Ta’limda o’zlashtirishda samarasini oshirishda psixodiagnostikaning ahamiyati - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	168.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

822 Sotish

Ta’limda o’zlashtirishda samarasini oshirishda psixodiagnostikaning ahamiyati

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA'LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI

“TA’LIM MUASSASALARIDA PSIXOLOGIK XIZMAT FANIDAN “
KURS ISHI
MAVZU : Ta ’ limda o ’ zlashtirishda samarasini oshirishda
psixodiagnostikaning ahamiyati

MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
1.1§. Psixologik xizmatning rivojlanish tarixi ............................................................................................... 5
1.2§.Psixologik xizmat haqida Nizom ......................................................................................................... 10
I BOB bo’yicha xulosa ................................................................................................................................ 11
II BOB Psixolog maslahati ........................................................................................................................... 12
2.1§ Psixologning rivojlantiruvchi va korreksion ishlari ............................................................................. 12
2.2§ Psixologik psixodiagnostika xizmat tuzilishi va uni boshqarish .......................................................... 20
II Bob bo’yicha xulosa ................................................................................................................................ 28
XULOSA ...................................................................................................................................................... 29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................................................................ 33

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: So'ngi yillarda jahon psixologiyasida psixologik
xizmatni tashkil etish muammosini o'rganishga alohida tadqiqot yo'nalishi sifatida
e'tibor qaratilmoqda. Hozirgacha psixologik tadqiqotlarda pedogog psixolog
shaxsning har tomonlama rivojlanishi uchun qo'lidan kelgan barcha ishlarni
qilishi,ijtimoiy psixologik xizmat va uning o'ziga xos xususiyatlari o'rganilgan.
Mazkur yo'nalishda psixologik xizmatni tashkil etishning turli usullari va
zamonaviy texnologiyalarini ifodalovchi zamonaviy psixologik mexanizmlarni
qo'llash hamda joriy etish masalasining muhimligiga e'tibor qaratilmoqda. Ayni
vaqtda psixologik xizmatni tashkil etish personallardagi muammolarni bartaraf
etish kabi holatlar dolzarb muammolar sifatida qaralmoqda. Bugungi kunda ta'lim
tizimlarida psixologik xizmatni joriy etish borasida olib borilayotgan qator
nazariy-ilmiy va amali -uslubiy ishlar psixologik xizmatni joriy etish va
rivojlantirish uchun ma'lum darajada asos bo'lmoqda. Ayni paytda psixologik
xizmat tizimining bugungi holati va amaliy faoliyat yo'nalishlarini har
tomonlama,chuqur tahlil qiluvchi va shu tahlillar asosida psixologik xizmatning
istiqbollarini ochib beruvchi maxsus tadqiqotlarning taqchilligi nihoyatda dolzarb
muammo bo'lib qolmoqda. Tabiiyki, mazkur muammoni bartaraf etish uchun
mamlakatimizda psixologik xizmatning joriy etilishi,bugungi holati va raqamli
iqtisodiyotni rivojlantirish istiqbollarini o'rganishga, tahlil qilishga va izohlashga
bag'ishlangan psixologik va ijtimoiy psixologik tadqiqotlaming olib borilishi davr
taqozosidir. Shundan kelib chiqqan holda, bugungi ta'lim muassassalarida,mehnat
jamoalarida bo'lajak kadrlarni har jihatdan tayyorlash bilan bog'liq psixologik
tadqiqotlaming ilmiy-tashkiliy jihatlariga va ayniqsa,ijtimoiy psixolgik muhofaza
imkoniyatlarini tadqiq qilishga oid maxsus o'tkazilgan tadqiqotlarnig sust
ekanligi;ijtimoiy psixologiya,psixologik konsultatsiya fanlarining zamonaviy
yo'nalishlari fanlarida bugungi psixologik xizmat tatbiqini qamrab oluvchi
vazifalarning aniq va batafsil belgilanmaganligini, ta'lim va mehnat
muassassalarida tashkil etilgan psixologik xizmat tajribalari misolida o'quvchi va
3

ishchi xodimlar muvaffaqiyatli -faoliyatni ta'minlashdagi ijtimoiy psixologik
muhofaza imkoniyatlarini o'rganish va kamol toptirish bilan bog'liq bugungi
O'zbekistonning o'z istiqlol va istiqbol yo'li,ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti
talablariga javob beruvchi ilmiy-amaliy tavsiyalarning ishlab chiqilmaganligi
kabilarni bugungi kunda dolzarb muammolardan biri sifatida qayd etish mumkin.
Bugungi psixologiya-fani ta va ijtimoiy taraqqiyoti an'analari bilan bog'liq
insonning amaliy psixologiyasini,uning jamiyatdagi ijtimoiy faolligi va ijtimoiy
tabiatidan ajratib bo'lmaydi.Shu nuqtai nazardan,inson omillarini va uning
jamiyatdagi ijtimoiy jarayonlarini to'g'ri va samarali boshqarish jarayoni jamiyatga
va jamiyat a'zolariga psixologik xizmat ko'rsatish muqarrarligini talab qiladi. Bu
borada iqtisod, huquq, etika, etnografiya, tarix, sotsiologiya va shu kabi barcha
fanlarning o'zaro mustahkam hamkorligi natiijasida inson psixologiyasining amaliy
muammolari hal etilishi lozim.
Kurs ishi obyeykti: O’quvhilarni kasbiy qiziqishlarini o’rganish.
Kurs ishi predmeti: O’quvchilarni kasbga tayyorlash uchun kasbning
psixologik xususiyatlari, mehnat ko’nikmalari va malakalari bilan bo’lg’usi ixtisos
egalarini qurollantirish muhim ijtimoiy vazifalardan biridir.
Kurs ishining maqsadi: O’quvhilarni o’zlarini kasbiy aniqlashlarini
faollashtirishning psixologik jabhalarini o’rganish va rivojlantirish
Kurs ishining vazifalari:
- O’quvhilarni ilmiy ma'lumotlar bilan tanishtirish:
- Kasb tanlash va shaxs xususiyatlari o‘rtasidagi bog‘liklikni asoslash;
- Kasblar psixodiagnostikasi haqida tushuncha berish;
- Shaxs psixikasining rivojlanish bosqichlarida kasbiy rivojlanish
masalalarini o’rganish.
Kurs ishining tuzulishi : kirish qismi, ikki bob, to’rt paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 1
1
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi «O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish.
4

I BOB PSIXOLOGIK XIZMAT PREDMETI
1.1§. Psixologik xizmatning rivojlanish tarixi
O’zbekistonning bugungi istiqlol va istiqbol yo’lini ifodalovchi boshqa qator
ma’ruzalari, asarlarida ham iqtisodiyot bilan ma’naviyat, inson ruhiyatining
barkamolligi, hayotning o’zaro ajralmas, bir-birini to’ldiradigan, o’zaro ta’sir, aks
ta’sir etadigan muhim omillari ekanligini , ayni paytda bugungi iqtisodiy
o’nglanish, iqtisodiy tiklanish, iqtisodiy rivojlanishni, ma’naviy o’nglanish,
ma’naviy poklanish, ma’naviy yuksalish harakatlari bilan tamomila uyg’un
bo’lishini ta’minlashning muqarrar ijtimoiy zarurat ekanligini qayta-qayta
ta’kidlaydi. Bu vazifalarning bajarilishi esa har bir shaxs va uning faoliyatini
bugungi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot tamoyillari qo’ygan talablar asosida qaror
toptirishga ko’maklashuvchi psixologik xizmat jarayonining muvaffaqiyatli tatbiq
etilishiga ham bog’liq ekanligi shubhasizdir. Zero, shaxs va uning faoliyatini har
tomonlama rivojlantirish muammosiga psixologiyaning amaliy-tatbiqiy
yo’nalishlari asosida yondashish zarurligi haqida ko’pgina olimlar o’z fikr-
mulohazalarini bildirganlar hamda bildirib kelmoqdalar.
Ayniqsa, I.V.Dubrovina va X.Y.Liymets, Yu.L.Sierdlarning ko’p yillik
tadqiqotlari natijasi o’laroq, umumta’lim maktablarida psixologik xizmatning joriy
etilishi bu boradagi MDH mamlakatlarida qo’yilgan ilk qadam ekanligini alohida
qayd etish mumkin. Qolaversa, o’zbek olimlaridan E.G’.G’oziyev,
M.G.Davletshin, G’.B.Shoumarov, B.R.Qodirov, R.Z.Gaynutdinov,
V.M.Karimova, N.A.Sog’inovlarning ham O’zbekiston o’rta, umumta’lim
maktablari va oila tizimlarida psixologik xizmatni joriy etish borasida olib
borayotgan qator nazariy-ilmiy va amaliy-uslubiy ishlari Respublikamizda
psixologik xizmatni joriy etish va rivojlantirish uchun ma’lum darajada asos
bo’lmoqda Xalq ta’limi tizimidagi va o’rta maxsus, kasb-hunar tizimidagi
psixologik xizmatning maqsadi – shaxsning har tomonlama garmonik kamoloti,
to’laqonli psixologik taraqqiyotni ta’minlovchi qulay shart-sharoitlar yaratishdan
5

iboratdir. Guruh 800 — 1000 o‘quvchiga xizmat qiladi, bir mak- (abda joylashib,
bir necha maktabga xizmat qilishi mumkin. 1985- yilda Fransiya pedagogik
psixologlarining funksiyalari aniqlab berildi. Pedagogik psixolog shaxsning har
tomonlama rivojlanishi uchun qo‘lidan kelgan barcha ishlarni qilishi kerak, bunda
u bu ishlarga o‘qituvchilarni va ota-onalami ham jalb etishi mumkin. Pedagogik
psixolog o‘z ishida lozim topsa, maktab va oila tarbiyasiga qarshi chiqishi
mumkin, deb maxsus ta’kidlangan. Ko‘pchilik Sharqiy Yevropa mamlakatlarida
maktab psixologik xizmati tuman yoki viloyat psixologik-pedagogik markazlari
shaklida tashkil etilgan. Masalan, 1980- yilda Chexoslavakiyada tarbiya masalalari
bo‘yicha modda maktab to‘g‘risidagi qommga kiritildi. Psixotogik xizmatning
asosiy mazmuni — sog‘lom shaxsning o‘sishini ta’minlash, shaxs rivojlanishidagi
turli qiyinchiliklami korreksiya qilish (tuzatish), kasb tanlash muammolarini
o‘rganish va hal qilishga turtki berishdir. Chexoslavakiyadagi psixolog
maslahatchining asosiy vazifasi psixodiagnostik faoliyatdan iboratdir. Sobiq sovet
psixologiyasida bolalar tarbiyasi va ta’limida psixologiyadan foydalanish borasida
urinishlar pedologiya doirasida vujudga keldi. Pedologiya rivojlanayotgan va
o‘sayotgan shaxsning barcha biologik va ijtimoiy xususiyatlarini qamrab oluvchi
fandir. 1936- yilda pedologik qarashlarni to‘xtatish haqida qaror qabul qilindi, shu
bilan birga ms psixologlari amalga oshirayotgan bola psixologiyasidagi ijobiy
izlanishlar ham to‘xtab qoldi. Faqat 1960- yillarning oxiriga kelib, psixologlaming
maktab ishida amaliy ishtirok etishi qayta tiklandi. 1984- yilda Moskvada
"Psixologik xizmat muammolari bo‘yicha I umumittifoq anjumani bo‘lib o‘tdi.
Anjumanda maktabda psixologik xizmat seksiyasi ham ish olib bordi. Sobiq
Ittifoqda birinchi bo‘lib Estoniyada 1975- yilda maktabda psixologik xizmat
tashkil etildi. Eston psixologlari «tarbiyasi qiyin» o‘smirlar uchun maxsus
maktablarda ish olib bordilar. Rossiyada 1982- yilda maktablarda psixolog shtati
ochildi. Iqtidorli olima I.V.Dubrovina psixologik xizmatning rivojlanishiga ulkan
ulush qo‘shgan, u ushbu mavzuda doktorlik dissertatsiyasini yoqlagan va bir
qancha asarlar muallifi hisoblanadi. 1989- yilda 0 ‘zbekistonda amaliyotchi
psixologlaming yetishmayotganligi sababli Nizomiy nomli TDPUda amaliyotchi
6

psixologlar tayyorlash fakulteti ochildi. 0 ‘zbekistonda psixologik xizmatning
rivojlanishida olimlardan M.G.Davletshin, E.G‘. G ‘oziyev, B,R. Qodirov «Ta’lim
tizimida va ishlab chiqarishda psixologik xizmatni tashkil etishning psixologik
xususiyatlari» mavzusida doktorlik dissertatsiyasini yoqlagan. Psixologik xizmatni
3 nuqtayi nazardan qarab chiqish mumkin: 1. llmiy nuqtayi nazar. 2. Tashviqot
nuqtayi nazar. 3. Amaliy nuqtayi nazar. Faqat mana shu nuqtayi nazarlarning
birligigina psixologik xizmat predmetini tashkil etadi. Ilmiy nuqtayi nazar
psixologik xizmatning metodologik muammolarini ishlab chiqishni nazarda tutadi.
Bu yo‘nalish ijrochilarining asosiy vazifasi maktab psixologik xizmatida ishning
psixodiagnostik, psixokorreksiya va rivojlantiruvchi metodlarini ishlab chiqish va
nazariy asoslashga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlarni o‘tkazishdan iborat.
Tashviqot nuqtayi nazari xalq ta’limi xodimlarining psixologik bilimlardan
foydalanishini nazarda tutadi. Bu yo‘- nalishda pedagoglar, metodistlar va
didaktlar asosiy harakatlantiruvchi shaxslar bo‘lib maydonga chiqadi. Xizmatning
amaliy nuqtayi nazarini maktab psixologlari amalga oshiradilar, ulaming vazifasi
— u yoki bu aniq vazifani hal qilish uchun ota-onalar, o‘qituvchilar, sinf jamoasi,
bolalar bilan ish olib borishdan iborat. Hozirgi bosqichda psixologik xizmat
faoliyatining 2 yo‘- nalishi: dolzarb va kelajak yo‘nalishlari mavjud. Dolzarb
yo‘nalish o‘quvchilar ta’lim-tarbiyasidagi qiyinchiliklar, ular xulq-atvoridagi,
muloqotdagi va shaxsi shakllanishidagi muammolarni hal q ilishga qaratilgan.
Kelajak yo‘nalishi har bir bola individualligini rivojlantirishga, jamiyatda
yaratuvchanlik hayotiga psixologik tayyorlikni shakllantirishga qaratilgan.
Psixolog pedagogik jamoa faoliyatiga har bir o‘quvchi shaxsi garmonik rivojlanish
imkoniyatlari haqida asosiy psixologik g‘oyani olib kiradi. Ikki yo'nalish ham bir-
biri bilan bog‘liq. Kollejlar va akademik litseylardagi psixologik xizmat o‘rta
maxsus ta’limining zaruriy tarkibiy qismidir. Bu xizmatning zaruriyligi kollejva
akademik litsey ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Har bir o‘quvchida hayotga ijodiy
munosabat va individual xususiyatlaming taraqqiyoti ta’minlaganligini psixologik
xizmat to‘g‘ri tashkil etilgan deyish mumkin. Psixolog o‘zining inson xulq-atvori
va ruhiy faoliyati, ruhiy taraqqiyotning yosh qonuniyatlari haqidagi kasbiy
7

bilimlariga, ulaming o‘quvchilar va kattalar, tengdoshlari bilan o‘zaro munosabat
xususiyatlariga, o‘quv-tarbiya jarayonini tashkil etishga bog‘liqligiga tayanib,
bolaga individual yondashuv imkoniyatlarini ta’minlaydi, uning qobiliyatlarini
aniqlaydi, normadan chetlashishlarning bo‘lishi mumkin bo‘lgan sabablarini
psixologik-pedagogik korreksiya qilish yo'llarini aniqlaydi. Bu bilan psixologik
xizmat maktabda o‘quv tarbiya ishining mahsuldorligini oshirishga, ijodiy faol
shaxsni shakllantirishga imkon beradi. Psixologik xizmat uch asosiy bo‘g‘indan
tuzilgan: — aniq o‘quv muassasasida ishlaydigan bolalar amaliy psixologi; —
tuman xalq ta’limi qoshidagi tashxis markazi psixologi; — respublika kasb-
hunarga yo‘naltirish va psixologikpedagogik tashxis markazi psixologi. Psixologik
xizmat xodimlari barcha muammolarni hal qilishda, bolani har tomonlama va
garmonik rivojlanish vazifalariga va uning qiziqishlariga tayanadilar. Amaliyotchi
psixolog o‘z faoliyatini pedagogik jamoa va ota-onalar bilan yaqin aloqada amalga
oshiradilar. Psixologik xizmat o‘z faoliyatida tibbiy, defektologik va boshqa
xizmat turlari bilan, bola tarbiyasida yordam ko‘rsatuvchi jamoatchilik xodimlari
bilan yaqindan ish olib boradi. Barcha mutaxassislar bilan munosabat tenglik
asosida va fikrlarning bir-birini o‘zaro to‘ldirishi asosida quriladi. 0‘rta maxsus,
kasb-hunar tizimidagi psixologik xizmatning maqsadi — shaxsning har tomonlama
garmonik kamoloti, In'laqonli psixologik taraqqiyotni ta’minlovchi qulay
shartsharoitlar yaratishdan iboratdir. Psixologik xizmatda tadqiqot va ta’sir
o'tkazish obyekti bo'lib, maktabgacha yoshdagi bolalar, o‘quvchilar, maxsus o'quv
yurti va oliy maktab, kollej talabalari, o‘quvchilar, ola-onalar hisoblanadi, ularni
alohida yoki guruhiy shaklda tatqiq qilish mumkin. Psixologik xizmatning
mazmuni: a) psixoprofilaktika; b) psixologik maorif va ma’rifat; d)
psixodiagnostika; c) psixik rivojlanitirish va psixokorreksiya; 0 psixologik
maslahat. Psixologik xizmat haqida Nizom 1996- yili Xalq ta’limi Va/iri
tomonidan tasdiqlangan. 2001- yilda bu Nizomga o'zgartirish kiritildi. Psixologik
xizmat metodlari turli tuman bo‘lishi mumkin: a) xalq ta’limi va o‘rta maxsus
kasb-hunar ta’limi xodimlari, o‘quvchilar, talabalar bilan ma’ruzalar turkumi va
trening mashg‘ulotlari o‘tkazish va aholining psixologik madaniyatini o'stirish
8

maqsadida; b) ilmiy ommabop adabiyotlami yaratish va ularni tarqatish; d)
ommaviy axborot vositalarida ehiqishlar; e) psixodiagnostik tadqiqotlar o'tkazish,
metodikalar ishlab chiqish (test savol varaqasi, tajriba, kuzatish, suhbat va
boshqalar); f) psixologik maslahat berish; g) psixologik konsiliumlar o‘tkazish; h)
ta’lim va tarbiya beruvchi dasturlardan loydalanib psixodrama, psixokorreksion
treninglami amalga oshirish; i) psixologik tadqiqot obyektining psixologik
xususiyatlarini hisobga olgan holda o‘quv dasturi, o‘quv tarbiya rejalarini tahlil
qilish va hokazolar. Psixologik xizmat haqidagi Nizom 6 bo‘limdan iborat.
Ular:
1. Umumiy qoidalar.
2. Psixoprofilaktik ishlar.
3. Psixodiagnostik ishlar
4. Rivojlantiruvchi va korreksion ishlar.
5. Psixolog maslahati.
6. Psixologik xizmat xodimlarining mas’uliyati.
Umumiy qoidalar quyidagi bandlarni o‘z ichiga olgan. 1. Psixologik xizmat
xalq ta’limi va oliy o‘rta maxsus ta’lim tizimining muhim tarkibiy qismi
hisoblanadi. 2. Psixologik xizmat mutaxassislari barcha muammolarni hal qilishda
har qaysi shaxsning (pedagog, o‘quvchi, talaba, ota-ona) manfaati va uning har
tomonlama garmonik rivojlanishidan kelib chiqqan holda yondashadi. 3.
Psixologik xizmat mutaxassislari o‘z faoliyatlarini tibbiyot xodimlari, defektologik
xizmat, muhofaza qilish tashkilotlari, muayyan komissiyalar, balog‘atga yetmagan
o‘smirlar inspeksiyasi, ota-onalar qo‘mitasi, ishlab chiqarish jamoasi, jamoatchilik
bilan uzviy aloqada amalga oshiradilar. Amaliyotchi psixologlar o‘qituvchiga
berilgan barcha imtiyozlardan foydalanish huquqiga ega. Ularning mehnat ta’tili
muddati barcha o‘qituvchilar bilan barobardir. 0 ‘quvchilar soni 500 gacha bo‘lgan
maktablarda 1 shtat birligi psixolog ishlashi zarur. Kasb-hunar kollejlarida
o‘quvchilar soni 250 ta bo‘lsa, 1 shtat birligi psixolog ishlashi kerak. Bog£chalarda
har 2 bog‘chada 1 psixolog ishlashi maqsadga muvofiq. Oliy va o‘rta maxsus, xalq
ta’limi tizimidagi psixologlaming faoliyati, psixologik maslahat va
9

muammolaming ijtimoiy-psixologik faol usullari, psixokorreksion, psixotashxis,
ijtimoiy, pedagogik, bolalar psixologiyasi sohalari bo‘yicha umum psixologik
tayyorgarlik olgan, psixologik ixtisosga ega bo‘lgan mutaxassislar tomonidan
amalga oshiriladi.
1.2§.Psixologik xizmat haqida Nizom
Kollejlar va akademik litseylardagi psixologik xizmat o‘rta maxsus
ta’limining zaruriy tarkibiy qismidir. Bu xizmatning zaruriyligi kollejva akademik
litsey ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Har bir o‘quvchida hayotga ijodiy munosabat va
individual xususiyatlaming taraqqiyoti ta’minlaganligini psixologik xizmat to‘g‘ri
tashkil etilgan deyish mumkin. Psixolog o‘zining inson xulq-atvori va ruhiy
faoliyati, ruhiy taraqqiyotning yosh qonuniyatlari haqidagi kasbiy bilimlariga,
ulaming o‘quvchilar va kattalar, tengdoshlari bilan o‘zaro munosabat
xususiyatlariga, o‘quv-tarbiya jarayonini tashkil etishga bog‘liqligiga tayanib,
bolaga individual yondashuv imkoniyatlarini ta’minlaydi, uning qobiliyatlarini
aniqlaydi, normadan chetlashishlarning bo‘lishi mumkin bo‘lgan sabablarini
psixologik-pedagogik korreksiya qilish yo'llarini aniqlaydi. Bu bilan psixologik
xizmat maktabda o‘quv tarbiya ishining mahsuldorligini oshirishga, ijodiy faol
shaxsni shakllantirishga imkon beradi. Psixologik xizmat uch asosiy bo‘g‘indan
tuzilgan: — aniq o‘quv muassasasida ishlaydigan bolalar amaliy psixologi; —
tuman xalq ta’limi qoshidagi tashxis markazi psixologi; — respublika kasb-
hunarga yo‘naltirish va psixologikpedagogik tashxis markazi psixologi. Psixologik
xizmat xodimlari barcha muammolarni hal qilishda, bolani har tomonlama va
garmonik rivojlanish vazifalariga va uning qiziqishlariga tayanadilar. Amaliyotchi
psixolog o‘z faoliyatini pedagogik jamoa va ota-onalar bilan yaqin aloqada amalga
oshiradilar. Psixologik xizmat o‘z faoliyatida tibbiy, defektologik va boshqa
xizmat turlari bilan, bola tarbiyasida yordam ko‘rsatuvchi jamoatchilik xodimlari
bilan yaqindan ish olib boradi. Barcha mutaxassislar bilan munosabat tenglik
asosida va fikrlarning bir-birini o‘zaro to‘ldirishi asosida quriladi. Psixolog
maslahati Psixologik xizmat faoliyati o‘quvchilar aqliy taraqqiyoti va shaxsiy
10

xususiyatlarini tashxis qilishga, ta’lim-tarbiyadagi xatoliklaming psixologik
sabablarini aniqlashga qaratilmasdan, balki bunday xato va kamchiliklarni
yo‘qotish va oldini olishga qaratiladi. Bundan psixologning aniqlangan
chetlashishlarni korreksiya qilishda faol ishtirok etish zarurligi kelib chiqadi. 2
I BOB bo’yicha xulosa
Bu to’g’ridan to’g’ri maslahat berish deb ataladi. Ba’zan
o’quvchilarga va ota-onalarga o’qituvchilarning u yoki bu
muammolari bo’yicha maslahat beradi, bu bavosita maslahat
berishdir, bunda ma’lum oidalarga amal qilishga to’g’ri keladi.
Maslahatberish markazida har doim psixolog va maslahat
berilayotgan shaxsning o’zaro ta’sir jarayoni, ular orasida
ishonchli o’zaro munosabatni o’rnatish yotadi.
Bunda psixolog – maslahat beruvchi, o’qituvchi, ota-ona –
maslahat beriluvchi, o’quvchi mijoz rolida bo’ladi. Lekin
psixologik maslahat o’zi nimaligi va aynan nima haqida
maslahat berish haqida yagona tushuncha yo’q,umumiy
masalaga qarab muommoga qarab maslahat beriladi yani
ijobiy tarafga yo’naltirib yuboriladi. Kollejlardagi yoki
akademik litseylardagi psixolog ishi bir-biridan tubdan farq
qiladi. Psixolog aniq o’quv muassasasidagi o’qituvchilar va
2
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi «O'zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish.
11

o’quvchilar orasidagi munosabatning ijobiy va salbiy
tomonlarining, rivojlanadigan ijtimoiy muhitning ichida
bo’ladi.U har bir o’quvchi yoki o’qituvchining o’zinigina emas,
shaxslararo munosabatning murakkab sistemasini ham
ko’radi, boshqa ish turlari bilan birgalikda vaziyatni hal qiladi
o’z
sohasini yaxshi biluvchi psixolog mutaxassisning sifatlari
quyidagicha namoyon bo’ladi.O’quvchi muammolari bo’yicha
ularning hamkorligi bilimlarining birikuviga imkon beradi va
muammolarni hal qilish uchun keng ijodiy imkoniyatlar
yaratadi,maslahat berishning asosiy ahamiyati ana shunda. -
Psixolog o’quvchilar va talabalarning psixologik xususiyatlari,
ularning qiziqishi, mayli, ilk iqtidori kabilarni
o’rganadi, mutaxassis va etuk shaxs sifatida shakllanishiga
yordam ko’rsatadi.
II BOB Psixolog maslahati
2.1§ Psixologning rivojlantiruvchi va korreksion ishlari
Psixologik xizmat faoliyati o‘quvchilar aqliy taraqqiyoti va shaxsiy
xususiyatlarini tashxis qilishga, ta’lim-tarbiyadagi xatoliklaming psixologik
sabablarini aniqlashga qaratilmasdan, balki bunday xato va kamchiliklarni
yo‘qotish va oldini olishga qaratiladi. Bundan psixologning aniqlangan
chetlashishlarni korreksiya qilishda faol ishtirok etish zarurligi kelib chiqadi.
Psixologik xizmat faoliyati bolalar, yosh va pedagogik psixologiya,
12

psixokorreksiya, psixologik maslahat sohasida umumiy psixologik va maxsus
psixologik bilimlar olgan mutaxassislar tomonidan amalga oshiriladi. Psixologik
xizmatga jalb qilingan pedagoglar bu mutaxassislikni olish uchun maxsus qayta
tayyorgarlikdan o‘tishlari lozim. Psixologning maslahat berish rejasida quyidagi
ishlar o‘z aksini topishi zarur: 1. Bolalar, o‘qituvchilar, talabalar ta’lim va tarbiyasi
bilan sluig‘ullanuvchi barcha shaxslarga, jumladan, ma’muriyat (dircktor, rektor,
mudir) o‘qituvchilar, murabbiylar, ota-onalar, ijtimoiy va jamoatchilik tashkilotlari
xodimlariga aniq, yaqqol masiahatlar berish. 2. Ta’lim, taraqqiyot, tarbiya, kasb
tanlash va turmush iiurish, o‘zaro munosabat, muomala va muloqot sirlari,
tengdoshlar va voyaga yetmaganlar munosabati, masalan, dunyoqarash, qobiliyat,
iqtidor muammolari yuzasidan individual, guruhiy, jamoaviy tarzda masiahatlar
uyushtirish. 3. Ma’muriyat, bolalar, o‘quvchilar hamda talabalar va ota-onalarga
ularning ruhiy o‘sishi xususiyatlariga oid ma’lumotlar berishi, farzand asrab olish,
onalik va otalikdan mahrum qilish ishlarida qatnashish, tashkilotlaming
g‘amxo‘rlik va vasiylik to‘g‘risidagi qabul qilgan qarorlariga munosabat bildirishi
lozim. 4. Ota-onalarga bolaning ruhiy rivojlanishi xususiyatlarini shaxs sifatida
shakllanishi, o‘zaro munosabat maqomlari, bunda farzandlaming yoshi, jinsi,
individual-tipologikxususiyatlari muammosi bo‘yicha ilmiy-amaliy masiahatlar
beradi. 5. Maktab o‘quvchilari, o'rta maxsus va kasb-hunar kolleji hamda
akademik litsey talabalariga ularning imkoniyati, istiqboli to‘g‘risida ilmiy-amaliy
xususiyatga molik masiahatlar berish: yoshlarni saralash, tanlash, kasbga yaroqlilik
darajasini aniqlash, tanlov komissiyasida maslahatchi sifatida ishtirok etish.
Mazkur ishlar o‘quvchilami maktab, kollej va litseylarda «‘qitish davomida
psixologik-pedagogik jihatdan chuqurroq o ‘rganishga yo‘naltirilgan b o ‘lib,
ularning individual xususiyatlarini, ta’lim-tarbiyadagi nuqsonlarning sabablarini
aniqlashga moijallangandir. Tashxis ishlari guruhiy yoki individual tarzda
o‘tkaziladi. Bu asnoda amaliy psixolog quyidagi vazifalarni bajaradi. Yosh davr
taraqqiyoti mezonlariga muvofiqligini aniqlash maqsadida psixolog bolalar,
o‘quvchilar, maxsus maktab o‘quvchilarini, akdemik litsey va kasb-hunar
kollejlari, oliy o‘quv yurti talabalarini psixologik tekshiruvdan o‘tkazadi, ularning
13

bilim saviyalarini belgilaydi. 0 ‘quvchilarning kasbiy yaroqliligini tashxis qiladi,
ularning shaxs xislatlari, irodaviy sifatlari, his-tuyg‘ulari, o‘zini-o‘zi boshqarish
imkoniyati, intellektual darajasini tekshiradi. Maslahat berish ishlari-amaliyotchi
psixologning asosiy faoliyat turlaridan biridir.
Maslahat berish ishlari o‘qituvchilar, o‘quvchilar, ota-onalar uchun olib
boriladi. Maslahat berish ishlari individual va guruhiy bo‘lishi mumkin.
Amaliyotchi psixologlar ish tajribasini umumlashtirish shuni ko‘rsatadiki,
o‘qituvchilar ko‘pincha psixologga quyidagi muammolar: turli fanlar bo‘yicha
o‘quvchilarning o‘zlashtirishdagi qiyinchiliklar, bolalarning o‘qiy olmasligi va
o‘qishni istamasligi, guruhda nizoli vaziyatlar, shaxsiy pedagogik ta’sirning natija
bermasligi, har xil yoshdagi bolalarning tengdoshlari orasida oila muloqoti va
bolalar jamoasining shakllanishi, kasbiy malakalarini oshirish yo‘llari,
o‘quvchilarning qobiliyatlari, layoqatlari, qiziqishlarini aniqlash va rivojlantirish
yo‘llari, o‘quvchilar bilan kasbga yo‘naltirish ishlarini olib borish bo‘yicha
murojaat qiladilar. Amaliyotchi psixologga o‘qituvchilar ham murojaat qiladilar:
— kattalar va tengdoshlari bilan o‘zaro munosabayaxshilash masalalari, o‘z-o‘zini
tarbiyalash, kasbiy va shaxsiy o‘z-o‘zini bilish, aqliy mehnat va xulq-atvor
madaniyati va boshqa muammolar bo‘vie ha maslahat so‘raydilar. Psixolog
o‘quvchilar bilan bevosita aloqada ularda vujudga kelgan muammolarni hal
qiladilar.
Bu to‘g‘ridan to‘g‘ri maslahat berish deb ataladi. Ba’zan o‘quvchilarga va
otaonalarga o‘qituvchilarning u yoki bu muammolari bo‘yicha maslahat beradi, bu
bavosita maslahat berishdir, bunda ma'lum qoidalariga amal qilishga to‘g‘ri keladi.
Maslahat berish markazida har doim psixolog va maslahat berilayotgan shaxsning
o‘zaro ta’sir jarayoni, ular orasida ishonchli o‘zaro munosabatni o‘rnatish yotadi.
Bunda psixolog — maslahat bemvchi, o‘qituvchi, ota-ona — maslahat beriluvchi,
o‘quvchi mijoz rolida bo‘ladi. Maslahat berish — psixologik xizmatning asosiy
yo‘nalishlaridan biridir. Lekin psixologik maslahat o‘zi nimaligi liaqida yagona
tushuncha yo‘q.
14

Kollejlardagi yoki akademik lilseylardagi psixolog ishi bir-biridan tubdan farq
qiladi. Psixolog aniq o‘quv muassasadagi o‘qituvchilar va o‘quvchilar orasidagi
munosabatning ijobiy va salbiy tomonlarining, rivojlanadigan ijtimoiy muhitning
ichida bo‘ladi. U har bir o4|uvchi yoki o‘qituvchining o‘zinigina emas, shaxslararo
munosabatning murakkab tizimini ham ko‘radi, boshqa ish turlari bilan birgalikda
vaziyatni hal qiladi. Psixologik xizmatning ushbu yo‘nalishi psixologdan inson
shaxsi va individualligini tarkib toptirish jarayonida faol ishtirok etishni taqozo
qiladi. Xalq ta’limi tizimidagi psixologning vazifasi psixologik xizmatni muayyan
holda mezonga asoslanib tashkil qilishdan iborat bo‘lib, yosh, davr xususiyatlariga
binoan psixikaning rivojlanishi, shaxsning shakllanishi qonuniyatlarini amaliyotga
tatbiq etadi, o‘qituvchilar jamoasiga bolalar, o‘quvchilar va talabalar ta’lim va
tarbiyasini individuallashtirishda yordamlashish, ularning qobiliyati, maylini o‘sish
darajasiga qarab o‘qituvchilarga korreksion ishlarni amalga oshirishda
ko‘rsatmalar beradi. Psixologik xizmatning ushbu yo‘nalishida alohida ahamiyat
kasb etadigan narsa bu bolalar, o ‘quvchilar, talabalar o‘sishida kechikish, ularda
xulqning buzilishi, ta’limda o‘zlashtirishning yomonlashuvi kabilarni o'rganish
hisoblanadi. Amaliy psixolog bolalar, o‘quvchilar, talabalaming psixik
taraqqiyotdagi, xulq-atvor muomalasidagi nuqsonlar va hamda kamchiliklarni asta-
sekin tuzatish, korreksiya qilish dastorini ishlab chiqaradi va amaliyotga uni tatbiq
etadi.
Buning uchun ular bilan maxsus mashg‘ulotlar o‘tkazadi, ijodiy qobiliyatlami
o'stirish maqsadida treninglar olib boradi. Korreksion faoliyatning psixologik
qismi mutaxassislar tomonidan amalga oshiriladi. Mazkur ishning pedagogik jihati
esa psixologning pedagoglar, ota-onalar bilan hamkorligida o'tkaziladi va butun
mas’uliyat uning zimmasiga tushadi. Rivojlantiruvchi va korreksion ishlar
psixolog tomonidan liar xil shakllarda, vaziyatlarda hal qilinadi: a) amaliy
psixologning maxsus ishi; b) mashg‘ulot ayrim bolalar, o‘quvchilar, talabalar
guruhiga tarbiyaviy ta’sir o‘tkazishga yo‘naltirilgan bo‘ladi; d) ota-onalar
pedagogik jamoa ishtirokida tarbiyaviy (adbirlar tarzida mashg‘ulotlar olib borish
nazarda tutiladi. Rivojlantiruvchi psixokorreksion ishlar dasturini shunday luzish
15

kerakki, unda korreksion ishga jalb qilinuvchilar guruhining qadriyatga
yo‘nalganligi, etnopsixologik va etnomadaniyat xususiyatlari hisobga olinishi
lozim. 1.5. Psixologning psixoprofilaktik ish lari Amaliyotchi psixologlar ish
tajribasini tahlil qilib, biz psixologik xizmat doirasida alohida diagnostik ish,
alohida korreksion ish haqida gapirish mumkin emas degan xulosaga keldik.
Psixologik xizmatda diagnostik — rivojlantiruvchi yo‘nalishlar ishning
yagonayo‘nalishlaridir. D.B. Elkoninning ta’kidlashicha, bolalarni tanlash uchun,
aniqlangan chetlashishlarni tuzatish maqsadida psixik taraqqiyotni nazorat qilishga
yo‘naltirilgan maxsus tashxis zarur. Taraqqiyotda bo‘- lishi mumkin bo‘lgan
chetlashishlarni ertaroq tuzatish uchun psixik taraqqiyotni nazorat qilish kerak.
Amaliyotchi psixolog laqatgina tashxis qo‘yish bilan cheklanmasdan, keyingi
rivojlanish dasturini ishlab chiqadi, o‘zi bergan tavsiyalarning bajarilishini nazorat
qiladi, korreksion va rivojlantiruvchi ishlarni o‘zi ham olib boradi. Amaliyotchi
psixologning diagnostik-korreksion ishi murakkab faoliyat turlaridan biri bo‘lib,
maxsus psixologik tayyorgarlikni talab qiladi. Amaliyotchi psixologning
diagnostikkorreksion faoliyati murakkab, javobgarlikni talab qilishi bilan birga
kam ishlangandir. I.Shvansara shaxs taraqqiyotini tashxis qilishning bosqichli
eksperimentalpsixologik nuqtayi nazarini taklif etadi. Bu bosqichlar quyidagilar: 1.
Psixologga rasmiy iltimos. 2. Psixologik muammoni aniqlash. 3. Tadqiqot
metodini tanlash. 4. Psixologik tashxis qo‘yish. 5. Amaliy tavsiyalar. Psixologning
rasmiy iltimosga javob tarzidagi ishini birinchi nuqtayi nazar sifatida psixologning
yoki bu tarbiyasi qiyin o‘quvchiga nibatan o‘qituvchining ma’lum ijtimoiy talabiga
javobini ko‘rsatish murnkin. Bu holda o‘quvchiga «tarbiyasi qiyin» tashxisi
(diagnozi) o‘qituvchilar, tibbiyot xodimlari, voyaga yetmaganlar ishi bo'yicha
nazorat xodimlari tomonidan qo‘yilgan boMadi. Psixologning vazifasi —
qiyinchiliklaming sabablarini aniqlash va ularga mos tuzatish (korreksiya)
metodlarini topishdan iborat. Psixoprofilaktik ish — amaliyotchi psixologning eng
kam ishlangan faoliyat turlaridan biri hisoblanadi. Psixoprofilaktika muammolari
ko‘proq Amerika adabiyotlarida aks etgan. Psixoprofilaktikada uch bosqich ajratib
ko‘rsatiladi. Birinchi bosqich dastlabki profilaktika deb ataladi. Bu bosqichda
16

psixolog sog‘lom bolalar bilan ishlaydi yoki maktabdagi barcha o‘quvchilarni
qamrab oladi. Ko‘pchilik mualliflaming ta’kidlashicha, maktab ruhiy sog‘liq
profilaktikasi uchun qulay hisoblanadi. Ular maktab psixologlarini dastlabki
profilaktikani o‘tkazadigan mutaxassislar deb tan oladilar. Ikkinchi bosqich
profilaktika m uam m olari mavjud bolalarga qaratiladi. Uning maqsadi —
bolaning o‘qishi va xulq-atvoridagi qiyinchiliklami iloji boric ha ertaroq aniqlab,
ulami yo‘qotishdan iboratdir. Ikkinchi bosqich ota-onalar va o‘qituvchilarga
maslahat berishni ham o‘z ichiga oladi (bolaning o‘qishi o‘zgarishi uchun ta’lim
uslubini o‘zgartirish). Uchinchi bosqich. Psixolog o‘qishdagi va xulq-atvordagi
yaqqol ko‘rinib turadigan muammolari bor bolalarga o‘z diqqatini qaratadi.
Profilaktikaning dastlabki maqsadi — jiddiy psixologik qiyinchiliklami va
muammolami yo‘qotish va tuzatishdan iborat. Psixolog bola bilan alohida ishlaydi.
Maktab psixologining asosiy kuchi uchinchi bosqichga, ya’ni «tarbiyasi qiyin»
bolalarga qaratiladi va o‘quvchilaming asosiy qismi psixolog e’tiboridan chetda
qolib ketadi. Hozirgi Amerika psixologlari maktablardagi psixologik xizmatni
ruhiy sog‘liq xizmati sifatida faoliyat ko‘rsatishning tarafdori bo‘lib chiqmoqdalar.
Psixoprofilaktika amaliyotchi psixolog faoliyatining maxsus turi bo‘lib,
maktabdagi barcha o‘quvchilar uchun shart-sharoitlami yaratishdan iborat.
Shunday qilib, psixolog profilaktik ishining asosiy vazifalari quyidagilar. 1. Har
bir yosh bosqichida insonning shaxs sifatida shakllanishi, aqlan barkamollikni
ta’minlashning oqilona shartsharoitlarini yaratish; 2. Shaxs kamoloti va intellektual
taraqqiyoti bo‘sag‘asida vujudga kelishi mumkin bo‘lgan psixologik nuqson va
muammolami o‘z vaqtida oldini olish hisoblanadi. 1.6. Psixologik xizmat
mahsuldorligining sharoitlari Ta’lim-tarbiya jarayonida o‘quvchilarga individual
yondashuv zarurligi hamma tomonidan tan olingan, lekin undan amalda kam
foydalaniladi. Bunga maktabda o‘qituvchilaming bola haqida ko'p gapirishlari dalil
bo‘ladi. Chunki maktabda o‘quvchining qobiliyatlari, shaxsning asosiy xislatlari
haqida chuqur va har tomonlama ma’lumot beradigan mutaxassis yo‘q. Ta’lim-
tarbiyadagi individual yondashuv, bolani boshqalardan ajratib alohida o‘qitishni
bildirmaydi, balki shaxsning u yoki bu xislatlarining shakllanishida maxsus
17

sharoitlarni hisobga olish, har bir o‘quvchining individual psixologik
xususiyatlarini ilmiy asosda tushunishni anglatadi. Psixologiyada shaxsning
individual xususiyatlari deganda bir shaxsni ikkinchi shaxsdan farqlaydigan
xususiyatlar tushuniladi. Individual yondashuvning vazifasi — rivojlanishning
individual usullarini aniqlash, bolaning imkoniyatlarini har bir shaxsning faolligini
ta’minlashdan iborat. Bu nuqtayi nazardan olganda individual yondashuv faqatgina
«tarbiyasi qiyin» bolalarga emas, barcha o‘quvchilarga ham zarurligi tushunarli
bo‘ladi. Kollej psixologlari bu usulni u yoki bu shaklda qo‘llaydilar, chunki bu
ko‘zga tashlanib turgan qiyinchiliklar bilan birgalikda, bola shaxsiy
taraqqiyotining ba’zi yashirin nuqsonlarini ham topishga yordam beradi. Bunday
diagnostik ishning asosiy maqsadi — o‘quvchi psixik taraqqiyotining umumiy
holatini bilishdan iborat. Bunday ko‘p qirrali va to‘liq tashxis natijalari psixolog
uchun ham, ota-onalar, o‘qituvchilar uchun ham «tarbiyasi qiyin» bola bilan olib
boriladigan tuzatish va rivojlantirish ishlarining yo‘llarini aniqlash imkonini
beradi. Bu usul yutuqlar bilan birga kamchiliklarga ham ega Bu usulni qo‘llash
juda ko‘p vaqtni olganligi uchun, uni amalga oshirishning har doim ham iloji
bo‘lmaydi. Negaki, uzoq vaqt davomida nafaqat psixolog, balki «tarbiyasi qiyin»
o‘quvchi ham charchaydi, tekshiruvda ishtirok etishdan bosh tortadi, topshiriqlami
o‘zi sezmagan holda nomiga bajaradi. Tajribadan ma’lum bo‘lishicha, ayniqsa,
og‘zaki metodikalar qanchalik to‘liq bolm asin, qiyinchilik tug‘diradi. Bundan
tashqari bunday metodikalar shaxsni to‘liq xarakterlash uchun yetarli bo‘lmaydi.
Rasmiy iltimosga qanday munosabatda bo‘lish kerak? Kollej psixologi javob
beradigan birinchi savol mana shu. Rasmiy iltimosga ikki xil munosabat, ikki
xilma-xil ish uslubi mavjud. Birinchisi, rasmiy iltimosga o‘ziga xos bo‘lmagan
javob qaytarishdir. Bu ikki usul bilan amalga oshiriladi. Birinchidan, rasmiy
talabga javob tarzida (uning mazmuniga bog‘liq bo‘lmagan holda) psixodiagnostik
metodlar to‘plami qo‘llaniladi. Ikkinchidan, rasmiy talabga o‘ziga xos javob
qaytarishning usuli bo‘lib, mashhur amerikalik psixolog K.Rodjers psixologiya
fani va amaliyotiga kiritgan psixologik ish to‘g‘ri hisoblanadi. Uning fikricha,
«tarbiyasi qiyin» bola bilan ishlash uchun, rasmiy talabning mazmuni
18

qiyinchiliklar sabablarini tushunishga teng, lekin bu muhim ahamiyatga ega emas.
Bola shaxsini rivojlantiradigan shunday sharoit yaratish kerakki, bu sharoit uni
xulq-atvoming salbiy shakllaridan voz kechishga va yangi ijobiy shakllarini
yaratishga majbur qilsin. Rasmiy iltimosga o‘ziga xos bo‘lmagan javob
qaytarishga teskari uslub — bu rasmiy talabga qat’iy mos tushadigan diagnostik
metodikalarni tanlashdan iborat: masalan, yomon o‘zlashtirish haqida shikoyat
tushganda, birinchi navbatda bilish jarayonlarining taraqqiyoti tahlil qilinadi.
Bunday tashxis o‘zlashtirmaslik sabablarini aniqlay olmasagina, boshqa
ko‘rsatkichlar qaraladi. Tashxis natijalariga mos ravishda, ko‘pincha trening turida
amalga oshiriladigan tuzatish ishlari olib boriladi. Masalan, xotira kuchsiz
rivojlanganda, uni maxsus mashq qildirish maqsadga muvofiq, ixtiyoriylik yetarli
darajada rivojlanmaganda, uni shakllantirishning maxsus dasturlari kiritiladi. 1.7.
Psixologik — pedagogik konsilium Psixoprofilaktik ishlarning usullaridan biri
pedagogik psixologik konsiliumni tashkil etishdir. Yu.K.Babanskiyning
ta’kidlashicha, o‘quvchilami o‘rganishni yaxshi yoMga qo‘yish uchun, toliq yozma
tavsifnomalar yozishdan ko‘ra sinf o‘qituvchilarining o‘quvchilar haqidagi
fikrlarini jamoa bo‘lib muhokama qilish, sinfga va o‘quvchilarga individual
yondashuv rejalarini ishlab chiqish yaxshi natijalar beradi. Pedagogik konsiliumda
psixologning vazifasi — o‘quvchi intellektual taraqqiyotini baholashda
o‘qituvchilarga har xil tomondan yondoshuvga yordamlashishdan iborat.
Pedagogik konsilium imkoniyatlarini baholashda sub’yektivizmdan holi bo‘lishga,
ulami obyektiv baholash imkonini beradi. Lekin, shuni ta’kidlash lozimki,
o‘qituvchilarda u yoki bu o‘quvchi haqida o‘z fikri bo‘ladi, bu fikrlami o‘zgartirish
juda qiyin. Shuning uchun konsilium natijasi foydali bo‘lishi uchun psixolog unga
jiddiy tayyorlanishi kerak. Psixolog konsiliumda ishtirok etib quyidagi vazifalami
amalga oshiradi: 1. Pedagogik jamoa o‘quvchi psixik va shaxsiy
xarakteristikalarini turli tomondan ko‘rsatish, bunda albatta ijobiy kuchli
tomonlarni ta’kidlash joiz. Kuzatish, suhbat, psixotashxis natijalariga asoslanib,
o‘quvchi muammolarining kelib chiqishi haqida isbotlangan farazlami keltirish
zarur. 2. Har bir o‘qituvchida o‘quvchiga nisbatan munosabatni o‘zgartirishga
19

erishish zarur. Bu juda qiyin vazifa bo‘lib, uni ehtiyotkorlik bilan hal qilish zarur,
konsilium o‘tkazguncha sekin-asta boshlash kerak. Ko‘pincha o‘qituvchi
o‘quvchiga nisbatan fikrini o‘zgartirgisi kelmaydi. 0 ‘qituvchi bunda psixolog
nima haqida gapirayotganini tushunmaganligi uchun emas, balki ongli ravishda o‘z
hayotini murakkablashtirgisi kelmaganligi uchun shunday qiladi. 3. Barcha
o‘qituvchilarning o‘quvchi muammolarini, uning shaxsi mohiyatini jamoa bo‘lib,
tushunishlariga erishish. Faqat ana shu holda o‘quvchi foydasiga o'zaro harakat
qilishlariga ishonish mumkin. Shunday qilib, psixologik-pedagogik konsilium
psixoprofilaktik ishning muhim bosqichi hisoblanadi. Yuqori darajada
tayyorlangan konsilium — o‘quvchilar, o‘qituvchilar va butun jamoaning
rivojlanishiga yordam beradi.
2.2§ Psixologik psixodiagnost ik a xizmat tuzilishi va uni boshqarish
Psixologik psixodiagnostika xizmat tuzilishi va uni boshqarish Psixologik
xizmatning asosiy vazifasi — tadqiqot ishlari, amaliy ishlar va tashviqot ishlaridan
iboratdir. Ilmiy tadqiqot vazifalari — o‘quvchilar shaxsini shakllantirishning
muhim muammolarini, ta’lim va tarbiyaning psixologik asoslarini o‘quvchilar
bilan o‘qituvchilar, maktab psixologlari, psixologlar bilan o‘qituvchilar o‘rtasidagi
o‘zaro ta’sirni hamda psixologning odobini o‘z ichiga oladi. Amaliy vazifalar —
psixologik tadqiqot natijalarini amalda psixologik xizmat ishida qo‘llab,
bolalaming maktab ta’limiga tayyorligini aniqlash, o‘quvchilaming o‘qish
faoliyatini osonlashtirish, o‘quvchi shaxsini har tomonlama kamol toptirish,
o‘quvchilaming qobiliyat va moyilliklarini aniqlash va rivojlantirish, talabalar
bilan hunarga, kasbga oid suhbat, maslahat ishlarini olib borish, turli xildagi
«qiyin» bolalar bilan ish olib borish kabi asosiy vazifani hal qilishdan iboratdir.
Tashviqot ishlari — psixologik bilimlarni, psixologik umumta’limni targ‘ib qilib,
20

o‘quvchilaming psixologik bilimlarini oshirish, ota-onalar uchun seminarlar,
ma’ruzalar va suhbatlar uyushtirish, anjumanlar o‘tkazishdan iborat. Bu
sharoitlaming barchasiga alohida to‘xtalamiz. Kichik maktab yoshida insonning
maqsadli yo‘nalishi — ta’lim va tarbiyasi amalga oshiriladi. Xuddi shu yosh psixik
jarayonlaming ixtiyoriyligi, harakatning ichki rejasi, faol aqliy faoliyatga ehtiyoj,
o‘quv ko‘nikma va malakalarini egallash uchun juda qulay yoki senzitiv yosh
hisoblanadi. Boshqacha aytganda, kichik maktab yoshining oxiriga kelib bola
o‘qiy olishi va o‘qishni istashi kerak. Ta’limning keyingi bosqichlarida vujudga
keladigan barcha muammolar (o‘zlashtira olmaslik, maktabga borishni istamaslik)
yoki bolaning o‘qiy olmasligiga, o‘qishga qiziqmasligiga bog‘liq bo‘ladi.
Boshlang‘ich sinflaming oxirida u yoki predmetga qiziqish borliqqa, bilish
jarayonlariga faol munosabatini belgilaydi. Faqat bir predmetga chuqur qiziqish
ham o‘quvchilaming umumiy rivojlanishiga turtki boTadi. Agar boshlang‘ich
sinflarda o‘qishga qiziqish shakllantirilmagan bo‘lsa, undan keyingi yosh
davrlarida bu juda qiyin bo‘ladi, ikkinchidan yetarli darajada shakllantirilmagan
o‘quv faoliyati o ‘smirlik davrida yangi tuzilmalarning paydo boTishiga to‘siq
bo‘ladi. Maxsus o‘tkazilgan tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarida yorqin individual farqlarni ko‘rish mumkin. Bu ular o‘quv
faoliyatida ko‘zga tashlanadi. 0‘quv faoliyatida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining
umumiy va maxsus qobiliyatlari birinchi o‘rinda turadi. Tajriba o‘tkazilgan
bolalarning 80 %ida qandaydir muvaffaqiyatga erishilgan. Shunday qilib, maxsus
qobiliyatlarni o‘quvchilar individual farqlarining asosi sifatida qarab, o‘quv-tarbiya
ishlarida ulami hisobga olish zarur. o‘quvchilaming shaxsiy va psixik
rivojlanishida umumiy maxsus qobiliyatlar muhim omil hisoblanadi. O’quvchi
qiziqishlari va qobiliyatlarini anglashi, ularning qanchalik rivojlanganligidan qat’iy
nazar umuman shaxsning shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bolaning
rivojlanishi uchun qulay psixologik iqlim yaratish ham psixologik xizmat
mahsuldorligining omillaridan biridir. Bunday iqlim yaratishda bolalarning kattalar
va tengdoshlari bilan muloqoti muhim hisoblanadi.
21

O‘smirlaming tengdoshlari va kattalar bilan muloqoti ular shaxsining
shakllanishida muhim omil hisoblanadi. Muloqotdagi muvaffaqiyatsizlik, shunday
ichki noqulaylikka, o‘zini yomon his qilishga olib keladi-ki, uning o‘mini
hayotning boshqa sohalaridagi hech qanday ko‘rsatkichlar bosa olmaydi. Muloqot
o‘smirlar tomonidan muhim jarayon sifatida qabul qilinadi; bu haqida ular muloqot
shakllariga e’tibor berishni, kattalar va tengdoshlari bilan o‘zaro munosabatlarini
tahlil qilishlarini, ulami tushunishga urinishlarini misol qilib keltirish mumkin.
O‘smirda xuddi shu tengdoshlari bilan muloqotda shaxs ijtimoiy yetukiigining
muhim ko‘rsatkichi bo‘lmish qadriyatlar shakllana boshlaydi. Ularda asosan
muloqot — qadriyatlar mazmunini belgilaydi. Bu yosh tengdoshlari orasida o‘zini
ko‘rsatishga, o‘zini va suhbatdoshini yaxshiroq bilishga intilish, atrof-muhitni
bilish kabi muloqot motivlari jamoa tomonidan tan olinishi, o‘ziga ishonish, xatti-
harakatlarining mustahkamligi va yuksak umumiy madaniyat, o‘z fikriga ega
bo‘lish, mustahkam iroda, O’z-o‘zini nazorat qilish, halollik, ko‘ngilchanlik kabi
qadriyatlar tizimining yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Psixologik tashviqot ishlari
teleko‘rsatuv va radio orqali eshittirish qilish, yakkama-yakka masiahatlar tashkil
etish, muloqot treninglari uyushtirishdan iboratdir. Psixologik xizmatning uchala
vazifasi o‘zaro chambarchas bog‘liq, ularning birgalikda olib borilishi maqsadga
muvofiq. Maktabdagi psixologik xizmat O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi
vazirligi qoshidagi Respublika Tashxis markazi tomonidan tashkil etilib, quyidagi
tartib va darajaga egadir: 1. Yuqori darajada — psixologik xizmat vazifalarini
aniqlash, uning hujjatlarini tartibga keltirish Respublika xalq ta’limi vazirligi
qoshidagi psixologik xizmat markazining buyurtmasiga binoan yuqori malakali
psixologlar (pedagogika institutlari, universitetlarining psixologiya kafedralari)
tomonidan amalga oshiriladi. 2. O‘rta darajada — mazkur hujjatlar tomonidan hali
hisobga olinmagan yangi masalalarni amaliy ravishda hal etish — psixolog
mutaxassislar (Xalq ta’lim vazirligi qoshidagi viloyat, tuman, shahar tashxis
markazi) tomonidan amalga oshiriladi. 3. Asosiy ommaviy darajada — psixologik
xizmatning kundalik vazifalarini, amaliy psixologik xizmat haqidagi qonun va
qoidalarga binoan psixologik jihatdan to‘g‘ri hal qilish. Bu ish amaliyotchi
22

psixologlar (maktab psixologi), viloyat xalq ta’limi boshqarmasi qoshidagi
psixologik xizmat bo‘limlari, tuman, shahar xalq ta’limi bo‘limlari qoshidagi
psixologik xizmat (bo‘limlar) xonalari, maktab, maktabgacha tarbiya muassasalari,
kasb-hunar kollejlaridagi amaliyotchi psixologlar tomonidan amalga oshiriladi.
Maktab psixologi maxsus tayyorgarlikka ega (pedagogika institutlarining
amaliyotchi psixologlar tayyorlaydigan maxsus kurslarini, universitet va
institutlarning psixologiya fakultetlarini bitirgan) boyish lari kerak. Kollej,
litseydagi psixologlar direktorga va boshqarmaga bo‘ysunadi. Biroq kollej, litsey
direktorlariga psixologik xizmat haqidagi qonunda ko‘rsatilgan vazifalar bilan
bog‘liq bo‘lmagan ishlami psixologga topshiriq yo‘nalishida berishlariga ruxsat
etilmaydi. Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qoshidagi psixologik xizmatni
tashkil etish va boshqarishning muvofiqlashtirilgan Respublika tashxis markazi
tariqasida xizmat qiladi. Bu markazning psixologlar, pedagoglar va tibbiy
xodimlardan iborat 3 — 5 kishilik doimiy ishlaydigan xodimlari bo‘lishlari zarur.
Viloyat o‘rta maxsus ta’lim boshqarmalari, Qoraqalpog‘iston o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi va Toshkent shahar o‘rta maxsus ta’lim boshqarmasi qoshidagi tuman
tashxis markazlari o‘z hududlaridagi psixologik xizmatni tashkil etish va ulami
nazorat qilish vazifalarini bajaradi. Bu bo‘limlar 2 — 3 kishilik xizmat xodimlariga
ega boiishi 1 kerak. O‘quvchilar soni 500 gacha bo‘lgan maktablarda 1 ta»
psixolog lavozimi belgilanadi. O‘quvchilari 500 kishidan ortiq kontingentdagi
maktablarda har 500 o‘quvchi uchun ikkinchi psixolog lavozimi belgilanadi.
Maktabgacha tarbiya muassasalaridagi har bir bolalar muassasasida 1 shtat
birligida bolalar psixologi lavozimi belgilanadi. Kollej va litseylarda har 250
o‘quvchi uchun shtatli psixolog lavozimi tayinlanadi. O‘quvchilar soni 250
kishidan; yuqori kontingentli hollarda har 250 ta o‘quvchi uchun qo‘shimcha
psixolog shtati belgilanadi. Bu shtat birligi haqida ma’lumotlar 1996 yilgi
Nizomdan olingan. 1.9. Psixolog ishining bolalar muassasalariga ko‘ra
xususiyatlari Psixologlaming ta’lim tizimida faoliyat ko‘rsatib kelayotganlariga
ancha bo‘ldi. Biroq hozirgacha ham ko‘pchilik bu soha mutaxassislari ishiga biroz
shubha bilan qarashmoqda.. Bunga ma’lum ma’noda psixologlaming o‘zlari ham
23

aybdor. Ular o‘z faoliyatlarining, o‘z yordamining qanchalik muhimligini, yosh
avlodni barkamol insonlar qilib voyaga yetkazishda ularning ishtiroki juda zarur
ekanligini ko‘rsatib, ifodalab bera olmayaptilar. Buning asosiy sabablaridan biri,
bizning fikrimizcha, psixologlaming o‘z faoliyatida ta’lim-tarbiya muassasalari
xarakterli xususiyatlariga yetarlicha e’tibor bermayotganliklari, muassasaning
o‘ziga xos xususiyatlariga moslasha olmayotganliklaridadir. Turli yoshdagi,
jinsdagi ma’lumot va e’tiqod darajasidagi odamlar bilan psixolog bir xil usulda
ishlab boMadimi? Turli muassasa bu turlicha sharoit, turli muassasa — bu
rivojlanishi jihatdan turlicha bo‘lgan bolalar. Buning ustiga har xil shartsharoitdagi
muassasalarda psixolog yagona qolipga solingan yo‘ldan borishi mumkinmi?
Bizningcha, mumkin emas. Shundan kelib chiqib, turli bolalar muassasalarida
psixolog olib boradigan ishning bir-biridan farqi, o‘ziga xos va takrorlanmas
xususiyatlariga e’tiboringizni qaratmoqchimiz. Biz qisqacha tarzda psixologning
maktabgacha tarbiya muassasalarida olib boradigan ishlari, umumiy o'rta ta’lim
maktablarida va mehribonlik uylarining tarbiyalanuvchilari bilan amalga
oshiradigan ishlarning ayrim jihatlari haqida tobxtalib o‘tamiz. Psixologning
maktabgacha tarbiya muassasalaridagi o‘rni va vazifasi Maktabgacha tarbiya
muassasalarining tarbiyachilari psixolog yordamiga muhtojmi? So‘nggi yillarda
maktabgacha tarbiya muassasalarimizda psixologik xizmat ommalashib bormoqda.
Ayni vaqtda maktabgacha maxsus tarbiya muassasalaridagina emas, balki oddiy
tuman bolalar bog‘chalarida ham amaliy psixologlar faoliyat ko‘rsatmoqdalar.
Yurtboshimizning tashabbusi bilan ishlab chiqilgan «Sog‘lom avlod Davlat
dasturi» da 1 yoshdan 6 yoshgacha bo‘lgan bolalarning salomatligini
mustahkamlash, tarbiyasini to‘g‘ri tashkil qilish masalasiga ko‘proq ahamiyat
berish zarurligining ta ’kidlanishi maktabgacha tarbiya muassasalarida
psixologning o‘rni va rolini oshiradi. Zero, salomatlik tushimchasi nafaqat
jismoniy, balki ayni bir vaqtda ruhiy salomatlik birligini anglatadi. Prezidentimiz
I.A. Karimov ta’kidlaganlaridek, «Sog‘lom avlod deganda shaxsan men, eng
awalo, sog‘lom naslni, nafaqat jismonan baquwat, shu bilan birga ruhi, fikri sog‘,
im on-e’tiqodi butun, bilimi, m a’naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar
24

avlodni tushunaman». Yaqin-yaqinlargacha bog‘cha psixologi o‘ziga xos noyob
hodisalardan bin edi. Psixologning bir turdagi muassasalardagi vazifa va faoliyat
yo‘nalishi aniq ko‘rsatilmagan edi. Eng muhimi, psixologlaming o‘zi uchun ham
bu tarmoqda qanday hodisa va muammolarga duch kelish mumkinligini aniq
tasawur etishga qiynalar edilar Ota-onalar va tarbiyachilarning psixologga
murojaati So‘nggi yillarda mutaxassislar shunday fikrdaki, otaonalaming
psixologga qiladigan murojaati biroz o‘zgarib, aniqroq xarakter kasb etdi. Oxirgi
paytlarda ota-onalaming amaliy psixolog yordamiga bo‘lgan qiziqishi ancha ortdi.
Psixologning oldiga maslahat uchun keladigan ota-onalar sonining ortishi
buni isbotlab turibdi. Ehtimol, ota-onalar sekin-asta bola xulqatvoridagi ko‘p
narsalarga o‘zlari sababchi ekanliklarini tushuna boshlaganliklari tufayli ularda
psixologik xizmatga bo'lgan qiziqish ortib bormoqda. Balki psixologik xizmatning
xalq ta’lim tizimida ommalashishi va ilmiy ommabop adabiyotlarning kocpayib
borayotgani ularni o ‘z farzandiga boshqacharoq qarashga majbur qilayotgandir?
Xullas, aytish mumkinki, psixologning yordamiga bo‘lgan ongli ehtiyoj astasekin
bo‘lsa ham o‘sib bormoqda. Maktabgacha tarbiya muassasalarining psixologlari
amaliyotida asosan ota-onalarning quyidagi bir necha guruhdagi murojaati
uchraydi: 1. Birinchi guruh murojaatlari «muammoli murojaat» emas. Ular bilish
xarakteriga ega. Ota-ona bolaning psixik rivojlanishini nazorat qilish kerakligini
tushunib, psixologga farzandlarinmg psixik va aqliy rivojlanish darajasini aniqlab
berish iltimosi bilan murojaat qiladilar. Bunday murojaatlarning ko‘payishiga
shubhasiz, birinchidan, so‘nggi yillarda respublikamizda maktabgacha yoshdagi
bolalar muammolariga, umuman bolalarning salomatligiga alohida e’tibor bilan
qaralayotgani; ikkinchidan, maktabgacha yoshdagi bolalikning inson shaxsi
shakllanishi va aqliy rivojlanishidagi ahamiyati haqidagi ilmiy ommabop kitoblar,
gazeta-jumallar maqolalari, maxsus ko‘rsatuvlarning ko‘payib borayotganligi
sababdir. Ota-onalar ko‘pincha psixologdan bola normal rivojlanayotganligini
bilish uchun keladilar. Shuning uchun ular psixologning ta’kidlarini, maslahatlarini
odatda e’tibordan chetda qoldiradilar. Ota-onalaming o‘z bolalari psixik rivojlanish
darajasini aniqlashga bo‘lgan ishtiyoqi ortishining yana bir sababi ta’lim tizimining
25

murakkablashishi, turli o‘quv muassasalari — litseylar, gimnaziyalaming paydo
bo‘lishidir. Ta’lim tizimidagi o ‘zgarishlar ta ’sirida ko‘plab ota-onalar
farzandlarini ta’limga ancha erta tayyorlab borish kerakligini anglay boshladilar.
Shu tufayli bo‘lsa kerak, bolani 6 yoshdan maktabga berish muammosi bilan
murojaat qiluvchi ota-onalar ancha ortdi. Psixologning bola 6 yoshdan maktabga
borishi uchun uning qaysi bilish jarayonlarini rivojlantirish kerakligi haqida bergan
maslahat va ko‘rsatmalari ota-onalar tomonidan ancha katta e’tibor bilan qabul
qilinmoqda. 2. Ikkinchi guruh murojaatlari bolalarning qobiliyatlarini aniqlab
berish yuzasidan boMadigan iltimoslaridan iborat. Xilma-xil qiziqarli to‘garaklar
(musiqa, rasm chizish, ingliz tili va h.k)ning mavjudligi, buning ustiga ba’zi
adabiyotlarda bolalarning qobiliyatlari 3 — 4 yoshdayoq malum bo‘ladi, degan
malumotlar ota-onalami psixolog huzuriga yetaklamoqda. Psixologning vazifasi
bolani bu yoshda biror sohaga masalan, musiqa yoki matematikaga majburan
intensiv o‘qitishning salbiy oqibatlarini tushuntirib, bola uchun ayni damda har
tomonlama rivojlanish muhimligini ota-ona ongiga yetkaza bilishga qaratilishi
kerak. Biroq ayni vaqtda psixolog maktabgacha tarbiya muassasasida biror
faoliyatga layoqati — qoblliyat nishonalari unib chiqayotgan bolalarni aniqlashga,
Ularning rivojlanishini kuzatishga, maxsus dastur asosida individual ish olib
borishga o‘z e’tiborini qaratishi lozim. 3. Uchinchi guruh murojaatlariga bola
xulqidagi salbXislatlar tufayli paydo bo‘lgan xavotirlar kiradi. Bunda otaonalar
asosan bolalarning tajavuzkorligi, tortinchoqligi, xayolparastligi, his-hayajonga
beqarorligi, asabiylashuvchanligi yuzasidan murojaat qiladilar. Bir narsa kishini
tashvishga soladiki, bunday murojaatlar soni tobora ortib bormoqda. Bolalar
xulqidagi og‘ishishlar asosida yotgan sabablarni psixologlar 3 turkumga
ajratadilar: a) ota-onalarning bola ruhiy rivojlanish qonuniyatlaribilmasligi.
Rivojlanish qonuniyatlarini bilmaslik oqibatida otaonalar bolalarga ularning
yoshiga mos bo‘lmagan talablarni qo'yadilar, «beboshlik» davrlaridagi
xususiyatlami esa xulqItvordagi og‘ishish deb baholaydilar. Bunday holda
psixolog bola ruhiy rivojlanish xususiyatlarini yotig‘i bilan ota-onalarga
tushuntirib qo‘yishi, ularga bola bilan bo‘lgan muloqot uslubini 0‘zgartirish, unga
26

qo‘yayotgan talablarga e’tiborliroq bo‘lishini tavsiya etishi lozim bo‘ladi; b) bola
xulq-atvoridagi og‘iihishlarga asab buzilishlaming ham ta’siri. Ular nevrozlar,
psixosomatik kasalliklar, ruhiy rivojlanishda orqada qolish asoratlari bo‘lishi
mumkin. Bu holda psixolog qoMidan kelgan yordamini ko‘rsatib, mutaxassis-
psixonevrolog, nevropatolog, psixiatrga murojaat qilishni maslahat berishi kerak;
d) bolaning xulq-atvoridagi og‘ishishlariga noto‘g‘ri oilaviy tarbiya eabab bo‘lishi
ham mumkin. Haddan tashqari ko‘p erkalatish, qo‘rqitish, og‘ir jismofliy jazolar,
befarqlik kabi ota-onalarning tarbiya bobidagi xatolari bola xulqidagi normadan
chetga chiqishning sababiga lylanishi mumkin.
27

II Bob bo’yicha xulosa
Olimlar psixolgik xizmatni yanada rivojlantirish uchun turlicha metodlar va
metodologiyalarni yaratib kelmoqdalar. K.K.Platonovning psixologik xizmat bilan
bog'liq ijtimoiy psixologiya metodologiyasini yaratishdagi xizmati shundaki,
ijtimoiy-psixologik individuallik muammosini inson individual olami namoyon
bo'lishining eng yuqori darajasi sifatida tadqiq qildi va psixologik xizmat
mohiyatini tasavvur qilish uchun muhim bo'lgan shaxsni nafaqat o'zining,balki bu
individual xususiyatlaning ijtimoiy mazmuni o'zini-o'zi adekvat baholash va
rivojlantirishga asoslangan shart-sharoitlarni yaratish billan kamol toptirish
muqarrarligini ilmiy jihatdan asoslab berdi. Darhaqiqat har bir insonning o'z
individual olamida sodir etilayotgan barcha ma'naviy va ruhiy kechinmalarini u
yashab urgan jamiyat istiqbollariga mos tarzda tadqiq qilmay turib shaxs va
faoliyat,shaxs va jamiyat,shaxs va individuallik o'rtasidagi ijtimoiy mutanosiblikni
ta'minl ab bo'lmaydi.Zero,psixologik muhofaza vositasi sifatida tadqiq
qilinayotgan ijtimoiy psixologik himoya falasafasi ham shuni taqozo etmoqda.
28

XULOSA
Bugungi psixologik xizmatning qulay va shaxs kamoloti uchun nihoyatda
ahamiyatli tomonlari barchaga ma'qul va manzur bo'lgan. Lekin psixologik
xizmatning keng targ'ibot qilinishi uchun yuqoridan maxsus rasmiy farmoyishning
va amaliyotchi psixologlarning nihoyatda taqchilligi yoppasiga barcha maktablarda
xuddi shunday psixologik xizmatni tatbiq etish ishiga birmuncha to'sqinlik qilib
kelar edi.1990-yillarga kelib mustaqillik, erk, o'zlikni anglash hislari hukmron
bo'lgan O'zbekiston sharoitida inson va jamiyat kamolotini ko'zlovchi barcha
ijtimoiy sohalar singari psiixoloogik xizmat tatbiqining keng quloch yoyishi uchun
ham o'ziga xos zamin hozirlandi. Bu esa O'zbekiston uchun xarakterli bo'lgan
psixologik xizmat rivojlantirilishinning navbatdagi amaliyotchi-psixologlar
tayyorlash bosqichiga o'tishni muqarrar qilib qo'ydi. Chunki maktabdagi ijtimoiy-
psixlogik iqlimni tahlil qila oluvchi malakali amaliyotchi-psixologlar tayyorlamay
turib,O'zbekistonda psixologik xizmat tatbiqini muvaffaqiyatli amalga oshirib
bo'lmas ekan. Shunga muvofiq dastavval Toshkentda, so'ngra Buxoroda,
keyinchalik Navoiy, Andijon,Samarqand va boshqa viloyatlarda umumta'lim
maktablari uchun "Amaliyotchi-psixologlar" mutaxassisligi bo'yicha qayta
tayyorlov kurslari ochildi va bu kurslarni muvaffaqiyatli tugatganlar
Respublikamizning talaygina maktablarida psixologik xizmat tashkilotchisi,
targ'ibotchisi va tadqiqotchisi samarali ish olib bormoqdalar. Psixologik xizmat
qanchalik yaxshi yo'lga qo'yilsa,insonlarda uchraydigan turli ruhiy holatlar ham
shunchalik oson korreksiya qilinadi.Insonlar o'z hayotida uchraydigan
muammolarni bartaraf qilishni o'rganadilar. O‘tgan davr mobaynida
mamlakatimizda o‘sib borayotgan
avlodni sog‘lom va har tomonlama yetuk voyaga yetkazish, ta’lim-tarbiya
jarayoniga samarali ta’lim va tarbiya shakllari hamda usullarini joriy etishga
qaratilgan maktab ta’limning samarali tizimini tashkil etish bo‘yicha keng ko‘lamli
29

Bundan tashqari, ta’lim tarbiyadagi buzilishlarning psixologik sabablarini
aniqlash, shaxsdagi xulq-atvor buzilishlarni yo’qotish hamda uni oldini olishning
psixologik chora-tadbirlarini ishlab chiqish masalalarini ham maqsad qiladi.
Qoidagako’ra, psixologik xizmat tashkil etish yosh va pedagogik psixologiya,
psixodiagnostika, psixokorreksiya,psixologik maslahat sohasida umumpsixologik
va maxsus psixologik bilimlar olgan mutaxassislar (psixolog) tomonidan amalga
oshiriladi. Psixologik xizmatga jalb qilingan pedagoglar esa, bu mutaxassislikni
olishuchun maxsus qayta tayyorgarlikdan o’tishlari lozim. Mohiyatan, psixologik
xizmat bir necha bosqichli jarayon sanalib, unda psixologik maslahat,
psixodiagnostika va psixokorreksiya kabi sohalar usullaridan samarali
foydalaniladi. Quyida biz ta’lim har qanday ta’lim muhiti uchun qulay sanalgan
psixologik xizmat va uning tarkibiy chora-tadbirlari haqida to’xtalib o’tamiz.
I.G.Kolesnikovaga ko’ra, ta’lim muhitida psixologik konsultasiya ishlarini olib
borishda psixolog mutaxassis quyidagi ishlarni olib boradi:
1. Bolalar, o’qituvchilar, talabalar ta’lim va tarbiyasi bilan shug’ullanuvchi
barcha shaxslarga, jumladan ma’muriyat, direktor, rektor, mudir,
o’qituvchilar,
murabbiylar, ota-onalar, ijtimoiy va jamoatchilik tashkilotlari, xodimlariga aniq,
ilmiy asoslangan maslahatlar berish;
2. Ta’lim, taraqqiyot, tarbiya, kasb tanlash va turmush qurish, o’zaro
munosabat,
muommila va muloqot sirlari, tengdoshlar va voyaga etmaganlar munosabati,
masalan, dunyoqarash, qobiliyat, iqtidor muammolari yuzasidan individual,
guruhiy, jamoaviy tarzda maslahatlar uyushtirish;
3. Ma’muriyatga, bolalar, o’quvchilar, talabalarga (yotoqxonada, klublarda,
kutubxonalarda) qiziqtiruvchi masalalar bo’yicha bolalar, o’quvchilar,
talabalarning
psixik o’sishi xususiyatlariga oid ma’lumot berishi, o’g’il va qizlarni asrab olish,
onalik va otalikdan mahrum qilish, tashkilotlarni g’amxo’rlik va vasiylik
30

to’g’risidagi qabul qilgan qarorga munosabati, shaxs taqdirini hal qilishda
qatnashishi va maslahatli fikr berishi lozim;
4. Ota onalarga bolaning psixik rivojlanishi xususiyatlarini shaxs sifatida
shakllanishi, o’zaro munosabat maqomlari, bunda farzandlarning yoshi, jinsi,
individual-tipologik xususiyatlari muammosi bo’yicha ilmiy-amaliy maslahatlar
beradi;
5. Yangi tipdagi maktablarga o’rta-maxsus va kasb-hunar kolleji o’quvchilari,
akademik litsey talabalariga ularning imkoniyati, istiqboli to’g’risida ilmiy –
amaliy
xususiyatga molik konsultativ ishlar olib borish yoshlarni saralash, tanlash,
kasbga
yaroqlilik darajasini aniqlash, tanlov komissiyasida maslahatchi sifatida ishtirok
etish.
Mazkur ishlar ta’lim sub’ektlarini maktabda, litchelarda, universitetlarda
o’qitish davomida psixologik pedagogik jihatdan chuqurroq o’rganishga
yo’naltirilgan bo’lib, ularning individual xususiyatlarini, ta’lim tarbiyadagi
nuqsonlarning sabablarini aniqlashga mo’ljallangandir. Diagnostik ishlar guruhiy
yoki individual tarzda o’tkaziladi. Bu asnoda amaliy psixolog quyidagi vazifalarni
bajaradi. Maslahatberish ishlari-amaliyotchi psixologning asosiy faoliyat turlaridan
biridir.
Maslahat berish ishlari o’qituvchilar, o’quvchilar, ota-onalar uchun olib
boriladi. Maslahat berish ishlari individual va guruhiy bo’lishi mumkin.
Amaliyotchi psixologlar ish tajribasini umumlashtirish shuni ko’rsatadiki,
o’qituvchilar ko’pincha psixologga quyidagi muammolar bo’yicha murojaat
qiladilar, turli fanlar bo’yicha o’quvchilarning o’zlashtirishdagi qiyinchiliklar,
tortinishlar yani o’zlarida bo’lgan malumotni ham ayta olmasliklari, bolalarning
o’qiy olmasligi va istamasligi, guruhda nizoli vaziyatlar,do’slashishdagi o’z aro
muommolar, shaxsiy pedagogik ta’sirning natija bermasligi, har xil yoshdagi
bolalarning tengdoshlari oila muloqati va bolalar jamoasining shakllanishi, kasbiy
malakalarini oshirish yo’llari, o’quvchilarning qobiliyatlari, layoqatlari,
31

qiziqishlarini aniqlash va rivojlantirish yo’llari, o’quvchilar bilan kasbga
yo’naltirish ishlarini olib borish. Psixolog o’quvchi yoki talaba yoshlar bilan
bevosita aloqada ularda vujudga kelgan muammolarni hal qiladilar.

32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Nishanova Zamira Taskarayevna Toshkent — «Yangiyul poligraph
service» — 2007
2. Ismogilova F.S. Professionalniy opit spesialistov i upravlenie im v
usloviyax formirovaniya rinochnoy ekonomiki. Avtoref. dis. …doktor. psixol.
nauk. - Moskva, 2000.-41 s.
3. Qadirov B.R.Sposobnosti i sklonnosti: psixofiziologicheskoe
issledovanie. Tashkent:
4. Klimov Ye.A. "Kak vibrat professiyu" Moskva, 1990.
5. Klimov Ye.A. Psixologo-pedagogicheskie problemi professionalnoy
konsultasii. M.: Znanie, 1983-96s.
6. Kondakov I.M. "Individualno - psixologicheskie osobennosti
podrostkov v vibore professii" Moskva, 1989.
7. F.I.Haydarov,N.I Xalilova.Umumiy psixologiya.T.2010
8. Azizxo‘jaeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik
mahorat.T.:
9. Nizomiy, 2003.
Internet saytlari.
1. http://Zivonet.uz
2. http://edu.uz
3. www.nadlib.uz
4. http://teoriya.ru
33

Ta’limda o’zlashtirishda samarasini oshirishda psixodiagnostikaning ahamiyati

Sotib olish