Ta'lim tizimidagi psixologik xizmatni takomillashtirish yo'lidagi xalqaro hamkorlik - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	203.0KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

737 Sotish

Ta'lim tizimidagi psixologik xizmatni takomillashtirish yo'lidagi xalqaro hamkorlik

Sotib olish

Mavzu: Ta'lim tizimidagi psixologik xizmatni takomillashtirish yo'lidagi
xalqaro hamkorlik
Mundarija:
Kirish ......................................................................................................................... 2
I.Bob.Ta'lim tizimidagi psixologik xizmatni takomillashtirish yo'lidagi xalqaro
hamkorlik ................................................................................................................... 6
1.1§.Xalq ta`limi tizimida pisixalogik xizmat ........................................................... 6
1.2§.Psixologik xizmat to`g`risida Nizom ................................................................. 8
1.3§.Chet-el va O`zbekiston ta`lim tizimiga psixolgik xizmatning tadbiq etilishi. . 11
I.bobga xulosa .......................................................................................................... 16
II.Bob.Umumiy o’rta ta lim tizimida psixologik xizmat faoliyatining konseptual ʼ
tadqiqi ...................................................................................................................... 17
2.1§. Maktabda psixologik xizmatning tashkil qilinishi va psixologning o`qituvchi
bilan hamkorligi. ...................................................................................................... 17
2.2§. Umumiy o’rta ta lim tizimida psixologik xizmat faoliyatining konseptual
ʼ
tadqiqi ...................................................................................................................... 24
2.3§.Umumiy o`rta ta`lim maktablari amliyotchi psixologlarini psixoprofilaktika
yo`nalishidagi ishlari mazmuni ............................................................................... 27
II.Bobga xulosa ........................................................................................................ 39
Umumiy xulosa ....................................................................................................... 40
Foydalanilgan adabiyotlar ....................................................................................... 41
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi : XX asr bo ` sag ` asida psixologiya fani va uning
ilg ` or vakillari o ` zlarining navbatdagi jahonshumul ilmiy maqsadlari - insonga ,
ayni paytda , jamiyatga psixologik xizmat ko ` rsatish tizimining muqarrarligini
nazariy - ilmiy jihatdan asoslab berishga muvaffaq bo ` ldilar .
Mustaqil Respublikamiz kelajagi iste`dodli, barkamol yoshlarning ta`lim-
tarbiyasiga bog`liq. Zero, ta`lim muassasalarida psixologik xizmat bolalarining
iqtidorini aniqlash, ularni o`z jismoniy va ruxiy imkoniyatlariga mos ta`lim
muassasalariga, kasblarga yo`llash orqali ulardan mavjud iste`dodlarning
yanada rivojlanishi, amaliy faoliyatida samarali natijalarga erishishlariga
xamisha yordam beradi. Shu bois, ta`lim muassalarida psixologik xizmatini
takomillashtirish masalasi xozirgi kunnig dolzarb muamolardan biridir.
Bugungi kunda maktablarda amaliyotchi psixolog mutaxasisligini zarur
extiyoj sifatida qabul qilinishi ushbu yo`nalishda kutilgan eng muxim
qadamlardan biri deyish mumkin.
Bu ulkan vazifani yechish inson omili bilan bog`liq bo`lib bunda
psixologiya va pedagogika fanlarining aloxida o`rni, saloxiyati xamda
ma`suliyati yaqqol sezilib turadi. Ayniqsa keyingi paytlarda Respublikamizdagi
barcha umum ta`lim maktablarida oliy va o`rta maxsus ta`lim muassasalarida
olib borilayotgan amaliy ishlar o`sib kelayotgan yoki bunyodkor avlodni
ijtimoiy taraqqiyot asosida tarbiyalashni ta`minlashga xizmat qilmoqda.
Shunday bo`lsada xali xam bu borada yechimini kutayotgan pedagogik-
psixologik muamolar talaygina. Bu muamolar eng avvalo umumta`lim
maktablarida o`quvchi shaxsini o`rganish va rivojlantirish jarayonida shaxsni
tarbiyalash jarayonlari bilan bevosita bog`liqdir.
Ta`lim muassasalarida psixologik xizmatning joriy etilishi ta`lim tarbiya
jarayonini psixologik jixatdan taminlash uchun katta ahamiyat kasb etadi.
Ayniqsa bu jarayonda psixologik xizmatning o`rni beqiyosdir. Buni ushbu
2

xizmatga o`quvchi yoshlar pedagog xodimlar va ota-onalarning qiziqishlari
ortib borayotganligida yaqqol ko`rish mumkin. O`quvchilar, talabalar,
amaliyotchi psixologlarga, asosan o`zlarining shaxs xususiyatlarini, irodaviy
sifatlari, xistuyg`ulari, o`z-o`zini boshqarish imkonoyatini, intelektual saloxiyat
darajasini, psixodiagnostik uslublar yordamida aniqlash va o`z imkoniyatlarini
ro`yobga chiqarish, rivojlantirish, kasbga yo`naltirish, shaxslararo
munosabatlardagi muamolarni hal etish masalalari bo`yicha murojat qilishadi.
Pedagoglar esa bolalar o`quvchi yoshlarda uchraydigan o`qish malakalari,
ko`nikmalarini egallashdagi nuqsonlar, xulq-atvordagi kamchiliklar, intelektual
taraqqiyot, shaxs fazilatlaridagi buzilishlar sababini aniqlash, o`quvchi-
yoshlarning o`qishga nisbatan motivasiyasini oshirish, ularga samarali
pedagogik-psixologik ta`sir etish yo`llari haqida psixologik maslaxatlar olishni
va o`quv-treninglarida qatnashishni xoxlashadi. Ota-onalar bolalarni to`g`ri
tushinishi, ular bilan ishonchli munosabatlar o`rnatish masalalariga ko`proq
qiziqadilar.
Ma`lumki, mazkur soxa yangi bo`lganligi sababli, bu bilan bog`liq qator
muamo va qiyinchiliklarga duch kelmoqdalar. Jumladan, ko`pincha ular tashis
amaliyotida qo`llanilayotgan psixodiagnostik metodikalarning ayniqsa o`zbek
tilida kamligi, mukammal emasligi, milliy test normalarning mavjud emasligi,
bo`lib bu o`z navbatida bu bilan bog`liq bir qator jixatlar amalga oshiradi:
• hozirgi bosqichda amaliyotchi psixologlar tomonidan qo`llanilayotgan
bunday metodikalar kamchilikni tashkil qiladi.
• mazkur metodikalarni barcha tashxis markazlari xodimlari va ta`lim
muassasalari psixolog mutaxasislar o`z amaliyotida to`la qo`llay olmaydilar.
Ta`lim tizimidagi psixologlar faoliyatlari jarayonida psixologik tuzatish va
rivojlantirish ishlarini tashkil etish, yani psixokorreksion faoliyatlari yuzasidan
qiyinchiliklarga duch kelmoqdalar. O`quvchining shaxsi nutqi va aqliy
rivojlanishidagi buzilishlarni o`qishdagi o`zlashtirmaslik sababalarini aniqlash
va shu asosida ular bilan aloxida tuzatish va rivojlantirish ishlarini olib borish,
3

ulardagi imkoniyatlarni keng miqyosda o`rganish va rivojlantirish orqali
o`quvchi shaxsidagi faollikni oshirish yo`llarini izlash, psixologlardan yanada
bilim ko`nikma va malakalarga ega bo`lishlarini talab etmoqda.
Ta`lim muassasalarida psixolog faoliyatini takomillashtirishning qo`yidagi
jixatlarini ajratib ko`rsatish mumkin:
• Ta`lim muassasalarini yuqori malakali psixolog kadrlar bilan taminlash va
ular malakasini oshirishni tashkil etish;
• Ta`lim muassasalarini psixologik xizmatni nazariy metodologik jixatdan
taminlash;
• Ta`lim muassasalarida psixologik xizmatni uslubiy jixatdan taminlash;
Shu jixatlarni hisobga oladigan bo`lsak, ilgari surilayotgan muammo
dolzarb hisoblanadi. Chunki jamiyatda inson shaxsiga nisbatan intilish
ishtiyoqni ortib borayotganligi, shaxsning xususiyat va holatlari haqida amaliy
va nazariy bilimlarga ega bo`lishlikni taqoza qiladi. Shu bois, mazkur muamoni
yechimini topishga bu boradagi ishlarni jonlantirishga doir tadbirlar dasturini
amalga oshirish va bu boradagi ishlarni keng jamoatchilikga ommalashtirish
lozim.
Kurs ishining maqsadi : umumiy o`rta ta`lim maktablarida amaliyotchi
psixologning vazifalari, ish mazmuni, uslublari bilan tanishish va o`rganish.
Kurs ishining vazifalari:
1. Myammoga taalluqli adabiyotlarni o`rganish.
2. Myammoni nazariy jihatdan tahlil qilish.
3. Amaliyotchi psixolog xizmatini tashkil qilish bo`yicha hujjatlarni
o`rganish.
4. Maktab amaliyotchi psixologining ish mazmuni mukamal o`rganish
va uning mohiyatini yoritib berish.
Kurs ishining ob`yekti : umumiy o`rta ta`lim maktablaridagi amaliyotchi
psixologi.
4

Kurs ishining predmeti : amaliy psixolglarning ish vazifalari va ish
mazmuni.
Kurs ishining metodlari . Mazvu oldiga qo`yilgan vazifalarni hal qilish
uchun qo`yidagi metodlardan foydalandik”
1. Kuzatish metodi.
2. Suhbat metodi.
Kurs ishning tuzilishi va hajmi . kirish, 2 bob, 6 paragraf, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat.
5

I.Bob. Ta'lim tizimidagi psixologik xizmatni takomillashtirish yo'lidagi
xalqaro hamkorlik
1.1 § .Xalq ta`limi tizimida pisixalogik xizmat
Inson faoliyati meyorda boshqarilishi maishiy, huquqiy, tibbiy texnik,bank
va boshqa shu tarzdagi xizmat turlariga zarurat sezadi. Shular singari insonning
o`zini-o`zi boshqarishi,o`zini-o`zi nazorat etishini taminlashda psixologik
xizmat katta axamiyatga ega.
Psixologik xizmat masalalari ishlab chiqarishning barcha tarmoqlariga
tibbiyotda kriminalistikada,beznisda, reklama va axborotlar tarqatishda, sportda
va ta`lim tizimiga jadallik bilan kirib bormoqda.
Respublikamizda ta`lim tizimiga psixologik xizmat keng joriy etilayotgan
soxa sifatida qarash mumkin.Ta`lim tizimiga psixologik xizmatni joriy etish
ta`lim-tarbiya jarayonini to`g`ri tashkil etish, o`qituvchi va o`quvchi shaxsini
shakllanishini nazorat etish xulq-atvoridagi og`ishlarni oldini olish,
o`quvchilarning o`lashtirishi va aqliy saviyasini baxolash, iqtidorli va aqliy
taraqiyotidan ortda qolayotgan o`quvchilarga psixologik yordam ko`rsatish,
pedagogik jamoada psixologik muxitni shakllantirish va shu singari bir qator
ishlarni yo`lga qo`yishi bilan haraktirlanadi.
Shu bois bu soha eng izchil yo`nalish sifatida psixiologik tashxisni yo`lga
qo`yish kerak bo`ladi.
Psixologik tashxis ta`lim muassasalaridagi mutaxasisning ish faoliyatida
mo`ljal olishga va psixologik xizmatning boshqa turlari bo`yicha chora
tadbirlarni belgilashga yordam beradi.Buning uchun psixologik tashxisni to`g`ri
tashkil eta olish kerak.
Psixologik tashxis yoki psixologik testlarni joriy etish bir asrdan ko`proq
tarixiy davrga ega.
Chunki, ilk psixologik tashxis vositalari ham ta`lim muammolariga
qaratilganligi bois (fransuz psixologlari Beni Simonning “aqliy yoshni aniqlash”
6

shkalasi) u insonning tarixiy taraqiyotning keyingi bosqichlarida yangidan yangi
tashxis vositalariga zarurat sezmoqda. 1
Ta`limda psixologik tashxisni joriy etishning murakkab va nozik tomonlari
bor. Hozirgi kunda ta`lim tizimida psixologik xizmatni yo`lga qo`yishda
amaliyotchi psixologlar tayyorlashga aloxida etibor berilmoqda.
Ularning mutaxasis sifatida tayyorgarlik darajasi psixologik xizmatni,
xususan, psixologik tashxisni tashkil etishga yetarlicha tasir ko`rsatadi.
Talim muassasalarida zexn testlar(entiliktual testlar) dan foydalanish eng
nozik masalalardan biri sanaladi. Bunday testlardan foydalanish mavjud
variantlarni to`g`ridan to`g`ri tadbiq etish emas, ularning qo`yilgan maqsadni
baxolashga yordam berishini tekshirish lozim va so`ngra qo`llash maqsadga
muvofiq.
Aynan o`quvchining aqliy saloxuyatini yoki o`qituvchini shaxsiy
xususiyatlarini tashxis etish zamirida katta mano bor. Ushbu ma`no o`zining
xaqiqiy timsolini hosil qila olishi psixologik xizmat ko`rsatayotgan
mutaxasisning salohiyatiga bog`liq bo`ladi.
Qisman xato ham inson taqdiri va qadr-qimmatiga zarba berishi
mumkin. Biz shu bois ta`lim tizimida psixologik tashxisni tashkil etishda
bir qator holatlarni inobatga olish kerak deb hisoblaymiz.
Shaxsni kuzatish,o`rganish,u bilan Psixologik tuzatish, maslaxat ishlarini
olib borish, uning u yoki bu kasb koriga yaroqlilik jihatlarini maxsus o`rganis,
shaxsni har tomonlama rivojlantirish imkoniyatlarini aniqlash vashu kabi
tadqiqot natijalariga asoslangan holda manfatdor shaxslarga tegishli tavsiyalar
berish, hozirgi zamon amaliy psixalogiyasi zimmasiga yuklatilgan asosiy
vazifalardan hisoblanadi . Bu borada dunyoning rivojlangan mamlakatlari
amaliyotchi psixologlari faoliyatida o`rganishga, o`zlashtirishga arzigulik
tajribalar to`plangan.
1
Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahhar faoliyatining
kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017 yil
istiqbollariga bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi gazetasi, 2017-yil 16-
yanvar, №11.
7

Mamlakatning ravnaqi, ilm-fan, siyosatning rivojlanishi, el-yurt
farovonligining oshishida bunday olamshumul yutuqlarga erishishning asosiy
omili bizning nazarimizda o`sha davrlarda inson omiliga alohida e`tibor
berilganligi, xalq xo`jaligining barcha yo`nalishlarida hodimlar-ni, raxbarlarni
tanlab olishda, shaxsning individual psixologik imkoniyatlarini hisobga oluvchi,
hozirgi zamon tili bilan aytganda Psixologik xizmat, psixodiagnostik
tadbirlarning amalga oshirilganligiga sababdir.
1.2 § .Psixologik xizmat to`g`risida Nizom
Ma`lumki, barcha rivojlangan mamlakatlardagi xalq ta`limi tizimining
muvafaqiyati ushbu tizimda psixalogik xizmatning har tomonlama to`g`ri va
samarali tarzda tadbiq etilishi bilan bevosita bog`liq ekanligi ko`pgina maorif
xodimlarining diqqat e`tiborini o`ziga qaratmoqda.
Ta`limning rivojlanishi barcha fanlar kabi pedagogika va psixalogiya
fanlari oldiga ham qator vazifalarni qo`ymoqdaki, bu vazifalarni bajarish
jarayoni va imkoniyatlari O`ebekiston Xalq Ta`limi Vaziri J.G.Yo`ldoshevning
qator ma`ruzalarida o`z ifodasini topgan. Binobarin, ta`lim muammolari
insonning bilish, shaxsning ijtimoiy jarayonlarni anglab etishi bilan
chambarchas bog`liqdir.Bunday sharoitda pedagogika va psixalogiya fani
shaxsning tub qobiliyatlarini ro`yobga chiqarish, uni yanada faollashtirish
imkoniyatini beradi. "Inson insoniyatning olamidir" "Insonning rivojlanishi
uning mavjudligidir"kabi tushunchalar, tafakur amaliyotining o`zaro bog`liqligi,
shaxsning olg`a qarab intilishini ta`minlovchi, bunyodkorlik va taraqqiyotning
yo`naltiruvchi, ta`limning son va sifat ko`rsatkichlarini belgilab beruvchi
Pedagogika va Pedagogik psixalogiya fanlari metodologiyasining falsafiy
asosidir.
Psixolog o’zining inson xulq atvori va psixik faoliyati, psixik
taraqqiyotning yosh qonuniyatlari xaqidagi kasbiy bilimlariga, ularning
8

o’quvchilar va kattalar, tengdoshlari bilan o’zaro munosabat xususiyatlariga,
o’quv – tarbiya jarayonini tashkil etishga bog’liqligiga tayanib, bolaga
individual yondashuv imkoniyatlarini ta’minlaydi, uning qobiliyatlarini
aniqlaydi, normadan chetlashishlarning bo’lishi mumkin bo’lgan sabablarini
psixologik-pedagogik korreksiya qilish yo’llarini aniqlaydi. Bu bilan psixologik
xizmat maktabda o’quv tarbiya ishining mahsuldorligini oshirishga, ijodiy faol
shaxsni shakllantirishga imkon beradi.
1. Psixologik xizmat xalq ta`limi tizimining muhim tarkibiy qismi
hisoblanadi.
2. Xalq ta`limi tizimidagi psixologik xizmat Respublikadagi yaxlit
psixologik xizmatning eng muhim jabhasi hisoblanadi
3. Psixologik xizmat mutaxassislari barcha muammolarni hal qilishda
har bir shaxs manfaati va uning har tomonlama garmonik rivojlanishdagi kelib
chiqqan holda yondashadi.
4. Psixologik xizmat mutaxassislari o`z faoliyatlarini tibbiyot
xodimlari, defektologik xizmat, muhofaza qilish tashkilotlari muayyan
kommisiyalar, balog`atga yetmagan o`smirlar inspeksiyasi, ota-onalar qo`mitasi,
mahalla, ishlab chiqarish jamoslari jamoatchlik bilan uzviy aloqada amalga
oshiradilar. Ular bilan munosabat tenglik pozitsiyalarni o`zaro boyitish asosida
quriladi.
5. Psixologik xizmat ko`rsatish faoliyati maktabni hozirgi zamon
psixologiya fani yutuqlari bilan ilmiy –uslubiy ta`minlashga insonning shaxsiy
va intellektualjixatdan rivojlanishini diagnostika qilishga, ta`lim va tarbiyadagi
psixologik nuqsonlarni aniqlashga, eng muhim mavjud kamchilik va
buzulishlarning oldini olishga yo`naltirilgan bo`lishi kerak.
6. Xalq ta`limi tizimidagi psixologlarning faoliyati psixologik
konsultatsiya va muomilaning ijtimoiy psixologik faol usullari,
psixokorreksiya , psixodiagnostika, ijtimoiy pedagogik bolalar psixologiyasi
ixtisosga ega bo`lgan mutaxassislar tomonida amalga oshiriladi.
9

7. Amaliy psixolog faoliyatiga rahbarlik mutaxassisligi sohasi
bo`yicha amalga oshirish nazarda tutiladi.
Xalq ta`limi tizimidagi psixologik xizmatning maqsadi shaxsning har
tomonlama garmonik kamolot va to`laqonli psixologik taraqqiyotni
ta`minlovchi optimal shart-sharoitlarni yaratishdan iboratdir.
Psixologik xizmat tadqiqot va ta`sir o`tkazish ob`yekti maktabgacha
yoshdagi bolalar o`quvchilar, o`qituvchilar, ota- onalar hisoblanadi.
Ularni alohida yoki guruhiy holda tadqiq qilishi mumkin. Psixologik
xizmat mazmuni quyidagilarda o`z aksini topadi:
a. psixoprofilaktika
b. psixologik ma`rifat
c. psixodiagnostika
d. psixik rivojlantirish va psixokorreksiya
e. psixologik konsultatsiya
Psixologik xizmat usullari turli- tuman bo`lishi mumkin:
a. ma`ruzalar turkumi va trening mashg`ulotlarini o`tkazish;
b. ilmiy- ommabop adabiyotlarni yaratish va ularni tarqatish;
c. ommaviy axborot vositalarida chiqishlar uyushtirish;
d. psixodiagnostik tadqiqotlar o`tkazish, metodika ishlab chiqish;
e. psixologik konsultatsiya o`tkazish;
f. psixologik konsuliumlar o`tkazish;
g. ta`lim va tarbiya beruvchi dasturdalardan foydalanib, psixodramma,
psixokarreksion treninglarni amalga oshirish;
h. psixologik tadqiqot ob`yektining psixologik xususiyatlarini hisobga
olgan holda o`quv dasturi, o`quv tarbiya ish rejimini tahlil qilish va
boshqarishdir.
10

1.3 § .Chet-el va O`zbekiston ta`lim tizimiga psixolgik xizmatning tadbiq
etilishi.
Ta`lim sohasini islox qilishning asosiy omillaridan biri insoniyat manfaati
va ta`limning ustivorligiddir. Ta`limga psixologik xizmatning kirib kelishi
uning paydo bo`lishi bilan bog`liqdir. 2
Xorij mamalakatlarida psixologik xizmat xususan, AQSh da 1800 yildan
boshlab rivojlana boshladi. AQShning birinchi amaliyotchi psixologlari o`z-
o`zini tarbiyalsh muammosini o`rgangan eksperemental psixologlar edi.
Amerika maktablarida aqliy taraqqiyot “koeffisentini” aniqlash keng tarqalib,
keyinchalik Gaydens xizmatining rivojlanishiga olib keldi.
Fransuz maktab psixologiyasining otasi Alfred Bunne bo`lib, bu sohada
1894 yildan boshlab ish boshlagan. 1900 yilda Fransiyada maktab psixologik
xizmati tashkil etildi. 1970-yilda Fransiyada psixologik-pedagogik yordam
guruhlari psixologik xizmatning asosiy turini tashkil etadi. Bunday guruhlar esa
maktab psixologiyasi bo`yicha bir mutaxasisni o`z ichiga oladi. Bunday brigada
800 –1000 ta o`quvchiga xizmat qiladi. Bular bir maktabda joylashib, bir nechta
maktabga xizmat qilishi mumkin.
Ko`pchilik Sharqiy Yevropa mamlakatlaridan maktab psixologik xizmati
tuman yoki viloyat psixologik-pedagogik psixologik markazlar shaklida tashkil
etilgan. Psixologik xizmatning asosiy mazmuni – sog`lom shaxsning o`sishini
ta`minlash shaxs rivojlanishidagi turli qiyinchiliklarni korreksiya qilish va kasb
tanlash muammosidir.
Birinchi bo`lib 1975 yilda Estoniyada psixologik xizmat atshkil etildi.
Uning rahbari X.I.Liymets, Yu.L.Serd bo`lib tarbiyasi qiyin o`smirlar uchun ish
olib bordilar.
2
Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil.
11

Rossiyada I.V.Dubrovina psixologik xizmatning rivojalanishiga juda katta
hissa qo`shgan. Ushbu mavzuda doktorlik dissertasiyani yoqlagan va bir qancha
psixologik xizmat asarlari muallifidir.
Har bir davlatning ijtimoiy taraqqiyoti o`sha davlat hududida yashovchi
fuqarolarning ijodiy o`sishi va axloqiy potensialiga bog`liq bo`ladi. Bu sifatlarni
shaklanishi odamlarining maktabgacha ta`lim muassalarida tarbiyalanish va
maktabda o`qish yillariga to`g`ri keladi. Chunki bu yillar inson shaxsi va uning
idevidual xususiyatlari bo`lmish temperamenti xarakter qobiliyatlari qiziqishlari
va hakozolarning shakllanishi uchun eng qulay davr hisoblanadi. Hozirgi vaqtda
ham ilgariroq ham xalq ta`limi tizimiga qarashli maktabgacha ta`lim muassalari,
maktab, kollej, letsey va h.k.larda ta`lim tarbiya jarayonlarda sezilarli
qiyinchilikga duch kelinar edi. Ayniqsa keyingi davrlarda bu muammolarda
keskin tus olayotganligi sir emas.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda aytish mumkini psixolog
xizmatiga muxtojlik bugun yoki kecha paydo bo`lmasdan , ayrim
mamlakatlarda allaqachonlar hayotga tadbiq etilib yaxshigina rivojlanmoqda.
Jumladan, bu kasb AQShda o`tgan XX asrning 1960 yillarida paydo bo`lib
hozirgi zamon psixologiyasidagi asosiy tarmoq hisoblanadi. AQShda 1980
yillarda maktab psixologlarining Milliy assotsiyasi tuzilgan edi. AQShda
maktab psixologining markaziy vazifalarida biri o`quvchilarning aqliy rivojlnish
sifatini test savollari orqali baholash hisoblanadi.
AQShda psixologik xizmat uning kelajagi rivojlanish haqidagi ma`lumotlar
K.R.Reynolds, T.B.Gudkin va boshqalarning 1984 yil Nyu-yorkda chop etilgan
kitobida yoritilgan.
Bolalarning aqliy qobiliyatlarni o`rganish hozirgi kunda nafaqat AQSh da
balki, qator rivojlangan mamlakatlarda ham etiborlidir. Psixolog B.L.Vulfson
Fransiyaning hozirgi vaqtdagi pedogogik muammolarini taxlil qilib yaqin
vaqtlargacha test uslubi AQSH va Ahgiliyadagidek keng tarqalmagan degan
fikrni aytadi . Fransiya maktablarida bolaning aqliy faoliyatlari va qobilyatlarini
12

testlar orqali aniqlash o`tgan asrning 70-yillari boshidan boshlaganligi ma`lum.
Lekin hozirgi vaqtda odamning faqatgina aqliy faoliyati bilan emas balki shaxs
bo`lib shakllanishi jarayonida uni har tamonlama baholashga to`g`ri keladi.
Ingliz psixologlaridan B.Saymon, EXeysserman va boshqalar bolaning ruxiy
holatini o`lchovchi rasmiy testlarga chuqur e`tiroz bildirib, bu testlar bolaning
emotsional (hissiy) tomonlarini hisobga olmaganligi uning asosiy kamchiligidir
deb hisoblaydilar. Chunki testda bola xissiyotini aniqlash mumkin emas.
Hissiylik bola xulqining asosi bo`lib hisoblaydi.
Ko`pchilik mutaxassislar test psixolog xizmatining komponent-laridan biri
deb hisoblaydilar. Hayot ham shuni ko`rsatmoqda.
Maktablarda psixolog xizmatini tashkil qilish haqidagi anchagina tajribalar
Sharqiy Yevropa mamlakatlarida, yani Chexoslovakiya, Vengriya, Yugoslaviya,
Polsha, Balgariyada to`plangan.
Bu mamlakatlarning ko`pchligida tuman va viloyatlarida
markazlashtirilgan pedogogika- psixologiya yoki maslahat markazlari tashkil
eetilgan bo`lib, ular xalq ta`limi muassalariga yordam beradi. Chexoslavakiya
va Vengriyada psixologik xizmatning asosiy mazmuni sog`lom shaxsni
shakllantirish, shaxsni rivojlanishdagi ayrim kamchiliklarga o`z vaqtida e`tibor
berib, tuzatib borish, kasb tanlash masasalari psixodiagnostika, bolani qanday
tibdagi maktabga yoki bog`chaga berish kabi muammolarni hal qilish, kasbga
yo`naltirish, psixoterapiyaning turli formalari (logopediya, psixonevrologiya
v.h.k.) usullarini qo`llashdan iborat.
Bu mamlakatlarda psixologik konsultatsiyalar orqali ota-onalarga amaliy
yordam ham beriladi, ya`ni boladagi o`qishga qiziqmaslik, maktabdan
qo`rqish,o`g`irlik yolg`onchilik, bolani uydan yoki maktabdan qochib ketishi
bola xulqidagi tasodifiy o`zgarishlar, nutqning buzilishi so`zlashda duduqlanish,
bolaning ota-onasi ustidan shikoyati, doimiy bosh og`rig`i uyqusizlik, sababsiz
tez toliqish v.h.k.lar sababi ilmiy jihatdan tushuntirib beriladi va ota-onalarda
bolalari uchun hadiksirashlarini yo`qotishga harakat qilinadi.
13

O`zbekistonda psixologik xizmatning tadbiq etilishi.
1989-yilda O`zbekistonda amaliyotchi psixologlarning yetishmasligi sabab
Nizomiy nomli T.D.P.U.da amaliyotchi psixologloglar tayyorlash fakulteti
ochildi. O`zbekistonda psixologik xizmatning rivojlanishida E.G`oziyev,
M.G.Davletshen,
G.B.Shoumarov, V. M. Karimova, Sh. R.Baratov, E.H.Sattarov,
F.S.Ismagilova, Z.T.Nizamova, H.S.Safo yev, F,L.Xaydarov, B.R.Qodirov,
S.X.Jalilova, va boshqalar fan rivojida o`z hissasini qo`shgan va hozirga qadar
o`z izlanishlarini davom ettirmoqda. 1998 yilda Sh.R. Baratov “Ta`lim tizimida
va ishlab chiqarishda psixologik xizmatni tashkil etishning psixologik
xususiyatlari” mavzusida ish olib bordi va doktorlik dissertatsiyasini yoqladi.
Hozirgi davr bosqichida psixologik xizmatning ikki yo`nalishi : dolzarb va
kelajak yo`nalishlari mavjud.
Dolzarb yo`nalish – bu o`quvchilar ta`lim-tarbiyasidagi qiyinchiliklar, ular
xulq-atvoridagi , muloqotidagi va shaxsi shakllanishidagi buzulishlar bilan
bog`liq muammolarni hal qilishga qaratilgan.
Kelajak yo`nalishi - har bir bola indevidualligini rivojlantirishga jamiyatda
yartuvchanlik hayotiga psixologik tayyorgarlikni shakllantirishga qaratilgan.
Psixologik xizmat maktabda o`quv tarbiya mahsuldorligini oshirishga, ijodiy
faol shaxsni shakllantirishga imkon beradi. Psixologik xizmat 3 ta asosiy
bo`limdan tuzilgan:
1. Aniq o`quv muassasida ishlaydigan bolalar amaliy psixologi .
2. Tuman xalq ta`limi qoshidagi tashxis markazi.
3. Respublika kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik-pedogogik
tashxis markazi.
Psixologik xizmat xodimlari barcha muammolarni hal qilishda bolani har
tomonlama va garmonik rivojlanish vazifalariga va uning qiziqishlariga
tayanadi. Amaliyotchi psixolog o`z faoliyati pedogogik jamoa va ota-onalar
bilan yaqin aloqalarda amalga oshiradilar. Psixologik xizmat o`z faoliyatida
14

tibbiy difiktologik va boshqa xizmat turlari bilan bola tarbiyasida yordam
ko`rsatuvchi jamoatchilik xodimlari bilan yaqin aloqada ish olib boradilar .
O`rta maxsus kasb-hunar tizimidagi psixologik xizmatning maqsadi –
shaxsning har tomonlama garmonik kamoloti to`laqonli psixologik taraqqiyotni
ta`minlovchi qulay shart-sharoitlar yaratishdan iboratdir. Psixologik xizmatda
tadqiqot va ta`sir otkazish ob`yekti maktabgacha yoshdagi bolalar, maktab
o`quvchilari, maxsus o`quv yurti, oliy maktab, kollej talabalari, ota-onalari
bo`lib hisoblanadi. Ularni yoki guruhiy shaklda tadqiq qilishi mumkin.
15

I.bobga xulosa
Psixologik xizmatning metodologik muammolarini ishlab chiqishni nazarda
tutadi. Bu yo`nalish ijrochilarining asosiy funksiyasi maktab psixologik xizmatida
ishning psixodiagnostik, psixokorreksion va rivojlantiruvchi metodlarini ishlab
chiqish va nazariy asoslashga bag`ishlangan ilmiy tadqiqotlarni o`tkazishdan
iborat.
xalq ta'limi xodimlarining psixologik bilimlardan foydalanishini nazarda
tutadi. Bu yo`nalishda asosiy harakatlantiruvchi shaxslar bo`lib pedagoglar,
metodistlar va didaktlar maydonga chiqadi.
Amaliy nuqtai nazarni maktab psixologlari amalga oshiradilar. Ularning
vazifasi bolalarning maktab ta'limiga tayyorligini aniqlash, o`quvchilarning o`qish
faoliyatini osonlashtirish, o`quvchi shaxsini har tomonlama kamol toptirish,
o`quvchilarning qobiliyat va moyilliklarini aniqlash, rivojlantirish, talabalar bilan
hunarga, kasbga oid suhbat, maslahat ishlarini olib borish, turli xildagi "tarbiyasi
qiyin" bolalar bilan ish olib borish kabi asosiy vazifani hal qilishdan iboratdir.
16

II.Bob.Umumiy o’rta ta lim tizimida psixologik xizmat faoliyatiningʼ
konseptual tadqiqi
2.1 § . Maktabda psixologik xizmatning tashkil qilinishi va
psixologning o`qituvchi bilan hamkorligi.
Maktabdagi psixologik xizmat respublika xalq ta`limi tizimidagi
ixtisoslashtirilgan bo`lim bo`lib, uning asosiy vazifasi maktabdagi psixologik
xizmat konstepstiyasi va psixologik xizmat to`g`risidagi nizomga binoan har bir
bolaning psixik va shaxsiy tomondan to`ra rivojlanishiga yordam beradigan
sharoitlarni ta`minlashdan iboratdir. Bunday sharoitlarni yaratmaslik
o`quvchilarning yosh va individual imkoniyatlarini o`z vaqtida ishga solishga
halaqit beradi va psixologik-pedagogik korrekstiya zarurligiga olib keladi.
Maktabdagi psixologik xizmat faoliyatining asosiy yo`nalishlarini
quyidagicha ko`rsatish mumkin:
a) psixologik oqartuv ishlari;
b) psixoprofilaktika;
v) psixodiagnostika;
g) psixik rivojlanish va psixokorrekstiya;
d) psixologik maslahat ;
e) psixologik trening .
a) Psixologik oqartuv ishlari -maktabning pedagogik jamoasini,
o`quvchilarini va ota-onalarini psixologik bilimlarini egallashga jalb etishdan,
o`quvchilar va ota-onalarning psixologik madaniyatini oshirish maqsadida turli
ma`ruzalarni uyushtirish lozimdir.
b) Psixoprofilaktika -pedagog va ota-onalarda bolalarning har bir yosh
davridagi psixik taraqqiyoti haqidagi psixologik bilimlarni egallash ehtiyojlarini
tarkib toptirishga va bu bilimlarni bola shaxsining kamol topishi hamda aqliy
taraqqiyotida izdan chiqishi mumkin bo`lgan har qanday imkoniyatlarning o`z
vaqtida oldini olishga qaratilishi lozim.
17

v) Psixodiagnostika -maktab yoshi davrida psixologik-pedagogik
tomondan chuqur o`rganib, ularning yakka psixologik xususiyatlarini ko`rsatib,
mashg`ulot, o`qish hamda xulq-atvoridagi nuqsonlarning sabablarini aniqlab
berishga qaratilishi lozim.
g) Psixik rivojlanish va psixokorrekstiya;
d) Psixologik maslahat -ishlari o`qituvchilar, ota-onalar, o`quvchilarning
shaxsiy ishlari, kasbi va shu kabi boshqa aniq hayotiy muammolariga yordam
berishga qaratiladi. Maktabdagi psixologik xizmatning asosiy vazifalari-
tadqiqot ishlari, amaliy ishlar va tashviqot ishlaridan iborat o`nta vazifadan
tashkil topadi.
e) Psixologik trening:
Trening boshlanishidan avval trening qatnashuvchilari tomonidan
o`zining chaqiruv (karton qog`ozcha)lari to`ldiriladi, ya`ni treningda
foydalaniladigan ismini yozadi.
Qatnashuvchi o`zini xohlagan ismini, do`stini yoki tanishlaridan birini
ismini, taniqli siyosatchi yoki taniqli san`atkorimi, yoki bo`lmasa sizga yoqqan
mashhur insonning ismimi, kim bo`lishidan qat`iy nazar tanlashda erkinlik
mavjud. Ismi katta harflar bilan aniq qilib yoziladi, chaqiruvchi kiyimi ustiga
to`g`nag`ich bilan shunday qistiriladiki, uni hamma ko`ra olishi va oson o`qiy
olishi kerak. Shu paytdan boshlab, treningda qatnashuvchilar trening davomida
bir-birlariga shu ism bilan murojaat qiladilar. Qatnashuvchilar bir-birlari bilan
tanishib olishlari uchun, rahbar yoki o`yinni olib boruvchi, trener, 3-5 daqiqa
vaqt ajratishi lozim.
Xalq ta`limi Vazirligi qoshidagi psixologik xizmat markazi psixologik
xizmatini tashkil etish va boshqarishga muvofiqlashgan markaz tariqasida
xizmat qiladi. bu markaz tarkibida psixologlar, pedagoglar va tibbiy
xodimlardan iborat 3-5 kishilik doimiy ishlaydigan xodimlar bo`lishi zarurdir.
Viloyat xalq ta`limi boshqarmalari, Qoraqalpog`iston xalq ta`limi Vazirligi
va Toshkent shahar xalq ta`limi boshqarmasi qoshidagi psixologik xizmat
18

bo`limlari o`z hududlaridagi psixologik xizmatlarni tashkil etish va ularni
nazorat qilish vazifalarini bajaradi. Bu bo`limlar 2-3 kishilik xizmat xodimlariga
ega bo`lishi kerak. 3
Tuman, shahar xalq ta`limi qoshidagi psixologik xizmat xonalari tajriba
almashish, o`z hududidagi psixologik xizmatlarni birlashtirish vazifalarini
bajaradi. Bunday xonalar 2 kishilik xizmat xodimiga ega bo`lishi zarur.
Bu tizimni amaliy ravishda joriy etish maktablaridagi ta`lim-tarbiya
jarayonini tubdan takomillashtirish imkoniyatini beradi, bu esa mustaqil
O`zbekiston Respublikasining xalq ta`limi haqidagi konstepstiyasi, yangi
qonun, milliy maktablar haqidagi qonuni amalga oshirishni, yanada yaxshiroq
ta`minlagan bo`lur edi.
Kuzatish metodi : bu metod yordamida shaxs va jamoaning turli xil xayot
va faoliyat sharoitida bolaning his-tuyg`usi, hatti-harakat va xulqini tashqi
ifodasi o`rganiladi. Sinchiklab va har tomonlama kuzatish yo`li bilan to`plangan
materiallarni analiz qilish orqali bevosita idrok etish mumkin bo`lmagan turli
psixik komponentlar, tafakkur va tuyg`ular, munosabatlar va motilar aniqlanadi.
Bular bola shaxsi va jamoa psixologiyasining rivojlanishiga oid bo`lgan
xarakterli tendenstiyalarni bilib olishgi, ularni boshqarish yo`llarini belgilashga,
bola shaxsida estetik, axloqiy va psixologik sifatlarni shakllantirishga yordam
beradi.
Kuzatishlar predmetlari psixikaning turli ko`rinishlari: psixik jarayonlar,
psixik holatlar, shaxsning psixik xususiyatlari bo`lishi mumkin. Bu metod
darsni psixologik analiz qilishda, o`quvchiga psixologik-pedagogik
xarakteristika tuzish uchun asosiy materialini olishda yordam beradi. Kuzatish
ma`lum dasturda olib borsagina samarali bo`ladi. Kuzatish hodisalarni
yoppasiga kuzatish va tanlab kuzatish turlariga bo`linadi.
3
O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil.
19

Yoppasiga kuzatganda, ma`lum vaqt ichida hamma psixik jarayonlarning
ifodalanishi qayd qilinadi (darsda, uy vazifasini bajarishda, biror to`garakda
qatnashishda va hokazo).
Tanlab kuzatganda, o`rganilayotgan maqsadga taaluqli narsalargina qayd
qilinadi. Kuzatilganda hodisalarni yozib olish bilan bir qatorda, uni suratga
olish, kinoga olish, ovozni yozib olishdan ham foydalaniladi. Yuqorida
aytilganidek, o`rganilayotgan kishilarning xatti-harakatini tabiiy holda qayd
qilish uchun kuzatilayotganlarga kuzatishni sezdirmaslik kerak.
Kuzatish natijalarini aniq, ob`ektiv miqdor va sifat ko`rsatkichlarida
ifodalab bo`lmaydi. hozirgi zamon psixologik tadqiqotlarda kuzatish yo`li (bilan
o`zidagi psixik) tabiiy eksperiment metodi bilan birlashib ketmoqda.
Psixologiyada o`z-o`zini kuzatish metodidan ham foydalanishadi.
Tadqiqotchi o`z-o`zini kuzatish (metodidan ham foydalaniladi) yo`li bilan
o`zidagi psixik hodisalarni tekshiradi. O`z-o`zini kuzatish metodida kishining
ko`rgan va eshitgani, xis qilayotgani, nimaga qiziqayotgani, nimani
xohlayotgani va boshqalar haqida og`zaki gapirib berish formasidan foydalanish
mumkin. O`z-o`zini kuzatish metodidan odamning psixik xususiyatlarini
o`rganish maqsadida qilinadigan suhbatning tarkibiy qismi sifatida
foydalaniladi.
EKSPERIMENT METODI : Bu metod boshqa fanlardagi kabi,
psixologiyada ham asosiy metod bo`lib hisoblanadi. Tadqiqotchi eksperimentini
qo`llash natijasida o`ziga zarur bo`lgan psixik jarayonni ataylab vujudga
keltirish imkoniyatiga ega bo`ladi. Psixik jarayonlar tashqi stimullarning ko`p
sonli xususiyatlari bilan aniqlanadi. Ma`lum qonuniyatni aniqlab olish uchun bir
emas, bir qancha tekshiriluvchilar bilan eksperiment o`tkazish kerak. Agar
tekshiriluvchilar oz bo`lsa, eksperiment natijalari ishonchli bo`lmaydi. Bundan
tashqari. Eksperimentni tashkil qilishda tekshiriluvchilarni tanlash muhim
ahamiyat egadir. Tekshiriluvchilarni tanlashda eng oldin ularning yoshini,
psixologik xususiyatlarini va eksperiment natijalariga ta`sir qilishi mumkin
20

bo`lgan tomoni o`quvchining ilgari shu eksperimentda qatnashgan yoki
qatnashmaganligini hisobga olish zarur.
Eksperiment o`tkazganda, tekshiruvchi tajriba bayonini tuzishi kerak.
Bayonnomada tekshiriluvchi haqida umumiy ma`lumot, eksperimentni boshlash
va tamomlash vaqti, eksperimentning nomi, eksperiment ma`lumotlari,
eksperiment vaqtida tekshiriluvchining holati, tekshiruvchining qo`shimcha
ogohlantirishi, tekshiruvchining familiyasi aks ettirilishi kerak. Yuqorida bayon
qilingan tarzda o`tkaziladigan eksperiment laboratoriya eksperimenti bo`ladi.
Laboratoriya eksperimenti ba`zi kamchiliklardan xoli emasdir. Bu kamchiliklar
asosan tekshiriluvchiga tabiiy sharoitdan farq qiladigan laboratoriya-xonaning,
priborlarning, tajriba o`tkazuvchining g`ayri tabiiy ta`sir ko`rsatishidir.
Laboratoriyada o`tkaziladigan eksperimentning kamchiligi yana shundaki,
xamma psixik jarayonlarning ifodalanishini laboratoriya eksperimenti sharoitida
modellashtirib bo`lmaydi. Bunday holat shaxsning turli xususiyatlariga,
ayniqsa, xarakter xususiyatlariga taalluqlidir.
Laboratoriya eksperimentining kamchiliklari tabiiy eksperiment yordami
bilan bartaraf qilinadi. Tabiiy laboratoriya eksperimentidan tajribalarning tabiiy
sharoitda o`tkazilishi bilan farq qiladi (o`yin, dars, mehnat faoliyati va hokazo).
Tabiiy eksperimentning asosiy tomoni tekshiriluvchilarga beriladigan
vazifalardir. Vazifalar faoliyat samaralarini o`rganish va kuzatish jarayonida xal
qilinadigan taxminiy o`rganish natijasida paydo bo`ladi. Har holda,
chegaralangan bo`lsa ham, laboratoriya eksperimentida texnika vositalari ham
qo`llaniladi. Tabiiy eksperimentning alohida ko`rinishi psixologik-pedagogik
eksperimentdir. Bu metodning eng asosiy xususiyati tekshiruvchiga maxsus
tayyorlangan o`qitish va tarbiyaning ta`siri natijasidir. Oldin shaxsning ma`lum
xususiyatlarining psixik jarayonlar tomonidan rivojlantirishning darajasi qayd
qilinadi. So`ngra o`rganilgan shaxs xususiyatini o`zgartiradigan, ularga
tarbiyaviy ta`sir qiladigan o`qitish jarayoni amalga oshiriladi.
21

Pedagogik eksperimentning oxirgi bosqichi shaxs xususiyatining yangi
darajasini aniqlashdir (diagnostik eksperiment). Shunday qilib, psixologik-
pedagogik eksperiment o`tkazish, o`qitish va tarbiya jarayonida shaxsning
sifatlarida sodir bo`ladigan o`zgarishlarni aniqlash imkoniyatini beradi.
Xulosa qilib shuni aytish kerakka, psixologik-pedagogik eksperimentning
mohiyati o`quvchilarni shaxsan hamda bevosita o`qitish va tarbiyalash
jarayonida tekshirish predmeti bo`lgan psixik xususiyati aktiv tarkib toptirish
jarayonida o`rganishdan iboratdir.
SUHBAT METODI : Suhbat metodi psixologiyada yordamchi metod
hisoblansa ham, uning ahamiyati kattadir. Suhbat metodi yordami bilan boshqa
metodlar vositasida chiqarilgan xulosalarni chuqurroq bilish va aniqlab olish
uchun turli bosqichlarda, tekshirishning boshida masalani aniqlab olish va uni
oydinlashtirish uchun ishlatiladi. Suhbat metodi savol-javob formasida
o`tkaziladi. Bunda tekshiruvchi savol beradi, tekshiriluvchi esa javob beradi.
Savolning mazmuni tekshirishning konkret vazifalariga qarab belgilanadi.
Suhbatga tayyorlanishda savollarni ifodalashga alohida diqqat qilish kerak.
Agar tekshiriluvchi bilan yaxshi munosabat o`rnata olmasa, o`quvchidan
ishonchli axborot ololmasligi mumkin.
Suhbat shaxsining individual xususiyatlarini o`rganishda keng qo`llaniladi.
Suhbat metodi o`qitish va tarbiyalashning psixologik asoslarini tekshirganda,
qiziqishlari va mayillarini, ideallarini, esda qoldirish xususiyatlarini va hayolini,
shuningdek, qobiliyatini o`rganishda qo`llaniladi.
ANKETA METODI : Bu metod, suhbat metodiga o`xshash,
psixologiyadan yordamchi metod hisoblanadi. Lekin ba`zi paytlarda juda
qimmatli natijalar beradi. Masalan, bu metodni kuzatish bilan birga
qo`llanilganda muhim materiallar olish mumkin.
Odatda anketa savollariga yozma ravishda javob berishni ifodalovchi
metoddir. O`quvchi savollarga shaxsan yoki pochta orqali javob berish mumkin.
Bu metoddan foydalanganda, savollar mazmunini aniq ifodalash va to`g`ri
22

ta`riflash katta ahamiyatga egadir. Bundan tashqari, anketani to`g`ri to`ldirish
uchun zarur tushuntirishlar berilishi, to`plangan materiallarni son va sifat
jihatidan sinchiklab o`rganish, bu materiallarni statistik ishlar muhimdir.
Anketa metodining ijobiy tomonini o`z hajmiga ko`ra ko`p materiallar
olish mumkinligi va shu asosda chiqarilgan xulosalarning to`g`riligidadir. Bu
metodning asosiy kamchiligi olingan javoblarni real borlik bilan va javob
beruvchining xatti-harakati bilan bog`liqligini aniqlashning mumkin
emasligidir.
MATEMATIK-STATISTIK METOD : Keyingi yillarda psixologiyada
olingan materiallar matematik-statistik miqdoriy analiz qilish metodidan
foydalanish qo`llanilmoqda. Bu metod psixologiyadan matematik-apparatni
qo`llashni taqozo qiladi. Matematik apparatni qo`llash deganda, birinchi marta
qabul qilingan gipotezani tasdiqlash imkoniyatini beradigan, hosil qilingan
xulosalarning inobatda ekanligiga ishonch tug`diradigan turli statistik usullarni
qo`llash va ehtimollik nazariyasi qoidalarini qo`llashni tushunamiz.
Shuni esda tutish kerakki, o`qitish va tarbiyalashning psixologik
vazifalarini hal qilishda yuqoridagi metodlardan birgalikda
foydalanishgandagina to`liq va ishonchli natijaga erishish mumkindir.
Hozirgi vaqtda pedagogik-psixologiyaning aniq ilmiy tekshirish vazifasiga
ega bo`lgan sohalari bor. Bularga, birinchi navbatda, maktabda predmetlarni
o`qitishning psixologik asoslarini kiritish mumkin.
Masalan: o`qitishning psixologik asoslaridan quyidagilarni ajratish
mumkin;
1. Ona-tilini o`qitishning psixologiyasi . Pedagogik psixologiyaning bu
bo`limi ona tilidan bilim, iqtidor, malakalar hosil qilishning eng samarali
usullarini topish masalalarini hal qiladi. Bu soha va yozish o`qitishga
o`rgatishning orfografiya va grammatika o`rganishning psixologik asoslari
masalalari ham kiradi.
23

2. Chet tili o`qitishning psixologiyasi. Bu bilim chet tilidan og`zaki
gapirishga, yozma nutqqa, o`qishga o`rganish va tarjima qilish masalalarini o`z
ichiga oladi.
Bundan tashqari, bu bo`limning vazifasiga chet tilini o`qitish jarayonida
o`quvchilarning individual ongini o`rganish va shu asosda tushunchalar
sistemasini tuzish, bu sistemalar yordami bilan o`qituvchi chet tilini o`qitish
jarayonini anglab olishi zarur bo`lgan psixologik masalalarini o`rganish ham
kiradi. Chet tilini o`rganishning psixologik asosini o`rganish, chet tili
darslarining materiallarini o`zlashtirishni osonlashtirishni va fikr almashtirish
quroli, kommunikativ aloqa quroli bo`lgan tilni yaxshiroq tushunish
imkoniyatini beradi. Bundan tashqari test metodi, egzaklar metodi, geografik
metodi, sostiometrik metodi, tematik proektiv metodi kabi metodlar mavjud,
lekin psixologiyada asosan ko`pincha kuzatish va tajriba metodidan
foydalaniladi. Suhbat va anketa metodi, ularga qo`shimcha ravishda psixologik
test metodlaridan foydalaniladi. 4
2.2 § . Umumiy o’rta ta lim tizimida psixologik xizmat faoliyatiningʼ
konseptual tadqiqi
Ta lim tizimidagi psixologik xizmatning asosiy prinsipi gumanizm
ʼ
g oyasiga asoslangan. Ta lim tizimidagi psixologik xizmatning mavjud vaziyati
ʻ ʼ
tahlil qilinganida, psixologik xizmatning asosiy maqsadi maktab
o quvchilarining psixik va psixologik salomatligini saqlash degan xulosaga
ʻ
kelingan[3].
Bunga qo shimcha sifatida aytishimiz mumkinki, bu xizmatning asosiy
ʻ
maqsadlari sirasiga o sib kelayotgan shaxsning jismoniy va ruhiy salomatligini
ʻ
ta minlash, shaxs sifatida rivojlanishiga xizmat qilish va ta lim-tarbiyaning bola
ʼ ʼ
rivojlanishiga ijobiy ta sirini kuchaytirish hisoblanadi.
ʼ
O zbekiston xalq ta limi tizimida psixologik xizmat tizim sifatida
ʻ ʼ
4
Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.
“O‘zbekiston”, 2017-yil.
24

shakllangan. Biroq, bugungi shakllangan tizim sifati qay darajada? Bu tizim o zʻ
oldiga qo yilgan vazifalarni sifatli bajara olyaptimi? Tizimni ham shakl, ham
ʻ
mazmun jihatdan rivojlantirish uchun ehtiyoj mavjudmi? Agar shunday ehtiyoj
mavjud bo lsa, u nimalardan iborat? O zbekiston xalq ta limi tizimida
ʻ ʻ ʼ
psixologik xizmatni zamonaviy darajaga ko tarish va yuqori sifatli xizmatni
ʻ
taklif eta olish uchun qanday o zgarishlarga qo l urishimiz mumkin? Ilmiy
ʻ ʻ
tadqiqotimiz davomida mazkur savollarga javob topish uchun harakat
qilyapmiz.
Mazkur ish doirasida O zbekiston Respublikasi umumiy o rta ta lim
ʻ ʻ ʼ
maktablari amaliyotchi psixologlari o rtasida so rovnoma o tkazildi. 18 ta
ʻ ʻ ʻ
savoldan tashkil topgan, savollarning 11 tasi yopiq va 7 tasi ochiq variantlardan
iborat bo lgan mazkur so rovnoma aniqlovchi xarakterga ega bo lib,
ʻ ʻ ʻ
Respublikaning jami 3 ta mintaqasini qamrab oldi (Farg ona, Andijon
ʻ
viloyatlari va Qoraqalpog iston Respublikasi). Mazkur uchta mintaqaning har
ʻ
biridan 50 nafardan jami 150 nafar maktab amaliyotchi psixologlarida tadqiqot
o tkazildi. Mazkur so rovnoma natijalarini miqdor va sifat jihatdan tahlil qilish
ʻ ʻ
natijasida bir qancha muammolar aniqlandi.
So rovnomada respondentlardan ularning faoliyatiga salbiy ta sir
ʻ ʼ
qilayotgan muammolar nima ekanligiga aniqlik kiritadigan savollar kiritilgan
edi. Ushbu savollarga berilgan javoblar natijasida ma lum muammolar turkumi
ʼ
shakllandi.
Bular:
- oylik maoshning kamligi;
- psixologlar uchun moddiy sharoit va vositalarning yetarli emasligi (psixolog
xonasi, kompyuter, printer, kanselyariya jihozlari);
- byurokratik ishlar, rasm va jadvallarning juda ko pligi;
ʻ
- psixologik xizmatda ustoz-shogird tizimi yo lga qo yilmaganligi;
ʻ ʻ
- maktab psixologlarining xizmat vazifalaridan boshqa ishlarga jalb etish
holatlarining ko pligi;
ʻ
25

- garchi psixologik xizmatning psixologik kadrlarini attestatsiyadan o tkazishʻ
tartibi
to g risidagi Nizom ishlab chiqilib tasdiqlanganligiga qaramay psixologlarga
ʻ ʻ
toifa berilishining kechikishi[4];
- psixologik tashxis metodikalarining ko pligidan vaqt yetishmasligi;
ʻ
- psixolog faoliyatini maktab o qituvchilari tushunmasligi, mutaxassis sifatida
ʻ
tan
olmasligi va ota-onalarga noto g ri ma lumot berishlari;
ʻ ʻ ʼ
- psixolog maslahatlarini ota-onalar noto g ri tushunishlari;
ʻ ʻ
- maktab psixologning o quvchilar bilan ishlashi uchun real vaqtning yo qligi;
ʻ ʻ
- maktab rahbarlarining (direktor va direktor o rinbosarlari) psixologik xizmat
ʻ
faoliyatini yaxshi tushunmasligi;
- maktab o quvchilarning oliy ta limga kiritish muammosi;
ʻ ʼ
- mutaxassis sifatida bilim va ko nikmaning pastligi;
ʻ
- psixolog faoliyatining tashkiliy ishlardan iborat bo lib qolayotganligi;
ʻ
- maktabda shaxslararo munosabatlarning adekvat emasligi.
Albatta, yuqorida tilga olingan ayrim muammolar yuzasidan bahslashish
mumkin, lekin
tadqiqotning obyektivlik tamoyiliga putur yetkazmagan holda respondentlar
qanday javob bergan bo lsalar shundayligicha taqdim qilindi.
ʻ
Yuqorida tilga olingan so rovnoma va uning natijalarini tahlil qilib ma lum
ʻ ʼ
xulosalarni bayon qilamiz.
Nazarimizda, O zbekiston Respublikasi xalq ta limi tizimidagi psixologik
ʻ ʼ
xizmatning konseptual, ilmiy, tashkiliy, moddiy va metodik jihatdan
muammolari mavjud.
Mazkur muammolarni hal qilish uchun quyidagi vazifalarni amalga oshirish
kerak. Konseptual jihatdan:
- O zbekiston Respublikasi ta lim tizimidagi psixologik xizmat faoliyatini
ʻ ʼ
rivojlantirishning 10 yillik rivojlanish konsepsiyasi ishlab chiqilishi kerak;
26

Ilmiy jihatdan:
- O zbekiston Respublikasi ta lim tizimidagi psixologik xizmat faoliyatini ilmiyʻ ʼ
jihatdan tadqiq qiluvchi, mahalliy muammolarni doimiy aniqlab, rivojlangan
mamlakatlar ta lim tizimidagi psixologik xizmat faoliyati yutuqlarini
ʼ
modifikatsiya qiluvchi va amaliy psixologiya instrumentlarini mahalliy
sharoitdagi validliligini ta minlab beruvchi ilmiy-tadqiqot markazi (think tank)
ʼ
tashkil etilishi kerak.
Tashkiliy jihatdan:
- O zbekiston Respublikasi xalq ta limi tizimidagi psixologik xizmat modeli
ʻ ʼ
ishlab
chiqilishi zarur;
Moddiy jihatdan:
-maktab psixologlari moddiy sharoit va vositalar (psixolog xonasi, kompyuter,
printer, kanselyariya jihozlari) bilan ta minlash dasturi qabul qilinishi zarur;
ʼ
Metodik jihatdan:
- psixologik xizmat faoliyati uchun “Psixolog kitobi” ishlab chiqilishi kerak;
- psixodiagnostik metodikalarni ishlab chiqilishi yoki modifikatsiya qilish
uchun ilmiy-tadqiqot laboratoriyasi tashkil etilishi zarur.
- Psixologik xizmatning psixologik ma rifat va tashviqot hamda psixologik
ʼ
maslahat maslahat yo nalishlarida aniq amaliy instrumentlarga asoslangan
ʻ
metodik qo llanmalar ishlab chiqilishi lozim;
ʻ
2.3 § .Umumiy o`rta ta`lim maktablari amliyotchi psixologlarini
psixoprofilaktika yo`nalishidagi ishlari mazmuni
Psixologik diagnostika - Ushbu diagnostik ishlar majmuasi o` quvchilarni
maktabda o`qitish davomida psixologik-pedogogik jihatdan chuqurroq o`rganishga
yo`naltirilgan bo`lib, ularning individual xususiyatlarini, ta`lim va tarbiyasidagi
27

nuqsonlarning sababini aniqlashga mo`ljallangandir. Diagnostik ishlar guruhiy
yoki yakka tartibda (individual tarzda) o`tkaziladi.
Bunday tadbirlar quyidagilarda o`z aksini topadi:
- Yosh davr taraqqiyotining muayyan me`zonlariga muvofiqligini aniqlash
maqsadida psixolog bolalar, o`quvchilarni, psixologik tekshiruvlardan o`tkazadi,
kamolot darajalarini belgilaydi;
o`rta umumta`lim va yangi tipdagi (invastion) maxsus maktablar,
o`quvchilarini mazkur muhitga moslashish hususiyatlarini o`rganish.
Bolalarni birinchi bosqich ta`limiga qabul qilishda qatnashish, ularni maktab
ta`limiga psixologik tayyorgarlik darajasini aniqlash;
O`quvchilarni ta`limning bir bosqichidan ikkinchisiga o`tkazishning kompleks
psixologik-pedagogik tadqiqotida bevosita qatnashish;
- Voyaga etmagan o`smirlarning o`z tengqurlari bilan muomalasi xususiyatini
tekshirish, ularning etnoqyofasi va etnomadaniyati xususiyatini inobatga olgan
holda psixofiziologik metodikalarni muayyan sharoitga moslashtirish va tadqiqot
ishlarini olib borish;
- Deviant (qonunbuzarlik) aksil ijtimoiy xulq - atvor sabablari va ularning
shakllarini aniqlash;
- Giyohvandlik, taksikomanlik, alkogolizm, o`To`g`ri irlik, daydilikning
ijtimoiy psixologik ildizlarini tekshirish, ularning omillarini tahlil qilish;
- An`anaviy ta`lim-tarbiya metodlarining yuTug`ilsa i hamda kamchiliklarini
tadqiqot qilish, innovastion, faol uslublar samaradorligini amaliyotda sinab ko`rish,
o`quvchilarning ularga nisbatan munosabatini aniqlash va ana shularga asosan
o`qitishni individuallashtirish, tabaqalashtirish bo`yicha o`quv-uslubiy
ko`rsatmalar tavsiyalar ishlab chiqish;
- Iqtidorli o`quvchilarni tanlashda ishtirok qilish, hamda psixologik
tavsiyalar ishlab chiqish;
Umumiy o`rta ta`lim maktablari amliyotchi psixologlarini
psixoprofilaktika yo`nalishidagi ishlari mazmuni quyidagilarda
ko`rinadi;
28

Psixologik profilaktika - pedagog va ota-onalarda bolalarning har
bir yosh davridagi psixik taraqqiyoti haqidagi psixologik bilimlarni egallash
ehtiyojlarini tarkib toptirish bilan bola shaxsi va aqliy taraqqiyotida sodir
bo`lishi mumkin bo`lgan har qanday salbiy oTo`g`ri ishlarning o`z vaqtida
oldini olishga qaratilgan psixologik tadbirlardan iboratdir.
Jumladan:
- o`quvchining muayyan sharoitga moslashishi (ko`nikishi)ga oid
(adaptastion) ishlarni olib borish;
- Maktabgacha yoshdagi bolalarning boTo`g`ri cha sharoitiga
moslashishi buning uchun ijtimoiy moslashish bilan boTo`g`ri liq bo`lgan
maxsus guruhlar tuzish, nevrotik holatlarni bartaraf qilish, tarbiyasi qiyin
bolalar bilan va ularning ota-onalari, tarbiyachilari bilan alohida ishlashni
tashkil qilish; 5
-Ota-onalarga farzandlarining bilimlaridagi uzilishlarni kamaytirish uchun
maxsus uslubiy yo`l- yo`riq berish;
-o`quvchining qobilyati, mayli, moyilligi, iqtidori, psixologik fazilatlari va
xususiyatlarini to`laqonli darajada nomoyon bo`lishini ta`minlash maqsadida
ularning aqliy taraqqiyotini aniqlash uchun psixologik konsiliumlar tashkil
qilish;
-o`quvchilar bilan o`qituvchilar muomala jarayonini yaxshilashga yordam
berish;
- o`quvchilar o`rtasida aysh- ishratga, giyohvandlikka, engil turmush
kechirishga, kinTo`g`ri ir yo`l bilan boyishga ( chayqovchilik, qizlar orasidagi
engil oyoqlikka) ruju qiluvchi shaxslar bilan yakka tartibda ishlashni yo`lga
ko`yish;
-OTo`g`ri ir kasalliklarga uchragan o`quvchilar, o`qituvchilar ruhiyatini
tetiklashtirish yuzasidan tavsiyalar berish;
5
R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma. Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-
yil.
29

-o`z–o`zini boshqarish imkoniyatini o`rta maktab jamoalari a`zolari
o`rtasida aniqlash (bioritmika, emostiya, motivastiya,iroda, qizikish va diqqatni
shaxs tomonidan idora qilinishi nazarda tutiladi), tuzatishlar olib borish,
buzilishlarni oldini olish;
Psixologik ma`rifat va tashviqot - maktabning pedogogik
jamoasini, o`quvchilarni va ota–onalarni psixologik bilimlarni egallashga
jalb etish, ularning psixologik madaniyatini oshirish maqsadida turli
mashTo`g`ri ulotlar, o`quvlar, ma`ruzalar uyushtirishdan iboratdir.
Umumiy o`rta ta`lim maktablari amliyotchi psixologlarini
psixologik maorif va tashviqot yo`nalishidagi ishlari mazmuniquyidagilarni
tashkil qiladi;
-O`quvchilar, o`qituvchilar, xodimlar ijodiy faoliyati mahsuldorligi,
to`garaklar faolligini ko`tarishning tadbirlarini ishlab chiqish, ularning
imkoniyatlarini tekshirish, kasb mahoratlarini egallash bo`yicha musobaqalar,
munozaralar tashkil qilish;
-O`quvchilar, o`qituvchilar, xodimlar o`rtasida bo`sh vaqtni taqsimlash va
undan omilkorlik bilan foydalanish muammosini ijtimoiy - psixologik nuqtai-
nazardan tekshirish va bo`sh vaqtni maqsadga muvofiq tashkil qilish yo`llari
hamda ulardan etnopsixologik bilimlar, ma`naviy qadriyatlarni egallashda
foydalanish imkoniyatini psixologik jihatdan tahlil qilish;
-O`quvchilarning talabi, ehtiyoji, qiziqishi, ijtimoiy qarashlari, nuqtai
nazari, maslagi, turmushga nisbatan munosabati To`g`ri risida ma`lumotlar
to`plash va ularning faolligini oshirish yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqish;
-Tarbiya va ta`limning yangi metodlari samaradorligini tekshirish va
psixologik tahlil qilish;
-Xalq ta`limi tizimining barcha bo`To`g`ri inlari va bosqichlarida ma`ruza
o`qish, ota–onalar yiTo`g`ri ilishida, metod birlashma kengashlarida ishtirok
qilish orqali muallimlar, ota-onalarning psixologik madaniyatini oshirishga
erishish;
30

Psixologik korrekstiya - psixologik maslahatning mazkur yo`nalishi
psixologdan inson shaxsi va individualligini tarkib toptirish jarayoniga faol
ta`sir o`tkazishni taqozo qiladi.
Rivojlantiruvchi va psixokorrekstion ishlar dasturi, o`z ichiga psixologik
va pedogogik muammolarni qamrab oladi.
Korrekstion faoliyatning psixologik qismi mutaxasislar tomonidan amalga
oshiriladi. Mazkur ishning pedogogik jihati esa psixologning pedagoglar, ota-
onalar bilan hamkorligida o`tkaziladi va butun ma`suliyat uning zimmasiga
tushadi.
Rivojlantiruvchi va psixokorrekstion ishlar psixolog tomonidan har-hil
shakllarda, vaziyatlarda va holatlarda tashkil qilinadi;
- Bunda amaliy psixologning maxsus ishi, mashTo`g`ri uloti ayrim bolalar,
o`quvchilar bilan aloxida o`tkazilishi rejalashtiriladi.
- Psixologlarning boshqa bir faoliyati maxsus ravishda amalga oshirilib,
o`quvchilar guruhlariga tarbiyaviy ta`sir o`tkazishga yo`naltirilgan bo`ladi,
- Bu kabi ishlarni ota-onalar, pedogogik jamoa ishtirokida tarbiyaviy
tadbirlar tarzida olib borish nazarda tutiladi,
- Rivojlantiruvchi va psixokorrekstion ishlar dasturini shunday tuzish
kerakki, unda korrekston ishga jalb qilinuvchilar guruhining qadriyatga
yo`nalganligi, etnopsixologik va etnomadaniyat xususiyatlari o`z aksini topsin.
Korrekstion ishlar ma`lum tartibda, ilmiy tanlov asosida, muayyan seans
bo`yicha o`tkazilishi shart.
- Bunda emostional zo`riqishga uchragan shaxs millati, yoshi, jinsi,
individual tipologik xususiyati, ta`sirlanish darajasi hisobga olinishi kerak.
- Tuzatish ishlari mashTo`g`ri ulot, faoliyat, kasb xususiyatiga mos,
mutanosib bo`lishi ta`sir o`tkazish samaradorligini oshiradi. Unda yapon
uslublarini qo`llash ham zarur ma`lumotlar to`plash va tanglikni yo`qotish
imkoniyatini yaratadi.
31

Psixologik maslahatning ushbu yo`nalishida alohida ahamiyat kasb
etadigan narsa – bu bolalar, o`quvchilar o`sishida (rivojlanishida) kechikish
(orqada qolish), ularda xulqning buzilishi, ta`limda o`zlashtirishning
yomonlashuvi bo`lib hisoblanadi.
Psixologik maslahat (konsultatstiya) – bunda o`qituvchilar, ota-
onalar va o`quvchilarga shaxsiy, kasbiy va hayotiy muammolarini hal etishga
yordam beriladi, ularni o`z psixologik salomatliligini muhofaza qilishga
o`rgatiladi.
Psixologik maslahat indiv idual, guruhiy t arzda o` t k aziladi,
profi lak t ik v a k orrek st ion xarak t erga ega bo` ladi.
Bu jarayonda psixolog quyidagi ishlarni amalga oshirishi lozim:
-Shaxsga oid, ixtisoslikka doir muammolar yuzasidan o`qituvchilarga
keng ko`lamda maslahatlar berish;
-Bolalar, o`quvchilar, va ta`lim tarbiya ishi bilan shuTo`g`ri ullanuvchi
barcha shaxslarga, jumladan ma`muriyat, o`qituvchilar murabbiylar, ota-onalar,
ijtimoiy hamda jamoatchilik tashkilotlari hodimlariga aniq maslahatlar berish;
-Ota-onalarga bolaning psixik rivojlanish xususiyatlari, shaxs sifatida
shakllanishi, odamlarning o`zaro munosabati, bunda farzandning yosh, jins,
shaxsiy tipologik xususiyatlari muammosi yuzasidan ilmiy amaliy ma`lumotlar
berish;
-o`quvchilar, xodimlar, muallimlar o`rtasida sodir bo`luvchi har hil
nizolarning psixologik ildizini o`rganish, shaxslararo munosabatlarning asl
mohiyatini namoyon qilish, ularni keltirib chiqaruvchi motivlarni tahlil qilish,
favqulotdagi vaziyatlarni engillashtirish va ularni tamoman bartaraf qilish
yo`llari yuzasidan maslahatlar berish;
Kasb-hunarga yo`naltirish - o`quvchilarni layoqati, qiziqishi va
qobiliyatlariga mos kasb-hunarlarni ongli tanlashga tayyorlashdan iborat
32

tadbirlar majmuasidir. Mazkur yo`nalishlarning uzviy va uzluksiz boTo`g`ri
liqligi psixologik maslahat mazmunining yahlitliligini ta`minlaydi.
Umumiy o`rta ta`lim maktablari amaliyotchi
psixologlarni kasb-hunarga yo`naltirish yo`nalishidagi ishlari mazmuni
quyidagilar;
-Yangi tipdagi maktablarga, o`rta maxsus va kasb-hunar kollejlariga
o`quvchilarni tanlash mohiyati, vazifasi, monandligi, ularning imkoniyati,
istiqboli To`g`ri risida ilmiy-amaliy xususiyatiga molik Maslahat ishlarni olib
borish, yoshlarni saralash, tanlash, ixtisosga yaroqlik va layoqatlilik darajasi
aniqlash, tanlov jarayonida maslahatchi sifatida qatnashadi;
Psixologning yillik ish rejasi
Psixologik diagnostika - Bolalarni maktabgacha ta`lim va maktab yoshi
davomida psixologik jihatdan uzluksiz har tomonlama o`rganish, ularning
individual - psixologik xususiyatlarini aniqlash, o`qish xulq-atvorlaridagi
nuqsonlarning sabablarini aniqlab berishga qaratilgan tadbirlarga doir ish rejasi.
№ Bajariladigan ishlar mazmuni Muddati Mas`ul shaxs
1. 6 yoshli bolalarni maktabga
tayyorgarligini aniqlash. (PPD
ko`rigi) May,
iyun,iyul,avgu
st (85 kun)
davomida. Psixolog,PPD
ko`rik
komissiyasi
a`zolari.
2. 1-sinf o`quvchilari uchun tashxis
daftarlarini to`ldirish(belgilangan
metodika asosida) 1-sinf
o`quvchilari o`rtasida sinov
o`tkazish) Sentyabr,
oktyabr Psixolog
33

3. 1-sinfga qabul qilingan 6 yoshli
bolalarning maktabga psixologik
moslashuvi va rivojlanish
dinamikasini o`rganish. Noyabr,
dekabr. Psixolog
4. 9-sinf o`quvchilari o`rtasida
Respublika tashhis Markazi
tomonidan tavsiya etilgan tashhis
metodikalarini o`tkazish. Oktyabr,
May. Psixolog
5. o`qituvchining shaxsini va
pedogogik qobiliyatlarini tekshirish. Sentyabr,
Oktyabr. Psixolog
6. 9 – sinf o`quvchilari o`rtasida
chuqurlashtirilgan psixologik tashxis
o`tkazish. Yil davomida. Psixolog
7. Tarbiyasi qiyin bolalar va
o`smirlarning psixologik
xususiyatlarini o`rganish. Sentyabr,
oktyabr. Psixolog
8. Iqtidorli o`quvchilarni tanlash va
ular bilan yakkahol ish olib borish. Dekabr,
yanvar. Psixolog
V . 2 . Psixoprofilaktik ishlar
Psixologik profilaktika- maktabda yuzaga kelishi mumkin bo`lgan turli
psixologik- pedogogik muammolarni oldini olishga yo`naltirilgan tadbirlarga
doir ish rejasi.
№ Bajariladigan ishlar mazmuni Muddati Mas`ul shaxs
1
. Sinf jamoasi bilan yoki
o`quvchilar bilan yakka
(individual) holda suhbat Talabga ko`ra
va shaxsiy
tashabbus
bilan yil
davomida Psixolog
hamda sinf
rahbarlari
34

uyushtirish.
2
. Tarbiyasi oTo`g`ri ir
o`quvchilar xulqini korrekstiya
qilish uchun sinf raxbarlariga yo`l-
yo`riqlar ko`rsatish. Dekabar,
yanvar Psixolog
hamda sinf
rahbarlari
3
. Maktabda psixologik muhitni
o`rganish va uni barqarorlashtirish. Doimiy Psixolog
4
. o`quvchilar o`rtasida aysh-
ishratga,giyohvandlikka, engil
turmush kechirishga qinTo`g`ri ir
yo`l bilan boyishga ruju qiluvchi
shaxslar bilan yakka tartibda
ishlash Doimiy Psixolog
Psixologik ma ` rifat va tashviqot – maktabning pedogogik jamoasini ,
o ` quvchilarni va ota – onalarni psixologik bilimlarini egallashga jalb etish ,
ularning psixologik madaniyatini oshirishga yo ` naltirilgan tadbirlarga doir ish
rejasi .
№ Bajariladigan ishlar mazmuni Muddati Mas`ul shaxs
1
. Ota-onalar bilan turli
mavzularda majlislar o`tkazish Yil davomida
talabga ko`ra Psixolog,
ota-onalar
2
. Ota-onalar uchun
so`rovnomalar testlar ishlab
chiqish. Yil davomida Psixolog
3
. Maktab pedogogik
kengashlarida ma`ruza bilan
ishtirok etish. Yil davomida Psixolog
4
. Psixologik maslahat
hujjatlarini rasmiylashtirish. Yanvar. Psixolog
5 O`zlashtirmovchi o`quvchilar Aprel, may. Psixolog,
35

. bilan ishlashga doir aniq
psixologik- pedogogik tavsiyalar,
ko`rsatmalar ishlab chiqish. sinf rahbarlari.
V. 4 . Psixokorrekstion ishlar
Psixologik korrekstiya va rivojlantirish - shaxs shakllanishi va psixik
rivojlanishida sodir bo`ladigan kechikish, salbiy buzilish va nuqsonlarni bartaraf
etish, shaxs va jamoaga faol ijobiy ruhiy ta`sir o`tkazish, shaxslararo
munosabatlardagi muvofiqlikni ta`minlashga yo`naltirilgan tadbirlarga doir ish
rejasi. 6
№ Bajariladigan ishlar mazmuni Muddati Mas`ul shaxs
1
. Muayyan diagnostik ish asosida
tavsiyalar ishlab chiqish;
A) xotirani rivojlantiruvchi
darslarni tashkil qilish;
B) maktabga qabul qilingan 6
yoshli bolalar bilan «Psixologik
soTo`g`ri lomlashtirish dasturi»
asosida korrekstion darslar tashkil
qilish. Sentyabr, may.
Talabga ko`ra
I-II-chorak
davomida Psixolog va 1-
sinf rahbarlari.
2
. Zamonaviy psixodiagnostika va
psixokorrekstion metodikalar bilan
ishlash. Yil davomida Psixolog
3
. O`zlashtirmovchi o`quvchilar
ruhiy dunyosidagi nuqsonlarni
aniqlash va ularga yordam berish May, iyul,
avgust. Psixolog
6
Makhmutovna T. K., Ibragimovna T. I. Specific features of the pedagogical process focused on increasing the
social activity of youth //Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR). – 2020. – Т . 9. – №. 6. – С . 165-
171.
36

yo`l–yo`riqlarini ishlab chiqish,
amaliyotga tadbiq etish.
4
. Xarakterida turlicha
akstentuastiyasi mavjud o`quvchilar
bilan psixokorrekstion ishlarni
o`tkazish. Yil davomida,
talabga ko`ra. Psixolog
Konsultastiya (maslahat) - ziddiyat va nizolarni yumshatish, har bir
shaxsning mavjud imkoniyatlarini imkon qadar kuchliroq namoyon eta olishiga
zarur shart-sharoitlar yaratish, o`qituvchilar va ota-onalarning psixologik
muammolarini hal etishga yordam berish, ularni o`z psixologik salomatliklarini
muhofaza qilishga o`rgatishga doir maslahatlar berish ishlariga doir ishlari
rejasi.
№ Bajariladigan ishlar
mazmuni Muddati Mas`ul shaxs
1. o`quvchilarni o`qishga
qiziqtirish uchun nimalar
qilish kerak. Yil davomida Psixolog
2. Maktab o`qituvchilarini
qiziqtiradigan masalalar
bo`yicha maslaxat berish. Yil davomida talabga
ko`ra. Psixolog
3 Boshlang`ichsinf
o`quvchilarining maktabga
moslashuviga yordam
berish. Noyabr, dekabr Psixolog, sinf
raxbarlari.
4. Shaxsga oid, ixtisoslikka Doimiy Psixolog
37

doir muammolar yuzasidan
o`qituvchilarga keng
ko`lamda maslahatlar
berish.
Kasb-hunarga yo`naltirish ishlari
Kasb- hunarga yo`naltirish- o`quvchilarni layoqati, qiziqishi va
qobilyatlariga mos kasb–hunarlarni ongli tanlashga tayyorlashga doir tadbirlar
ish rejasi.
№ Bajariladigan ishlar mazmuni Muddati Mas`ul shaxs
1. O`quvchilar bilan kasb tanlashga
doir suhbatlar o`tkazish, ularni
faoliyat ko`rsatayotgan o`rta maxsus
o`quv yurtlari yo`nalishi bilan sinf
rahbari va proforientator orqali
tanishtirish. Yil davomida Psixolog, sinf
rahbari,
proforien-tator.
2. O`quvchilarni kasb tanlashga
yo`naltirish,o`zlashtirmovchilikning
sababini aniqlash. Yil davomida,
talabga ko`ra. Psixolog,
proforien-tator.
38

II.Bobga xulosa
Psixologik tashviqot ishlari teleko`rsatuv va radioda chiqish, yakkama-yakka
maslahatlar tashkil etish, muloqot treninglari uyushtirishdan iboratdir.
Psixologik xizmatning uchala vazifasi o`zaro chambarchas bog`liq, ularning
birgalikda olib borilishi maqsadga muvofiq.
Kollej, litseydagi psixologlar direktorga va boshqarmaga bo`ysunadi. Kollej,
litsey direktorlariga psixologik xizmat haqidagi Nizomda ko`rsatilgan vazifalar
bilan bog`liq bo`lmagan vazifalarni kollej psixologiga topshiriq tariqasida
berishlariga ruxsat etilmaydi.
Psixologik xizmatning eng yuqori darajasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi
qoshidagi psixologik xizmatni tashkil etish va boshqarishning muvofiqlashtirilgan
Respublika tashhis markazi tariqasida xizmat qiladi. Bu markazning psixologlar,
pedagoglar va tibbiy xodimlardan iborat 3-5 kishilik doimiy ishlaydigan xodimlari
bo`lishlari zarur.
Psixologik xizmatning tuzilishini quyidagi tarzda tavsiya etish mumkin.
Xalq ta'limi tizimida psixologik xizmat uch bosqichdan iboratdir:
1. Yuqori bosqich – psixologiya kafedralari tomonidan psixologik
markazlarning buyurtmalariga binoan ilmiy-amaliy hujjatlar, ko`rsatmalar va
metodikalar ishlab chiqariladi.
2. O`rta bosqich – psixologik markazlar tomonidan yangi diagnostik
amaliyotga tatbiq qilib ko`riladi.
3. Quyi yoki ommaviylashgan darajada barcha amaliy psixologlar faoliyatini
yo`lga qo`yadilar.
39

Umumiy xulosa
Xalq ta`limi tizimidagi psixologik xizmatning maqsadi shaxsning o`sishini
ta`minlash psixologik taraqqiyotini ta`minlovchi yuqori darajadagi shart-
sharoitlar yaratish, o`rta maktabdagi o`quv tarbiya ishlarini yaxshilash, bu
sohada pedogogik jamoaga ilmiy-uslubiy jihatdan yordam ko`rsatishdan
iboratdir.
Psixologik xizmat xalq ta`limi tizimning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Psixologik xizmatda tadqiqot va ta`sir o`tkazish ob`yekti maktab
o`quvchilari,oqituvchilar, ota–onalar bo`lib hisoblanadi. Psixologik xizmat
mutaxassislari barcha muammolarni hal qilishda, har qaysi shaxs pedogogik,
o`quvchi, ota –ona manfaati va uning har tamonlama uyg`un kelib chiqishini
o`rgangan holda yondashadi.
Psixolog o`quvchilar xarakterida mavjud bo`lgan yutuqlarni rivojlantirish
va kamchiliklarni tuzatish, o`z xatti-harakatlarini kuzatish, tahlil qilish,
baholash, o`zining kayfiyat va xulq atvorini boshqarish, ko`nikma va
malakalarni rivojlantirish haqida tavsiyalar beradi.
Umum o`rta ta`lim maktablarida ish olib borayotgan amaliyotchi
psixologlar o`z faoliyati davomida ta`lim muassasining ijtimoiy muhitini
muvofiqlashtirishni ta`minlaydi, va ijtimoiy moslashmaslik ularning
zo`riqishlarini yuz berishini oldini olish uchun psixologik xizmatning o`rni
beqiyos. Psixologik xizmat faoliyati o`quvchilar aqliy faoliyat taraqqiyoti va
shaxsiy xususiyatlarini diagnostika qilishga, ta`lim-tarbiyasidagi buzilishlarning
psixologik sabablarni aniqlashgagina qaratilmasdan, balki bunday buzilishlarni
yo`qotish va oldini olishga qaratiladi.
Bunday psixologning aniqlagan va to`plagan ma`lumotlari o`quvchilarni
korreksiya qilishda faol ishtirok etish zarurligi kelib chiqadi.
40

Foydalanilgan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga
bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi
gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil.
3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil.
4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil.
5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma.
Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil.
Qo ’ shimcha adabiyotlar
1. Дубровина И. В. ПсихTогическая служба образования: научные
основания, цели и
средства //ПсихTогическая наука и образование. – 1998. – Т. 3. – №. 2.
2. Jimerson S. R., Oakland T. D., Farrell P. T. (ed.). The handbook of international
school
psychology. – Sage, 2007.
3. Fagan T. K., Wise P. S. School psychology: Past, present, and future. – NASP
Publications,
4340 East West Highway, Suite 402, Bethesda, MD 20814 2000.
4. https://lex-uz.translate.goog/ru/docs/4417140 .
41

5. Makhmutovna T. K., Ibragimovna T. I. Specific features of the pedagogical
process focused
on increasing the social activity of youth //Asian Journal of Multidimensional
Research (AJMR). – 2020. – Т . 9. – №. 6. – С . 165-171.
6. Abdullaeva, B. S., Sobirova, M. A., Abduganiev, O. T., & Abdullaev, D. N.
(2020). The specifics of modern legal education and upbringing of
schoolchildrenin the countries of the post-soviet world. Journal of Advanced
Research in Dynamical and Control Systems , 12 (2), 2706-2714.
7. Oglu, Abduganiev Ozod Tursunboy. "Pedagogical Conditions And Mechanisms
Of Development Of Social Active Civil Competence In Students." Turkish Journal
of Computer and Mathematics Education 12, no. 7 (2021): 433-442.
8. Abduganiyev, O. T. (2022, December). FACTORS AFFECTING THE
DEVELOPMENT OF SOCIALLY ACTIVE CITIZENSHIP COMPETENCE IN
STUDENTS. In E Conference Zone (pp. 10-13).
9. Abduganiev O. Developing Student Civil Competency //Eastern European
Scientific Journal. – 2019. – №. 1.
42

Ta'lim tizimidagi psixologik xizmatni takomillashtirish yo'lidagi xalqaro hamkorlik

Sotib olish