingi pog‘anaga ya’ni faollashuv pog‘onasiga ko‘tarilmaydi. An’anaviy metodikada yaratilgan juda ko‘p tavsiya va nazariyalar amalda qo‘llanilmaydi yoki qo‘llashga noqulay. SHu boisdan ta’limda yuzakichilikka yo‘l qo‘yiladi.Ta’lim jarayonida maqsad, mazmun, metod, vosita va shakl orasida ziddiyatlar esa ta’lim samaradorligiga erishishda asosiy to‘siq bo‘lmoqda. 2 Xo‘sh, ta’lim jarayoni oldiga qo‘yilgan maqsadga to‘laqonli erishish uchun avvalambor, nimalarni e’tibordan chetda qoldirmasligimiz darkor?. Bu savolga javobni izlashda biz Mavlonovaning bu boradagi fikrlarini keltirishni joiz deb bildik: «Respublikamizda ta’lim jarayonini samarali tashkil etish masalasi bo‘yicha izlanishda o‘qitishning yangi usullari asta-sekin mustahkam o‘rin olmoqda. Bunday usullarga muammoli vaziyatni tashkil etish, guruhlar bilan ishlash kabi usularni kiritishimiz mumkin. Lekin o‘qitishning yangi usullari asosan maktabning yuqori sinflarida samarali qo‘llanib kelinmoqda. Xo‘sh, Boshlang`ich ta’limda nimalar bo‘layotir?. Boshlang`ich maktab har qanday holda ham o‘quvchilarda bilimlarni shakllantirishda va ularning qobiliyatlarini aniqlashda asosiy rol o‘ynaydi va undan keyin ham shunday bo‘lishi kerak. Ammo Boshlang`ich maktabdagi barcha o‘qituvchilar bolalarning qobiliyatlarini aniqlash va rivojlantirish uchun tegishli 2 Чориев Р. Янги педагогик технологиялар-таълим тарбия сифат ва самарадорлиги омили// «Халқ таълими» журнали.2004.№4. 19 ishlarni amalga oshirayotirmi?. Masalan, nima uchun yuqori sinflarda a’lo bahoga o‘zlashtiradigan bolalar soni kamayib bormoqda?. Maktabni bitta yoki ikkita o‘quvchi a’lo baholar bilan bitirishini qanday tushunish kerak?. Iste’dodli, qobiliyatli bolalar yo‘qmi yoki o‘qitish jarayoni shunchalik samarasiz bo‘lib qolganmi?. Bularning sababi nima?. Sababi ko‘p. Birinchidan, Boshlang`ich sinf o‘qituvchisi bolalar bilan induvidal ish olib borish imkoniyati cheklangan. Sinflarda bo‘sh o‘zlashtiradigan o‘quvchilarga alohida e’tibor berish zarur. Ikkinchidan, mazkur o‘qituvchilarning metodik saviyasi etarli emas. Sinfdagi umumiy ishlar jarayonida qobiliyatli bolalarning ijodiy imkoniyatlari cheklanib qolmoqda. Ular o‘z qobiliyatlarini ko‘rsata olmayotir. O‘qituvchi kuchi va e’tibori butun sinfga qaratilib, qobiliyatli bolalar ko‘zga tashlanmayotir. Umumiy aytganda, xususan bolalarni saralash va o‘qitishga boshqacha yondashish bilan ularning ijodiy qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarish kerak». Ana’anaviy dars o‘tish jarayonida ko‘proq ma’ruza, savol-javob, amaliy mashq kabi metodlar foydalaniladi. SHu sababli bu hollarda an’anaviy dars samaradorligi ancha past bo‘lib, o‘quvchilar ta’lim jarayoning passiv ishtirokchisiga aylanib qoladilar. Bolalarda betinim jiddiy dars beraverish, ustma- ust nazariy bilimlar, qoidalar bilan qurollantiraverish ularni o‘qishdan bezdirib qo‘yadi. Kichik maktab yoshidagi bolalarida bunday hol ko‘p uchraydi. Pedagogik texnologiyaning keng miqyosda ta’lim jarayoniga tadbiq etilayotganligining boisi shundaki, unda o‘quv maqsadlariga garovli erishiladi. 3 3 Мавл o нова Р . А . Бошланғич таълимда инновация . - Т .: 2007. 20 Texnologik yondashuvning eng avvalo yuzakichilikka emas, balki rejalashtirilgan natijani amalga oshirish imkonini beruvchi samarali yondashuv ekanligini anglagan o‘qituvchilar uni o‘z faoliyatlariga tadbiq etmoqdalar. Jumladan, II-darajali «Sog‘lom avlod uchun» ordeni nishondori, oliy toifali o‘qituvchi H.Rahmatullaeva innavatsion pedagogik texnologiyalarning afzalligi haqida shunday deydi: «O‘qitishning innavatsion pedagogik texnologiyalarini ta’lim jarayoniga tadbiq etayotganligim bois o‘quvchilarning dars o‘zlashtirishi sifati oshib bormoqda. Bolalarda erkin fikrlash, o‘z fikrini mustaqil bayon etib berish, ko‘proq bilishga intilish ortmoqda, ular xotirasida o‘tilgan mavzular ko‘proq saqlanib qolishga erishmoqdaman». An’anaviy o‘quv jarayonida asosiy omil-pedagog (va uning faoliyati) hisoblansa, pedagogik texnologiyada birinchi o‘rinda o‘qish jarayonidagi o‘quvchilar faoliyati qo‘yiladi. Bu esa o‘quvchining nafaqat ta’lim jarayoni ob’ekti, balki uni ta’lim jarayonining faol sub’ekti sifatida namoyon bo‘lishiga imkon beradi. Prezidentimiz I.A Karimov milliy mafkura masalalariga to‘xtalar ekan, «fikrga qarshi fikr, g‘oyaga qarshi g‘oya, jaholatga qarshi ma’rifat» zarurligini uqtiradi va o‘qitish erkin fikrli kishilarni tarbiyalashga qaratilgan bo‘lishi, bu islohatlarni amalga oshirishda innavatsion pedagogik texnologiyalardan samarali foydalanish lozimligini ta’kidlab o‘tganlar. 4 O‘sib kelayotgan yosh avlodda mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantirish, sog‘lom va barkamol naslni tarbiyalab etishtirish murabbiylarning muhim burchidir. CHunki mustaqil fikrlovchi o‘quvchilargina kelajakda har tomonlama 4 Каримов И.А “Юксак маънавият - енгилмас куч” Т. ”Маънавият” нашриёти 2008 йил. 21 etuk, barkamol insonlar bo‘lib etishib, mustaqil respublikamizni ilg‘or jahon davlatlari qatoriga olib chiqadilar. SHu o‘rinda Z.Nishonovaning «Mustaqil fikrlashga o‘rgatish» nomli maqolasidagi quyidagi fikrlarni keltirib o‘tish o‘rinlidir: «Hozirgi davr o‘qitish tizimi ham ko‘proq xotirani rivojlantirishga qaratilgan. Biroq ayrim o‘qituvchilarda bugun bir mavzuni tushuntirib, tayyor holda o‘quvchilarga etkazib berib, ertasiga shu mavzuning mazmunini so‘rashi yoki she’rni yod olishga berish hollari ko‘proq uchraydi. Bunday darsda hech qanday muammoli vaziyat yaratilmaydi va buning natijasida o‘quvchilarning mustaqil fikrlashiga imkon berilmaydi. O‘qituvchilarning o‘zlari o‘quvchilarning mustaqil fikr yurita olmasligini bilishadi. Lekin qanday qilib o‘quvchida mustaqil fikr yuritish qobiliyatini shakllantirish mumkin? - deb berilgan savolga javob berishga qiynaladilar». 5 J.Tolipovaning fikricha: «Fikr-bu insonning faoliyati, iqtidor, qudrati va bilimini namoyon etadigan ma’naviy, ahloqiy, insoniy sifatidir. Fikr rivoji jamiyat ijtimoiy, iqtisodiy taraqqiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‘lganligi uchun, o‘quvchilarning kelgusida jamiyatda o‘z o‘rnini to‘g‘ri topishi, ijodiy va ijtimoiy faol bo‘lishini nazarda tutgan holda o‘qitish jarayonida ularning mustaqil va ijodiy fikr yuritish ko‘nikmalarini rivojlantirish zarur»dir. Ayni kunda respublikamiz ta’lim fidoiylari dars berishning o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga undovchi usul va uslublarini joriy qilishmoqda. «Aqliy hujum», «Muzyorar», «Intervyu», «Debat», «Bahs-munozara», «Guruhlarga bo‘lib ishlash», «B, B, B», «Klaster»,«CHigil yozdi», «Konferensiya» kabi ko‘plab dars 5 Нишонова З. Мустақил фикрлашга ўргатиш// «Меҳнат таълими меҳнат ўқитувчиси» журнали. 1999.№3. 22 berish usullari bugungi kunda o‘qituvchilarimiz tomonidan samarali qo‘llanib kelinmoqda. Ammo shunday muammolar borki, ayrim o‘qituvchilar tomonidan bu usullar noto‘g‘ri va samarasiz foydalanilayapti. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, bugungi kunda o‘z kasbini, qolaversa, o‘z mutaxasisligini bilmaydigan o‘qituvchilarga bu usullar juda ma’qul bo‘lmoqda. «Innavatsion pedagogik texnologiyaning talabi shu», «o‘quvchilarni mustaqil o‘qishga va fikrlashga o‘rgatayapmiz» degan bahonalarda darsga tayyorgarliksiz keladigan o‘qituvchilar ham anchagina. Biz o‘qituvchi bolalarga zamonaviy bilim berishi kerak!- deb ko‘p ta’kidlaymiz. Ammo zamonaviy bilim berish uchun avvalo murabbiyning o‘zi ana shunday bilimga ega bo‘lishi darkor. Ushbu fikr Prezidentimiz tomonidan ham bir necha bor ta’kidlangan. Mening fikrimcha, ta’lim-tarbiya tizimini o‘zgartirishda asosiy muammo ham shunda. O‘qituvchi qaysi mavzuni qaysi dars o‘tish usuli va uslublaridan foydalangan holda o‘rgatishni oldindan rejalashtirmog‘i lozim. Har bir darsni qaysi usul va uslublardan foydalangan holda olib borsa, samarali bo‘lishini aniq bilishi kerak. Axir har qanday darsni ham mustaqil o‘qish va aytib berish orqali o‘rganib bo‘lmaydiku. SHu joyda yana bir og‘ir savolga duch kelamiz: Bolalar qaysi sinfdan boshlab mustaqil fikr yurita boshlaydilar?. Umuman, maktabda mustaqil fikrlashga o‘rgatiladimi?. Bugungi kun o‘qituvchi-o‘qituvchilari bu muammoning asl mohiyatini tushunib etmoqdami?. Biz bir guruh o‘qituvchilarga bu masala yuzasidan anketa savollari bilan murojaat qilganimizda (1-ilova) javoblar natijasi shuni ko‘rsatadiki, Boshlang`ich sinf o‘qituvchilarining 7% bu borada ijodiy izlanayotgan ekanlar, 43% o‘qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonini uyushtirishda ilg‘or tajribalardan 23 foydalanadi-yu, lekin yaxshi natijalarga erisha olmaydi, bu uning asl mohiyatini tushunib etmaganligidan dalolat. 35% o‘qituvchi esa pedagogik kasbga tayyorgarlik ko‘rgan va malaka oshirish davridagi bilimlari asosida ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qiladi, 15% o‘qituvchi faqat darslikka tayanib ish ko‘radi. Ko‘rinib turibdiki, bu muammo ham hanuzgacha o‘z echimini topgani yo‘q. Milliy dasturni ro‘yobga chiqarishning 2-bosqichida o‘quv-tarbiya jarayoni yuqori o‘quv adabiyotlari va pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlanadi, deb qat’iy belgilandi, ammo maktablardagi ahvolni o‘rganib chiqar ekanmiz, buning aksini ko‘rishimiz tabiiy. Vohalanki, o‘qituvchilarning o‘zi hali pedagogik texnologiyaning mazmun-mohiyati, o‘qitishning zamonaviy usullari to‘g‘risida deyarli tassavvurga ega emaslar. SHuni aytib o‘tish joizki, qishloq maktablarida ta’lim–tarbiya jarayoni hamon an’anaviy usulda olib borilmoqda. Natijada ko‘pchilik o‘quvchilar yuqori sinflarda dars o‘zlashtirishlari qiyinlashmoqda. SHuni inobatga olib, avval maktab rahbarining o‘zlari pedagogik texnologiyalardan xabardor bo‘lishlari shartligini aytib o‘tmoqchiman. O‘qituvchilar darslarini tahlil qilganda yangi dars usullari, uning afzalliklarining atroflicha ma’no-mazmunini ochib berishlari lozim. Har bir maktabda ilg‘or pedagogik tajribalar xonasi yoki alohida maxsus shkaflar, stollar tashkil etilishi kerak. Toki har bir o‘qituvchi shu joydan o‘ziga kerakli ma’lumotlarni ola bilsin. Bundan tashqari, o‘qituvchiga o‘z ustida ishlashi uchun sharoit yaratib berish darkor. Tadqiqotlar ko‘rsatishicha, faqatgina fikrlash, mushohada qilish yo‘li bilan egallangan bilimgina xotirada saqlanib qolinar ekan. SHu boisdan o‘qituvchi faolligiga asoslangan an’anaviy dars o‘tish uslubidan voz kechilib, zamon 24 talablariga javob beruvchi o‘qitishning zamonaviy usularidan foydalanishni davrning o‘zi taqozo qilmoqda. O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan xalq ta’limi xodimi S.Turg‘unov Boshlang`ich ta’lim muammolarini tahlil qilib bu borada o‘z fikrini bayon qiladi: «Mamlakatimiz mustaqil bo‘lguncha o‘qituvchining ishi ham, ijodkorligi ham chegaralangan edi. O‘qituvchi dars o‘tish metodikasida berilgan dars etaplariga qat’iy rioya qilgan holda konspekt tuzib, shu rejaga asoslangan holda dars o‘tmog‘i lozim edi. YUrtimiz mustaqillikka erishgach, barcha sohalardagi kabi maorifda ham islohatlar keng ko‘lamda olib borilmoqda. Ta’limning uzluksizligini ta’minlash maqsadida bolalar bog‘chasidan boshlab oliy maktabgacha e’tibor kuchaytirilib, dastur va darsliklar yangilanmoqda, yangi-yangi dars o‘tish usullari vujudga kelmoqda. O‘qituvchi ijodkorligi oshirildi, bu esa ta’lim-tarbiya borasida anchagina siljishni vujudga keltirdi. Noan’anaviy darslar:ertak,sayohat, musobaqa, bozor, sport, o‘yin turlaridan foydalanib yaratilgan darslar durust samara bermoqda. Bu o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishlarini oshirmoqda, o‘qituvchining ijodkorligini charxlab bormoqda». Xo‘sh, zamonaviy Boshlang`ich ta’limning o‘zi nimadan iborat bo‘lishi kerak?. Bola 1-4 sinflarda qanday bilimlarga ega bo‘lishi lozim?. Bolalarda qachondan boshlab, qanday qilib, qanday usul va uslubda ta’lim berish kerak?. Bu masalalarga javob topishimiz zarur. Boshlang`ich ta’lim konsepsiyasida Boshlang`ich ta’limning maqsad va vazifalari aniq belgilab berilgan. CHunonchi: bolalarning ongi va tafakkurida mavjud bo‘lgan yashirin imkoniyatlarni aniqlash va rivojlantirish kichik maktab yoshidagi bolalarda ta’limning dastlabki davridan boshlab yangi imkoniyatlarni 25 o‘quv materialini muvaffaqiyatli o‘zlashtirishgagina emas, balki hayotiy muammolarni echishga ham tayyorlaydi, o‘quvchilarda o‘rganish va ta’lim jarayoniga bo‘lgan qiziqishini oshiradi Mazkur maqsad va vazifalarni chuqur tahlil qilib, quyidagicha talqin qilish mumkin. Demak, har bir bolada yashirin holda yuragining tubida biror narsaga qiziqish, intilish ya’ni boshqacha qilib aytganda, iqtidor kurtaklari bo‘ladi, ularni aniqlash hamda rivojlantirish kerak. Bu jarayon esa juda murakkabdir. Ana shu murakkabligi bilan Boshlang`ich ta’lim boshqa ta’lim bosqichlaridan ajralib turadi. CHunki Boshlang`ich ta’limda fanlarning asosi–alifbo o‘rgatiladi. Boshlang`ich ta’limda o‘rgatiladigan fanlar alifbosi DTSda belgilab berilgan, shu asosida darslarda har bir o‘quvchi o‘zlashtirishi zarur bo‘lgan bilimlar doirasi o‘rgatiladi. Agar o‘quvchi 4 yil mobaynida shu fanlar alifbosini o‘zlashtira olmasa, u ta’limning keyingi bosqichida o‘qishni davom ettira olmaydi. Demak, biz o‘quvchilarning turli o‘quv faoliyatlarini, usullarini o‘zlashtirishlariga imkoniyat va shart-sharoit yaratib berishimiz lozim. 26 1.2. Pedagogik faoliyatni texnologiyalashtirish – ijtimoiy zarurat. Jamiyat taraqqiyoti hozirgi davrda ijtimoiy hayotning barcha sohalarini texnologiyalashtirishni taqazo qilmoqda. Ayniqsa pedagogik faoliyatni texnologiyalashtirish har qachongidan ham zaruratga aylanmoqda. Bu zaruriyat quyidagilar bilan izohlanmoqda: Birinchidan, jamiyatimizning taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan o‘rin olishni hamda aholi ta’limini jadallashtirish va samaradorligini oshirish maqsadida; - Ikkinchidan, o‘qituvchi faoliyatiga faqatgina o‘quv jarayonining tashkilotchisi emas, balki nufuzli bilimlar manbai sifatida qaralayotganligi; - Uchinchidan, fan-texnika taraqqiyotining o‘ta rivojlanganligi natijasida axborotlarning keskin ko‘payib borayotganligi va ularni yoshlarga etkazish uchun vaqtning chegaralanganligi; - To‘rtinchidan, kishilik jamiyati o‘z taraqqiyotining shu kundagi bosqichida nazariy va emperik bilimlarga asoslangan texnik tafakkurga o‘tib borayotganligi; - Beshinchidan, yoshlarni hayotga mukammal tayyorlash talabi ularga eng ilg‘or bilim berish usuli hisoblangan ob’ektiv borliqqa tizimli yondashuv tamoyilidan foydalanishni talab qilayotganligi. Pedagogik faoliyatni texnologiyalashtirish yuqorida sanab o‘tilgan beshta shartlarning barcha talablariga javob beradigan ta’limiy tadbirdir. Pedagogik faoliyatni texnologiyalashtirish pedagogik tizim doirasida bajariladigan amallardan iborat. Har qanday jamiyatda pedagogik tizimning maqsadi jamiyatning shaxsning shakllantirishga qo‘ygan talablari asosida belgilanadi va jamiyat talablari asosida tizim ham o‘zgarish mumkin. Juda ko‘p tadqiqotlarga asoslangan holda 27 V.P.Bespalko pedagogik tizimni o‘zaro bog‘liq 6 ta elementini ko‘rsatadi. Bular: 1. O‘quvchi; 2. Ta’lim-tarbiyaning maqsadi; 3. Mazmuni; 4. Didaktik jarayoni; 5. O‘qituvchi yoki texnik vositalari; 6. Ta’lim-tarbiyaning tashkiliy shakllari; Bu tizimdagi dastlabki 3 element didaktik vazifa, qolgan 3 tasi ta’lim texnologiyasi sifatida ko‘rsatiladi. Ko‘rsatilgan chizmada shaxsda ma’lum sifatlarni shakllantirish uchun o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi bir-biriga bog‘liq aloqa ko‘rsatiladi. Pedagogik tizimning bu tarkibida har qanday ilmiy nazariyada uchraydigan dastlabki tushunchalar: vazifa va uning echish texnologiyasi ko‘rsatilgan. Pedagogik texnologiyalar ta’lim jarayoni unumdorligini oshiradi, o‘quvchilarning mustaqil fikrlash jarayonini shakllantiradi, o‘quvchilarda bilimga ishtiyoq va qiziqishni oshiradi, bilimlarni mustahkam o‘zlashtirish, ulardan amaliyotda erkin foydalanish ko‘nikma va malalakalarni shakllantiradi. Pedagogik texnologiyaga asoslangan ta’lim jarayonida o‘qituvchi faoliyayati va o‘quvchi faoliyati doirasi aniq belgilanadi, ta’limni tashkil etishning aniq texnologiyasi ko‘rsatiladi. Pedagogik texnologiyaning muhim xususiyatlari, belgilari quyidagilar: - ta’lim jarayonini oldindan loyihalash va sinfda o‘quvchilar bilan qayta ishlab chiqish; 28 - tizimli yondashuv asosida o‘quvchining o‘qish-bilish faoliyatini tasvirlaydigan ta’lim jarayoni loyihasini tuzish; - ta’lim maqsadi real, aniq diagnostik bo‘lishi va o‘quvchining bilim o‘zlashtirish sifatini obektiv baholash; - ta’lim jarayonining tuzilishi va mazmuning yaxlitligi, o‘zaro bog‘liq va o‘zaro ta’sirda bo‘lishi; - ta’lim shakllarini optimallashtirish, qulaylashtirish; - ta’lim jarayonida texnik vositalar va inson salohiyatining o‘zaro ta’sirini hisobga olish; - ta’lim maqsadlarini ko‘zlangan etalon asosida o‘quvchilarning kuzatiladigan, o‘lchanadigan harakatlari shaklida juda oydinlash- tirish; - talabaning faolligiga tayanib o‘qitish; - bilim o‘zlashtirish jarayonida yo‘l qo‘yilgan xatolarni aniqlab, tuzatib borish; - shakllantiruvchi va jamlovchi baholar; - belgilangan mezonlarga binoan test vazifalarini bajarish; - ta’limning rejalashtirilgan natijasiga erishishning kafolatlanganligi; - ta’lim samaradorligining yuqoriligi. Aniqroq qilib aytganda pedagogik texnologiyaga asoslangan faoliyat deganda, ta’lim funksiyasini amalga oshirishdagi mahorat va san’at tushunilib, u juda qulay usullar asosida o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishga asoslanadi. Innovasion texnologiyada ta’lim jarayonining maqsadini belgilash muhim bo‘lib, u rejalashtirilgan natijalarni kafolatlashi lozim. 29 Bugungi kunda pedagogika sohasidagi innavacion texnologiyalarni kengroq va chuqurroq o‘zlashtirish, ularni o‘z mintaqamizga mos holda qayta ishlab chiqish zarur muammoga aylandi. Bu muammoni hal etish hozirgi kungacha shakllanib kelgan ta’lim-tarbiya sohasida- gi nazariy va amaliy tajribalarni o‘rganishni taqozo etadi. Pedagogik texnologiyaning ta’lim sohasidagi mexanizmlari qu- yidagilardir: - ta’lim muassasalarida ijodiy muhit yaratish, ilmiy pedagogik xodimlar orasida tashabbuskorlik va yangilikka bo‘lgan qiziqishni oshirish; - ta’lim sohasidagi ijodkorlikni, yangiliklarni qabul qilish va keng yoyish uchun ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlarni yaratish; - izlanuvchanlik faoliyatini rag‘batlantirish, uni har tomonlama qo‘llab- quwatlash mexanizmlarini ishga solish; - nisbatan istiqbolli yangiliklarni, samarali loyihalarni amalda harakatdagi ta’lim tizimiga joriy etish, to‘plangan yangilik va tajri- ballarni doimiy harakatdagi umumta’lim tizimi rejimiga singdirish. Ta’lim jarayoniga texnologik yondashuv tamoyillari quyidagilarni o‘z ichida oladi: 1. Maqsadga yo‘naltirilganlik va ta’lim-tarbiya natijasining kafolatliligi tamoyili. Ta’limni «texnologik» yo‘nalishda ko‘rishning umumiy mezoni uning aniq va batafsil belgilangan maqsadga yo‘naltirilganligidadir. Bu holatda har bir maqsadni amalga oshirish uchun alohida qonuniyat, jarayon, ketma-ketlik va unga mos amallar majmui mavjud bo‘lishi asos sifatida olinadi. «Pedagogik texnologiya»ning vositaviy yo‘naltirilganligi uning turli uslublar asosida turli ta’lim tizimlarini ko‘rishdagi keng imkoniyatlarini belgilab beradi. Bunda ta’limning tashkiliy jihatlari olinadi. Faqatgina «Pedagogik texnologiya» doirasida 30 aniqlab olinadigan maqsadlarning empirik (amaliy) tahlili beriladi. Bunda ta’lim- tarbiya natijasining kafolatliligi asosiy o‘rin tutadi. 2. Tizimlilik, yaxitlik tamoyili. Pedagogik texnologiyada ta’lim-tarbiya jarayoni ma’lum tizim- lilik asosida tashkil etiladi. Belgilangan aniq maqsad loyihalashtiril- gan ta’lim jarayoni tizim ichida amalga oshiriladi. 3.Ta’lim mazmunini insonparvarlashtirish tamoyili. Insonpar- varlashtirishning lug‘aviy ma’nosi yunoncha humanus - insoniylik, humanitas - insoniyat demakdir. Insonparvalashtirish ta’lim muassa- salarida o‘rganiladigan fanlar sirasiga ijtimoiy fanlarning (tarix, madaniyatshunoslik, sotsiologiya, psixologiya, filologiya va boshqalar) kiritiladi. SHu bilan birga insoniylashtirish tushunchasi ham ishlatiladiki, bu esa shaxs va uning faoliyatiga nisbatan ijobiy yonda- shuvni anglatadi. Boshqacha aytganda, insonparvalashtirish - inson va jamiyat o‘rtasida yuzaga keluvchi munosabatlar jarayonida inson omili, uning qadr-qimmati, sha’ni, or-nomusi, huquq va burchlarini hurmatlashga asoslanuvchi faoliyatni tashkil etish jarayonidir. Pedagogik texnologiyaga asoslangan ta’lim jarayonida pedagog tahsil oluvchilar faoliyatini avtoritar (yakka hokimlik) tarzida boshqarmay, balki insonparvarlashtirish tamoyili asosida teng hamkorlik g‘oyalariga sodiqlik bilan ta’limni insonparvarlashtirish tamoyili- ga amal qilinishini ta’minlaydi. Ushbu holat o‘z navbatida yuksak ma’naviyatli shaxsning shakllanishiga olib keladi. 4.O‘qitib tadqiq etish, tadqiq etib o‘qitish tamoyili. Ushbu tamoyil quyidagi ikki jihatni yoritishga xizmat qiladi: 1) ta’lim muassasalarining har bir o‘qituvchisi o‘z fani sohasiga tahsil oluvchilarni jalb qilgan holda tadqiqotlarni olib borishi lozim; 31 2) o‘qituvchi ta’lim texnologiyasini ishlab chiqadi, uni amaliyotda sinab ko‘radi, kuzatadi va tuzatishlar kiritadi, ya’ni, u ta’lim jarayonini tadqiq etadi. O‘qitish jarayonining mazkur ikki jihati muhim ahamiyatga ega bo‘lib,u o‘qituvchining kasbiy hamda pedagogik mahoratini oshirib borishga va tahsil oluvchilarning bo‘lajak mutaxassislik faoliyatiga puxta tayyorlash uchun zamin yaratadi. 5.Faoliyatli yondashuv tamoyili nazariya va amaliyotning didaktik bog‘liqligiga asoslanadi. Didaktika nazariyasida bilim tushunchasi quyidagi ikki xil ma’noda izohlanadi: A) tahsil oluvchilar o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan bilimlar; B) ular tomonidan o‘zlashtirilib, amaliy faoliyat jarayonida qo‘llaniladigan, shaxsiy tajribaga aylangan bilimlar. Bilimlar faoliyat yuritish jarayonidagina mustahkamlanadi, shu sababli tahsil oluvchilarda nazariy bilimlarni amalda qo‘llay olish iqtidorini tarbiyalash lozim. Amaliyotdagi tatbiqiga ega bo‘lmagan bilimlar tez orada unutilib yuboriladi. 6.Ilmiylik tamoyili - ta’lim-tarbiya jarayonida samarali vosita, faol metod hamda didaktik materiallardan foydalanishning tashkiliy masalalari yangi echimlarini qo‘llashni taqozo etadi. 7.Pedagogik diagnostika tamoyili. Tahsil oluvchi va o‘qituvchining dasturli faoliyatini tashkil etish, o‘quv jarayonining borishini taxmin eta bilishi lozim. O‘qituvchi tahsil oluvchini mustaqil ishlashga o‘rgatadi, undan muayyan harakatlarni amalga oshirishini va qo‘llashini talab qiladi. Didaktik materiallardan keng foydalanish tamoyili. Ta’limni faollashtiruvchi axborot texnologiyasi va texnik vositalari, shuningdek, foydalanish samarasini 32 belgilaydigan didaktik materiallardan keng va unumli foydalanishni taqozo etadi. Mazkur tamoyil pedagogik jarayonning jadallashtirilishini ta’minlaydi. O‘quv jarayon uchun zarur bo‘lgan moddiy-texnik bazani yaratish tamoyili. Ushbu tamoyil o‘zida etarli darajadagi moddiy - texnik bazani yaratish imkoniyatini izlash jarayonini yoritish uchun xizmat qiladi. O‘quv-tarbiya jarayoni natijalarini xolisona baholash tamoyili, Ushbu tamoyil test usuli va reyting tizimi asosida tahsil oluvchi bilim va ko‘nikmalari darajasini aniqlash, o‘zlashtirish jarayonini nazorat qilish, shuningdek, baholashni avtomatlashtirish kabi faoliyat mazmunini ifodalashga xizmat qiladi. O‘quv jarayonining har qanday qismi uning loyihalashiga texnologik jihatdan yondoshilganda quyidagi asosiy bosqichlarda ega bo‘ladi: - Ta’lim bosqichining umumiy maqsadini belgilab olishi; - Umumiy maqsadni shakllantirishdan uni ixtisoslashtirishga o‘tish; - O‘quvchilarning bilim darajasini tashxis qilish; Bosqichlar ketma-ketligi tavsifi o‘qituvchi harakatlarining davriy takrorlanuvchi ketma-ketligi bo‘lib, u ko‘p marotaba mos ravishda maqsadlar, aniq nazorat usullari va ta’lim jarayoni turlari bilan takrorlanib, ta’lim jarayonini nihoyasiga etkazadi. Hozirgi sharoitda innovatsion faollik ta’lim mazmunining ham mazmun hamda tashkiliy-tuzilmaviy jihatdan qayta ishlab chiqish bilan bevosita bog‘liq. Bu jarayonlarning asosi bo‘lib oxirgi uch, o‘n yillikda pedagogik ta’lim nazariyasini tezkor ishlab chiqilishi bo‘ldi (A.A.Abdulina, E.V.Bondarevskaya, V.I.Zagvyazinskiy, V.S.Ilin, N.M.Kan-Kalik, V.A.Slastenin va b.q). Pedagogik ta’lim rivojlanishining zamonaviy innovatsion yo‘nalishlari ichida xususiy innovatsion nazariyani, shaxsiy (xususiy) yo‘nalishli ta’lim 33 sohasidagi ishlanmalarni, ta’limni tashkiliy-tuzilmaviy modelini, ta’limni ko‘p darajali tizimini rivojlantirishni ajratib ko‘rsatish mumkin. Oxirgi o‘n yillikda pedagogik innovatsiyani nazariy asoslari ishlab chiqilyapti. Ayniqsa, K.Anglovskiy M.V. Klarin, V.YA.Lyaudis, M.N.Potashnik, S.D.Polyakov, T.I.SHamova, O.T.Xomeriki, N.R.YUsup-bekova, V.A.Slastenin va boshqalarning ishlarida pedagogik professionalizmni rivojlantirishning o‘ziga xos tomonlarini aniqlash va ta’lim tizimida o‘qitish jarayonida bo‘lg‘usi o‘qituvchining innovatsion imkoniyatlarini rivojlantirish olib borilayotgan ilmiy- tadqiqotlarning bahs mavzusi bo‘lib qolmoqda. SHaxsiy yo‘nalishli ta’lim konsepsiyasi madaniy-tarixiy va faoliyatli yondashuvga asoslanadi (L.S.Vigotskiy, A.A.Leontev, D.B.Elkonin, E.V.Ilenko, V.V.Davidov, G.P.SHedrovitskiy, A.G.Asmolov) va bugungi kunda umummetodologik jihatdan V.V.Serikov, V.G.Sukerman, V.P.Zinchenko, L.N.Kulikovlarning ishlari alohida ahamiyatga molik. Tashkiliy-boshqaruv darajasida ushbu muammo bilan M.N.Kostikov, V.A.Boltovlar shug‘ullangan. Ushbu konsepsiyaning etakchi g‘oyalaridan biri pedagogik ta’limda predmetli tayyorlashning roli va o‘rnini anglab etish, predmetlarni o‘zlashtirish bilan asosiy e’tibor o‘quvchilarni rivojlantirish vositasi sifatida predmetni o‘qitishga asosiy maqsad qaratiladi. Ushbu konsepsiyaning boshqa bir g‘oyasi o‘quv shakllarini konstruksiyalash bilan bog‘liq bo‘lib, bunda ta’lim jarayoni yagona jarayon sifatida qaraladi, (xususiy o‘quv faoliyati) unda materialni anglab etish va tadqiqot ishi birgalikda bo‘lajak o‘qituvchining shaxsiy pedagogik pozitsiyasi bo‘lib shakllanadi. Mazkur yondashuvda asosiy talablar quyidagi izchillikda: shaxs o‘zi uchun va boshqalar uchun ham asosiy boylik bo‘lib, bunda ta’lim-ta’lim tizimidagi yaxlit pedagogik 34 jarayon sifatida yo‘naltirilgan shaxsni o‘zgartirishga qaratilgan jarayondir. Bunday ta’limning bosh natijasi egallangan bilim, ko‘nikma va malakalar emas, balki shaxs o‘sishiga qobiliyat, empatik o‘zaro munosabatlar va shaxsiy samaradorlikka qaratilgan yuqori ijtimoiy faollik tushuniladi. Hayotiy kelajakni amalga oshirish uchun inson o‘z faoliyatini ongli tarzda qayta yo‘lga qo‘yadi va buning uchun ta’lim jarayoni imkoniyatlaridan foydalanadi. Ayniqsa, bu jarayon o‘quvchi yoshi davri, yoshlik davri ayni ushbu jarayonni yo‘lga qo‘yish uchun muhim bosqich hisoblanadi. Ushbu konsepsiyaning keyingi g‘oyasi pedagogik sub’ektivlikni rivojlanishi bilan bog‘liq: o‘quvchi “o‘rganuvchi”, “o‘quvchi”, “o‘qitadigan” pozitsiya orqali o‘tadi. 6 Agar ta’lim muassasasasida “o‘qish joyi va vaqti emas, balki yigit va qizlarni katta bo‘lish maydoni”(D.B.Elkonin) deb qaralsa, u holda ushbu ta’lim muassasasasidagi pedagogik jarayon uni amalga oshirish orqali ta’lim olayotgan o‘quvchining o‘z-o‘zini rivojlantirishini faollashtiruvchi, hech bir narsa bilan qiyoslab bo‘lmaydigan pedagogik jarayonni ijodiy-o‘zini qayta qurish sub’ekti ham o‘quvchi, ham o‘qituvchi uchun imkoniyatlar hisoblanadi. O‘qituvchi faoliyati ham o‘zgaradi: “usta” ishlari orqali bilimlarini pedagogik texnologiya asosida etkazishdan, o‘quvchilarda pedagogik qobiliyatni shakllantirish maqsadida birgalikdagi faoliyatni tashkil etuvchi “maslahatchi” pozitsiyada o‘quvchilar bilan birgalikda uning kelajak kasbiy faoliyatini loyihalovchiga aylanadi. SHunga ko‘ra integrativ ta’lim texnologiyalarini yo‘lga qo‘yish dolzarb bo‘lib qoladi. Ushbu masalada ta’limni loyihalash bilan shug‘ullanuvchi muammolar instituti bugungi kundagi dolzarb masalada etakchilik qilmog‘i zarur. Pedagogik ta’lim amalga oshirishining tashkiliy-tuzilmaviy modeli haqida 6 К.Турғунбоев, М.Ортиқова “Педагогик инновация асослари” –Андижон. “Андижон нашриёт-матбаа”. 2011 йил. 35 alohida to‘xtalish kerakligi e’tiborga loyiq. Bular: kichik daraja dagi, ko‘p bosqichli va ko‘p daraja dagi modellarga qaratilishidan iborat. YUqorida ko‘rsatib o‘tilgan har bir model mustaqil yaxlit ta’lim sifatida qaralib, ular o‘zlarining jilg‘alariga ega bo‘lib, aniq ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy holatlar bilan bevosita bog‘liq. 1997 yilda qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonunga muvofiq ta’lim tizimining ko‘p bosqichli tizimi yo‘lga qo‘yildi. Ta’lim tizimining ko‘p bosqichli tizimini ishlab chiqish va joriy etishni kuchli innovatsion jarayon sifatida baholash mumkin. Ushbu masalada G‘arbiy Evropa mamlakatlari tajribasi har tomonlama tahlil etilib, baho berildi va O‘zbekiston Respublikasi sharoitida o‘zimizning mentalitetimizdan kelib chiqib, ta’lim tizimining o‘ziga xos ko‘p bosqichli tizimi yaratildi. Umuman olganda ta’lim tizimida individual-ijodiy va jamoaviy-ijodiy faoliyat sohasida bugungi kunga kelib sezilarli tajribalar to‘plandi, o‘quv pedagogik jarayoni ishtirokchilari o‘rtasida “sub’ekt-sub’ekt” munosabatlari rivojlanishida o‘zgarishlar sodir bo‘layotganini kuzatish mumkin. Ushbu tizim orqali o‘quvchilarning mustaqil ishlashga ishtiyoqi ortib, reyting tizimida ularning faol ishtiroki ta’minlansa, o‘qituvchilar tomonidan o‘quvchilar faoliyatini boshqarishda metodik madaniyat darajasi o‘sib borishi kuzatiladi. Mana shu sababli pedagogning ijtimoiy va kasbiy (professonal) asosga ega sifatlari to‘plamini ajratib ko‘rsatish mumkin: yuksak fuqarolik mas’uliyati va ijtimoiy faollik, bolalarga muhabbati ularga o‘z jonini berish istagi va talabi: haqiqatan insoniylik, ma’naviy madaniyat, boshqalar bilan ishlash istagi va mahorati yuksak professionalli ilmiy pedagogik fikrlashi innovatsion usuli, yangi qadriyatlar yaratishga va ijodiy qarorlar qabul qilishga tayyorgarligi: muntazam mustaqil bilim olishga intilishi va bunga tayyorligi, jismoniy va psixik sog‘lomligi, 36 professionalligi qobiliyatidan tashkil topadi. Jamiyatning hozirgi bosqichidagi rivojlanish sharoitlari tomonidan o‘qituvchi mehnatiga va shaxsiga qo‘yiladigan talablarni jamlab, ularni quyidagi taqvim etish mumqin; yuksak madaniyat va ma’naviylik, o‘zini bag‘ishlash, mehribonlik, yangini nozik his etish. Kelajakni ko‘ra bilish va o‘z tarbiyalanuvchilarni kelajakda hayotga tayyorlashni bilishga individual iste’dodini pedagogik hamkorlik bilan birga maksimal amalga oshirish, g‘oyalariga umumiyligini va ijgimoiy faolligi, yuksak professionallik darajasi va o‘z bilimlarini doimiy to‘ldirib borishga intilish, printsipiallik va talabchanlik, hozirjavoblik, e’tiborlilik, eruditsiya va ijtimoiy mas’uliyatlilik, professiogrammada pedagogik nazariyasi uning dunyoga irodaviy va emotsional baholash munosabatlari tizimi muhim o‘rin egallaydi. Pedagogning ijtimoiy va professional nazariyasi-pedagogik kasbga munosabati, pedagogik faoliyat maqsadlari va vositalariga munosabati bilan belgilanadi. Pedagog tririketor (axborot etkazuvchi) do‘st, maslahatchi, iltimos qiluvchi rag‘batlantiruvchi va shu kabilar sifatida ishtirok etishi mumkin. Mana shu professional nazariyalardan har biri pedagogning shaxsi uning ijtimoiy nazariyasiga qarab ham ijobiy ham salbiy natija berishi mumkin. Pedagogni ishonchi uning shaxsi eng chuqur protsentlar harakteristikasi deb haqli ravishda hisoblanadi. Pedagogning qiyofasi insonparvarlik nazariyasini bilish etaklashiga intilishini, inson qadriyatini paymol qiluvchi ma’naviy nuqsonlar kamchiliklarga yo‘l qo‘ymaslik, burch va mas’uliyatni his etish, insonparvarlik pozitsiyasi bilan belgilanadi. O‘zining pedagogik malakasini oshirishga intilish tarbiyalanuvchilar uchun namuna bo‘lishga intilish kerak. 37 O‘quv – tarbiya jarayonida pedagogik texnologiyalarning to‘g‘ri joriy etilishi o‘qituvchining bu jarayonda asosiy tashkilotchi yoki maslahatchi sifatida faoliyat yuritishiga olib keladi. Bu esa o‘quvchidan ko‘proq mustaqillikni, ijodni va irodaviy sifatlarni talab etadi. Har qanday pedagogik texnologiyaning o‘quv –tarbiya jarayonida qo‘llanilishi shaxsiy xarakterdan kelib chiqqan holda, o‘quvchini kim o‘qitayotganligi va o‘qituvchi kimni o‘qitayotganiga bog‘liq. Pedagogik texnologiya asosida o‘tkazilgan mashg‘ulotlar o‘quvchilarning muhim hayotiy yutuq va muammolariga o‘z munosabatlarini bildirishlariga intilishlarini qondirib, ularni fikrlashga, o‘z nutqai nazarlarini asoslashga imkoniyat yaratadi. Hozirgi davrda sodir bo‘layotgan innovatsion jarayonlarda ta’lim tizimi oldidagi muammolarni hal etish uchun yangi axborotni o‘zlashtirish va o‘zlashtirgan o‘zlari tomonidan baholashga qodir , zarur qarorlar qabul qiluvchi, mustaqil va erkin fikrlaydigan shaxslar kerak. SHuning uchun ham, ta’lim muassasalarining o‘quv – tarbiyaviy jarayonida zamonaviy o‘qitish uslublari-interfaol uslublar, innovatsion texnologiyalarning o‘rni va ahamiyati beqiyosdir . Pedagogik texnologiya va ularning ta’limda qo‘llanishiga oid bilimlar , tajriba o‘quvchilarni bilimli va etuk malakaga ega bo‘lishlarini ta’minlaydi. Innovatsion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatiga yangilik, o‘zgarishlar kiritish bo‘lib, uni amalga oshirishda asosan interfaol usullaridan foydalanadi. Interfaol bu o‘zaro , xarakat qilmoq o‘zaro xarakat qilmoq yoki kim bilandir suhbat, muloqot tartibida bo‘lishni anglatadi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, o‘qitishning interfaol usulubiyotlari bilish va kommunikativ faoliyatni tashkil etishning maxsus shakli bo‘lib, unda ta’lim oluvchilar bilish jarayoniga jalb qilingan bo‘ladilar, 38 ular biladigan va o‘ylayotgan narsalarni tushunish va fikrlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Interfaol darslarda o‘qituvchining o‘rni qisman o‘quvchi larning faoliyatini dars maqsadlariga erishishga yo‘naltirishga olib keladi. Bu uslublarning o‘ziga xosligi shundaki, ular faqat o‘qituvchi va o‘quvchilarning birgalikda faoliyat ko‘rsatishi orqali amalga oshiriladi. Bundan pedagogik hamkorlik jarayoni o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularga o‘quvchining dars davomida befarq bo‘lmaslikka, mustaqil fikrlash, ijod qilish va izlanishga majbur etilishi; o‘quvchilarning o‘quv jarayonida fanga bo‘lgan qiziqishlarini doimiyligini ta’minlanishi; o‘quvchilarning fanga bo‘lgan qiziqishlarini mustaqil ravishda har bir masalaga ijodiy yondashgan holda kuchaytirilishi; pedagogik va o‘quvchilarning hamkorlikdagi faoliyatini doimiy ravishda tashkil etishlari kiradi. Bizning fikrimizcha, pedagogik texnologiyaning eng asosiy negizi o‘qituvchi va o‘quvchining belgilangan maqsaddan kafolatlangan natijaga hamkorlikda erishishlari uchun tanlangan texnologiyalariga bog‘lik. O‘qitish jarayonida, maqsad bo‘yicha kafolatlangan natijaga erishishda qo‘llanilgan har bir ta’lim texnologiyasi o‘qituvchi va uquvchi o‘rtasida hamkorlik faoliyatini tashkil eta olsa, har ikkalasi ijobiy natijaga erisha olsa, o‘quv jarayonida o‘quvchilar mustaqil fikrlab, ijodiy ishlab, izlanib, tahlil etib, o‘zlari xulosa qila olsalar , o‘zlariga, guruhga, guruh esa ularga baho bera olsa, o‘qituvchi esa ularning bunday faoliyatlari uchun imkoniyat va sharoit yarata olsa, bizning fikrimizcha , ana shu o‘qitish jarayonining asosi hisoblanadi. Har bir dars, mavzu , o‘quv predmetining o‘ziga xos texnologiyasi bor. O‘quv jarayonidagi pedagogik texnologiya bu aniq keta - ketlikdagi yaxlit jarayon bo‘lib, u o‘quvchining ehtiyojidan kelib chiqqan holda bir maqsadga yo‘naltirilgan, 39 oldindan puxta loyhalashtirilgan va kafolatlangan natija berishiga qaratilgan pedagogik jarayondir. Bu holat bugungi kunda o‘ta dolzarbligi bilan muhimdir, chunki ushbu jarayon (innovatsion jarayon) ta’lim muassasalarini yashash sharti (bevosita va ko‘chma ma’noda ham), kelajak avlodlar va o‘qituvchilar jamoasining aloqalarini ijtimoiy himoyalash sharti bo‘lib ham xizmat qiladi. Hayot ta’lim muassasalari oldiga yangi, vazifalarni, ya’ni eskichasiga ishlab turib, aniq yangiliklarni ishlab chiqish va ularni amaliyotga joriy etishni oldimizga qo‘ymoqda. Barcha yangiliklarga o‘ta ehtiyotkorlik bilan yondashadigan, o‘tmish boyliklarga, tajribalarga e’tiqod ruhida tarbiyalangan, stabillikni yoqtiradigan keksa avlodni, shuningdek hech qanday o‘zgarishlarni xohlamaydigan o‘qituvchilarni ham tushunish mumkin. Bunday holatda “innovatsion jarayonlar orqasidan quvish” bugungi hayotimizning ajralmas qismi ekanligini ham tushunish zarur. Xohlaymizmi yoki yo‘qmi bizning ta’lim muassasalari devorining orqasida bozor va bozor munosabatlari jarayoni ketayapti. Bu jarayon to‘g‘ridan-to‘g‘ri bizga tegishlidir, chunki ta’lim muassasalari o‘rtasidagi raqobat, ta’lim sifati, ijtimoiy buyurtmalar kabi yangi tushunchalar turmushimizga kirib kelayapti. To‘g‘rirog‘i, bu jarayon biz yashayotgan muhit, hayot tarzi ekanligini har doim his etib turishimiz kerak. Bu jarayonga qarshi turish befoyda va xavflidir. Biz tanlash imkoniyatiga ega emasmiz va ushbu tezkor jarayon (quvish jarayoni) da ishtirok etishga majburmiz. Mazkur jarayonga eng muhimi aql bilan yondashish, o‘z tashkilotimiz manfaati yo‘lida ishtirok etishdan iborat. Ko‘pchilik mutaxassislar fikricha, o‘zgarishlarga moyillik, bugungi kunda rivojlanishning hal qiluvchi sharti, u yoki bu ta’lim muassasasining raqobat qobiliyatini ta’minlovchi asosiy omil deb 40 Инновация (in-“лик”, novus-“янги”) янгилик киритиш, янгилик деган маънони англатади.hisoblanadi. 2. Bugungi kunda maktab va oliy ta’lim tizimidagi an’anaviy va ommaviy ko‘rinishdagi ta’lim va tarbiya jarayonlari o‘rniga ta’lim muassasalari rivojlanishida o‘ziga xos yangilik bo‘lib innovatsion jarayonlar kirib kelmoqda. “Innovatsion ta’lim” deganda odatda o‘quv jarayoniga yangi (foydali) elementlar olib kirish tushuniladi. SHuning uchun ta’lim tizimida innovatsiya o‘zgartirish bilan bevosita bog‘liq. Bunday o‘zgartirishlar ta’lim tizimining: maqsadiga, mazmuniga, metod, texnologiyasiga, tashkil etish shakli va boshqaruv tizimiga; pedagogik faoliyatdagi o‘ziga xoslik va o‘quv-bilish jarayonini tashkil etishga; ta’lim darajalarini nazorat qilish va baholash tizimiga; o‘quv-metodik ta’minotiga; tarbiyaviy ishlar tizimiga; o‘quv reja va o‘quv dasturlariga; o‘quvchi va o‘qituvchi faoliyatiga bog‘liq. YAngilik tarixiy aspektda nisbiylik ahamiyat kasb etadi. YAngilik aniq tarixiy xarakterga ega, ya’ni o‘z vaqtidan oldin paydo bo‘lishi mumkin, o‘z vaqtida me’yor bo‘lishi yoki eskirishi ham mumkin. Maktab yoki oliy tizimning rivojlanish jarayonida, ehtimol ta’lim tizimi butunicha: absolyut yangiligi (o‘xshashi, prototipning yo‘qligi); 41 nisbatan yangiligi; o‘ziga xos, ixtirochiligi ko‘rinishidagilar hisobga olinadi. Yangilik xillari (tiplar) maktab va oliy tizimda turlicha asoslarga ko‘ra guruhlanadi: Birinchi klassifikatsiya (guruh) yangiliklarni kiritish, maktab va oliy tizimda sodir bo‘ladigan pedagogik jarayonga aloqadorligi bilan asoslanadi. Ushbu jarayonni tushunishga tayanib, quyidagi ko‘rinishdagi yangilik xillarini ajratish mumkin: ta’lim maqsadi va mazmuniga; pedagogik jarayon metodikasi, vazifalari, usullari, texnologiyalarga; ta’lim va tarbiyani tashkil etish shakllari va vositalari; rahbariyat, o‘qituvchi va o‘quvchilar faoliyatiga. Ta’lim tizimiga ikkinchi klassifikatsiya (guruh) yangilikni kiritish ko‘lami belgisiga asoslanadi. Bu erda quyidagi o‘zgarishlarni ajratish mumkin: - bir-birlari bilan bog‘liq bo‘lmagan lokal va alohida (bir tomonlamalilik); - kompleks, o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq; - butun maktab va oliy tizimni qamrab oluvchi, tizimli. Uchinchi klassifikatsiya (guruh) innovatsion imkoniyatlarga qarab amalga oshiriladi. Bu holatda e’tiborga olinadi: ta’lim dasturlari, o‘quv rejalar, tuzilmalarni takomillashtirish, ixtirochilik, ko‘rinishlarni o‘zgartirish bilan bog‘liq ma’lum va qabul qilinganlarni modifikatsiyalash; kombinatorlikka (o‘zgartirishlar) xos yangilik kiritish; radikal o‘zgartirishlar. 42 Интуиция – (лотинча intutio-синчиклаб қарайман) – ҳақиқатни далил билан исботламасдан, бевосита фаҳм-фаросат билан англаб олиш қобилияти; фикран илғаб олиш (ақлига келиш) йўли билан тажриба доирасидан чиқиш, шахсий қобилияти ёки билиб олинмаган алоқалар, қонуниятларни жонли шаклда умумлаштириш. Модификация – (лот. modificatio, modus – ўлчов, кўриниш, facio – қилиш) – ташқи муҳит омиллари таъсирида бир хил генотипга эга бўлган организмлар ўртасида вужудга келадиган фенотипик фарқлар. Yangilik kiritishning to‘rtinchi klassifikatsiyasi (guruh ) oldingilariga nisbatan belgilariga asoslanib, guruhlanadi. Bunday yondashuvda yangilik o‘rin almashuvchi, bekor qilinuvchi yoki ochib beruvchilarga qarab belgilanadi. Bu holatda maktab va oliy tizimda yangilanish manbai sifatida: mamlakat, hudud, shahar, tumanning ehtiyoji sifatidagi ijtimoiy buyurtmasi; ijtimoiy buyurtmani hudud va viloyat ahamiyatiga molik qonun va hujjatlarda aks etishi; inson to‘g‘risidagi kompleks fanga erishish, ilg‘or pedagogik tajriba; xato va kamchiliklarni sinashda rahbar va o‘qituvchilarning intuitsiyasi va ijodkorligi; tajrib-sinov ishlari; chet el tajribalari xizmat qiladi. 7 3. Mamlakatimizda rivojlanib borayotgan innovatsion siyosat ta’lim oldiga muhim va mas’uliyatli vazifalarni qo‘ymoqda. 2006 yil iyul oyida Sankt-Peterburg 7 К.Турғунбоев, М.Ортиқова “Педагогик инновация асослари” –Андижон. “Андижон нашриёт-матбаа”. 2011 йил. 43 shahrida “Sakkizlik guruhi” sammitida qabul qilingan “XXI asrda innovatsion jamiyat uchun ta’lim” to‘g‘risidagi hujjat g‘oyalarini yiriklashtirishni hisobga olishni va muammoning echimini amalga oshirishni talab etadi. Fanni va innovatsiyani kelajakda rivojlantirish strategiyasida “innovatsion insonni” yaratish, ya’ni ishlashidan qat’i nazar u innovatsiya va yangi bilimlarga moyil bo‘lishi kerak. Bugungi kunda zamonaviy innovatsion yaroqlilik yuzaga kelmoqda. Hozirgi milliy loyihalar saytida “innovatsion ta’lim” iborasi paydo bo‘lmoqda va unda aytilishicha innovatsion ta’lim o‘qitishni yangi bilimlarni yaratish jarayonida amalga oshirishni taqozo etmoqda. Bu esa bugungi kunda mavjud “Innovatsion ta’lim texnologiyalari” tushunchasi bilan yangi “innovatsion ta’lim” tushunchalarini bir-biridan ajratishni talab etmoqda. Ta’lim sohasi mamlakatimizda birinchilardan bo‘lib faol innovatsion harakatni boshladi. Ma’lum bosqichda XX asr oxirlarida bunday harakatlar yo‘lga qo‘yilgan edi. Masalan, A.G.Rivin va V.K.Dyachenko tomonidan o‘qitishni jamoaviy o‘qitish, D.B.Elkonin, V.V.Davыdov, L.V.Zankovlar tomonidan ilgari surilgan rivoj-lantiruvchi innovatsion ta’lim to‘g‘risidagi qarashlar o‘z vaqtida ma’lum ahamiyat kasb etdi. SHu bilan birga boshqa innovatsion ta’lim texnologiyalari: dialektik o‘qitish usullari (A.I.Goncharuk, V.L.Zarina), o‘qitishning individual yo‘nalishli usuli (A.A.YArulov), “Ekologiya va dialektika” (L.V.Tarasov), evristik o‘qitish (A.V.Xutorskoy) dialog madaniyati (V.S.Bibler, S.YU.Kurganov), loyihali o‘z-o‘zini refleksiya (G.P.SHedrovitskaya) va boshqalarni keltirish mumkin. Yuqorida keltirilgan texnologiyalar o‘qitishda o‘zlashtirishni yuqori ko‘tarish, o‘quv jarayonida qiziqtirishni, o‘quv materialini tushunishni yaxshilashni, funksional savodxonlikni shakllantirishni, loyihali savodxonlikni, 44 nazariy tafakkurni, ekologik va iqtisodiy tafakkurni, kommunikativlikni, ijtimoiy faollikni, fuqarolik ongini, o‘z-o‘zini anglash va boshqa vazifalarni hal etishga yo‘naltirilgan edi. Hozirda faoliyatning boshqa sohalari, jumladan, ishlab chiqarishda rivojlanishning innovatsion yo‘liga o‘tilgach, ta’lim sohasi ularga faqat etakchilarni tayyorlash funksiyasini bajardi. Lekin aslida esa boshqacha ko‘rinish ko‘zga tashlanadi. Ilgari jamiyat uchun uncha ko‘p bo‘lmagan va mustaqil shakllangan innovatorlar etarli edi. YUqorida sanab o‘tilgan ta’lim texnologiyalari uchun innovator-lar faqat o‘qituvchilar edi va ularning innovatsiyalari o‘quvchilarda zaruriy sifatlarni shakllanishiga yo‘naltirilgan bo‘lib, innovatsion tafakkur va qobiliyatni innovatsion faoliyatga yo‘naltirishga e’tibor qaratilmagan. Bildirilgan fikrlar “innovatsion ta’lim texnologiyalari” va “innovatsion ta’lim” tushunchalarini quyidagi tarzda ajratib, alohida qarab chiqishni talab etadi:  innovatsion ta’lim texnologiyalari va dasturlari – bu barcha ta’lim texnologiyalari, yaratuvchi va ularni rivojlantiruvchi o‘qituvchi innovatsion faoliyatining natijasi hisoblanadi.  innovatsion ta’lim – bu shunday innovatsion ta’lim texnologiyalari va dasturlariki, unda o‘qituvchi innovatsion faoliyati natijasi bo‘lib, o‘qitilayotganlar innovatsion g‘oyalarini yaratuvchisi (generatsiya) hisoblanadi;  ishlab chiqarishning monoinnovatsionligi (mutaxassislar innovatsiyasi) ta’limning monoinnovatsion - (pedagog innovatsiyasi) emasligiga to‘g‘ri keladi, uning innovatsiyaligi, pedagog innovatsiyaligi, ularning oqibati, o‘qitilayotganlarning innovatsiyasidir. 45 Моно... (юн. monos – бир, якка, ягона) –ўзлашма, қўшма сўзларнинг таркибий қисми бўлиб, маъносига кўра, “бир”, “ягона”, “ёлғиз” сўзларига тўғри келади. ИМЕН - ишлаб чиқаришни, янги техник фикрларни аниқ фанга айлантиради, ихтироли масалаларни ечишга ёрдам беради. ИМЕН таълимда эскиликлардан воз кечишдир. ИМЕН элементлари дан фақат техник соҳаларда эмас, балки таълим-тарбия, шунингдек, бошқа соҳаларда ҳам фойдаланиш мумкин.Bu o‘rinda masalaning dolzarbligi mavjud “mono”innovatsion ta’lim texnologiyalarini to‘la innovatsion holatigacha rivojlantirishdan iborat. Bular bir qator chet el o‘quvchilari misolida ular tomonidan yaratilgan tajribalar, ixtirolar misolida o‘z amaliy isboti bilan tasdiqlangan. Bu o‘rinda zamonaviy fan yutuqlari asosida kuchli, iqtidorli tafakkur orqali amalga oshirilishini, ya’ni ixtiroli masalalarni hal etish nazariyasi 46 IMEN yo‘li bilan hal etish mumkinligi isbotlangan. Bir qator rivojlangan mamlakatlar ilmiy laboratoriyalarida IMEN-pedagogikaga “bilimlarni ixtiro qilish” deb nomlangan yangi metod yaratildi. IMENning integratsiya asoslari eng ko‘p tarqalgan barcha innovatsion pedagogik texnologiyalar bilan birgalikda ishlab chiqildi. Buning qo‘shimcha samarasi – turli pedagogik texnologiyalarni amaliy dialektika tilida yozib chiqish imkonini beradi. 4. Dunyodagi global o‘zgarishlar jarayoni, mamlakatimizdagi iqtisodiy va ijtimoiy–madaniy sohalardagi o‘zgarishlar, ta’lim tizimida tayyorlanayotgan mutaxassislarga jiddiy e’tibor qaratishni taqozo etadi. Pedagogik ta’lim sohasida 80-90 yillarda kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malaka oshirish tizimi yagona va yaxlit tizim sifatida innovatsion xususiyat kasb etib, quyidagi jarayonlarga e’tiborni qaratganini ko‘ramiz: ta’lim alohidaligi (destentralizatsiya) ma’lum hududlarda ushbu sohani mustaqil rivojlantirish va ma’lum mutaxassislarga “buyurtma portfeli”ni shakllantirish imkonini berdi; oliy o‘quv yurtlarini demokratlashtirish, pedagogik jarayonni tashkil etishning shakl, vosita va shartlarini belgilashda mustaqillikni ta’minlovchi imkoniyatni berdi; umumta’lim muassasalarini tiplariga muvofiq tarzda o‘qituvchi uchun o‘zining pedagogik faoliyatini loyihalash va o‘quvchilarni rivojlantirish vositasi sifatida o‘zi o‘qitadigan fandan foydalanishda erkinlik berish va bu borada umumta’lim maktablarining ehtiyojini hisobga olish uchun imkoniyatlar berdi; olinayotgan pedagogik ta’lim mazmuni va darajasini tanlash imkonini qamrab oluvchi individual ta’lim dasturlarini ishlab chiqishga mo‘ljallangan o‘quvchining shaxsiy qiziqishlarini qoniqtirish zaruratini ko‘zda tutadi; 47 turli darajadagi imkoniyatlar asosida qisqa muddat ichida professional ta’lim beruvchi mutaxassislarni tayyorlash imkonini beradi. Yuqorida aytib o‘tilgan jarayonlar ma’lum davrlarda kuchli ta’sir etilgan bo‘lsada, bu o‘rinda an’anaviy tarzda kadrlar tayyorlashga nisbatan innovatsion jarayonlar o‘rtasida ma’lum dialektik o‘zaro bog‘liqlik mavjudligini e’tirof etgan holda, an’anaviy va innovatsion ta’limning har birini o‘ziga xos jihatlariga e’tiborni qaratmasdan bo‘lmaydi. An’anaviy pedagogik ta’lim mazmuni va tashkil etishi jihatidan aniq o‘quv fani bo‘yicha mutaxassis o‘qituvchilarni tayyorlashga qaratilgan. Kasbiy-pedagogik tayyorgarlikdagi an’anaviy tizimda, faoliyatli yondashuv asosida o‘quv-tarbiyaviy jarayon yotadi va bu jarayonda ishtirokchilar o‘rtasidagi munosabatlar “sub’ekt-ob’ekt” tarzida yo‘lga qo‘yilgan. Bu erda sub’ekt-o‘qituvchi ma’lum chegaralangan sharoitda bo‘lib, uning faoliyatini o‘quv reja va o‘quv dasturi boshqaradi hamda munosabatlar qat’iy belgilab qo‘yilgan. Ob’ekt-talaba ma’lum darajadagi bilim hajmi bilan chegaralangan. An’anaviy ta’lim mazmun jihatidan o‘zaro bog‘liq avtonom faoliyat bilan belgilangan: o‘qituvchini o‘qitish faoliyati va talabani o‘quv-bilish faoliyati; o‘qiyotgan talaba o‘qituvchi rejasining ijrochisi va boshqaruv ob’ekti bo‘lib faoliyat ko‘rsatadi. An’anaviylikdagi o‘quv jarayonida o‘zaro faoliyat taqlid qilish, imitatsiya, andoza bo‘yicha faoliyat ko‘rsatish, ijtimoiy va shaxslararo ta’sirning bir xildaligi, tashqi nazorat va natijani baholash, bularning barchasi bilish motivlarini qisqartirish, bilish motivlarini kengayishiga imkon bermaydi. Pedagogik innovatsiyalarni tanlashda amaliy ish olib boruvchi «Pedagogik texnologiyalar markazi»: ma’lumotning yo‘nalishini aniqlaydi; 48 joriy qilish va qo‘llashda ilmiy-metodik jihatdan yordam beradi; metodik qo‘llanma, dastur va metodik tavsiyalarni nashrga tayyorlaydi va pedagogik matbuotga uzatadi; reyting tizimi, o‘quvchilarni maktabgacha tayyorlash, Davlat ta’lim standartlarini joriy qilishdagi ilg‘or tajribalar majmuasini yaratadi; xorijiy davlatlarning ta’lim sohasidagi tajribalarni o‘rganadi, taqqoslaydi va tavsiyalar tayyorlaydi; amaliyotga tatbiq qiluvchilarni o‘qitadi, malakasini oshiradi, tajriba almashuv ishlarini tashkil qiladi; pedagogika sohasidagi olimlar, ilmiy izlanuvchilar bilan hamkorlik ishlarini olib boradi; innovatsiyalarning qo‘llanilishini dinamik ravishda kuzatib boradi; innovatsiyaga oid Respublika ilmiy-amaliy kengashlar, yig‘ilishlar va konferensiyalar o‘tkazadi; malaka oshirish institutlari, tuman metodika va maktab pedagogik kengashlarini yangi axborotlar bilan ta’minlab boradi. 8 Pedagogik innovatsiyalarni qo‘llash bilan uni to‘plab, ilmiy jihatdan xulosalar tayyorlovchi bo‘g‘in o‘rtasidagi «Pedagogik matbuot» asosan nashr ishlari, ommalashtirish, keng pedagogik jamoalar, ilmiy-pedagogik xodimlarga ularni etkazish, ularning taklif va mulohazalarini olish, tajriba-sinov xulosalari asosida innovatsiyalarni yanada takomillashtirish ishlari bilan shug‘ullanadi. O‘ylaymizki, ta’lim texnologiyasi va pedagogik innovatsiyalarga bunday tizimli yondashuv Davlat ta’lim standartlarini amalga oshirishda o‘z samarasini 8 К.Турғунбоев, М.Ортиқова “Педагогик инновация асослари” –Андижон. “Андижон нашриёт-матбаа”. 2011 йил . 49 ko‘rsatadi. 50 Boshlang`ich sinf o‘qituvchilariga o‘qish darslarida foydalanishi mumkin bo‘lgan innovatsion texnologiyalardan namunalar keltiramiz.7 Инсерт жадвали “ИНСЕРТ ”жадвали Мустақил ўқиш вақтида олган маълумотларни , эшитган маърузаларни тизимлаштиришни таъминлайди ; олинган маълумотни тасдиқлаш , аниқлаш , четга чиқиш , кузатиш . Аввал ўзлаштирган маълумотларни боғлаш қобилиятини шакллантиришга ёрдам беради . Ўқув фаолиятини ташкиллаштиришнинг жараёнли тузилмаси График ташкил этувчи нинг тури , аҳамияти ва хусусиятлари Инсерт жадвалини тўлдириш қоидаси билан танишадилар . Алоҳида ўзлари тўлдирадилар . Ўқиш жараёнида олинган маълумотларни алоҳида ўзлари тизимлаштирадилар - жадвал устунларига “киритадилар ” матнда белгиланган қуйидаги белгиларга мувофиқ : “V”-мен билган маълумотларга мос ; “-“-мен билган маълумотларга зид ; “+”-мен учун янги маълумот ; “?” - мен учун тушунарсиз ёки маълумотни аниқлаш , тўлдириш талаб этилади . 51 8 Инсерт жадвали ? – + V 12 ТОИФАЛАШ ЖАДВАЛИ Тоифали шарҳлашни тузиш қоидаси билан танишадилар . Ақлий ҳужум / кластер тузиш / янги ўқув материали билан танишишдан сўнг , кичик гуруҳларда , олинган маълумот лавҳаларини бирлаштириш имконини берадиган тоифаларни излайдилар . ТОИФАЛАШ ЖАДВА ЛИ Тоифа -хусусият ва муносабатларни муҳимлигини намоён қилувчи (умумий ) аломат . Ажратилган аломатлар асосида олинган маълумотларнибирлаштиришни таъминлайди . Тизимли фикрлаш , маълумотларни тузилмага келтириш , тизимлаштириш кўникмалариниривожлантиради . Тоифаларни жадвал кўринишида расмийлаштирадилар . Ғояларни / маълумотларни тоифага мос равишда бўладилар . Иш жараёнида тоифаларнинг айрим номлари ўзгариши мумкин . Янгилари пайдо бўлиши мумкин . Иш натижаларининг тақдимоти52 13 Тоиф ал аш шар ҳ и ни тузиш қ оидаси 1. Тоифалар бўйича маълумотларни тақсимлашнинг ягона усули мавж уд эмас . 2. Битта мини -гуруҳда тоифаларга ажратиш бошқа гуруҳда ажратилган тоифалардан фарқ қилиши мумкин . 3. Таълим олувчиларга олдиндан тайёрлаб қўйилган тоифаларни бериш мумкин эмас бу уларнинг мустақил танлови бўла қолсин . 19 ВЕННА ДИАГРАММАСИ ВЕННА ДИАГРА ММАСИ -2 ва 3 жиҳатларни ҳамда умумий томонларини солиштириш ёки таққослаш ёки қарама - қарши қўйиш учун қўлланилади . Тизимли фикрлаш , солиштириш , таққослаш , таҳлил қилиш кўникмаларини ривожлантиради . Диаграмма Венна тузиш қоидаси билан танишадилар . Алоҳида /кичик гурҳларда диаграмма Веннани тузадилар ва кесишмайдиган жойларни (х) тўлдирадилар Жуфтликларга бирлашадилар , ўзларининг диаграммаларини таққослайдилар ва тўлдирадилар Доираларни кесишувчи жойида , икки /уч доиралар учун умумий бўлган , маълумотлар рўйхатини тузади . 53 21 Т – жадвал Т–ж адв ал - бита концепция (маълумот )нинг жиҳати ўзаро солиштириш ёки уларни (ҳа /йўқ , ҳа /қарши ) учун . Танқидий мушоҳада ривожлантиради Т – жадвал қоидалари танишилади . Якка тартибда расмийлаштирилади Ажратилган вақт оралиғида тартибда (жуфтликда ) тўлдиради , унинг чап томонига сабаблари ёзилади , ўнг томонига эса чап томонда ифода қарама – қарши ғоялар , омиллар ва шу кабилар . Жадваллар жуфтликда (гуруҳда ) таққосланиши тўлдирилиши Барча ўқув гуруҳи ягона Т–тузади . 23 “Нима учун ”схемаси - муаммонинг дастлабки сабабларини аниқлаш бўйича фикрлар занжири . Тизимли , ижодий , таҳлилий фикрлашни ривожлантиради ва фаоллаштиради . “Нима учун ” схемасини тузиш қоидаси билан танишадилар . Алоҳида /кичик гурҳларда муаммони ифодалайдилар . “Нима учун ”сўроғини берадилар ва чизадилар , шу саволга жавоб ёзадилар . Бу жараён муаммонинг дастлабки сабаби аниқланмагунича давом этади . Кичик гуруҳларга бирлашадилар , таққослайдилар , ўзларининг чизмларини тўлдирадилар . Умумий чизмага келтирадилар . Иш натижаларининг тақдимоти “Нима у чу н ” сх емаси54 Н има учун? Н има учун? Н има учун? Н има учун? 1. Айлана ёки тўғри тўртбурчак шакллардан фойдаланишни ўзингиз танлайсиз . 2. Чизманинг кўринишини -мулоҳазалар занжиринитўғри чизиқлими , тўғри чизиқли эмаслигини ўзингиз танлайсиз . 3. Йўналиш кўрсаткичлари сизнинг қидирувларингизни : дастлабки ҳолатдан изланишгача бўлган йўналишингизни белгилайди . «Нима учун ?»чизмасини тузиш қоидалари55 26 Чизмани тузиш қоидаси билан танишадилар . Алоҳида /кичик гуруҳларда юқори “суягида ” кичик муаммони ифодалайди , пастда эса , ушбу кичик муаммолар мавжудлигини тасдиқловчи далиллар ёзилади Кичик гуруҳларга бирлашадилар , таққослайдилар , ўзларининг чизмларини тўлдирадилар . Умумий чизмага келтирадилар .“ Балиқ скелети ” чизмаси Бир қатор муаммоларни тасвирлаш ва уни ечиш имконини беради . Тизимли фикрлаш , тузилмага келтириш , таҳлил қилиш кўникмаларини ривожлантиради Иш натижаларининг тақдимоти “Б ал иқ ск ел ет и ” чизмаси II. BOB. TA’LIM SIFATINI OSHIRISHDA INNAVATSION PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISHNING SHAKL VA USULLARI. 2.1. Boshlang`ich sinf o‘qish darslari samaradorligini ta’minlovchi “Klaster”, “B,B,B” usullaridan foydalanish. O‘qish darslariga qo‘yilgan zamonaviy talablar o‘qituvchidan Boshlang`ich sinf o‘quvchilarini o‘qishga jalb qilish, badiiy adabiyotni san’atning bir turi sifatida qarashga, asarlarning badiiy mazmunini, estetik ahamiyatini va obrazlar 56 mazmunini tushunishiga e’tibor qaratish talab etiladi. Ta’limning an’anaviy tizimidan farqli ravishda innovatsion texnologiyalar asosida o‘qish darslarining uning har bir etapida o‘quvchining faolligiga asoslangan mustaqil faoliyati, o‘zlashtirish qobiliyatini hisobga olgan holda ta’lim jarayoniga to‘liq jalb etish yotadi. Innovatsion pedagogik texnologiyaga asoslangan darslarning an’anaviy darslardan farqi shuki, bu darsda o‘quvchiga erkinlik muhitini yaratib berib, unga o‘z fikrini erkin bayon etishga imkon yaratib berishdir. Bu imkoniyat qanday yaratiladi? O‘quvchiga hech qanday tazyiq o‘tkazmasdan, uni shaxsiyatiga tegmasdan savollar berish orqali do‘stona munosabatdagi o‘quv muhiti yaratiladi. Pedagogik texnologiyaga asoslangan ta’lim jarayonining eng muhim «yadrosi» deb xisoblangan qismi – darsning maqsadidan kelib chiqqan holda har bir darsni qoidalar ishlab chiqishdan boshlash ta’lim jarayonining sermahsul, tartibli o‘tishiga ko‘mak beradi. Darsning mazkur bosqichida o‘quvchilarni g‘oyalar va takliflar bilan chiqishga chorlash va shu vaqtning ÿzida barcha g‘oya hamda takliflarni yozib borish lozim. Iloji boricha qisqa va tushunarli tarzda yozib qo‘yilgan qoidalar o‘quvchilar tomonidan (o‘qituvchi yordamida) izohlanadi. Doskaga, shu bosqich uchun quyidagi qoidalarni yozib qo‘yish mumkin:  TANQID QILMANG VA BAHOLAMANG (hech bir ishtirokchi boshqalar fikrini muhokama qilmasligi, baho berishi yoki tanqid qilishi mumkin emas);  NOTO‘G‘RI JAVOBLAR BO‘LMAYDI (xato qilishdan qo‘rqmang);  O‘ZGARTIRING, YAXSHILANG, ASOSLANG (boshqalar fikriga o‘zgartirishlar kiriting, qo‘shimcha qiling. Fikringizni asoslang); 57  O‘ZINGIZNI XOTIRJAM TUTING, ISHTIROK ETING VA ROHATLANING (O‘zaro yordam va dÿstona musobaqa muhiti yaratiladi). Ta’lim jarayonida agar zururat tug‘ilsa, yÿnaltirish va rag‘batlantirish uchun, fasilitator sifatida, qoidalar va fikrlar tÿg‘risida ÿquvchilarga eslatib turish lozim. Innovatsion texnologiya ta’lim tizimining ratsional yo‘llarini ishlab chiqaruvchi jarayon bo‘lib, unda o‘qituvchi asosiy ma’sul shaxs xisoblanadi. CHunki uning asosiy vazifasi axborotni o‘quvchilarga tez, aniq va tushunarli tarzda etkazib berishidan iboratdir. O‘quvchilarni yangiliklarni qabo‘l qilishlari va bunga moyilliklari hamda fe’l-atvori har-xil bo‘lishiga qaramay o‘qituvchi o‘quvchilarni mustaqil fikrlash, mushohada qilish, xulosa chiqarishga o‘rgatishi lozim. Ta’lim tizimida sodir bo‘layotgan o‘zgarish va yangilanishlar o‘quvchilarga yangi bilim, ko‘nikma va malakalarini berish bilan bir qatorda, yoshlarimizni o‘ziga va boshqa insonlarga, jamiyatga, davlatga, tabiatga nisbatan o‘zgarishini, vatanparvarlik g‘oyalarini ongiga va qalbiga singdirishini ham ko‘zda tutadi. Ushbu jarayon xalqimizning boy ma’naviy me’rosi, an’ana va udumlarini o‘quvchi qalbiga singdirish orqali amalga oshiriladi. Mumtoz adabiyot vaqillari tomonidan yaratilgan, milliy qadriyatlarimiz aks ettirilgan asarlarni o‘rganish va tahlil qilish orqali ham yuqoridagi maqsadni amalga oshirish mumkin. Lekin mazkur asarlar tili hamma o‘quvchilar uchun ham birdek tushunarli emasligi sababli, asar matni ustida ishlash jarayoni bir muncha murakkab va zerikarli kechadi. Bu holat ta’lim sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Quyida mumtoz asarlar matni ustida ishlashning ta’lim texnologiyasining metodologik sifatlari(texnologik sxema, ilmiy asos, tizimlilik, boshqaruvchanlik, samaradorlik va keng ko‘lamlilik)ga asoslangan bir necha usullari ko‘rsatilgan. 9 9 Мавлонова Р.А. Бошланғич таълимда инновация. -Т.: 2007. 58 Hamkorlikda o‘qitish Hamkorlikda ÿqitish – bu, turli kichik guruhlardagi instruktaj va interfaol jarayonlarni aniqlovchi ommalashgan iboradir. O‘quvchilar hamkorlikda akademik topshiriqlar ustida, kichik guruhlarda ishlashadi va ÿzlariga hamda ÿz guruhlaridagi ÿrtoqlariga birgalikda yordam berishadi. Umuman, hamkorlikda ÿqitish metodlari quyidagi besh xususiyatga ega: 1. O‘quvchilar birgalikda, umumiy topshiriq yoki ÿqitilayotgan faoliyat ustida ishlashadi, bu, guruhiy ish orqali yaxshi ÿzlashtiriladi. 2. 2-5 azo tarkibidan iborat, ÿquvchilar kichik guruhlarda birgalikda ishlashadi. 3. O‘quvchilar umumiy vazifalarni echimini topishga erishish yoki ÿrganish faoliyatini ÿtkazish uchun, kooperativ va ijtimoiy qabo‘l qilingan xulq-atvorni ishlatishadi. 4. O‘quvchilar ijobiy va mustaqil bÿlishadi. Umumiy vazifalarni echimini topishga erishish yoki ÿrganish faoliyatini ÿtkazishda, ÿquvchilarning bir-birlariga, kÿmak talab etilishi hisobga olinib, ish tuzilgan bÿladi. 5. O‘quvchilar ÿz ishlari natijasiga yoki boshqacha aytganda, ÿqishga, talim olishga, shaxsan masuliyatli va javobgardirlar. Hamkorlikda o’qitish nima uchun kerak? Hamkorlikda ÿqitish, ÿquvchining ÿrganish jarayonini boyitadi: • O‘quvchilar, ÿrtasida bÿlingan, kognitiv axborotlar tÿplamini beradi 59 • O‘quvchilarda, materialni ÿrganishlarida ishtiyoq uyg‘otadi • O‘quvchilarning, ÿz shaxsiy bilimlarini shakllantirishda qÿllanadi • Qayta axborotni uzatadi • Sinfdan tashqari erishiladigan muvaffaqiyatga zaruriy ijtimoiy va guruhiy bilimlar rivojlantiriladi • Turli xil madaniyat va ijtimoiy-iqtisodiy guruhlar ÿrtasida ijobiy ÿzaro harakatni oldinga suradi. Quyida hamkorlikda o‘qitishning texnikasi va tizimlari haqida ma’lumot berib o‘tishga harakat qildik. Bilaman. Bilishni xohlayman. Bilib oldim Bu usul o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga undaydi, bilimlarni o‘zlashtirishga mas’uliyat va qiziqishni tarbiyalaydi. 4-sinf o‘qish darsida bu metoddan quyidagicha foydalanish mumkin: Buning uchun o‘qituvchi xattaxtani uch qismga bo‘ladi. Birinchi qismiga «Bilaman», ikkinchi qismiga «Bilishni xohlayman», uchinchi qismiga «Bilib oldim» deb yozadi. Keyin o‘quvchilarga murojaat qilib, kim «Insonning ezgu fazilatlari» (o‘quvchilarga xos bo‘lgan) haqida nima bilishini so‘raydi va o‘quvchilar fikrini «Bilaman» ustuniga yozadi. Sinfda fikrlar tugagandan keyin o‘quvchilarga yana murojaat qilib, «Insonning ezgu fazilatlari» haqida yana nimalar bilishni xohlashlarini so‘raydi. O‘quvchilar bergan savollarni xattaxtaning «Bilishni xohlayman» qismiga yozadi. O‘quvchilar savollari tugagandan keyin o‘qituvchi «Insonning ezgu fazilatlari» haqida ma’lumotlar yozilgan, oldindan 60 tayyorlangan matnlarni o‘quvchilarga tarqatib chiqadi. O‘quvchilar matnlar bilan tanishib chiqqanlaridan keyin fikrlashga o‘tadilar, yangi ma’lumotlarni bir-birlari bilan o‘rtoqlashadilar. O‘qituvchi o‘quvchilardan «Insonning ezgu fazilatlari» haqida yana qanday yangi ma’lumotlarga ega bo‘lishganliklarini so‘raydi va «Bilib oldim» ustuniga yozadi. Keyin uchala ustunni umumlashtirib, birgalikda xulosa qilinadi. Bilaman Bilishni xo h layman Bilib oldim Saxiylik, o‘ zaro h urmat, xushmuomalalik, h ushfe’llik, bilimdonlik, t o‘ g‘ris o‘z lik, d o‘st lik . Insonlarda yana q anday ezgu fazilatlari bor. YA x shi nom, donolik, ya x shilik q ilish, bilimli b o‘ lish, shirin kalomlilik, h unarli b o‘ lish. 2. 2. Sinfdan tashqari o‘qishda pedagogik texnologiyalarni qo‘llash shakllari. Boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari o‘qishga kichik yoshdagi o‘quvchilarni ona tilini puxta o‘zlashtirishga tayyorlashning ajralmas qismi, ta’lim jarayonida ularni ahloqiy-estetik tarbiyalashning muhum vositasi sifatida qaraladi. Sinfdan tashqari o‘qishning maqsadi kichik yoshdagi o‘quvchilarni bolalar adabiyoti va xalq og‘zaki ijodining xilma-xil namunalari bilan tanishtirish,ularda kitobxonlik madaniyatini tiklashdan iboratdir. Sinfdan tashqari o‘qish dasturining mazmuniga ko‘ra ta’limning har bir bosqichida ikki-asosiy bo‘limga ajratiladi. 61 1-boshqichda o‘qish doirasi, ya’ni o‘qitiladigan kitoblar va ularni qaysi tartibda o‘qish bilan tanishtirish yuzasidan o‘quvchilarga ko‘rsatma beriladi. 2-bosqichda shu o‘quv materiallari asosida bilim, ko‘nikma va malakalar shakllantiriladi. Umumiy o‘rta ta’limning Davlat standartlari va o‘quv dasturiga ko‘ra 1- sinfda sinfdan tashqari o‘qish mashg‘ulotlarida savod o‘rgatish darslarida hosil qilingan ko‘nikma va malakalar asosida bolalarning ona vatan, istiqlol, milliy qadriyatlar haqidagi tasavvurlari kengaytiriladi, boyitiladi. Sinfdan tashqari o‘qish 1-sinfda haftada 1 marta savod o‘rgatish darslarining 20 daqiqasida bolalar badiiy adabiyoti bilan tanishtiriladi. Maqsad kichik yoshdagi bolalarda kitobga mehr uyg‘otish, mustaqil uquvlarini paydo qilishdir. Asosan bu sinf o‘quvchilariga kitob bilan muamola qilish, kitob o‘qish qolidlari, kitobni asrash,asar qhramonlarining hatti-harakatlarini kuzatish,ijobiy tamonlarni o‘rgamnish,obrazli qilib qayta hikoya qilib berish, bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishdir. Bu sinf o‘quvchilari uchun asosan rasmlarga boy kitoblar olinadi. O‘qituvchi bolalarning his-tuyg‘ularini o‘stiradigan kitoblarni o‘qib berish orqali mustaqil mamlakatimiz, uning go‘zal shaharlari, qishloqlari, milliy urf-odatlari, qadriyatlari, o‘tmishi, insonlarning orzu-istaklari bilan tanishtiradi. Ularda bilimga havas uygotadi. 2-sinfda o‘quvchilar kichik hajmdagi asarlarni o‘qituvchining yordami va topshirrigi asosida mustaqil o‘qishga o‘tadilar. Bu sinfda 2 haftada bir marta sinfdan tashqari o‘qish darlari o‘tkaziladi. Ona-Vatan va ota-bobolar jasorati, o‘simliklar, qushlar hamda hayvonlar haqidagi asarlarini o‘qituvchi topib,tanlab o‘quvchilarga o‘qish uchun tavsiya qiladi. 62 3 va 4-sinflarda sinfdan tashqari o‘qish mashg‘ulotlarida o‘quvchilarning mustaqil o‘qishlari uchun kishilarninig hayoti, yorqin tasvirlardan, ularning ma’naviy-ahloqiy turmush tarzi aks e ttirilgan badiiy va ilmiy-ommobop asarlar tavsiya etiladi. 3-4 sinflarda sinfdan tashqari o‘qish darslari ikki haftada bir marta o‘tkaziladi. Bu sinflarda o‘qituvchi sinf kutubxonasida kerakli bo‘lgan o‘quvchilar yoshiga mos kitoblarni o‘qish darslari ikki haftada bir marta o‘tkaziladi. Bu sinflarda o‘qituvchi sinf kutubxonasiga kerakli bo‘lgan o‘quvchilar yoshiga mos kitoblarni to‘plashni davom ettiradi. Sinfdan tashqari o‘qish burchagi turlicha bezatishi mumkin. Bunda o‘qituvchi va o‘quvchilar hamkorlikda ish olib boradilar. Badiiy va ilmiy-omm a bop asarlar mustaqil ravishda va izchil o‘ qib borilsagina, o‘quvchilarning dunyoqara sh larini kengaytirishga, shakllantirishga xi z mat qiladi. Sinfdan tashqari o‘qish bolalarda ezgulikka mu h abbat, yo v u z likka nafrat uyg‘otish, bo g‘ lanishli nutqni o‘stirish, adabiy-estetik tafakkurlarni yuksaltirishga xizmat qiladi. Bolalar adabiyoti avvalo o‘zining qiziqarli mazmuni, badiiy obrazlarning go‘zalligi, tilning ifodaliligi, she’riy so‘zlarning musiqaviyligi bilan bolalarga quvonch bahsh etadi. Ayni vaqtda u bolalarga tarbiyaviy ta’sir ham ko‘rsatadi. Bolalar adabiyoti o‘quvchilarga jonajon o‘lka, tabiyatini, kishilarning mehnati, hayoti, ularning qilayotgan ishlari va ko‘rsatayotgan qahramonliklari, bolalar hayotidan olingan voqelikni, bolalarning o‘yinlarini tushun i shga o‘rgatadi. Xalqimimzning tarixi, uning urf odatlari, moddiy va ma’naviy boyliklari, barcha orzu istaklari yillar davomida yaratilgan ertaklarda saqlanib kelmoqda. Kishilar o‘z orzu havaslarini yosh avlodlarda ildizlarida ko‘rishni istaydilar. SHu sababdan ham o‘quvchilarga ertaklarni o‘qishga tavsiya qilinadi. Ertak o‘qigan bolalar qiyinchilikni engishga, botir, jasur bo‘lishga intiladilar. O‘quvchilar er 63 yuzidagi barcha insonlarning men bir bo‘lagiman, men o‘z xalqimga qilayotgan ishlarim bilan ularga munosib bo‘lib ulg‘ayishim kerak desalargina o‘z xalqini munosib farzandlari bo‘la oladilar. Ertaklar yosh avlodni ana shu ruhda tarbiylaydigan baynalminal badiiy quroldir. “Uch og‘ayni botirlar”, “Zumrad va Qimmat”, “ E gri va To‘g‘ri” kabi bir qator ertaklar o‘quvchilarning sevimli ertaklaridir. O‘quvchilar bu ertaklardan kishi o‘z mehnatiga ishonib yashashni kerakligigini, birovning boyligiga hasad bilan qaramaslik kerak degan hayotiy xulosalarni o‘qituvchi yordamida tushinib etadilar. “Ur to‘qmoq” ertagining bola harakterining shakllanisida alohida o‘rni bor: ertak yax sh iga-yaxshi, yomonga-yomon bo‘lish kerak degan muhim qoidani o‘rtaga tashlaydi. Haqiqatdan ham xalqimizning “Qaynar xumcha”, “Ochil dasturxon”larini zo‘rovonlik bilan tortib oladigan shaxslarga nisbatan “Ur to‘qmoq”larni ishlatish zarurligini uqtiradi. Sinfdan tashqari o‘qish mashg‘ulotlari o‘qish darslari bilan bog‘lab olib boriladi.O‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligi ostida avval mavzuga oid bir necha kitob bilan tanishsalar, so‘ngra bolalarning qiziqishlariga yaqin har xil mualliflarning bir mavzuga doir kitoblarini mustaqil tanlab olishga o‘tadilar. Bunga asosan o‘qituvchi o‘quvchilar bilan maktab kutubxonasiga, 3-4- sinflardan boshlab tuman yoki shahar kutubxonasiga sayohat uyushtirib, bolalar adabiyoti bilan muntazam tanishtirib boraradi. SHuningdek bolalar gazeta va jurnallari ham o‘quvchilarga ertak, hikoyalar o‘qishga yordam beradi. Sinfdan tashqari o‘qish darslari, o‘qish samaradorligini ijobiy tomonga ta’sir qilishning eng qulay usulidir. Sinfda va sinfdan tashqari o‘qish darslari Boshlang`ich sinflarda o‘tiladigan barcha predmet dasturlarining bo‘limlari bilan bevosita bog‘liq. O‘qish darslarida o‘tilgan mavzular asosida badiiy kit o blar 64 axtarish, asar qahramonlarining nomlarini yozish, ularni tasvirlab berish, ijodiy rasm ishlash, fikrni yakunlash uchun mos maqollar yod olish o‘quvchini ijod qilishga undaydi. Har bir sinfda sinfdan tashqari o‘qilgan barcha asarlarni o‘quvchilarga mos ravishda biror voqeani sahnalashtirish mumkin. Bu boladagi nutqni rivojlantirishga, lug‘at boyligini oshirishga yordam beradi. SHungdek sahnalashtirilgan asarni tomosha qilgan o‘quvchilarning diqqatilari oshib xotiralarida saqlash qobiliyati o‘sadi. Hatto sahnalashtirish o‘quvchini har tomonlama yo‘naltiradi, ya’ni aktyorlik qobiliyatini rivojlantiradi, suxandonlik, rejissorlik kabi kasblarda ilk tasavvurlarni o‘rgata boshlaydi. Asarni sahnalashtirishga davrida albatta o‘qituvchi rahbarlik qiladi. O‘quvchilar ifodali o‘qishlari o‘quvchilarda zavq-shavq uyg‘otib kitobga, badiiy asarga havas, uni o‘qib o‘rganishga intilish uyg‘otadi. Sinfdan tashqari o‘qish darslarida o‘qituvchi o‘quvchilarni bolalar yozuvchilari va shoirlar bilan tanishtirib borishi lozim. Q.Muhammadiy, P.Mo‘min, Z.Diyor, A.Obidjon, Xudoyberdi To‘g‘taboev, Boltajon Sodiqov kabi yozuvchi va shoirlarning asarlari o‘quvchilarda katta qiziqish uyg‘otadi. SHuning uchun har bir maktab, ta’lim muasssasi o‘quvchilar o‘rtasida turli mavzularda ijod ahli bo‘lgan shoir va yozuvchilar bilan uchrashuvlar tashkil etib turishlari kerak. Bunday uchrashuvlar o‘quvchilarni vatanni madh qilishga uni sevib ardoqlashga chaqiradi. Kitobni, asarni qanday paydo bo‘lishini, uni hurmat qilish, asrab-avaylashni o‘‘rgatadi. SHunday qilib badiiy adabiyot, bolalar adabiyoti voqelikni haqqoniy aks ettirish, yorqin obrazlar yaratish bilan bolalarda estetik did va ahloqiy sifatlarni mujassamlashtradi. Ularda hayot go‘zalligini idrok etishga o‘rgatadi. So‘z san’ati badiiy asarda o‘z ifodasini topadi. Xalq badiiy so‘zning yosh avlod tarbiyasidagi kuch-qudrati va jozibasiga 65 qadim zamonlardanoq e’tibor berib kelingan. Badiiy so‘z xalqning barcha madaniy boyliklarini abadiylashtirgan. Buning uchun esa o‘quvchi albatta og‘zaki xalq ijodni yaqindan o‘rganishi lozim. Ertaklar-yaxshilikka etaklar deganlariday o‘quvchi ertaklar bilan tanishar ekan mard, jasur, vatanparvar, mehribon bo‘lishga, topishmoqlar o‘qir ekan, topog‘on, bilimdon, zukko bo‘lishga intiladi. SHu bilan bir qatorda sinfdan tashqari o‘qish darslarini samaradorligini o‘stirishda “Sinfdan tashqari o‘qish” burchagini yuritish juda katta ahamiyatga ega. CHunki “Sinfdan tashqari o‘qish burchagi turlicha bezatilishi mumkin. Bu ishlar o‘quvchilarning pedagogik mahoratiga va ijodkorligiga bog‘liqdir. “Sinfdan tashqari o‘qish burchagi” qanday bezatilmasin, u erda topshiriq, rasm va shu kabilarni ishlab ilib qo‘yish uchun taxta yoki kitob javoni bo‘lishi shart.(150x100) kattalikdagi stend devorga qistirilib, uning tepa qismiga “Sinfdan tashqari o‘qish burchagi” deb yozub qo‘yiladi.O‘quvchilar navbatdagi sinfdan tashqari o‘qish darsigacha o‘qishlari uchun tavsiya etiladigan adabiy otlar ro‘yxati unga joylashtirilishi mimkin. Masalan:“ Do‘stlik” mavzusida sinfdan tashqari o‘qish burchagi tashkil qilsak ishni quyidagicha bajaramiz. Tavsiya qilinadigan adabiyotlar: E rtak asosida chizilgan sur’atlar va aplikatsiyalar. 66 1. “Laylak bilan tulki” O‘zbek xalq ertagi. 2. “Arslon bilan it”. Lev Tol st oy. 3. “Kapalak” Zulfiya. SH erlar to‘plami. 4. “O‘tinchi yigit bilan sher” ertak. 5. “K o‘ ngilchan o‘tinchi” ertak. 6. “Asalari bilan pashsha” ertak. O‘qilgan adab i yotlar. O‘quvchilar tavsiya qiladigan adabiyotlar. O‘quvchilar ikki xafta davomida kitoblar bilan tanishadilar. O‘zlariga yoddan asar qaxramonlarining rasmlarini chizadilar, aplikasiyalar bilan bezatilgan rasmlar ham tayyorlashlari mumkin. Xafta yakunida o‘qigan kitoblari asosida sahna ko‘rininshlari tayyorlaydilar, monolog va diologlar o‘iydilar. Savol-javob, test uslublaridan foydalanadilar. Darsllar jarayonida o‘zgangan xalq maqollari, hikmatli so‘zlar, tez aytishlardan foydalanib o‘quvchilarning og‘zaki nutq ko‘nikmalarini shakllantiish, mustaqil fikrlash qobiliyatlarini o‘stirishga ega bo‘ladilar. Masalan: “Me h natsevarlik” mavzusida quyidagi interfaol uslublardan foydalanish mumkin. Mehnat-mehnatning......rohat Mehnat.... keltirar Hunar-hunardan .....unar Ishlagan tishlaydi, Ishlamagan ...... Ishlaganing uyingga, Halol mehnat ya x shi odat, 67 o‘rganganing ........ berar senga ....... Yigit kishiga ....... Xarakating erta bo‘lsa K o‘ zda ......o‘rasan. Gap bilan ....... berma, Ish bilan dalda ber Mehnat bersa to‘yimli. Kelajagimiz bo‘lgan yosh avlodni milliy qadriyatlarimizni bilgan holda aqlan etuk, jismonan sog‘lom qilib tarbiyalash biz murabbiylar, ustozlar zimmasidadir. SHunday ekan mashaqqatli, ammo sharafli kasbimizni bajarishda izlanuvchan ijodkor bo‘lishimiz zarurdir. CHunki yurtboshimiz aytganidek, ”Farzandlarimiz bizdan ko‘ra kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli bo‘lishlari shart”. Mavzu: Inson odobi bilan. Darsning maqsadi: Odob inson ko‘rki ekanligi, odobli bola elga manzur bo‘lishni bir so‘z bilan aytganda, odob xulq atvorlar yig‘indisi ekanligini o‘quvchilar onggiga singdirish va shu orqali ularni odobsizlikdan, noo‘rin xatti- harakatlardan o‘zlarini saqlashga o‘rgatish. Darsni jihozlanishi. 1.Alisher Navoiyning rangli rasmi. 2.Plakat va ko‘rgazmalar. Kitob jurnallardagi odobli bolalarning suratlari. 3.Xalq maqollaridan namunalar. Darsning metodi: o‘yin texnologiyasi. Darsning borishi: O‘quvchi: Odob insonning oliy fazilatidir. Xazrat A.Navoiy ham o‘z asarlarida shu 68 jumladan “Hayratul abror” dostonida odobni to‘la tushintirib beradi. YOshi ulug‘larga samimiy hurmat-izzat keltirish har kimning holatiga qarab bo‘lishi kerak. Agar yosh bolaga ilk turib salom berishsa,uni odob demaydilar. Gadoning oldida sajda qilish kerak emas. Unga bir tiyin berilsa shu karam bo‘ladi. Bolalar Navoiy bobomiz nihoyatda kamtar bo‘lganlar. Hozir sinfdoshlaringiz Alisherning odobi bilan bog‘liq bir voqeani namoish qilishadi. (Oldindan tayyorlangan 7 nafar, biri SH.A.YAzdiy rolida biri Alisher, qolganlari uning o‘rtoqlari qiyofasida chiqishadi.) O‘quvchi (izoh beradi): A.Navoiy 1947 yili Taft shahrida mashxur tarixchi olim SHarafiddin Ali YAzdiy bilan ucharashib qolibdi.SHahada bir mo‘safid xayolga cho‘mib o‘tiradi.SHu payt bir to‘da (5-6) nafar bolalar quvalashib o‘ynay boshlaydilar.Ularni kuzatib o‘tilran mo‘ysafid bolalarni yoniga chorlaydi. -qani bolalarim buyoqqa kelinglarchi, bolalar mo‘ysafidning ovozini eshitib tarqab ketishadi.Faqat 5-6 yoshlar chamasidagi bola qoladi.Uning boshida oq sallacha, egnida yupqa matodan tikilgan ixcham kamzul, oyog‘ida etikcha. U yugirib kelib,qollarini ko‘ksiga qo‘ygancha salom beradi. -O‘g‘lim oting nedur?-deb so‘radi mo‘ysafid. -Alisher-dedi bola. -Maktabga qatnaysamnmi? -qatnayman. qur’onning taborak sur’asigacha o‘qiganman. Men chaqirganimda o‘rtoqlaring qochib ketdi. Sen esa huzurimga kelding.So‘roqlarimga yaxshi javob qilding.SHuning ucun senga rahmat.Umrng uzoq,boshing omon bo‘lsin. Olim, fozil bo‘lib’yaxshi o‘bro‘ga erishgaysan, - mo‘ysafid uni duo qildi. 69 Bu sahna ko‘rininshidan keyin bo‘lib o‘tgan voqealar bolalar bilan tahlil qilinadi. Alisherning yoshi ulug‘ kishilarga salom berishi, o‘zini tutish, odobli ekanligi haqida uqtiriladi. SHuningdek,insonga hos odatlaridan biri kulgi haqida ham A.Navoiyning fikrlaridan foydalanish mumkin. O‘quvchi: Kulgi insonga xos odatlardan biri,boshqacha aytganda,kulgi orqali odamning qanday ekanligini bilish mumkin.Hozir tengdoshlaringiz bu haqda Navoiy ijodidan namunalar keltiradi. 1-o‘quvchi: Bo‘lmas odobsiz kishilar arjumand, Past etar ul xaylini shaxsi baland. O‘quvchi:(izoh beradi).Har bir kishin i ng izzat hurmati odobi orqali keladi. 2- o‘ quvchi: Tarki odobdin biri kulgu durur, Kulgu odob tarkida belgu durur. O‘qituvchi: Adabsizlikning bir ko‘rinishi noo‘rin va beo‘xshov kulgidir.Demak, bo‘lar-bo‘lmasga irjayish yoki bo‘lmasa ho‘mrayib yurish insonning zebi-ziynati emas. 3-o‘quvchi: Haddan ortiq dog‘l marg‘ub emas, O‘qituvchi: O‘zga kishilar to‘g‘risida<kichikka shavqatda bo‘lishi kerak. O‘rta kishilarga esa o‘rtacha muomala qilish lozim deydi. Darvoqe, bolalar Payg‘ambarimiz Rasulolloh Alayhis Salom Hadisda “Ko‘p kulmang, ko‘p kulish dilni o‘ldiradi” deb nasihat qilgan ekanlar. Endi bolajonlar mana bu rasmga (A.Navoiy portretiga ishora qilib.) 70 qaranglar undan danday ma’no uqyapsiz? 4-O‘quvchi: Bobomizning yuzlari tiniq ekan. 5-o‘quvchi: Yuz-ko‘zlaridan odobli ekanliklari bilinib turibdi. O‘qituvchi: Barakallo,juda ham to‘g‘ri angladinglar.Demak,biz odobni ko‘proq kimdan o‘rgansak bo‘lar ekan? O‘quvchilar: Navoiy bobomizdan. SHundan so‘ng mashg‘ulot yakunlanadi. Navbatdagi mavzu e’lon qilinib, oquvchilarga odob-ahloqqa oid 4-5 maqollarni o‘rganib kelish topshiriladi. Sinfdan tashqari o‘qishga rahbarlikning asosiy formasi maxsus sinfdan tashqari o‘qishsizlik darajasi darslari hisoblanadi. Sinfdan tashqari o‘qishsizlik darajasi darsining o‘ziga xos xususiyatlari bo‘lib, sinfda o‘qishsizlik darajasi darslaridan prinsipial farq qiladi. Sinfdan tashqari o‘qish darslari erkin dars hisoblanadi; bunday maxsus darslarda bolalarning kitobxonlik qiziqishlari, bilim doirasi, estetik taassuroti, badiiy obrazlarni idrok etishi, ijodi rivojlanadi; aktiv kitobxonlar ushun zarur ko‘nikma va malakalar shakllanadi. Sinfdan tashqari o‘qish darslari o‘quvchilarning aktivligini oshirishga qaratiladi, shuning uchun ularning qurilishi juda xilma – xil bo‘ladi. Har bir dars o‘qituvchi bilan o‘quvchining ijodi hisoblanadi; darsda qanchalik xilma – xillikka, hayotiylikka erishilsa, o‘qituvchi o‘z sinfida shunchalik katta muvaffaqiyatga erishadi. SHularga qaramay, sinfdan tashqari o‘qishsizlik darajasi darslari o‘z oldiga qo‘yilgan vazifalarni bajarish uchun ma’lum talablarga buysunadi. Har bir darsda bolalar o‘qigan kitoblar hisobga olinadi. Ular o‘qigan yoki o‘qiyotgan kitoblarini sinfga olib kelib ko‘rsatadilar, ikki-uch o‘quvchi o‘qigan 71 kitoblari haqida qisqacha gapirib beradi. O‘qituvchi darsda o‘zaro fikr almashish holati yaratadi, darsdan tashqari vaqtda ham fikr almashish davom etishi mumkin. Har bir darsda yangi kitoblar tavsiya qilinadi. Tavsiya formalari turlicha bo‘lib, ular fikr almashuv, kitobni ko‘rsatib, to‘g‘ridan – to‘g‘ri tavsiya qilish, sinfda kichik tematik yoki avtorga tegishli ko‘rgazma tashkil etish, o‘quvchilarni qiziqtirish uchun tavsiya qilinadigan kitobdan biror parshani o‘qib berish, rasm ko‘rsatish, diapozitiv yoki parshasini namoyish qilishdan iborat. Har bir darsda o‘quvchilar hikoya, ertak, she’r o‘qiydilar; hajmi kichik asarni yaxlit, hajmi katta bulsa, ikki – ush dars davomida o‘qiydilar, sinfdagi barda o‘quvchilar o‘qigan kitobidan biror parchani o‘qib beradilar. Ko‘proq ovoz chiqarib o‘qiydilar, bundan tashqari, darsda ichda o‘qishdan ham, she’r yodlashdan ham, rollarga bo‘lib o‘qishdan ham foydalaniladi. Har bir darsda o‘qilgan asarni suhbat, ya’ni o‘qituvchi savoliga javob berish, erkin hikoyalab tahlil qilish elementi bo‘ladi. Erkin hikoya qilish uchun savol umumiy tarzda beriladi: «Senga nimalar juda ham yoqdi?», «Bu kitob haqida sen nimalarni ayta olasan?» kabi. Tahlil jarayonida bolalarni kommunistik axloq ruhida tarbiyalashga tegishli o‘rinlarga alohida ahamiyat beriladi. Har bir darsda ma’lum bir yangi kitobxonlik ko‘nikmasi hosil qiladi: avtor haqida ma’lumot topish, kitob nomiga qarab nima haqida ekanini bilish, ko‘rgazma tuzish, kitob haqida taqriz yozish yoki kitobxon kundaligi yuritish kabi. Sinfdan tashqari o‘qi darslarida traditsion ishsizlik darajasi priyomlari (qayta hikoyalash, lug‘at ishi, suhbat kabi) dan zarur o‘rinlardagina foydalanish tavsiya etiladi, lug‘at ishi bunday darslarda yordamshi rol o‘ynaydi: ayrim qiyin so‘zlar tushuntiriladi, o‘quvchilar diqqati esda saqlab qolish lozim bo‘lgan aniq, 72 qulay nutq oborotlariga qaratiladi. Barsha qiyin so‘zlarni tushuntirish imkoni bo‘lgani uchun bolalar tegishli bet tagida berilgan ayrim so‘zlar izohini o‘qishga o‘rgatiladi. Sinfdan tashqari o‘qish darslarida qayta hikoya qilishning qisqartib qayta hikoyalash, o‘quvchiga yoqqan o‘rnini qayta hikoyalash (tanlab qayta hikoyalash) turlaridan, inssenirovka qilishdan foydalaniladi. Sinfdan tashqari o‘qishsizlik darajasi qayta hikoyalashning ijodiy formalari bo‘lgan o‘qilganlarga so‘z bilan yoki grafik rasm shizish, aplikatsiya, adabiy – muzikali kompozitsiya, rasmlar, portretlar, diafilmlardan foydalanishga sharoit yaratadi. O‘qilganlar asosida insho, gazetaga maqola yozish kabi ijodiy ishlardan ham foydalanish mumkin. Sinfdan tashqari o‘qish darslar i da suhbat o‘qilgan kitobni muhokama qilishda ham, yangi kitob tavsiya qilishda ham qo‘llanadi; suhbat elementlari o‘qilgan asardan asosiy mazmunni ajratish uchun, vokealar izshilligini, bo‘lgan vaqti va o‘rnini, bog‘lanishini belgilashga yordam beradi. Suhbat uchun savol tuzishda o‘quvchilarning mustaqilligi, hayotdan, o‘qilgan boshqa kitoblardan qo‘shimcha javob berishi hisobga olinadi. Boshqa darslardagi kabi, bunday darslarda ham kirish suhbati, umumlashtiruvchi, yakunlovchi suhbatlar bo‘ladi. Ko‘pgina sinfdan tashqari o‘qish darslari umumlashtiruvchi, yakunlovchi suhbatlar bo‘ladi. Ko‘pgina sinfdan tashqari o‘qish darslari umumlashtiruvshi darslar kabi quriladi. Masalan, «Vatan haqidagi kitoblar» mavzusidagi sinfdan tashqari o‘qishsizlik darajasi darsi umumlashtiruvchi dars kabi uyushtiriladi. Odatda, bunday darslarning qurilishida umumlashtirish elementlari bo‘ladi. Metodik vositalarni tanlash, dars qurilishi (asosiy mazmunni ajratish, taqqoslash, xulosalash, qo‘shimsha materialni 73 qo‘shishni talab qiladigan savollar kabi) umumlashtirishning vazifasini belgilaydi. Umumlashtirishga ko‘rgazma ham, albom tuzish ham, rasmlarni tatbiq etish ham yordam beradi. Sinfdan tashqari o‘qish darslarida qiziqarli mashqlarga alohida o‘rin beriladi. Bunday darslarda adabiy viktorina (bir mavzu ustida savol-javob o‘yini), eng yaxshi insholar, illyustratsiyalar, topishmoq topish, konkurslar o‘tkazish, topishmoqlar albomini tuzish, tayyorgarliksiz kollektiv yoki individual ravishda ertak to‘qib aytish, o‘quvchilar hayoti haqida, yozuv ch ilarning ch uqur ma’noli gap (hikmatli so‘z)lari va maqollar, latifalar aytish mumkin. Ba’zan o‘qituvchilar bunday darslarda inn o vatsion texnologiyalaridan «Hazil minuti», «5 sekund o‘ylash uchun», «Topishmoqlarni top», «Bilimdonlar klubi» kabi qiziqarli mashg‘ulotlarni doimo o‘tkazib turiladi. Sinfdan tashqari o‘qish darslarini o‘tqazish rejasi ni o‘quv yilining yarmi yoki butun o‘quv yili uchun tuzib, darslar sistemasini belgilab olish tavsiya etiladi. Bunday planlashtirish darslarni xillashtirishga, ularning izshil va o‘zaro bog‘liq bo‘lishiga, shuningdek darslarda ishsizlik darajasi turlarini taqsimlashga, bolalarga ta’lim-tarbiya berish, bayramlar ulug‘ kunlar, fasllarga mos ravishda mavzularni taqsimlashga imkon beradi. Sinf tashqari o‘qish darslarining sistemasi dasturda belgilab berilgan bilim, ko‘nikma va malaka bilan o‘quvchilarni qurollantirishga qarab belgilanadi. Bunday darslar sistemasini ishlab chiqishda kichik yoshdagi o‘quvchilarda mustaqil o‘qish malakalarini shakllantirish bosqichlarini ajratish muhim ahamiyatga ega. Birinchi bosqich - tayyorlov bosqichi bo‘lib, 1- sinfda o‘quv yilining birinchi yarmini o‘z ichiga oladi. Bunda hali tom ma’nosi bilan sinfdan tashqari 74 o‘qish bo‘lmaydi; sinfdan tashqari o‘qish uchun 20 minutlik dars qismi ajratiladi, bunda o‘qituvchi o‘quvchilar saviyasiga mos biror asarni o‘qib beradi. O‘quvchilar hikoya, ertakni eshitib idrok etishga, o‘qilganlarga soddagina baho berishga, mazmun bilan sarlavhaning munosabatini, mosligini aniqlashga o‘rgatiladi, ular o‘qilganlarni so‘z bilan tasvirlaydilar, o‘qish gigienasining asosiy qoidalari va kitobga qanday munosabatda bo‘lish bilan tanishadilar. Ikkinchi – Boshlang`ich bosqich 1- sinf yilining ikkinchi yarmini o‘z ichiga oladi. Bunda haftada bir marta sinfdan tashqari o‘qish darsi ajratiladi. O‘qish doirasi kengayadi. Bolalar kitob bilan tanishadilar, avtorning familiyasini, kitob nomini topishga, rasmlarini ko‘rishga, o‘qishdan oldin kitobning taxminiy mazmunini aniqlashga, o‘qilganlarni hikoya qilib berishga va soddagina qilib yozib qo‘yishga, muhokama qilish va unga o‘z munosabatini bildirishga o‘rganadilar. Bu bosqichda bolalar har xil tezlikda, ko‘proq bo‘ginlab o‘qiydilar, hali erkin o‘qiy olmaydilar. Sekin, ifodalilikka rioya qilmay o‘qishlaridan o‘zlari qoniqmaydilar. Bu bosqichda o‘qituvchi har bir o‘quvchiga e’tibor bilan individual yondashishi, kichik kitobxonni kitobni mustaqil o‘qishga o‘rgatishi kerak. Boshlang`ich bosqichda sinf uchun umumiy bo‘lgan kitob sinfdan tashqari o‘qish darsida o‘qib beriladi; uyga vazifa har bir o‘quvchiga individual yondashgan holda topshiriladi. Darsda o‘qish uchun beriladigan vazifalar ham individuallashtiriladi: «bo‘sh» o‘quvchilar gap qurilishi sodda, notanish so‘zlari bo‘lmagan kichik bir qismni o‘qiydilar. Boshlang`ich bosqichning oxirida o‘quvchilarning o‘qish malakalari ansha stabillashadi. Bolalar so‘zlarni sintetik o‘qishga, ayrim o‘quvchilar tekis va ifodali o‘qishga o‘tadilar. O‘quvchilar o‘rtasidagi individual farq ancha kamayadi. Bolalarning o‘quv ishidagi tajribasi 75 ortadi. Bularning hammasi bolalarni keyingi bosqichga o‘tishga imkoniyat yaratadi. Uchinchi – asosiy bosqich ikki yil ( 1 va 2- sinflar)ni o‘z ichiga oladi. Bu davr ishida bolalarning o‘qish malakalari mustahkamlanadi; sinfdan tashqari o‘qish xaqiqiy mustaqil o‘qish, sinfdan tashqari o‘qish darslari esa o‘quvchilarning mustaqil o‘qiganlariga rahbarlik qilishning haqiqiy formasiga aylanadi. Asosiy bosqichda sinfdan tashqari o‘qishga baho qo‘yiladi (salbiy baho qo‘yish tavsiya etilmaydi). Baho qo‘yishda, birinchidan o‘quvchining sinfdan tashqari o‘qish dastursi talablarini qanchalik egallagani, ikkinchidan, umumiy sinf ishlariga aktiv qatnashishi, ushinchidan mustaqil o‘qigan kitoblarining soni va sifati, o‘qiganlarini tushunib etish ko‘nikmasi, kitobxonlik bilim doirasi va o‘qigan kitoblari yuzasidan muhokama yurita olishi nazarda tutiladi. Asosiy bosqich oxirida kichik yoshdagi o‘quvchilar aktiv kitobxon uchun zarur bo‘lgan yaxshi o‘qish ko‘nikma va malakalarini egallashlari, eng muhimi, kitobni va mustaqil o‘qishni sevishlari zarur. Sinfdan tashqari o‘qishga rahbarlikning yordamchi formalari ham bo‘lib, bular barcha ishlarni izchil uyushtirishni ta’minlaydi, sinfdan tashqari o‘qish darslari uchun sharoit yaratadi. Bular: 1. Kitobni tashviqot qilish. Sinfdan tashqari o‘qish uchun tavsiya etilgan adabiyotlar ro‘yxati maktabga va sinfga osib qo‘yilib vaqt-vaqti bilan yangilanib, to‘ldirilib turiladi. Kutubxona yoki o‘qituchi tomonidan yangi nashr etilgan kitoblar yoki bayram kunlari, shuningdek ayrim yozuvchilar yubileyiga bag‘ishlangan ko‘rgazmalar tashkil qilinadi va hokazo. Maktab yoki sinf devoriy gazetasida o‘quvchilarning o‘zi o‘qigan kitobi haqidagi taqrizi bosiladi, yozuvshi ijodi haqida va biror mavzudagi kitoblar haqida montaj tayyorlanadi. Kitob 76 o‘qishga kutubxonashining sinfdagi suhbati, o‘qituvchining o‘quvchilar bilan shaxsiy suhbati orqali ham tashviq qilinadi. 2. Individual yordam va kundalik nazorat. O‘quvchi bilan u o‘qiyotgan yoki o‘qigan kitobi haqida suhbat, fikr almashish, rasmlarini muhokama qilish, o‘qigan kitoblari haqida yozganlarini ko‘rib chiqish darajasi, o‘qigan kitobi haqidagi insho-taqrizini tahlil qilish, uy kutubxonasi bilan tanishish, o‘qishi haqida ota-onasi bilan suhbat kabilar. 3. Sinfdan tashqari ommaviy ishlar. Adabiy ertaliklar, viktorinalar, yozuvshilar, jurnalistlar, adabiyot o‘qituvchilari bilan ushrashuv, adabiy ekskursiyalar. Bu ommaviy ishlarni tayyorlashda o‘quvchilarning o‘zlari qatnashadilar (so‘zga tayyorlanadilar, montaj chiqaradilar, ko‘rgazma tashkil qiladilar, mehmonlarni kutib oladilar, turli o‘yinlar uyushtiradilar). Ommaviy ishlarni tayyorlashga yuqori sinf o‘quvchilari ham jalb etiladi, ota-onalar taklif qilinadi. 4. Kutubxonaga yozilish: 1 sinf o‘quvchilari o‘qish malakalarini egallashlariga qarab o‘qituvchining ruxsati bilan kutubxonaga yoziladilar. O‘quv yilining ikkinshi yarmidan boshlab barcha o‘quvchilar kutubxonaga a’zo bo‘lishlari mumkin. O‘qituvchi har oyda bir-ikki marta o‘quvchilar kartotekasini tekshirib, kutubxonashi bilan suhbatlashadi. 5. O‘quvchilarning o‘qiganlarini hisobga olish. Maktablarda 1 sinfdan boshlab kitobxonlik kundaligidan foydalaniladi. O‘quv yili oxirida 1- sinf o‘quvchilari kundalikka kitob nomi va avtor familiyasini yozadilar; 2- sinfda unga nashr etilgan joyi va vaqti, kitobni o‘qigan vaqti; 3- sinfda o‘qigan kitobga taqriz yozish yoki uning mazmuni haqida qisqa mulohaza yozish qo‘shiladi. O‘quvchilarning o‘qigan kitoblari og‘zaki tarzda ham hisobga olinadi: ular 77 o‘qigan kitoblari haqida sinfdan tashqari o‘qish va o‘qish darslarida, individual suhbatda gapirib beradilar. 2- sinfdan boshlab kitobxonlik ishlarini tashkil etishga o‘quvchilarning o‘zlari ham jalb etiladi. Ular o‘zlarining oktyabryatlar yulduzshalarida vazifa oladilar. Bunday topshiriqlarga sinf kutubxonasini tashkil etish va boyitish, ommaviy ishlarni tayyorlashda qatnashish, sinf jamoasi ga o‘zaro yordam va bajarilgan ishlarni o‘zaro tekshirish, ko‘rgazma va montaj tayyorlash, kutubxonada kitoblarni yamashda qatnashish kabilar kiradi. Bolalarni kitobga to‘g‘ri munosabatda bo‘lish, uni ehtiyotlab saqlashga o‘rgatish maktabning muhim vazifasidir. Sinfdan tashqari o‘qish darslarining xususiyatlari, birinshidan, sinfdan tashqari o‘qish sistemasining bosqichlari bilan, ikkinshidan, o‘quv vazifalari, ya’ni dastur bilan, ushinshidan, o‘qituvchining oldiga qo‘yilgan tarbiyaviy vazifalar bilan, to‘rtinchidan, o‘quvchilarning qiziqishlari bilan belgilanadi. 1 - sinfda o‘quv yilining birinchi yarmida – tayyorlov bosqichida yangi matnni o‘qituvchi o‘qib beradi; ikkinchi – Boshlang`ich bosqichdagi sinfdan tashqari o‘qish darslarida yangi kichik hajmli kitobni o‘quvchilar o‘qiydilar, ammo bu vaqtda o‘quvchilarda mustaqil o‘qish malakasi hali o‘smagan bo‘ladi. Tayyorlov bosqichida o‘tkaziladigan 20 minutlik sinfdan tashqari o‘qish mashg‘ulotida I sinf o‘quvchilari saviyasiga mos va qiziqarli bo‘lgan, 5-6 minutda o‘qishga mo‘ljallangan hikoya, ertak, she’rlar tanlanadi; o‘qilganlar yuzasidan suhbat, mazmunini qayta hikoya qilish, kitob muqovasini, rasmlarni ko‘rishga ham vaqt ajratiladi. Boshlang`ich bosqichda sinfdagi barsha o‘quvchilarni bir xil kitob bilan ta’minlash talab etiladi. Bu albatta, qiyin masala, buni har vaqt ham bajarib 78 bo‘lmaydi. Sinfdan tashqari o‘qish dars lari da muvaffaqiyatga erishish uchun o‘quvchilarning hammasi bitta matn ustida ishlashi zarur. 1 - sinfda o‘quv yilining ikkinchi yarmida o‘tkaziladigan mustaqil o‘qishga rahbarlikning asosiy turi sinfdan tashqari o‘qish darslaridir. Bunday darslarda o‘qituvchi kichik hikoyasha yoki she’rni o‘qib beradi, so‘ng o‘qilganlar va o‘quvchilar oldin o‘qiganlari yuzasidan suhbat o‘tkaziladi, qisqa umumlashtiriladi, kitob avtori bilan tanishtirilshadi. Keyin o‘quvchilar yangi kitob tanishadilar va uni o‘zlari mustaqil ishida o‘qiydilar; suhbat o‘tkaziladi. Boshlang‘ish bosqich davomida sinfdan tashqari o‘qishsizlik darajasi darslarida bir nesha marta tematik yoki bir muallif yozgan kitoblar ko‘rgazmasi tashkil qilinadi. Albom yoki montaj tayyorlanadi, konkurs o‘tkaziladi, sinf kutubxonasi tashkil qilinadi, ertalik tayyorlanadi. Yordamshi vosita sifatida 2-3 darsda diafilm yoki kinofilmdan parcha ko‘rsatiladi; 3 – 4 dars muzika eshittirish bilan, 4 – 5 dars o‘qilganlarga rasmlar ch izdirish bilan o‘tadi. Bir dars kitobni qanday saqlash, uni yamashni o‘rgatish maqsadida kutubxonada o‘tkaziladi. Har bir sinfdan tashqari o‘qish darsida kitobning muqovasi, nomi rasmlariga qarab, unda taxminan nima haqida yozilganini aytish mashq qilinadi. Boshlang`ich bosqichda bolalar hali yaxshi o‘qiy olmaydilar, natijada o‘qiganlarini yaxlit idrok etish qiyin bo‘ladi, shuning uchun darsning qiziqarli, hayajonli o‘tishini ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Bunga erishish uchun o‘qituvchi hikoya, ertak yoki she’rni ifodali, jonli o‘qib berishga puxta tayyorlanishi, o‘kuv ch ilarni sinfda o‘qib berishga tayyorlashi, muzikadan, rasmlar ch izdirishdan, diklamatsiya qilish, rollarga bo‘lib o‘qish darajasi singari ishni jonlantiradigan vositalardan foydalanishi zarur. O‘qilganlar yuzasidan o‘tkaziladigan suhbatda mazmunni qayta tiklashga oid savol va topshiriqlardangina 79 emas, tahlilni rivojlantirish, o‘quvchilarni o‘ylashga, taqqoslashga, xulosalashga o‘rgatadigan savollardan ham foydalanish zarur. Bu bosqichda bolalar o‘qilganlarga munosabat bildirishga o‘rgatib boriladi. Bolalar boshqalarning yutug‘iga xursand bo‘ladilar, xafaligiga a ch inadilar, halol, odil kishilar ularni quvontiradi, yolg‘onchi, pastkash kishilardan nafratlanadilar. Bolalarda faraz qilish, tasavvur etish qobiliyati kushli bo‘ladi, qayta hikoya qilishda asar qaxramonlari roliga kiradilar. Darsni tashkil etishda bularning hammasini xisobga olish zarur. Boshlang`ich bosqichda «Ertaklar bayrami» mavzusida o‘tka z i la digan sinfdan tashqari o‘qish darsi variantini beramiz. Bu darsni o‘tkazishga tayyorgarlik ikki xafta oldin boshlanadi. O‘qituvchi topshirig‘iga ko‘ra bir gruppa o‘quvchilar kitob – ertak ko‘rgazmasi tayyorlaydilar. Bu ko‘rgazmaga o‘quvchilarning o‘zlari to‘qigan ertaklari ham qo‘yiladi. Bolalar ertaklarga rasmlar shizadilar. «Ertaklar bayrami» ga 1-sinf o‘quvchilarning har biri o‘zining ertak kitobini olib keladi. «Ertaklar bayrami» darsi yuqori emotsionalligi, barcha ishlarning ijobiy yo‘naltirilganligi, uni tayyorlash va o‘tkazishga hamma o‘quvchilar jalb qilinganligi bilan ajralib turadi. O‘kituvshi Boshlang`ich bosqichda o‘quvchilarning aqliy faolligini o‘stirish haqida g‘amxo‘rlik qiladi, darsda ishlashning uslubi priyomlarini tanlashda, kichik yoshdagi bolalar o‘quv mehnatini tashkil etishda shu maqsadni ko‘zda tutadi. Uchinchi – asosiy bosqichda o‘tkaziladigan sinfdan tashqari o‘qishsizlik darajasi darslari 2-sinfda xafta davomida, 3-sinfda esa ikki xafta davomida o‘qilganlarni yakunlashga, xulosalar shiqarishga xizmat qiladi. Bu bosqichda bolalar o‘qib kelgan kitoblar hajmi anchagina katta bo‘ladi. Bolalar o‘qib kelgan 80 kitoblardan ayrim parchalar tanlab o‘qiladi, analitik ishlar o‘tkaziladi, o‘qilganlarning hammasi umumlashtiriladi, muhokama qilinadi va hokazo. Boshqacha qilib aytganda bu bosqichdagi sinfdan tashqari o‘qishsizlik darajasi darslari umumlashtiruvchi xarakterda bo‘ladi. Tabiiyki, 2-sinf bilan uchinchi sinflar o‘rtasida farq bor. 2-sinfda hali boshlang‘ish bosqichdagi kabi sinfdan tashqari o‘qishsizlik darajasi darslari uchraydi. Bu bosqichda ham ko‘pinsha kitobni o‘qituchi o‘qib beradi, ammo, asosan, o‘quvchilar mustaqil o‘qishga o‘rgatiladi. Bu darslarda taniqli bolalar yozuvshilari – mualliflarga alohida ahamiyat beriladi. «G‘uncha» jurnali bilan tanishtirishga bag‘ishlangan alohida darslar o‘tkaziladi. Barcha o‘quvchilar o‘qigan va darsda muhokama qilingan kitobga jamoa ravishda taqriz tayyorlash uchun 1 – 2 dars ajratish mumkin. 10 10 Бошланғич таълим журнали.2002 йил, 6-сон. 81 UMUMIY XULOSA Xozirgi kunda ta’lim jarayonida innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanish davr talabiga aylanib bormoqda. O‘quv tarbiya jarayoniga innovatsion pedagogik texnologiyalarni to‘g‘ri joriy etilishi o‘qituvchining bu jarayonda asosiy tashkilotchi yoki maslahatchi sifatida faoliyat yuritishiga olib keladi. Barkamol avlodni tarbiyalash, ularda o‘z mavqeini anglash va o‘z-o‘zini ko‘rsata olishida imkoniyat yaratib berish o‘qituvchining birinchi galdagi vazifasi xisoblanadi. SHuning uchun ham, ta’lim muassasalarining o‘quv – tarbiyaviy jarayonida zamonaviy o‘qitish uslublari-interfaol uslublar, innovatsion texnologiyalarning o‘rni va ahamiyati beqiyosdir. Pedagogik texnologiya va ularning ta’limda qo‘llanishiga oid bilimlar, tajriba o‘quvchilarni bilimli va etuk malakaga ega bo‘lishlarini ta’minlaydi. Endilikda ta’lim jarayonida Boshlang`ich sinf o‘quvchilarni zeriktirib qo‘ymaydigan, fikrlashga, mustaqil ishlashga yo‘naltirgan har xil metodlardan va o‘qitish vositalaridan samarali foydalanish muhim ahamiyatga ega. SHuningdek, ta’limda taxsil oluvchilarga ma’lum bilimlar tizimini etkazish, ularni faqat eslab qolishning o‘zi bugungi kunda etarli bo‘lmay qoldi. O‘quvchilarda zamonaviy ta’limni tashkil etishda innovatsion pedagogik texnologiya usullaridan foydalanishning mohiyati-mazmunini tushuntirish, ularda muayyan tasavvurlarni hosil qilishga erishish maqsadga muvofiqdir. Biz olib borgan tadqiqotimizning maqsadi ham o‘quv-tarbiya jarayonida innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanishning imkoniyatlarini aniqlash va shu asosda amaliy tavsiyalar, vositalar majmuasini ishlab chiqishga qaratildi. 82 1. Mustaqil O‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy munosabatlar mazmuni tubdan yangilanayotgan hozirgi davrda Boshlang`ich sinf o‘quvchilarini innovatsion texnologiya usullari orqali o‘qish darslarini tashkil etish va uni tez suratlarda amalga oshirish ijtimoiy muammo sifatida kun tartibiga qo‘yilmoqda. 2. Innovatsion texnologiyalar asosida ta’lim tizimini mustahkamlash borasida muayyan tajribalar to‘plangan bo‘lsa-da, bu borada ijtimoiy echimga ega bo‘lgan kamchilik va muammolar mavjudligi aniqlandi. Zamonaviy ta’limni tashkil etishda nafaqat innoavsion texnologiyalar, axborot texnologiyalari, adabiyotlar, ommaviy axborot vositalari xizmatlari, teatr, kino va h.k.lardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. 3. Innovatsion pedagogik texnologiyada kutilgan natijaga erishish uchun faqat o‘qituvchi emas, o‘quvchilarning shaxsiy ehtiyojlari, talablari va xislatlariga asoslangan holda, ko‘zda tutilgan maqsad amalga oshirishi va natijali bo‘lishini rejalashni o‘qituvchi o‘z oldiga vazifa qilib qo‘yadi. Olib borgan tadqiqotlarimiz natijasi va xulosalarimiz asosida quyidagi tavsiyalarni amalga oshirish maqsadga muvofiq deb hisobladik. 1. Boshlang`ich ta’lim o‘qituvchilari muntazam ravishda pedagogik texnlogiyalardan qo‘llashlariga erishish. 2. Ta’lim jarayoni asosida o‘quvchining erkin tafakkurini shakllantirish va ijtimoiy xayotga tayyorlashga erishish. 3. Har bir o‘qituvchi o‘quvchining diqqati, e’tiborini jalb qiish uchun o‘qish darslarida texnologik yondoshishga o‘rgatish. 4. O‘qituvchi mahoratini oshirish uchun tajribali o‘qituvchining ishlarini doimiy kuzatib borishlarigi erishish. 83 5. O‘qituvchi dars jarayonida innovatsion pedagogik texnologiyalarni dars jarayonida qo‘llay olsalar maqsadga muvofiq bo‘ladi. 6. Sinfdan tashqari mashg‘ulotlar jarayonida o‘qituvchi yuqorida ko‘rsatilgan innovatsion texnologiyalardan foydalanishni tavsiya etgan bo‘lar edik. 84 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. 2017 — 2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha XARAKATLAR STRATEGIYASI. P F 4947. 2017 yil 7-fevral. 2. Sh.Mirziyoyev “Milliy tarqqiyot yo;limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz” “O`zbekiston” nashriyoti 2017 yil 3. Sh.Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz” T. “O`zbekiston” nashriyoti 2018 yil. 4. O`zbekiston Raspublikasi Prezdenti Sh avkat Mirziyoyev ning oily majlisga murojaatnomasi. “ O`zbekiston ” nashriyoti 2018 yil 28 dekabr. 5. Karimov I.A “Yuksak ma’naviyat - engilmas kuch” T. ”Ma’naviyat” nashriyoti 2008 yil. 6. Karimov I.A “Barkamol avlod –O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori” T. ”SHarq” nashriyoti. 1997 yil. 7. Karimov I.A “Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz” T. “O‘zbekiston”, 1998 yil. 8. Azizxadjaeva A.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. –T: 2006. 9. Bespalko V.P. Slagaemыe pedagogicheskie texnologii. M.: Pedagogika, 1989. – 192 b. 10. B espalko V.P. Pedagogika i progressivnыe texnologii obucheniya. M.:ITPIMIO, 1995. –169 b. 85 11. Ishmuhamedov R. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish yo‘llari. -T. TDPU. 2004. 12. Ishmuhamedov R. va b.q. Ta’limda innovatsion texnologiyalar. -T.: 2010. 13. Ishmuhamedov R.J. O‘quv jarayonida interfaol uslublar va pedagogik texnologiyalarni qo‘llash uslubiyoti.-T.: RBIMM.: 2008 14. Ishmuhamedov R.J. va boshq. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish yo‘llari (2-kitob).-T.: TDPU. 2009. 15. Yo‘ldashev J.G‘. Pedagogik texnologiya asoslari.- T.: 2004 16. Klarin M.V. Pedagogicheskaya texnologiya v uchebnom protsesse. – M.: Znanie. 1989 yil. 17. K.Turg‘unboev, M.Ortiqova “Pedagogik innovatsiya asoslari” – Andijon. “Andijon nashriyot-matbaa”. 2011 yil. 18. Mavlonova R.A. Boshlang`ich ta’limda innovatsiya. -T.: 2007. 19. M.Umarova, X.Hamroqulova, R.Tojiboeva “3 sinf o‘qish” kitobi, “O‘zbekiston” nashriyoti, - Toshkent. 2012 yil. 20. Matjonov S., SHojalilov A., G‘ulomova X., Sariev SH., Dolimov Z., “4 sinf o‘qish” kitobi, “YAngi yo‘l poligraf service”, - Toshkent., 2011 yil. 21. Safarova R., G‘ulomov M., Inoyatov M., Salaeva M., “Savod o‘rgatish darslari” “Ma’naviyat”:- Toshkent, 2003 yil. 22. Sayida x medov N.S. Umarov S. Xalq ta’limi xodimlari va o‘qitivchilar uchun «YAngi pedagogik texnalogiyalar nazariyasi va amaliyoti» kursi bo‘yicha sinov o‘quv mavzuvi y rejasi. T., 2000. 23. Saida h medov N. Pedagogik texnologiya asoslari. T., 2002. 24. Ta’lat G‘afforova “Boshlang`ich ta’limda zamonaviy pedagogik 86 texnologiyalar” “Tafakkur”, nashriyoti, Toshkent – 2011 yil 25. Turg‘unboev K. va Rizaev A. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar. –“Andijon nashriyot-matbaa”. 2008. 26. Tolipov O‘. Usmonboeva M. Pedagogik texnologiyalarning tatbiqiy asoslari. -T.: 2006 ta’lim. 2004,1, 2. 27. Hasanboev J va b.q. Pedagogika fanidan izohli lug‘at. -T.:Fan va texnologiya. 2009. 87

Ta’lim samaradorligini oshirishning ilmiy-pedagogik asoslarining nazariy ahamiyati

 

KIRISH……………………………………………………………………

I.BOB. TA’LIM SAMARADORLIGINI OSHIRISHNING ILMIY-PEDAGOGIK ASOSLARI…………………………………………………….

1.1. Boshlang`ich ta’lim samaradorligini ta’minlovchi omillar………….

1.2. Pedagogik faoliyatni texnologiyalashtirish – ijtimoiy zarurat……….

II.BOB. BOSHLANG`ICH SINF O`QISH DARSLARINING SAMARADORLIGINI OSHIRISHDA INNAVATSION PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISHNING SHAKL VA USULLARI.

2.1. Boshlang`ich sinf o‘qish darslari samaradorligini ta’minlovchi “Klaster”, “B,B,B” usullaridan foydalanish……………………………………

2.2. Sinfdan tashqari o`qishda pedagogik texnologiyalarni qo`llash shakllari.

UMUMIY XULOSA………………………………………………………

ADABIYOTLAR RO`YXATI……………………………………………


 

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi. O`zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga erishib, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning o‘ziga xos yo‘lini tanlashi mutaxassislar tayyorlash tizimi va uning mazmunini qayta tashkil etishni zarur qilib qo‘ydi va bir qator chora- tadbirlar ko‘rishni, shu jumladan, «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonunni joriy etish, zamonaviy didaktik ta’minotni ishlab chiqish, o‘quv-tarbiyaviy jarayonni, ilg‘or o‘quv yurtlarini attestatsiyadan o‘tkazishni va akkreditatsiyalashni, yangi tipdagi ta’lim muassalalarini tashkil etish hamda eng asosiysi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ni ishlab chiqish va hayotga tadbiq etishni taqozo etdi.

Kadrlar tayyorlash Milliy modelining yaratilishi O‘zbekistonning xalqaro talablardagi zamonaviy taraqqiyotini ta’minlay oladigan dadil, mustaqil, ijodiy tafakkurli, malakali, bilimli mutaxassis, ayni paytda shaxsiy insoniy sifatlari shakllangan barkamol kadrlarni tayyorlash maqsadini ko‘zlaydi. 

Prezidentimizning 2017 yil 7-fevralda “2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategiyasi”[1] to`g`risidagi 4749 sonli farmoni e’lon qilindi. Ushbu strategiyani 4-yo`nalishi ijtimoiy sohani rivojlantirishga yo`naltirilgan bo`lib, uning 4.4 bandida ta’lim va fan sohasini rivojlantirish: uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, sifatli ta’lim xizmatlarini joriy etish, ta’lim muassasalarini qurish va ta’mirlash, maktabgach, umumiy o`rta ta’lim, shuningsek ta’limning barcha turlarini isloh qilish masalalari keltirildi.

Hozirgi kunda yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish, kasbga o‘rgatish, ularning aqliy va ma’naviy kamol toptirishdan iboratdir. «Ta’lim to‘g‘risida» gi qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablaridan kelib chiqqan holda ta’limning mazmuni va vositalarini yangidan ishlab chiqishni hayotning o‘zi talab qilmoqda. Bu omil ta’lim jarayonini tarkibiy qismlarini yangicha tartibda namoyon bo‘lishini talab etadi. Ana shu tashkiliy-pedagogik jarayonda ta’lim qonuniyatlari va tamoyillariga mos holda yangi tamoyillarga amal qilish, ta’lim metodlarining paydo bo‘lishi, ta’lim vositalarining takomillashuvi, ayniqsa ta’limni tashkil etishda o‘qituvchi mahoratining noan’anaviy shakllari keng ko‘lamda joriy etilishi kuzatilmoqda.

 Ushbu o‘zgarishlarning ma’lum qismi mavjud didaktik yondashuvlarning tarkibi sifatida chiqqan bo‘lsa, yana bir qismi dunyodagi ta’lim tizimi rivojlangan mamlakatlar olimlarining pedagogik tajribalariga suyangan holda paydo bo‘ladi. Innovatsion pedagogik texnologiyalarning mamlakatimiz ta’lim sohasiga kirib kelishi alohida e’tibor qaratadigan yo‘nalishlardan biri ekanligini qayd etish zarur.

O‘quv – tarbiya jarayonida  innovatsion texnologiyalarning  to‘g‘ri  joriy  etilishi  o‘qituvchining  bu jarayonda  asosiy  tashkilotchi yoki  maslahatchi  sifatida faoliyat  yuritishiga  olib keladi.  Bu  esa  o‘quvchidan   ko‘proq  mustaqillikni,  ijodni va  irodaviy  sifatlarni talab  etadi. Har  qanday pedagogik  texnologiyaning  o‘quv –tarbiya  jarayonida qo‘llanilishi  shaxsiy  xarakterdan kelib  chiqqan  holda,  o‘quvchini   kim  o‘qitayotganligi  va o‘qituvchi  kimni  o‘qitayotganiga  bog‘liq. Pedagogik  texnologiya  asosida o‘tkazilgan  mashg‘ulotlar   yoshlarning muhim  hayotiy yutuq va   muammolariga  o‘z  munosabatlarini  bildirishlariga intilishlarini  qondirib,  ularni fikrlashga, o‘z  nutqai  nazarlarini asoslashga  imkoniyat yaratadi.   Pedagogik  texnologiya  va ularning  ta’limda  qo‘llanishiga oid  bilimlar,  tajriba   o‘quvchilarni  bilimli va  etuk malakaga  ega  bo‘lishlarini ta’minlaydi.   

Boshlang`ich sinf o‘qituvchilari faoliyatida innovatsion pedagogik texnologiyalarni tarkib toptirish muammosining ijobiy hal etilishi – ushbu muassasalarda faoliyat yuritayotgan o‘qituvchilarning innovatsion pedagogik texnologiyalar va ularning mohiyati borasida ma’lumotlarga qanchalik egaligi, nazariy  bilimlarni amaliyotda qo‘llay olish layoqatining shakllanganligi, shuningdek, mazkur o‘quv yurtlarida ta’lim-tarbiya jarayonini texnologiyalashtirilishiga nisbatan e’tiborning qaratilayotganligiga bog‘liq ekanligini nazarda tutildi. 

Innovatsion pedagogik texnologiyalar ta’lim jarayonini har tomonlama mukammal loyihalashtirish, aniq maqsadlar qo‘yish va ularga kafolatlangan holda erishish, rejalashtirilgan natijalarni amalga oshirish imkonini beruvchi uzviy bog‘langan komponetlar yig‘indisi  hisoblandi.

Ushbu ish tarkibiga loyihaga qo‘shimcha mavzuga daxldor bo‘lgan barcha axborotlar, kompyuter sayti, tarqatma materiallar, ma’lumotnomalar, manbalar, ulardan foydalanish metodikasi kiritildi. Innovatsion pedagogik texnologiya o‘z tuzilishiga ko‘ra quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: mashg‘ulot turi, unga ajratilgan vaqt, asosiy ko‘riladigan savollar, tayanch tushuncha va iboralar, o‘qituvchining maqsadlari, asosiy savollar matni, nazorat topshiriqlari, mustaqil ishlar, faydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati, natijalarni baholash. Har bir o‘qituvchi dars reja ishlanmasi tuzayotganda innovatsion pedagogik texnologiyaning barcha elementlarini oqilona qo‘llashi yuqori samara beradi. SHu nuqtai nazardan biz mavzumizni “Ta’lim sifatini oshirishda interfaol metodlardan samarali foydalanish” deb nomlashni maqsadga muvofiq deb hisobladik.


 

[1] PF 4749-sonli Prezident qarori. lex.uz

Sotib olish