• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 357.5KB
Покупки 2
Дата загрузки 09 Август 2023
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Ta’lim tizimini moliyalashtirish modellarining qiyosiy tahlili

Qarori bilan davlat-xususiy sherikchilik shartlari asosida tashkil qilinadigan nodavlat MTMlarini davlat byudjeti mablag’lari hisobidan qo’llab-quvvatlash choralari ko’zda tutilgan. Xususan, davlat byudjetidan nodavlat MTMlariga davlat maktabgacha talim muassasasining bir nafar tarbiyalanuvchisiga sarflanadigan summaning 50 foizidan yuqori bo’lmagan miqdorda subsidiyalar ajratilishi belgilangan. Subsidiyalar nodavlat talim muassasalariga har oyda talim muassasalarida talim olayotgan har bir bola uchun (9 va 10,5 soatlik ish rejimidagi) davlat maktabgacha talim muassasasining bir nafar tarbiyalanuvchisiga sarflanadigan xarajatlar summasining Toshkent shahrida – 30 foizi, Nukus shahri hamda viloyat markazlarida – 40 foizi, qolgan hududlarda 50 foizi miqdorida ajratiladi188. Davlat maktabgacha talim muassasalari xarajatlarini rejalashtirish Mazkur bobning oldingi paragrafida takidlanganidek, talim sohasini moliyalashtirish va boshqarish tizimini takomillashtirishga qaratilgan qator hukumat qarorlari doirasida ―pul o’quvchining ortidan boradigan tamoyil bo’yicha byudjet mablag’larini taqsimlashning muqobil va oshkora mexanizmini ishlab chiqish va amaliyotga joriy qilish asosida jon boshiga (o’quvchi, tarbiyalanuvchi soniga) moliyalashtirish tartiblari joriy qilindi. Davlat MTMlari byudjetini aniqlash maqsadida Moliya vazirligi va tarmoq vazirliklari bilan birgalikda har moliyaviy yil uchun ―Bir nafar tarbiyalanuvchiga xarajatlarning bazaviy normativlaridan kelib chiqqan holda davlat maktabgacha talim muassasalarining byudjetini rejalashtirish va xarajatlarini moliyalashtirish tartibi to’g’risidagi nizom tasdiqlanadi. MTMlarining byudjetini aniqlash bir nafar tarbiyalanuvchilarga xarajatlarning bazaviy normativlari (XBN) va tuzatish koeffitsiyentlarini qo’llash orqali amalga oshiriladi. Masalan, 2017-yil uchun davlat MTMlari byudjetini aniqlash tartiblariga ko’ra, xarajatlarning bazaviy normativlariga quyidagilar kiritilgan: O’zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiq tarbiyachilar, rahbar va yordamchi xodimlar mehnatiga haq to’lash, xodimlarni moddiy rag’batlantirish jamg’armasi, yagona ijtimoiy to’lov xarajatlari; MTMni saqlash bilan bog’liq boshqa xarajatlar (kommunal xizmatlar, joriy tamirlash, tovar, xom-ashyolar, oziq-ovqat mahsulotlari xarid qilish va istiqbolda mamlakatimizda bog’cha yoshidagi bolalarni to’liq maktabgacha talim muassasalariga qamrab olishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Keng jamoatchilik va ota-onalarning fikr va takliflari asosida yurtimizda 11 yillik majburiy maktab talimi qayta joriy etilib, o’rta maxsus kasb-hunar talimi optimallashtirildi. Oliy talim muassasalariga qabul kvotalari ko’paytirildi, xorijdagi nufuzli oliy talim muassasalari diplomlarini nostrifikatsiyalash tizimi soddalashtirildi, talab yuqori bo’lgan qator sohalar bo’yicha sirtqi talim yo’lga qo’yildi hamda oliy talimdan keyingi talim tizimi ham xalqaro andozalarga asosan takomillashtirildi. 2.Talim tizimi muassasalarini moliyaviy taminlashda davlat byudjeti va boshqa manbalarning ahamiyati. Talim tizimi xarajatlarining respublika byudjeti va mahalliy byudjetlardan amalga oshirilishi Talim – bu jamiyatning strategik resursi va davlat hamda jamiyat qurilishida muhim ustuvorlik ekanligini hisobga olib, talim tizimini boshqarishda davlat yetakchi rol o’ynaydi. Bugungi kunda talim tizimini moliyalashtirishning ko’pkanalli tizimi shakllangan bo’lib, moliyaviy resurslarning quyidagi manbalariga ega : Davlatdan moliyalashtirish manbalari: davlat (respublika va mahalliy) byudjeti; davlat maqsadli jamg’armalari (masalan, Kitob jamg’armasi, Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi (malum davrlarda), Talim va tibbiyot muassasalarining moddiy-texnika bazasini rivojlantirish jamg’armasi). Nodavlat moliyalashtirish manbalari: to’lov-kontrakt asosida o’qitishdan tushgan mablag’lar; talim muassasalarining o’z tadbirkorlik faoliyatidan daromadlari va tushumlari; xorijiy kreditlar va grantlar; ota-onalarning (o’qitish uchun) to’lovlari, qo’shimcha pullik talim; jamoatchilik yordamlari; boshqa xususiy manbalar (masalan, tadbirkorlar va homiylarning, xayriya tashkilotlarining moliyaviy yordamlari). Talim tizimini moliyalashtirish manbalari Mamlakatimizda sog’lom va barkamol avlodni voyaga yetkazish hamda ularning huquqlarini muhofaza qilish borasida keng ko’lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, 2015-2017-yillar mobaynida davlat byudjetining qariyb 60 foizi ijtimoiy sohalarga yo’naltirilganligi, uchdan bir qismi talim sohasiga safarbar qilinayotganligi ham kelajagimiz vorislariga bo’lgan g’amxo’rlikning yorqin ifodasidir Bundan tashqari davlatning maqsadli jamg’armalari (Kitob jamg’armasi, Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi, Talim va tibbiyot muassasalarining moddiy-texnika bazasini rivojlantirish jamg’armasi), davlat tomonidan talimning taraqqiyotiga jalb qilinadigan qarz mablag’lari (davlat talim tizimini rivojlantirishga mo’ljallangan xorijiy kreditlarning qaytarilishini kafolatlaydi) va grantlar davlat mablag’lari kabi ishlatiladi. O’zbekistonda talim sohasini rivojlantirish va isloh etishga barcha manbalardan yo’naltirilayotgan yillik II.ASOSIY QISM 1.Ta’lim tizimini moliyalashtirishni isloh qilish masalalari Mamlakatimizda izchillik bilan amalga oshirilayotgan ta’lim sohasidagi islohotlar zamirida Vatanimizni yanada taraqqiy ettirish, yoshlarni har jihatdan barkamol shaxs etib voyaga etkazish, sohalar uchun yuqori bilimga ega mutaxassislarni tayyorlashdek maqsadlar mujassamdir. Ilm-fan, zamonaviy va uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish zarur. Xalqimizda “ta’lim va tarbiya beshikdan boshlanadi” degan hikmatli bir so’z bor. Faqat ma’rifat insonni kamolga, jamiyatni taraqqiyotga yetaklaydi. Shu sababli, ta’lim sohasidagi davlat siyosati uzluksiz ta’lim tizimi prinsipiga asoslanishi, ya’ni, ta’lim bogchadan boshlanishi va butun umr davom etishi lozim. Rivojlangan mamlakatlarda ta’limning toliq sikliga investitsiya kiritishga, ya’ni, bola 3 yoshdan 22 yoshgacha bo’lgan davrda uning tarbiyasiga sarmoya sarflashga katta etibor beriladi. Chunki ana shu sarmoya jamiyatga 15-20 barobar foyda keltiradi. Inson kapitaliga e’tiborni kuchaytirishimiz, buning uchun barcha imkoniyatlarni safarbar etishimiz shart. Shu-yildagi muhim amaliy qadam sifatida bolalarni maktabgacha ta’lim bilan qamrab olish darajasi 2021-yilda 65 foizga oshiramiz. 1 -rasm. 2021-yilda maktabgacha ta’limni rivojlantirish boyicha istiqbolli rejalar muassasaning ayrim xususiyatlarini inobatga oluvchi tuzatuvchi koeffitsiyentlar tashkil qiladi Umumtalim muassasasi byudjetining umumiy hajmini aniqlash formulasidagi bazaviy xarajatlar normativlari va tuzatuvchi koeffitsiyentlar har moliyaviy yil uchun ishlab chiqiladi va ―Bazaviy xarajatlar meyorlari hamda ularga tuzatuvchi koeffitsiyentlarni qo’llash asosida umumtalim maktablari byudjetini hisoblash bo’yicha Nizomning tegishli ilovalarida keltiriladi (bu meyorlar va koeffitsiyentlar viloyatlar bo’yicha, har bir viloyatda - talim pog’onalari bo’yicha, uyda talim oluvchilar bo’yicha va maktab qoshidagi internatlar bo’yicha bir-biridan farq qilishi mumkin, bu tegishli hududlardagi tovar va xizmatlar narxidagi farqlarga bog’liq). Umumtalim maktablarida bir o’quvchiga bazaviy xarajatlar meyorlari tarkibiga quyidagi xarajat turlari kiritilgan: O’zbekiston Respublikasining amaldagi meyoriy hujjatlariga muvofiq, pedagogik xodimlar, boshqaruv va o’quvyordamchi xodimlar mehnatiga haq to’lash bilan bog’liq xarajatlar, xodimlarni moddiy rag’batlantirish Direktor jamg’armasi, yagona ijtimoiy to’lov; asosiy faoliyatidan ajralgan holda malaka oshirish kurslariga yuborilgan pedagog xodimlarning o’rniga ishlovchi pedagoglarga haq to’lash bilan bog’liq xarajatlar; umumtalim muassasalarini saqlash bilan bog’liq boshqa xarajatlar (kommunal xizmatlarni to’lash, joriy tamirlash, materiallar solib olish va b.). Ayrim turdagi xarajatlar bazaviy xarajatlar meyorlari tarkibiga kiritilmasdan muassasa byudjetida alohida ko’zda tutilishi mumkin. Masalan, turli yillarda bazaviy xarajatlar meyorlari tarkibiga quyidagi xarajatlar kiritilmagan: ko’mir sotib olish va tashib keltirish; ―Ziyo-net talim tarmog’iga ulanish va undan foydalanganlik uchun oylik abonentnik to’lovi; O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002yil 25-yanvardagi 33-sonli ―Aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini aniq yo’naltirilgan tarzda qo’llab-quvvatlashning 2002-2003-yillarga mo’ljallangan Dasturini amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risidagi qaroriga muvofiq markaziy davriy nashrlarga obuna bo’lish xarajatlari; o’quv-laboratoriya sinflari uchun materiallar sotib olish; barcha turdagi kommunal xizmatlar istemoli hisoblagichlarini sotib olish va o’rnatish;kuzgi- qishki mavsumda uzluksiz ishlashni taminlash bilan bog’liq tamirlash ishlari, shu Shuningdek boshlangich sinflarda DTS o’rniga bolaga ortiqcha yuklama bermaydigan yangi dastur ishlab chiqishni joriy etish maqsad qilingan. Shahar va tumanlardan olis maktablarga borib, dars beradigan oqituvchilar oyligiga 50 foiz ustama haqi to’lab berilishi kerakligi ma’lum qilindi. Agar boshqa viloyatdan borib ishlaydigan bolsa 100 foiz ustama tolanishi belgilab qoyildi. Shuningdek, kimyo- biologiya, matematika va axborot texnologiyalariga ixtisoslashtirilgan 197 ta maktab ochilishi va 10 ta prezident maktabi ochilishi rejalashtirilmoqda. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, 2021-yilda umumta’lim tizimida juda yuqori islohotlar amalga oshirilishi rejalashtirilgan. Darhaqiqat yoshlarimizni bilimli savodli bolishi uchun va inson kapitaliga investitsiya kiritilayotganini korishimiz mumkin 2021-yilda Oliy ta’limni rivojlantirish bo’yicha istiqbolli rejalar Mamlakatimizda ta’lim tizimini rivojlantirish uchun ko’plab islohotlar amalga oshirilmoqda. Oliy ta’lim tizimini rivojlantirish bo’yicha 2021-yil uchun bir qator islohotlar amalga oshirilishi rejalashtirildi. Bulardan oliy ta’lim muassasalarida davlat grantlari sonini kamida 25 foizga oshirilishi belgilandi. 2021-yilda xotin- qizlar uchun grantlar soni 2 barobarga oshirilishi va 2 mingtaga yetkazilishi rejalashtirildi. Shu bilan birga a’lo oqiydigan ehtiyojmand qizlar uchun stipendiyalar ta’sis etilishi belgilandi. 2021-yildan boshlab 30 ta oliy ta’lim muassasalarda oquv dasturlaini ishlab chiqish, qabul kvoti va moliyaviy masalalarni mustaqil hal qilish huquqi berilishi kutilmoqda. tamirlash, xodimlar mehnatiga haq to’lash kabilarga sarflangan resurslar hajmi doirasida ajratiladi (―xarajatli deb ataluvchi bu usul bugungi kunga qadar mamlakatdagi davlatga qarashli ijtimoiy soha muassasalarini byudjetdan moliyalashtirish amaliyotida ustuvor darajada qo’llanib kelinmoqda); formula asosida moliyalashtirish, bunda moliyaviy resurslar har bir muassasa uchun belgilangan va to’g’ri qo’llaniladigan mezonlar tizimiga muvofiq ajratiladi. Moliyalashtirish formulasi: (1) har bir talim muassasasiga ajratiladigan resurslar miqdorini; (2) talim muassasasiga ajratiladigan resurslar miqdorini aniqlashda hisoblanadi Talimda byudjet mablag’larini taqsimlashning ―pul o’quvchining ortidan boradigan tamoyilga (―pul o’quvchining ortidan boradigan tamoyilda mablag’lar muassasaga o’quvchi soniga ko’ra ajratiladi, agar o’quvchi boshqa maktabga yoki bog’chaga o’tib ketsa, pul ham uning orqasidan shu muassasaga o’tib ketadi) asoslangan jon boshiga qarab moliyalashtirishdan iborat muqobil mexanizmini tanlash quyidagi natijalarga erishishga qaratilgan: talimga ajratilgan byudjet mablag’larini taqsimlash jarayonining shaffofligi, obyektivligi va aniqligini oshirish, muassasa byudjetini tuzish va tasdiqlash jarayonlarida turli xil kelishuvlar, muvofiqlashtirishlarga ketadigan vaqtni kamaytirish; xarajatlar asosida moliyalashtirish tamoyilidan voz kechish; Talim muassasalarini jon boshiga (o’quvchi soniga ko’ra) moliyalashtirish bir o’quvchiga nisbatan o’rnatilgan xarajat meyori, o’quvchilar soni hamda talim muassasalarining xususiyatlarini aks ettiruvchi maxsus koeffitsiyentlarga asoslangan talim muassasalari xarajatlarini aniqlash va shunga ko’ra mablag’ ajratish tizimidir. boshqa xizmatlar). Ayrim xarajatlar XBN tarkibiga kiritilmasligi mumkin, masalan, har bir MTMning ehtiyojlaridan kelib chiqib ajratiladigan ko’mir va suyuq yoqilg’i (mazut) xarid qilish va uni joylarga yetkazish, kommunal xizmat istemoli hisoblagichlarini xarid qilish va o’rnatish, MTMning kuz-qish mavsumida uzluksiz faoliyatini taminlashga tayyorgarlik ko’rish bilan bog’liq tamirlash ishlari (isitish qozonlarini o’rnatish va almashtirish) kabi xarajatlar tashkilotning yillik smetasiga mahalliy hokimiyatlarning manzilli dasturlariga muvofiq alohida tarzda kiritilgan. 5.Umumtalim maktablari xarajatlarini rejalashtirish va byudjetdan moliyalashtirishning o’ziga xos xususiyatlari O’zbekiston Respublikasining ―Talim to’g’risidagi qonuni va Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofiq muddati 9 yil bo’lgan umumiy o’rta talim uzluksiz talim tizimining majburiy mustaqil turi hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasida umumiy o’rta talimni tashkil etish va umumiy o’rta talim muassasalarining faoliyatini amalga oshirish Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 15- martdagi 140-sonli qarori bilan tasdiqlangan ―Umumiy o’rta talim to’g’risidagi Nizom191 bilan tartibga solinadi. Umumtalim muassasasi yuridik shaxs hisoblanadi va o’z ustaviga, mustaqil balansiga, shaxsiy g’azna hisobvaraqlariga (davlat talim muassasalari uchun), bank hisobraqamlariga, o’z nomi ko’rsatilgan muhrga, shtampga va blankalarga ega bo’ladi. Davlat umumtalim muassasalarida umumiy o’rta talim olish bepul amalga oshiriladi. Umumiy o’rta talim o’quvchilarga bilimlarning zarur hajmini beradi, mustaqil fikrlash, tashkilotchilik qobiliyati va amaliy tajriba ko’nikmalarini rivojlantiradi, dastlabki tarzda kasbga yo’naltirishga va talimning navbatdagi bosqichini tanlashga yordam beradi. Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasida 9628 ta umumiy o’rta talim muassasalari faoliyat yuritadi. Umumtalim maktablariga ajratilgan byudjet mablag’lari davlat byudjetining talim tizimiga ajratilayotgan jami xarajatlarning qariyb 60 foizini tashkil qiladi Umumiy o’rta talim boshlang’ich talim (I-IV sinflar) hamda umumiy o’rta talim (I-IX sinflar) bosqichlaridan iborat bo’lib, kunduzgi talim shaklida amalga oshiriladi. Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasining ustuvor vazifalarini amalga oshirish maqsadida 2018-2019o’quv yilidan boshlab majburiy umumiy o’rta va o’rta maxsus talim umumtalim maktablarida, shu jumladan, ixtisoslashtirilgan maktablarda, ixtisoslashtirilgan sanat va madaniyat maktab-internatlarida, ixtisoslashtirilgan olimpiya zaxiralari maktab-internatlarida hamda akademik litseylarda uzluksiz va 11 yillik muddatda amalga oshiriladi. Davlat umumtalim muassasalari faoliyatini moliyalashtirish quyidagi manbalar hisobidan amalga oshiriladi: O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti mablag’lari; umumtalim muassasasining tadbirkorlik faoliyatidan, qonun hujjatlarida taqiqlanmagan shartnoma asosida pullik xizmat ko’rsatish, bino va inshootlarni, jihoz va anjomlarni ijaraga berishdan olingan daromadlar; Umumtalim muassasasida o’quvchilarga davlat talim standartlari doirasida bepul umumiy o’rta talim berilishidan tashqari, qo’shimcha (shu jumladan pulli) talim xizmatlari ko’rsatilishi, jumladan, ota-onalarning istaklariga ko’ra, umumtalim muassasalarida pulli xizmat asosida 5-6 yoshli bolalarni umumiy o’rta talimga tayyorlov guruhlari ham tashkil etilishi mumkin. Davlat umumtalim muassasalari xarajatlarini rejalashtirish. Yuqorida takidlanganidek, mamlakatimizda davlat byudjetidan mablag’ bilan taminlanadigan umumtalim muassasalari byudjetini rejalashtirish va xarajatlarini moliyalashtirishning yangi tartiblari joriy etilgan bo’lib, bu tartib-qoidalarga ko’ra, umumtalim maktablari byudjeti bazaviy xarajatlar meyorlari asosida formula bo’yicha hisoblanadi. Formula asosida umumtalim muassasasi byudjetini aniqlash maqsadida har moliya yili uchun ―Bazaviy xarajatlar meyorlari hamda ularga tuzatuvchi koeffitsiyentlarni qo’llash asosida umumtalim maktablari byudjetini hisoblash bo’yicha Nizom ishlab chiqiladi hamda Moliya vazirligi va Xalq talimi vazirligining qo’shma buyruqlari bilan tasdiqlanadi. Formulaning asosini umumtalim muassasasidagi o’quvchilarning o’rtacha yillik soni (sinf pog’onalari bo’yicha), bir o’quvchiga to’g’ri keladigan bazaviy xarajatlar meyorlari va xarajatlar yalpi ichki mahsulotning 10-12 foizini, davlat byudjetidan yo’naltirilayotgan mablag’lar esa 6-7 foizini tashkil etadi O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining talim sohasiga xarajatlari Talim muassasalari eng keng tarqalgan davlat muassasalari hisoblanadi. Ularni qurish, mavjudlarini saqlash, moddiy-texnikaviy jihatdan taminlash, kadrlar masalasini hal qilish kabi tadbirlar tarixan davlat mablag’lari evaziga amalga oshirilib kelingan. Talim tizimining joriy va kapital xarajatlarini moliyalashtirishda davlat byudjetining ahamiyati hali ham katta. Davlat byudjetining ijtimoiy- madaniy sohalarni saqlash xarajatlari tarkibida ham asosiy o’rinni talim xarajatlari egallaydi. Ular ijtimoiy-madaniy sohalarga ajratilgan byudjet mablag’larining o’rtacha 57-60 foizini tashkil qiladi. Bugungi kunga kelib talim tizimining joriy va kapital ehtiyojlarini to’laqonli taminlashda, davlat mablag’lari, shubhasiz, muhim o’rin egallaydi. Lekin moliyaviy muammolarning keskinlashuvi, shuningdek, byudjet mablag’larining chegaralanganligi sharoitida davlat talim muassasasalarining moliyaviy holatini yaxshilash, ularning byudjetdan tashqari mablag’lardan foydalanish ko’lamlarini kengaytirish, talim sohasida xalqaro hamkorlikni rivojlantirish, talim xizmatlatining eksportini oshirish, talim muammolariga keng jamoatchilik etiborini jalb qilish masalalari o’z dolzarbligini yo’qotmaydi. Texnologik yangiliklarni talim tizimiga kiritish – talim tizimini hozirgi davrning eng qiziqarli jarayonlaridan biriga aylantiradi. Demakki, talim sohasidagi islohotlarni o’z taraqqiyot strategiyasi, ichki siyosatining eng muhim yo’nalishlaridan biri sifatida belgilab olgan O’zbekiston yaqin kelajakda talim tizimi bilan ham dunyo etirofiga sazovor bo’ladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Eshnazarov T.Sh. O’zbekiston Respublikasida g‗aznachilik tizimi asoslari. O’quv qO’llanma. T.: ―IQTISODMOLIYA , 2012. 304 b. ‖ 2. Fuqarolar uchun byudjet. O’zbekiston Respublikasi Molia vazirligi, BMTTD. T.: 2018. 3. FutaoHuang. Higher education financing: Trends and challenges. International Journal of Educational Development. January 2018, Pages 106-115 4. Malikov T., Jalilov P., Byudjet-soliq siyosati. Monografiya. T.: Akademnashr, 2011. 472 b. 5. Malikov T.S., Xaydarov N.H. Davlat byudjeti. O’quv qO’llanma – T.: ―IQTISOD–MOLIYA , 2007. ‖ 6. Mamlakatimizning iqtisodiy taraqqiyoti va aholi farovonligini taminlash: yutuqlar, tendensiya va istiqbollar. Ilmiy-ommabop risola. TMI. T.: 2016. B. 47. 7. Nurmuxamedova B.I., Kabirova N.V. Moliya. O’quv qO’llanma. T.: IQTISOD- MOLIYA. 2017. 228 b. 8. PO’latov D.X, Nurmuxamedova B.I. G‗aznachilik. Darslik. – T.: ―Sano- standart , 2014. – 272 b. ‖ 9. Qosimova G.A. G‗aznachilik. O’quv qO’llanma. T.: ―IQTISOD-MOLIYA , ‖ 2015. 448b. www.edu.uz www.davletov.uz yetishmasligi muammosiga duch keladilar. Ushbu muammolar byudjet mablag’lariga bo’lgan ehtiyojni ananaviy tartibda (yani ish natijalaridan qati nazar, smetalarni sinf(guruh)lar soni, o’quv soatlari soni, kvadrat metrlarda hisoblanadigan muassasa maydoni, o’tgan yildagi haqiqiy xarajatlar kabi natural va qiymat meyorlaridan foydalanib ishlab chiqish) aniqlash bilan bog’liq holda yuzaga keladi. Muassasa tomonidan hisoblangan byudjet mablag’lariga bo’lgan ehtiyoj mahalliy (hududiy) moliya organlari yoki mahalliy boshqaruv darajasida (masalan, tuman/shahar xalq talimi bo’limlarida) ko’rib chiqiladi va tegishli byudjet imkoniyatlaridan kelib chiqib tuzatishlar kiritiladi. Bunda talim muassasasi uchun ajratilayotgan byudjet mablag’larining haqiqiy miqdori aksariyat hollarda muassasa tomonidan hisoblab chiqarilgan va aniqlangan ehtiyojga nisbatan ancha kam bo’ladi. Alohida olingan muassasaning tasdiqlangan byudjeti xarajat moddalari bo’yicha batafsil yoyib chiqilgan xarajatlar ro’yxatidan iborat bo’ladi. Muassasalar oyma-oy ushbu ro’yxatga muvofiq xarajatlarning har bir moddasi bo’yicha byudjet mablag’larini oladilar. Amaliyotda muassasalar o’z ehtiyojlari uchun zarur bo’lgan xarajat miqdorlarini oshirib ko’rsatishdan manfaatdor bo’ladilar, ammo qatiy xarajat moddalari asosida byudjetdan moliyalashtirish jarayoni talim muassasalari rahbarlarining mablag’larni taqsimlashdagi qarorlar qabul qilish bo’yicha mustaqilligini cheklab qo’yadi. Moliyalashtirishning ushbu tizimini qo’llash oqibatida talim muassasalarini boshqarishdagi mustaqillik malum darajada cheklanib qoladi. Natijada muassasa rahbarlari talim sifati va samaradorligini oshirish maqsadida o’z resurslarini samarali boshqarish imkoniyatidan mahrum bo’ladilar. Bu sohada islohotlarning zarurligi va muhimligini hisobga olgan holda, respublikaning ayrim hududlarida byudjet mablag’larini rejalashtirish bo’yicha tajriba loyihalarini boshlash, ushbu loyihalar doirasida jon boshiga moliyalashtirishning yangi tizimini sinab ko’rish to’g’risida qaror qabul qilindi. Loyiha dastlab umumtalim muassasalarini qamrab oldi. Bu kabi loyihalar talim muassasalari uchun ajratiladigan byudjet resurslarini boshqarish va muassasa byudjetini shakllantirishning muqobil mexanizmlarini joriy etish maqsadlarini ko’zlab amalga oshirildi. Kirish Ozbekiston Respublikasida ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlar barcha yoshlarning ta’lim xizmatlaridan bir xilda foydalanishi, oqituvchilar malakasi va ta’limning yuqori sifatini ta’minlashga qaratigan. Ta’lim sifati va samaradorligini oshirish bilan bir qatorda tizimni rejalashtirish va moliyaviy ta’minlash masalalari islohotlar markazida turadi. Ta'lim har bir jamiyatning ajralmas tarkibiy qismi, madaniyatni rivojlantirishning yuksak korsatkichi hisoblanadi. Ijtimoiy tajribaning boglovchi bogini sifatida u madaniy an'analar butunligi va vorisiyligini hamda jamiyat taraqqiyotini ta'minlaydi. Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev ta’kidaganidek “Biz oz oldimizga mamlakatimizda Uchinchi Renessans poydevrini barpo etishdek ulug maqsadni qoygan ekanmiz, buning uchun yangi Xorazmiylar, Beruniylar, Ibn Sinolar, Ulug’beklar, Navoiy va Boburlarni tarbiyalab beradigan muhim sharoitlarni yaratishimiz kerak. Buning uchun, avvalambor, ta’lim va tarbiyani rivojlantirish, soglom turmush tarzini qaror toptirish, ilm-fan va innovatsiyalarni taraqqiy ettirish milliy goyamizning asosiy ustunlari bolib xizmat qilishi lozim. Ushbu maqsad yolida yoshlarimiz oz oldiga katta marralarni qoyib, ularga erishishlari uchun keng imkoniyatlar yaratish va har tomonlama komak berish barchamiz uchun eng ustuvor vazifa bolishi zarur. Shundagina farzandlamiz xalqimizning asriy orzu-umidlarini royobga chiqaradigan buyuk va qudratli kuchga aylanadi”. Bir soz bilan aytganda, bola tugilganidan boshlab, 30 yoshgacha bolgan davrd uni har tomonlama qollab-quvvatlaydigan, hayotda munosib orin topishi uchun komak beradigan, yaxlit va uzluksiz tizim yaratiladi. Dunyo tajribasi shuni korsatadiki, yosh avlodni har tomonlama barkamol etib voyaga yetkazish uchun sarflangan sarmoya jamiyatga on yuz barobar kop foyda keltiradi. Shuni aytishimiz kerakki davlat byudjetdan ta’lim tizimini moliyalashtirishni samarali tashkil etish masalasi bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. 4.Maktabgacha talim muassasalari xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirish Mustaqillik yillarida respublikamizda milliy talim va tarbiya tizimi davlat siyosatining asosiy ustuvor yo’nalishi darajasiga ko’tarildi. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimovning bevosita rahbarligida ishlab chiqilgan va jahon hamjamiyati tomonidan keng etirof etilgan Kadrlar tayyorlash milliy dasturining muvaffaqiyatli joriy etilishi natijasida mamlakatda noyob uzluksiz talim tizimi barpo etildi. Maktabgacha talim sohasi mazkur tizimning ilk bo’g’ini hisoblanadi va butun talim-tarbiya tizimining asosiy maqsadi bo’lgan – barkamol avlodni tarbiyalashga erishishda muhim ahamiyat kasb etadi Maktabgacha talim bolalarda o’qishga havas uyg’otish, ularni tizimli ravishda o’qishga tayyorlash, sog’lom va barkamol shaxs bo’lib shakllanishiga xizmat qiladi. Bu talim olti-etti yoshgacha oilada, bolalar bog’chasida va mulk shaklidan qati nazar boshqa talim muassasalarida olib boriladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30sentabrdagi ―Maktabgacha talim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risidagi PF-5198-sonli farmoni182 bilan ―uzluksiz talim tizimining muhim bo’g’ini bo’lgan maktabgacha talim tizimini yanada takomillashtirish, samarali davlat boshqaruvi tizimini yaratish, maktabgacha talim muassasalari davlat va nodavlat tarmog’ini kengaytirish, moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, ularni malakali pedagog kadrlar bilan taminlash, maktabgacha talim muassasalariga bolalarni qamrab olishni keskin oshirish, talim-tarbiya jarayonlariga zamonaviy talim dasturlari va texnologiyalarini tatbiq etish orqali bolalarni har tomonlama intellektual, manaviy- estetik, jismoniy rivojlantirish hamda ularni maktabga tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash maqsadida: O’zbekiston Respublikasi Maktabgacha talim vazirligi, qo’shimchalar va ustamalar asosida shakllanadi. Xalq talimi vazirligi, Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, Adliya vazirligi hamda Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat test markazi tomonidan birgalikda tasdiqlangan ―Pedagogik va rahbar xodimlarni attestatsiyadan o’tkazish va malaka toifalarini berish tartibi to’g’risidagi Nizomga muvofiq xalq talimi xodimlariga quyidagi malaka toifalari berilishi mumkin: o’rta maxsus, kasbiy (pedagogik yoki bajarilayotgan lavozim vazifalariga muvofiq bo’lgan) malumotga ega bo’lgan toifasiz xodim; bakalavr darajasiga yoki oliy malumot darajasi bo’yicha akademik darajalar joriy etilgunga qadar olingan oliy malumotga ega bo’lgan mutaxassis; bakalavr, magistr darajasiga yoki oliy malumot darajasi bo’yicha akademik darajalar joriy etilgunga qadar olingan oliy malumotga ega bo’lgan ikkinchi toifali mutaxassis; bakalavr, magistr darajasiga yoki oliy malumot darajasi bo’yicha akademik darajalar joriy etilgunga qadar olingan oliy malumotga ega bo’lgan birinchi toifali mutaxassis; bakalavr, magistr darajasiga yoki oliy malumot darajasi bo’yicha akademik darajalar joriy etilgunga qadar olingan oliy malumotga ega bo’lgan oliy toifali mutaxassis. Maktab pedagog xodimlari bazaviy tarif stavkalarining aniq miqdori hukumatning maxsus qarorlari bilan tasdiqlanadigan xalq talimi muassasalari pedagog xodimlariga haq to’lashning tarmoq tarif setkasi asosida o’rnatiladi. inklyuziv (uyg’unlashgan) sharoitda yashash joylaridagi umumiy o’rta talim maktablarida; uyda yakka tartibda; davolash-profilaktika muassasalarida statsionar sharoitda. O’quvchilarning ota-onalari yoki ularning o’rnini bosuvchi shaxslarning ehtiyojidan kelib chiqib, bolalarning talimtarbiyasiga ko’maklashish maqsadida umumtalim muassasalarida kuni uzaytirilgan guruhlar tashkil etilishi mumkin. Ularning faoliyat ko’rsatish tartibi O’zbekiston Respublikasi Xalq talimi vazirligi tomonidan Moliya vazirligi bilan kelishilgan holda belgilanadi. Umumtalim muassasasida sinflarning to’liqlilik meyori bir sinfda 35 nafar o’quvchi hisobida belgilangan. Namunaviy loyihalar bo’yicha qurilmagan, moslashtirilgan binolarda joylashgan, o’quvchilar soni yetarli bo’lmagan umumtalim muassasalarida, olis (tog’li, cho’lli) aholi punktlarida joylashgan umumtalim muassasalarida, shuningdek o’zbek tilida o’qitilmaydigan umumtalim muassasalarida, yani kam komplektli umumtalim muassasalarida (filiallarda) boshlang’ich sinf o’quvchilari quyidagi hollarda bitta sinfga birlashtirilishi mumkin: o’quvchilar soni 8 nafargacha bo’lgan I-IV sinflar; o’quvchilar soni 12 nafargacha bo’lgan uchta boshlang’ich sinf; o’quvchilar soni 24 nafargacha bo’lgan ikkita boshlang’ich sinf (I va III, II va IV sinflar). Malakali o’qituvchilar yetarli bo’lgan hollarda sinfdagi o’quvchilarni ikki guruhga bo’lib o’qitishga ruxsat etiladi: o’quvchilar soni 25 nafar va undan ziyod bo’lgan umumiy o’rta talim muassasalarining I-IX sinflarida ―Chet tili fani, ayrim fanlar chuqur o’rganiladigan davlat ixtisoslashtirilgan umumiy o’rta talim muassasalarida ixtisoslashgan fanlar, V-IX sinflarda ―Informatika va ―Mehnat talimi, VIII-IX sinflarda ―Jismoniy tarbiya, talim tili o’zbek tili bo’lmagan umumiy o’rta talim muassasalarining II-IX sinflarida ―O’zbek tili fani hamda talim tili rus tili bo’lmagan umumiy o’rta talim muassasalarining II-IX sinflarida ―Rus tili fani. Bugungi kunga kelib ilg’or xorijiy mamlakatlar tajribasi asosida umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar talimi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari amalga oshirilmoqda. Bu chora-tadbirlar doirasida, shuningdek, 2017-2021-yillarda O’zbekiston hisobga olgan holda ishlab chiqilgan. Xarajatlar smetasini, shtatlar jadvalini tuzish va pedagogik xodimlarni tarifikatsiyalash umumtalim maktabining rahbari va bosh buxgalteri (buxgalteri) bilan birga qatiy o’rnatilgan tartibda va hajmlari bazaviy xarajat meyorlari asosida aniqlangan mablag’lar doirasida amalga oshiriladi. Ish haqi xarajatlarini rejalashtirish. Talim tizimida jon boshiga moliyalashtirish amaliyoti umumtalim muassasalari faoliyatining so’nggi natijalariga qaratilgan bo’lib, mamlakat miqyosida milliy darajada amalga oshirilayotgan boshqa tashabbuslar (masalan, talim tizimi xodimlari ish haqlarini oshirish, ularni rag’batlantirish mexanizmlarini takomillashtirish) bilan uyg’unlikda talim xizmatlarining sifati va samaradorligini oshirishga turtki bo’lmoqda. Bugungi kunda maktab faoliyatida muhim bo’lgan masalalardan biri – pedagog va pedagog bo’lmagan boshqa xodimlarga haq to’lash masalasi qator meyoriy-huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Bular: O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 25noyabrdagi ―Xalq talimi xodimlari mehnatiga haq to’lash tizimini takomillashtirish va uni moddiy rag’batlantirishni kuchaytirish chora-tadbirlari to’g’risidagi PQ-227-sonli qarori; O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ―Xalq talimi xodimlari mehnatiga haq to’lashning takomillashtirilgan tizimini tasdiqlash to’g’risidagi 2005-yil 21-dekabr 275-sonli qarori; Xalq talimi vazirligi va Mehnat va aholini ijtimoiy himoya qilish vazirligining 2005-yil 26-dekabrdagi №315/№4984-sonli qo’shma buyrug’i bilan tasdiqlangan ―Umumtalim maktablari o’qituvchilari va rahbar xodimlari yuklamasini aniqlash va taqsimlash bo’yicha yo’riqnoma; O’zbekiston Respublikasi Xalq talimi vazirligi hamda Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining 2006yil 5- yanvardagi 03, 01/23-sonli qo’shma buyrug’i bilan tasdiqlangan ―Umumtalim muassasalari o’qituvchilarini tarifikatsiyalash va ish haqini hisoblash tartibi bo’yicha metodik ko’rsatmalar; O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2005yil 25-dekabr 275-sonli qarori bilan tasdiqlangan ―Umumtalim muassasalarining o’rnak ko’rsatgan xodimlarini rag’batlantirishning Direktor jamg’armasi to’g’risida nizom. Byudjet amaliyotida xalq talimi muassasalari, shu jumladan, isitish qozonlarini almashtirish va o’rnatish. Yuqorida sanab o’tilgan xarajatlar muassasalarga manzilli ro’yxatlar asosida har bir talim muassasasining ehtiyojiga ko’ra, xalq talimi hududiy organlari va moliya organlari tomonidan tasdiqlanadigan ro’yxat asosida ajratiladi. Bundan tashqari, qonun tomonidan alohida iqlim sharoitlari uchun ish haqiga hududiy koeffitsiyentlar o’rnatilgan hududlarda joylashgan umumtalim maktablari smetalarida bazaviy xarajatlar meyorlari bo’yicha aniqlangan mablag’larga qo’shimcha ravishda bu to’lovlarni o’rnatilgan tartibda to’lash uchun mablag’lar ko’zda tutiladi. Bir o’quvchiga moliyalashtirish meyorini hisoblashda viloyatlar bo’yicha, har bir viloyatda – maktablarning masshtabi (ulardagi o’quvchilar soniga ko’ra katta-kichikligi) va maktabni isitish tizimiga ko’ra bir-biridan farq qiladigan quyidagi tuzatuvchi koeffitsiyentlar ishlatiladi: maktab masshtabi koeffitsiyenti; markaziy yoki gazli isitish tizimiga ega maktablar uchun koeffitsiyent. Kuni uzaytirilgan guruhlar(KUG)ni saqlash xarajatlari bunday guruhlar (bunda KUGdagi o’quvchilar soni 25 tadan kam bo’lmasligi kerak) mavjud bo’lgandagina hisob-kitob qilinadi. KUGdagi bir o’quvchiga bazaviy xarajat meyoriga KUGga qatnaydigan kam taminlangan oilalardan chiqqan o’quvchilarni ovqatlantirish xarajatlari kiritilgan bo’lib, ularning soni KUGga qatnovchi o’quvchilar sonining 15 foizidan oshmasligi kerak. Nogiron bolalarga uyda dars beruvchi o’qituvchilarga ish haqi to’lash (yagona ijtimoiy to’lovni ham hisobga olgan holda) va yo’l haqi qiymatiga oylik kompensatsiya to’lash xarajatlari ushbu maktabda bu toifadagi o’quvchilar bo’lgan taqdirda ularning o’rtacha yillik sonini uyda o’qitish bazaviy xarajat meyoriga ko’paytirish yo’li bilan hisoblanadi. Maktab qoshidagi internatda yashaydigan bir o’quvchiga bazaviy xarajat meyori maktabdan ancha uzoqda yashagani uchun umumtalim maktabi qoshida yashovchi bolalarning yashashi uchun mo’ljallangan internat mavjud bo’lganda qo’llaniladi. Bunda maktab qoshidagi internatda yashovchi bir o’quvchiga bazaviy xarajat meyori maktab-internatdagi bolalarni saqlash uchun qonun bilan o’rnatilgan to’lov miqdorini va maktab-internatda yashovchi o’quvchilar kontingentining 15 foizdan ko’p bo’lmagan qismini ushbu to’lovdan ozod qilishni 2021-yilda oliy ta’limdan keying ta’lim tizimini rivojlantirish boyicha istiqbolli rejalar Oliy ta’lim tizimidan keyingi ta’lim tizimini rivojlantirish va oqishga kiruvchi yoshlar sonini 5 barobarga oshirilishi ko’zda tutildi. Shuningdek 2021-yilda ilm- fan sohasida oliygohlar va ilmiy tashkilotlardagi doktorantlar soni otkan-yilga nisbatan 3 barobarga oshirilishi aytildi. Bu islohotlar mamlakatimiz ta’lim tizimiga ijobiy ta’sir korsatishiga ishonamiz. Talim tizimini isloh qilish jarayoni mos huquqiy asosga tayanishi lozim, bu borada Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, Maktab talimini rivojlantirish davlat umummilliy dasturi, boshqa ijtimoiy dasturlar, hukumatning boshqa qarorlariga muvofiq amalga oshirilgan maqsadli chora-tadbirlar majmuyi talim tizimi taraqqiyotidagi ijobiy tendensiyalar uchun asos bo’lib xizmat qildi. 2016-2017- yillar mobaynida taraqqiyotning navbatdagi bosqichida jamiyatimizning barcha sohalarida amalga oshirilayotgan yangilanishlarning mazmuniga mos ravishda talim tizimini tubdan isloh qilishga qaratilgan muhim choratadbirlar amalga oshirildi. Xususan, talimning barcha bosqichlarini bugungi zamon talablaridan kelib chiqib takomillashtirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 100 ga yaqin qaror va farmonlari qabul qilinib, izchillik bilan amaliyotga tatbiq etilmoqda. Jumladan, mamlakatimizda Maktabgacha talim vazirligi tashkil etilib, tizimni malakali kadrlar bilan taminlash, davlat va xususiy sheriklik asosida yaqin sanatoriy tipidagi (zaif, turli yuqumli kasalliklarni boshdan kechirgan, surunkali asoratlarga ega bo’lgan bolalar uchun) maktabgacha talim muassasalari Muassasaning qanday tipga mansubligi uning xarajatlarini rejalashtirishda hisobga olinadi. Maktabgacha talim muassasasi o’z moliyaviy-xo’jalik faoliyatini byudjet mablag’lari va byudjetdan tashqari mablag’lar doirasida amalga oshiradi. Umumiy tipdagi davlat MTMlarini saqlash bilan bog’liq xarajatlar MTMlarining bo’ysinuviga ko’ra tumanlar va shaharlarning mahalliy byudjetlaridan mablag’ bilan taminlanadi. Ixtisoslashtirilgan va sanatoriy tipidagi MTMlari, odatda, viloyatlar byudjetlaridan yoki respublika byudjetidan mablag’ bilan taminlanadi. Maktabgacha talim muassasasi mol-mulki va moliyaviy resurslarini shakllantirish manbalari Shuningdek, MTMlarning xarajatlarini rejalashtirishda bog’chalarning ishlash rejimi, yani ularda bolalarning bo’lish vaqti (4 soatlik, 9 soatlik, 10,5 soatlik, 12 soatlik) inobatga olinadi. Malumki, yuqorida nomi keltirilgan PF-5198-sonli Prezident farmoniga ko’ra maktabgacha talim muassasalarining davlat va nodavlat tarmoqlarini yanada kengaytirish, ular o’rtasida sog’lom raqobat muhitini shakllantirish, davlat va xususiy sektor sherikligi shartlarida maktabgacha talim muassasalarining yangi shakllarini joriy etish belgilangan. Bugungi kunda (2018- yil boshiga) mamlakatimizda 200 ga yaqin nodavlat talim muassasalari faoliyat yuritmoqda.Maktabgacha talim sohasida davlatxususiy sherikchilik munosabatlarini yanada rag’batlantirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ―Maktabgacha talim sohasida davlat-xususiy sherikchilik munosabatlarini yanada rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risidagi Qoraqalpog’iston Respublikasi Maktabgacha talim vazirligi, Toshkent shahar maktabgacha talim bosh boshqarmasi, viloyatlar maktabgacha talim boshqarmalari hamda ularning tuman(shahar)lardagi bo’limlari tashkil etildi; respublika hududlarida 50, 70, 100, 120 va 150 o’ringa mo’ljallangan davlat va nodavlat maktabgacha talim muassasalarini qo’shimcha barpo etish orqali bolalarni maktabgacha talim bilan bosqichma-bosqich to’liq qamrab olish, bolalarga maktabgacha talim-tarbiya berishning muqobil turlarini amaliyotga joriy etishga qaratilgan kompleks dasturlar ishlab chiqildi. 2018-yil boshiga kelib respublikada 4 911 ta davlat maktabgacha talim muassasasi (MTM) faoliyat olib borayotgan bo’lib, 2 mln. 450 mingga yaqin bog’cha yoshidagi (3-7 yosh) bolalarning 739 ming 600 nafari (30,2 foizi) MTM bilan qamrab olingan183. Ushbu sohada sog’lom va har tomonlama rivojlangan o’sib kelayotgan avlodni tarbiyalashga salmoqli hissa qo’shib kelayotgan 57 mingdan ortiq mutaxassislar mehnat qilmoqda184. Maktabgacha talim, shakli va usullaridan qati nazar, quyidagi vazifalarni bajaradi : – bolalarning hayotini muhofaza qilish va sog’lig’ini mustahkamlash; – bolalarda xalqimizning yuksak manaviyati va insonparvarlik ananalariga sadoqat tuyg’ularini shakllantirish; – bolaning shaxsini va boshqa jihatlarini rivojlantirgan holda uni boshlang’ich talimni olishga tayyorlash; – talim-tarbiya jarayoniga zamonaviy talim dasturlari va texnologiyalarini joriy etish; – bolaning rivojlanishidagi (nutqida, ko’rishida, eshitishida) yengil nuqsonlarni korreksiyalashni amalga oshirish. Maktabgacha talim muassasalari faoliyat xususiyatlariga ko’ra quyidagi tiplarga bo’linadi: umumiy tipdagi maktabgacha talim muassasalari; ixtisoslashtirilgan (jismoniy va ruhiy rivojlanishida turli nuqsonlari mavjud bo’lgan bolalar uchun) maktabgacha talim muassasalari; Boshlang’ich talim o’quvchilarda o’qish, yozish, sanash, o’quv faoliyatining asosiy malaka va ko’nikmalari, ijodiy fikrlash xislatlari, o’zini o’zi nazorat qilish, nutq va xulq-atvor madaniyati, shaxsiy gigiena va sog’lom turmush tarzi asoslarini egallashni taminlashga yo’naltiriladi Umumiy o’rta talim muntazam va tizimli bilimlar olinishini, keng dunyoqarash hamda ijodiy mustaqil fikrlash shakllantirilishini, o’quvchining barkamol shaxs sifatida kamol topishini, uning qiziqishlari va ijodiy qobiliyatlarining rivojlantirilishini taminlaydi. Umumiy o’rta talim umumtalim muassasasi bitiruvchilariga yo’nalishni ixtiyoriy tanlash asosida talimni o’rta maxsus, kasb-hunar talimi muassasalarida davom ettirish huquqini beradi. Umumtalim muassasalarining quyidagi turlari tashkil etilishi mumkin: boshlang’ich maktab (o’qitish muddati 4 yil: I-IV sinflar); umumiy o’rta talim maktabi (o’qitish muddati 9 yil: I-IX sinflar); ayrim fanlar chuqur o’rganiladigan ixtisoslashtirilgan maktab (o’qitish muddati 9 yil: I-IX sinflar); ayrim fanlar chuqur o’rganiladigan ixtisoslashtirilgan maktab-internat (o’qitish muddati 5 yil: V-IX sinflar); olimpiya va milliy sport turlari bo’yicha davlat ixtisoslashtirilgan maktab-internati (o’qitish muddati 7 yil: V-XI sinflar); jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo’lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktab (maktab- internat) (o’qitish muddati 9 (10) yil: I-IX (X) sinflar); sanatoriy turidagi ixtisoslashtirilgan maktab-internat (o’qitish muddati 9 yil: I-IX sinflar); alohida sharoitlarda taminlash, tarbiyalash va talim berishga muhtoj bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktab (o’qitish muddati zaruriyatga ko’ra). Shuningdek, davolash-profilaktika muassasalarida statsionar sharoitda uzoq muddat davolanishga muhtoj bolalarga bevosita muassasaning o’zida umumiy o’rta talim berish tashkil etiladi. Jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo’lgan, alohida sharoitlarda yoxud uzoq muddat davolanishga muhtoj bo’lgan bolalarning talim olishlari quyidagi shakllarda amalga oshiriladi: jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bo’lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktabda (maktab-internatda); sanatoriy turidagi ixtisoslashtirilgan maktab-internatda; Muassasa darajasida resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish (talim sifati va samaradorligini oshirish maqsadida), ota-onalar hamda Vasiylik (Kuzatuv) kengashlari oldidagi hisob berish tizimini yaxshilash. Eng oddiy shaklda o’quvchi soniga ko’ra moliyalashtirish usulida byudjet mablag’larining har bir muassasaga taqsimlanadigan aniq summasi faqatgina shu muassasadagi mavjud o’quvchilar soniga bog’liq: har bir maktab har bir o’quvchisi uchun bir xil summadagi mablag’ni oladi. Amaliyotda bu formula odatda, maktabning joylashgan o’rni, maktabning tipi kabi bir nechta omillarni hisobga oluvchi koeffitsiyentlar asosida korrektirovka qilinadi. Talim tizimlarida moliyalashtirish formulasi qo’llanilayotgan mamlakatlarda formulani ishlatishda qaysi koeffitsiyentlarni qo’llash lozimligi va turli omillarni hisobga olish uchun ular soni nechta bo’lishi kerakligi to’g’risida yagona yondashuv mavjud emas. Masalan, Rossiyada moliyalashtirish formulasini qo’llash amaliyotida quyidagi omillarni hisobga oluvchi koeffitsiyentlar ishlatiladi: maktablarning joylashgan o’rnidagi farqlar (shahar va qishloq maktablari); maktablarning hajmlaridagi farqlar (maktablarning fizik o’lchamlari: bino va inshootlarining hajmi, isitish tizimi, egallab turgan maydoni va sh.k); talim turidagi farqlar (boshlang’ich talim, kasb- hunar talimi, umumiy talim va sh.k.); aqliy rivojlanishda ortda qolgan bolalarni o’qitishning maxsus dasturlarini amalga oshirish; salomatligi tufayli imkoniyati cheklangan bolalarni uyda o’qitish; alohida fanlarni chuqurlashtirib o’qitish dasturlarini amalga oshirish. Garchi tuzatuvchi koeffitsiyentlarni qo’llash natijasida alohida olingan muassasa oladigan mablag’lar summasi o’quvchilar sonidan tashqari, boshqa bir qator omillarga bog’liq bo’lsada, har holda, muassasalar, hajmlari obyektivlik va shaffoflik tamoyillari asosida aniqlangan pul mablag’lariga ega bo’ladilar. Lekin formulani ishlab chiqishda shunga alohida etibor berish kerakki, formulada tuzatuvchi koeffitsiyentlar soni qancha ko’p bo’lsa, formula tushunish va qo’llash uchun shuncha murakkablashadi, bu esa jon boshiga moliyalashtirish tamoyillariga ziddir. Byudjet mablag’lari hisobidan taminlanadigan aksariyat byudjet tashkilotlari kabi, talim muassasalari ham o’z faoliyatlari bilan bog’liq ehtiyojlarini qondirish uchun zarur mablag’larning 3.Talim tizimida jon boshiga (tarbiyalanuvchi, o’quvchi, talaba soniga) qarab moliyalashtirish usullarining joriy etilishi Jahon amaliyotida talim muassasalarini moliyalashtirishning mablag’lardan samarali foydalanish va talim sifatini oshirishni rag’batlantiruvchi yangi yo’llarini qidirib topish talim tizimini rivojlantirish yo’lidagi harakatlarning o’ziga xos xususiyati hisoblanadi. Bu harakatlar talim sohasidagi birinchi darajali vazifalarni hisobga olgan holda quyidagi tamoyillarni taminlashga qaratilgan: talimning hammabopligi (ham jismoniy, ham moliyaviy jihatdan); talim sifati va natijalari; tenglik – bir xil ehtiyojli o’quvchilar mablag’lar bilan bir xil darajada taminlanadilar; muhtojroq o’quvchilar ko’proq mablag’ oladilar; samaradorlik: tashqi samaradorlik – talim tizimi jamiyatga ishchi kuchini tayyorlaydi, shundan kelib chiqqan holda, bu sohaga qilinayotgan xarajatlarning samaradorligini hisobga olib mablag’lar safarbar etiladi; ichki samaradorlik – eng kam xarajat qilib ko’proq natijalarga erishish. Talim tizimini moliyalashtirish usullari haqida gap borar ekan, u yoki bu usulni qo’llashda har bir mamlakat o’z ijtimoiy siyosatining ustivorliklari, shuningdek, byudjet tizimining o’ziga xosligi va talim tizimini boshqarish xususiyatlariga asoslanadi. Shunga qaramay, o’tmishda mashhur bo’lgan va hozirgi kunda talimning ko’plab tizimlarida amalda qo’llanilayotgan talim muassasalariga moliyaviy mablag’larni ajratishning bir qancha yo’llari va usullarini takidlash mumkin: o’tgan davr ko’rsatkichlari asosida moliyalashtirish, bunda muassasa byudjeti u moliyalashtiriladigan tegishli byudjet imkoniyatlaridan chiqib ketmagan holda, o’tgan moliyaviy yil xarajatlari darajasida (inflyatsiyani hisobga oluvchi ayrim tuzatishlar bilan) aniqlanadi va uning hajmi doirasida mablag’ ajratiladi; alohida shartnomalar asosida moliyalashtirish (kelishuv bo’yicha) – bunda har bir talim muassasasi davlatga o’zining muayyan miqdordagi ajratmalarga ehtiyojini asoslab berishi lozim, agar muassasaning mablag’ ajratish bo’yicha so’rovi muayyan talablarga mos kelsa, davlatdan o’ziga kerakli mablag’larni olish imkoniyatiga ega bo’ladi; xarajatlarga asoslangan moliyalashtirish, bunda mablag’lar talim muassasasiga uning faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan xarajatlar, yani bino va inshootlarni saqlash, joriy jumladan, umumtalim maktablari xodimlari mehnatiga haq to’lash xodimlarni tarifikatsiya qilish asosida amalga oshirilib, uning natijasiga ko’ra tarifikatsiya ro’yxati tuziladi. Tarifikatsiya ro’yxati quyidagi ko’rsatkichlarni aks ettiradi: o’qituvchilarning nasl-nomasi; malaka toifasi; malumoti va u haqidagi hujjat malumotlari; dars beradigan fanlari; qaysi sinflarda dars berishi (boshlang’ich, yuqori); oylik lavozim okladi (bazaviy tarif stavkasi); o’quv va pedagogik soatlar soni; asosiy ish haqiga qo’shimcha va ustamalar. O’qituvchilar tarifikatsiya ro’yxati Xalq talimi vazirligi hamda Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining 2006-yil 5-yanvar 03, 01/23-sonli qo’shma buyrug’i bilan qabul qilingan ―Umumtalim muassasalari o’qituvchilarini tarifikatsiyalash va ish haqini hisoblash tartibi bo’yicha metodik ko’rsatmalar asosida tuziladi. O’qituvchining umumiy yuklamasi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2005-yil 21-dekabr 275-sonli qarori bilan tasdiqlangan ―Xalq talimi xodimlariga haq to’lash to’g’risidagi Nizom asosida aniqlanadi. Umumiy yuklama o’quv va pedagogik yuklamalardan iborat bo’lib, bir yilga 1548 soatni tashkil etadi197. O’quv yuklama meyori boshlang’ich sinflarda 18 soatni, yuqori sinflarda 20 soatni tashkil qiladi. Shuning uchun pedagogik stavkalar soni boshlang’ich va yuqori sinflar bo’yicha alohida hisoblanadi. Pedagogik yuklama o’rnatilgan o’quv yuklamasiga praporsional ravishda boshlang’ich sinflarda 1,0 va yuqori sinflarda 0,8 koeffitsiyentlarni qo’llash orqali aniqlanadi. (Namunaviy reja bo’yicha o’qituvchining umumiy oylik yuklamasi 154,8 soatni tashkil etadi. Haftalar soni bir oyda 4,3 hafta hisobida belgilangan. Boshlang’ich sinf o’qituvchisining 1,0 stavkasi uchun haftalik umumiy yuklamasi 36 soatni tashkil etadi, shundan o’quv yuklamasi – 18 soat, pedagogik yuklama – 18 soat, yuqori sinf o’qituvchisining 1,0 stavkasi uchun haftalik umumiy yuklamasi 36 soatni, shundan 20 soat o’quv yuklamasi va pedagogik yuklama - 16 (20 ) soatni tashkil etadi198.) Tarifikatsiya ro’yxatida, takidlanganidek, har bir o’qituvchining bir oylik lavozim okladi aks ettiriladi. Umumtalim maktablari pedagogik xodimlarining oylik lavozim okladlari har bir xodimning lavozimi va malaka toifasi uchun o’rnatilgan bazaviy tarif stavkasi hamda qonun bilan belgilangan Ta’lim tizimini moliyalashtirish modellarining qiyosiy tahlili Mundarija: I.KIRISH II.ASOSIY QISM 1.Ta’lim tizimini moliyalashtirishni isloh qilish masalalari 2.Talim tizimi muassasalarini moliyaviy taminlashda davlat byudjeti va boshqa manbalarning ahamiyati. Talim tizimi xarajatlarining respublika byudjeti va mahalliy byudjetlardan amalga oshirilishi 3.Talim tizimida jon boshiga (tarbiyalanuvchi, o’quvchi, talaba soniga) qarab moliyalashtirish usullarining joriy etilishi 4.Maktabgacha talim muassasalari xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirish 5.Umumtalim maktablari xarajatlarini rejalashtirish va byudjetdan moliyalashtirishning o’ziga xos xususiyatlari III.XULOSA IV.FOYDALANILGAN ADBIYOTLAR Xulosa va takliflar Islohotlar amalga oshirilmoqda. Ushbu islohotlarning asl maqsadlarini ta minlash, uning samaradorligiga erishishlik uchun nimalar qilmoq zarur?ʼ Yuqorida aytib o tilganlardan kelib chiqib, ta lim tizimini moliyalashtirish, budjet ʻ ʼ mablag laridan foydalanish samaradorligini oshirish bo yicha xulosalarimiz va ʻ ʻ takliflarimizni keltirib o tamiz. Bizning fikrimizcha, quyidagilarni amalga oshirish ʻ maqsadga muvofiq sanaladi: - budjet va avtonom tashkilotlarga kengroq vakolatlarni, jumladan moliyalashtirish va xarajatlarni boshqarish sohasida, berish orqali yangi turdagi budjet muassasasiga o tishni yakunlash; - ta lim muassasalari ʻ ʼ daromadlarining o sishini ta minlash, bu esa aholi jon boshiga ʻ ʼ moliyalashtirishning joriy qilingan moliyaviy mexanizmlari va mehnatga haq to lashning yangi tizimi samaradorligini oshirish uchun zarur; - qisqa muddatlarda, ʻ yangi talablarni hisobga olgan holda, ta lim tizimi uchun kadrlar - rahbarlar va ʼ menejerlarning malakasini oshirish bo yicha chora-tadbirlarning tayyorlanishini ʻ ta minlash; - birinchi navbatda qishloq joylarida joylashgan, kompleks yondashuv ʼ va yetarlicha uzoq vaqt talab qiladigan ta lim muassasalari tarmog ini ʼ ʻ optimallashtirish masalasini hal qilish; - kichik qishloq maktablarini qishloq aholi punktlari uchun ijtimoiy ahamiyatini inobatga olgan holda ularni subsidiyalashtirilgan moliyalashtirish mexanizmini ishlab chiqish va takomillashtirish. Faqatgina yuqoridagi vazifalar kompleks yechilgan taqdirda, ta lim muassasalarini moliyalashtirish tizimini isloh qilish bo yicha amalga ʼ ʻ oshirilayotgan chora-tadbirlar o z samarasini beradi hamda barcha o quvchilarga ʻ ʻ yashash joyi, ijtimoiy, mulkiy holatidan qat i nazar, zamonaviy ta lim ʼ ʼ standartlariga javob beradigan va O zbekiston hududlarining innovatsion ijtimoiy ʻ yo naltirilgan rivojlanish talablariga mos keladigan yuqori sifatli ta lim olish ʻ ʼ imkonini beradi. Oxirgi-yillarda mamlakatimizda ta’lim tizimiga doir bir qator islohotlar amalga oshirilmoqda. Ozbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev tomonidan parlamentga murojatida 2021-yilda maktabgacha ta’lim tizimida kutilayotgan ozgarishlar haqida ma’lumot berdi. Unda aytilishicha, 2021-yilda maktabgacha ta’lim qamrovi darajasini 65 foizga oshirilishi rejalashtirilmoqda va 2023-yilga kelib bu korsatkich 75 foizga oshirilishi rejalashtirilmoqda. Shuningdek 2021-yilda 6 yoshli bolalarni maktabga maajburiy tayyorlash tizimini yo’lga qo’yish va 82 foizini maktabga bepul tayyorlashga jalb etilishi rejalashtirilmoqda. Uzoq qishloqlarda maktabgacha ta’limni uyda berish modelini YUNESKO va Jahon banki bilan hamkorlikda yolga qoyilishi rejalashtirildi. 2021-yilda umumiy orta ta’limni rivojlantirish boyicha istiqbolli rejalar Yuqoridagi rasmda ko’rishimiz mumkinki 2021-yilda ta’lim tizimini rivojlantirish bo’yicha bir qator islohotlar amalga oshirilishi rejalashtirilmoqda. Birinchi masala sifatida bolalarning tahliliy kreativ fikrlash qobiliyatini ostirishga moljallangan darsliklarni tayyorlash va nashr qilib taqdim etishni yolga qoyish.

Ta’lim tizimini moliyalashtirish modellarining qiyosiy tahlili

Купить