Ta’limiy muhit pedagogik innovatika obekti sifatida - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	169.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Noyabr 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Qunduz Alimova

Ro'yxatga olish sanasi 14 May 2024

1 Sotish

Ta’limiy muhit pedagogik innovatika obekti sifatida

Sotib olish

MAVZU: Ta’limiy muhit pedagogik innovatika
obekti sifatida.
1

MUNDARIJA
KIRISH ........................................................................................................................................................ 3
I BOB. TA’LIMIY MUHITDA PEDAGOGIK INNOVATIKANING NAZARIY ASOSLARI ................ 6
1.1.TA’LIM JARAYONIDA PEDAGOGIK INNOVATSIYALARNING MAZMUN MOHIYATI VA
MAZMUNI ................................................................................................................................................. 6
1.2. PEDAGOGIK INNOVATSIYALARGA OID ZAMONAVIY YONDASHUVLARNING
MAZMUNI ............................................................................................................................................... 17
II BOB. TA’LIMIY MUHITDA PEDAGOGIK INNOVATSIYALAR VA ULARNING
AMALIYOTDAGI TADBIQLARI, MUAMMOLARI ............................................................................. 21
2.1. PEDAGOGIK INNOVATSIYALAR TADBIQIGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR ....................... 21
2.2. PEDAGOGIK INNOVATSIYALAR VA ULARNI AMALIYOTGA TADBIQ ETISHDAGI
MUAMMOLARI VA YECHIMLARI ...................................................................................................... 27
XULOSA .................................................................................................................................................. 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................................ 34
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Jahonning rivojlangan mamlakatlarida innovatsion
boshqaruv kompetentligi strategik rivojlanish muhim omili hisoblanadi .
Boshqarishda innovatsion muhitni yaratish, innovatsion rivojlantirish strategiyasini
ishlab chiqish va amalga oshirish ta’lim jarayonini innovatsion yondashuv asosida
tashkil etish, mehnat bozorida raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning muhim
yo‘nalishi hisoblanadi. Innovatsion boshqarishni tashkiliy mexanizmini
rivojlantirish, ta’limda boshqarishda innovatsion strategiyalarini ishlab chiqish
bo‘yicha konsepsiya va dasturlar qabul qilingan.
Dunyoning yetakchi ilmiy tadqiqot markazlarida uzluksiz kasbiy
rivojlantirishda innovatsion pedagogik muhitni yaratishga ustuvorlik berilmoqda.
Ta’lim muassasalarini boshqarishda texnologik, iqtisodiy, pedagogik, tashkiliy
innovatsiyalarni rivojlantirish orqali ta’lim sifatini yuqori bosqichga ko‘tarish
ilmiy asoslangan. Mazkur tadqiqotlarda maktabgacha ta’lim tashkilotlarida
boshqarish faoliyatidagi tendensiyalardan kelib chiqib, innovatsion boshqaruv
samaradorli natijalarga erishishiga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Yangi O‘zbekiston strategiyasi va Uchinchi Renessans poydevorini barpo
etish davrida amalga oshirilayotgan islohotlar “...mamlakatimiz
iqtisodiyotining bozor islohotlariga o‘tishi innovatsion faoliyatni
rivojlantirishga bo‘lgan yangicha yondashuvlarga yo‘l ochib berdi 1
”. Xalq
ta’limini 2030 yilgacha rivojlantirish Konsepsiyada ta’lim sifatini oshirish,
raqamli texnologiyalar va ta’lim platformalarini joriy etish, innovatsion
tuzilmalarni shakllantirish va tijoratlashtirish yo‘nalishlari belgilab berilgan
bo‘lib, bularning barchasi ta’lim jarayonini yangi sifat bosqichiga ko‘tarish uchun
xizmat qiladi.
“Ta’lim va tarbiyani rivojlantirish, sog‘lom turmush tarzini qaror toptirish,
ilm-fan va innovatsiyalarni taraqqiy ettirish milliy g‘oyamizning asosiy ustunlari
1
Yangi O‘zbekiston strategiyasi. 235-bet.
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.MIrziyoyevning 2020 yil 29 dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi
3

bo‘lib xizmat qilishi lozim ”. “....maktabgacha ta’lim boshqaruvi sohasiga
zamonaviy yutuqlarini joriy etishning samarali mexanizmlarini yaratish bugunning
talabidir” 2
. Mazkur vazifalar innovatsion boshqaruv strategiyalarini ishlab chiqish
va amalga oshirish orqali ta’lim samaradorligini oshirish mexanizmlarini
takomillashtirishni muhim vazifa sifatida belgilaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi “2022-
2026 yillarga mo‘ljallangan YAngi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi
to‘g‘risida”gi PF-60-sonli 3
, 2019 yil 8 oktyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi oliy
ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi
PF-5847-sonli qarori hamda O ‘ zbekiston Respublikasining “ Innovatsion faoliyat
to ‘ g ‘ risida ” gi qonun va qarorlaridan kelib chiqqan holda, zamonaviy talablar
asosida ta’lim muassasalari pedagog kadrlarining boshqaruv faoliyati sifatini
oshirish, boshqaruv mahoratini muntazam takomillashtirish, ularning innovatsion
faolligini oshirishga hamda boshqaruv sohasidagi innovatsion jarayonlarni tahlil
qilish, ta’lim jarayonida pedagogic innovatsiyalarning rolini oshirishda ushbu kurs
ishi muayyan darajada xizmat qiladi.
Masalaning e’tiborli jihati shundaki, innovatsiyalar hodisasi o‘tgan asrning
ikkinсhi yarmidan boshlab ilmiy tadqiqotlar ob’ektiga aylana boshladi. Shu bois,
axborot siyosatining aynan globallashuv ta’sirida shakllanishi ham nisbatan yangi
mavzu hisoblanadi. Taniqli G‘arb olimlaridan E.Giddens, E.Toffler, S.Xantington,
F.Fukuyama, Z.Bjezinskiy, D.Xolms, Pekka Ximanen va Manuel Kastels kabi
mutaxassislar o‘z izlanishlarida innovatsion jamiyatning vujudga kelishi, bunday
jamiyatlarning rivojlanish tendensiyalarini keng yoritib berganlar. G‘arb
olimlarining ushbu ilmiy muammolarga bag‘ishlangan asarlarini ikkinсhi guruh
adabiyotlar sifatida e’tirof etish mumkin 4
.
Kurs ishi maqsadi – Ta’limiy muhit pedagogik innovatika obekti ekanligini
tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishi vazifalari - Ta’lim jarayoniga pedagogik innovatsiyalarni tadbiq
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 29 apreldagi PF-5712-son” O‘zbekiston Respublikasi Xalq
ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi”to‘g‘risidagi Farmoni
3
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi “2022-2026 yillarga mo‘ljallangan YAngi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-60-sonli Farmoni
4
Гидденс Э. Устроение общества. Очерк теории структурации. М. Академический проект 2018г. 528 с.
4

etishdagi muammolarni aniqlash va yechimini topish masalalarini hamda bugungi
kunda innovatsiyalar har bir faoliyatda zarur ekanligini aniqlashdan iborat
Kurs ishi ob’ekti : Ta’limiy muhit pedagogik innovatika obekti
Kurs ishi predmeti - Pedagogik innovatsiyalarni ta ’ lim jarayoniga tadbiq
etishda metodlar va vositalardan foydalanish
Kurs ishi tuzilishi va hajmi : k irish, asosiy qism, umumiy xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘y x ati dan iborat.
5

I BOB. TA’LIMIY MUHITDA PEDAGOGIK INNOVATIKANING
NAZARIY ASOSLARI
1.1.TA’LIM JARAYONIDA PEDAGOGIK INNOVATSIYALARNING
MAZMUN MOHIYATI VA MAZMUNI
Hozirgi vaqtda zamonaviy sifatli ta’lim va jamiyat rivojlanishi istiqbollari
orasidagi bog‘liqlik yaqqol ko‘zga tashlanadi. Rivojlanishning innovatsion yo‘liga
o‘tgan mamlakat uchun ta’lim tizimiga olg‘a qarab siljish uchun rag‘batlantirshni
berish hayotiy jihatdan muhimdir. Bu shu haqida xulosa chiqarishga imkon
beradiki, ta’lim tizimida innovatsion jarayonlarning sabablarini, tuzilmasini,
dinamikasini va ehtimoliy kelajagini tadqiq qilishga mavjud ijtimoiy buyurtma
shakllangandir. Mazkur ijtimoiy buyurtmaning sub’ektlari bo‘lib ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishning ustivor yo‘nalishlari qatoriga innovatsion faoliyatni ham qo‘shgan
davlat; umuman olganda, rivojlanishning innovatsion yo‘lini tanlab olgan va uning
asosi sifatida umumiy ta’limning rivojlanishiga o‘tkir ehtiyoj sezayotgan butun
jamiyat; hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlarda talab kuchli bo‘lgan sifatli
ta’limni olishidan manfaatdor bo‘lgan oila; shaxsiy salohiyatini yuzaga chiqarishi
o‘zi o‘qiydigan maktabning ta’lim imkonyatlariga bog‘liq bo‘ladigan o‘quvchi
sanaladilar.
So‘nggi o‘n yilliklarda ro‘y berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar ta’limda
yangicha yondashuvlarni ishlab chiqish va amalga oshirish yo‘li bilan umumta’lim
maktablarini modernizatsiyalashning yo‘llari izlab topilishini rag‘batlantirdi.
Bunga erishish boshqaruv sifatini oshirish orqali mumkin bo‘lib, uning
ko‘rsatkichi sifatida ta’lim faoliyatining innovatsionligi sanaladi.
Bugungi ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlarda innovatsionlik asosan ta’lim
faoliyatining aniq va uyg‘un holda tashkil etilishiga bog‘liq bo‘ladi. Mana shunga
bog‘liq holda bosh rol eng avvalo, tashkilot rahbariga ajratiladi, chunki, aynan
uning kasbiy va shaxsiy sifati butun ta’lim jarayoni qanchalik samarali tashkil
etilganligi bog‘liq bo‘ladi. Faqat ta’lim muassasasi rahbari rahbarlikning to‘g‘ri
faoliyatini tanlash orqali ta’lim muassasasidagi innovatsion jarayonlarga samarali
6

ta’sir ko‘rsatishi mumkindir. Bu borada mos holdagi boshqaruv faoliyatining
shakllantirilishi hisobiga umumta’lim maktabining barqaror innovatsion
rivojlanishini ta’minlovchi boshqaruv kishi, jamiyat va davlatning manfaatlari
yo‘lida zamonaviy ta’limni rivojlantirishning ob’ektiv ehtiyoji bo‘lib hisoblanadi.
Bunga ta’lim muassasasini rivojlantirishning strategik maqsadi sifatida uning
innovatsion tipdagi muassasaga aylantirilishini, taktik maqsad sifatida esa shunga
mos holdagi boshqaruv faoliyatini tanlab olish yo‘li bilan erishish mumkin.
innovatsion jarayonlar ustidan samarali boshqaruv eng avvalo, muammolari hal
qilish metodologiyasining asoslanganligi, metodologik yondashuvning mosligi,
ya’ni, boshqaruv faoliyati tadqiqotning tayanch tushunchalari, tamoyillari va
metodlari jamlanmasi sifatida mos holdagi nazariy-metodologik asosda qurilishi
bilan belgilanadi. Dastavval, muammo maydonini, aynan olganda esa –
innovatsion ta’lim muassasasi, innovatsion jarayon, faoliyat, salohiyat, boshqaruv
faoliyati kabilarni bayon qiluvchi tayanch tushunchalarni tavsiflab o‘tamiz.
Innovatsion ta’lim muassasasining mohiyati uning maqsad-vazifalarining
o‘ziga xosligi bilan belgilanib, bu yerda ta’lim jarayoni iqtidorlilarni
“yetishtirish”ga, iqtidorli bolalarning intellektini, shaxsiy imkoniyatlarini
rivojlantirishga qaratiladi. M.M.Potashnikning fikriga ko‘ra, tizimli yangiliklar
asosida yaratilgan ta’lim muassasalarini biz innovatsion maktablar deb yuritamiz.
Bular yangicha tip (ko‘rinish)dagi ta’lim muassasalari bo‘lib, ularning o‘ziga xos
maqsad-vazifalari, o‘z missiyasi, ijtimoiy buyurtmachilarning o‘z doirasi, o‘ziga
xos funksiyalari mavjuddir 5
.
Ta’lim muassasalarini rivojlantirishning amaldagi (passiv-moslashuvchan) va
innovatsion (rivojlanuvchi) tiplari farqlanadi. Bunda boshqaruv qarorlari ehtimoliy
va ularga nisbatan ilgarilanma holda yuzaga keladigan reaksiyani amalga
oshiruvchi ijtimoiy-pedagogik o‘zgarishlarni hisobga olgan holda qabul qilinadi.
Mana shundan kelib chiqib, ba’zi ta’lim muassasalari kundalik mavjud bo‘lish
tartibida (amaldagi), boshqalari esa rivojlanish tartibida faoliyat olib boradilar.
Aynan rivojlanish tartibidagi muassasalar innovatsion muassasalarga mansubdir,
5
Potashnik M.M. Upravleniye sovremennoy shkoloy (V voprosax i otvetax). M., 1997.
7

chunki, ularning pedagogik tizimlari shaxs va jamiyatning doimiy o‘sib boruvchi
ehtiyojlarini qondirishga doimiy yaqinlashish rejimida bo‘ladilar.
Innovatsion o‘quv muassasasi – bu tashkiliy tuzilma (institut) sifatida
maktabning asoslarini mohiyatan ta’sir ko‘rsatuvchi, o‘qituvchi va o‘quvchi
mehnatining mazmuni hamda xususiyatlarini, ta’lim sub’ektlari orasidagi o‘zaro
munosabatlarning xususiyatlarini prinsipial jihatidan o‘zgartiruvchi ta’lim
muassasasining rivojlanish dasturlarini amalga oshiruvchi o‘quv muassasasidir.
Innovatsion tashkilot bo‘lib barcha xodimlari muammolarni aniqlash va hal
qilishda ishtirok etadigan, o‘sishga, o‘qib-o‘rganishga va o‘z maqsadlariga
erishishga qobiliyatni hosil qiladigan xodimlarga ega tashkilot sanaladi.
Innovatsion ta’lim tashkiloti – bu shunday ta’lim muassasasiki, uning
mohiyati bo‘lib innovatsion rivojlanishni doimiy yuzaga keltirib borish hosil qilib,
bu bir tomondan, innovatsion salohiyatning o‘sishiga, ikkinchi tomondan esa
pedagoglarning innovatsion faoliyati orqali maktabning o‘zini rivojlanishiga
yordam beradi.
MMning innovatsion rivojlanishini boshqarishni takomillashtirish uchun eng
avvalo, “ innovatsiya”, “innovatsion jarayon”, “innovatsion faoliyat”, “innovatsion
salohiyat”, “innovatsionn resurs” kabi tushunchalarning mohiyatini anglab olish
lozim bo‘ladi.
“Innovatsiya” tushunchasi birinchi bor XIX asrda madaniy antropologiya
tadqiqotlarida paydo bo‘ldi va bunda u bir madaniyatning ikkinchi madaniyatga
ayrim elementlarning kiritilishini anglatar edi . Bunday yondashuv madaniyatdagi
o‘zgarishlarni vaqt va makonda turli xil tezlikda boradigan diffuziya jarayoni
sifatida olib qaralar edi. Innovatsiya odatda “nuqson”, berilgan etnos uchun
“universal” bo‘lgan narsalarning buzilishi deb qabul qilinar edi. An’analardan
tashqariga chiquvchi narsa innovatsiya bo‘lib sanaladi va bunday pozitsiya bugungi
kunlarda ham haligacha keng tarqalgandir.
Innovatsiya – bu bozor talabidan kelib chiqqan holda jarayonlar va
mahsulotlarning sifatli o‘sish samaradorligini ta’minlash uchun joriy etilgan
8

yangilikdir. Inson intellektual faoliyati, uning fantaziyasi, ijodiy jarayoni,
kashfiyotlari, ixtirolari va ratsionalizatorligining yakuniy natijasi hisoblanadi .
Insonlar ijtimoiy-iqtisodiy muhitda o‘z o‘rinni egallashi uchun doimiy
ravishda o‘z ustida ishlashi, rivojlanishi, bilim saviyasini va malakasini oshirib
borishi, innavatsion faollikka intilishi.innovatsion goyalarni amalga oshirishi va
boshqalar tomonidan yaratilayotgan yangiliklarni o‘zlashtirib olishi darkor.
Hozirgi zamonda «innovatsiya» tushunchasi biron bir turdagi faoliyatni
tapkibiy jixatdan yangilanishini, tubdan o‘zgartirilishini ifoda etadi. Mavjud
narsaning yangi holatga o‘tishi yoki yangicha sifat kasb etishi bilan bog‘liq jarayon
innovatsiya sifatida e’tirof etiladi. Bu jarayonni ba’zida yangilikning amaliyotga
joriy etilishi deb ham atashadi. Innovatsiyalar dastavval insonlar ongida mavjud
reallik bilan uning ideal holati o‘rtasidagi tafovut sifatida shakllanadi. Aksariyat
xollarda innovatsion g‘oyalar tez o‘sib borayotgan ehtiyojlar bilan nisbatan sust
rivojlanayotgan ishlab chiqarish tiziminipg potensial imkoniyatlari o‘rtasidagi
ichki ziddiyatlarni bartaraf etishga intilish asosida shakllanib boradi. Innovatsion
sohaning xususiyatlarini nazariy jihatdan o‘rganish ijtimoiy-iktisodiy sohadagi
konsepsiyalar keng rivojlana boshlagan va jahon i q tisodiyotida innovatsion
faoliyatning faollashuvi kuzatilgan davrlarda (XX asrning 60-yillaridan boshlab)
nihoyatda dolzarblashdi.
Innovatsion sohaga taalluqli muammolarni ilmiy jixatdan tahlil qilishga
uringan turli xil olimlarning ilmiy ishlarini o‘rganish shuni ko‘rsatmoqdaki,
ma’lum bir innovatsiyaning muvaffakiyati va xarakteri oqibat natijada konkret
tarmoqning, regionning, mamlakatning, qolaversa. korxonaning innovatsion
potensiali qandayligiga bog‘liq bo‘ladi.
Lug‘aviy jihatdan “innovatsiya” tushunchasi ingliz tilidan tarjima qilinganda
(“innovation”) “yangilik kiritish” degan ma’noni anglatadi. “Innovatsiya”
tushunchasi mazmunan aniq holatni ifodalaydi.
Innovatsiya – muayyan tizimning ichki tuzilishini o‘zgartirishga qaratilgan
faoliyat. Amerikalik psixolog E.Rodjers o‘z tadqiqotlarida innovatsion xarakterga
ega ijtimoiy munosabatlarning ijtimoiy-psixologik jihatlari, ijtimoiy
9

munosabatlarga yangilik kiritish, bu jaraеfnda ishtirok etuvchi shaxslarning
toifalari, ularning yangilikka bo‘lgan munosabatlari, yangilikni qabul qilish,
mohiyatini anglashga bo‘lgan tay
еfrlik darajasi hamda muayyan shaxslar toifalari
o‘rtasidagi innovatsion xarakterga ega ijtimoiy munosabatlarning tasnifi
masalalarini o‘rgangan.
Innovatsion ta’lim (ingl. “innovation” – yangilik kiritish, ixtiro) – ta’lim
oluvchida yangi g‘oya, me’yor, qoidalarni yaratish, o‘zga shaxslar tomonidan
yaratilgan ilg‘or g‘oyalar, me’yor, qoidalarni tabiiy qabul qilishga oid sifatlar,
malakalarni shakllantirish imkoniyatini yaratadigan ta’lim. Innovatsion ta’lim
jaraynida qo‘llaniladigan texnologiyalar innovatsion ta’lim texnologiyalari yoki
ta’lim innovatsiyalari deb nomlanadi. Ta’lim innovatsiyalari – ta’lim sohasi yoki
o‘quv jara
еfnida mavjud muammoni yangicha yondoshuv asosida echish maqsadida
qo‘llanilib, avvalgidan ancha samarali natijani kafolatlay oladigan shakl, metod va
texnologiyalar.
Innovatsiyalar muammosini ishlab chiqish borasida ijtimoiy-iqtisodiy
tadqiqotlar sohasida katta tajriba to‘plangandir. Turli xil olimlar bu tushunchani o‘z
tadqiqotlarining ob’ekti va predmetidan kelib chiqib talqin qiladilar.
Innovatsiyalarni tadbirkorlik ruhi bilan motivatsiyalangan ishlab chiqarish
omillarining ilmiy-tashkiliy kombinatsiyasi sifatida talqin qilish mumkin.
Innovatsiyalarning ichki mantig‘ida iqtisodiy rivojlanishni dinamiklashtirishning
yangi holati deb qarash mumkin. B.Tviss innovatsiyalarni ixtiro yoki g‘oya
iqtisodiy mazmunga ega bo‘ladigan jarayon sifatida ta’riflaydi 6
. F.Nikson
innovatsiyalar – bu bozorda yangi va yaxshilangan sanoat jarayonlari hamda
qurilmalarining paydo bo‘lishiga olib keladigan texnik, ishlab chiqarish va tijorat
chora-tadbirlari jamlanmasi deb hisoblaydi 7
.
B.Santoning fikrga ko‘ra, innovatsiya – bu shunday ijtimoiy (texnik-iqtisodiy)
jarayonki, u orqali g‘oyalar va ixtirolardan amaliy foydalanish o‘z xossalari
bo‘yicha eng yaxshi buyumlar, texnologiyalarning yaratilishiga olib keladi 8
.
6
Tviss B. Prognozirovaniye dlya texnologov i injenerov: Prakt. ruk. dlya prinyatiya luchshix resheniy.
N.Novgorod, 2000.
7
Nikson F. Rol rukovodstva predpriyatiya v obespechenii kachestva i nadejnosti. M., 1990.
8
Santo B. Innovasiya kak sredstvo ekonomicheskogo razvitiya. M., 1996..
10

P.Druker ta’kidlab o‘tadiki, innovatsiyalar faqat ilmiy, texnik yoki texnologik
soha bilan chegaralanib qolmaydi. Innovatsiya – bu maqsadlarga tezroq erishish,
raqobatdagi yutuq, rentabellikni sezilarli darajada oshirish yoki boshqacha tusdagi
manfaatga ega bo‘lishga yo‘naltirilgan, yuqori darajadagi noaniqlik sharoitlarida
tavakkalli qarorlarni qabul qilish va ularni amalga oshirish bo‘yicha faoliyatdir 9
.
Lekin vaqt o‘tishi bilan jamiyat turmush faoliyatining barcha sohalarida
innovatsiyalarning sifat xususiyatlarini baholash muammosi yuzaga keldi, bu
o‘zgarishlarni esa faqat iqtisodiy nazariya doirasida aniqlash mumkin bo‘lmay
qoldi. Shuning uchun innovatsiyalarning tadqiqotlari boshqacha ijtimoiy sohalarda,
tizimlarda va institutlarda ham amalga oshirila boshlandi. Xususan, bizning
mamlakatimizda ta’lim tizimidagi innovatsiyalar muammosi haqida XX asrning
80-yillaridan boshlab so‘z yuritila boshlandi. Bu davrda innovatsiya deganda
an’anaviy ta’lim tizimiga kiritiladigan istalgan yangi g‘oya, yangi metod yoki
yangi loyiha tushunila boshladi 10
. Boshqachasiga aytganda, dastlab innovatsiyalar
an’analarga qarama-qarshi qo‘yila boshladi. “Innovatsiyalar” va “an’analar” –
ta’lim mazmuni, ta’lim tizimi o‘zgarishlari jarayonlarini tahlil qilishda dastlab
kelib chiqiladigan binar pozitsiya mana shundan iborat edi.
“Ta’limdagi innovatsiyalar” va “pedagogik innovatsiyalar” tushunchalari
sinonimlar sifatida pedagogik innovatikaning kategorial apparatiga ilmiy jihatdan
asoslanib, kiritildi. Lekin, A.V.Xutorskiyning ta’limdagi innovatsiyalarni uchta –
ijtimoiy-iqtisodiy, psixologik-pedagogik va tashkiliy-boshqaruv 11
jihatlaridan olib
qarash mumkinligi haqidagi fikri bilan kelishgan holda, biz pedagogik
innovatsiyalar bu sanab o‘tilganlar ichidan faqat ikkinchi jihatiga tegishli deb
hisoblaymiz.
Pedagogik innovatsiya – bu pedagogik faoliyatga yangilik kiritish, maqsadi
bo‘lib samaradorlikni oshirish hisoblanadigan o‘qitish va tarbiyalash mazmuni
hamda texnologiyalarini o‘zgartirishdir 12
. Shu bilan bir vaqtda, ta’limdagi
9
Druker P.F. Biznes i innovasii. M., 2007..
10
Slobodchikov V.I. Innovasii v obrazovanii: osnovaniya i sm ы sl // Issledovatelskaya rabota shkolnikov: nauch.-
metod, jurn. 2004. № 2..
11
Xutorskoy A.V. Teoretiko-metodologicheskiye osnovaniya innovasionn ы x prosessov v obrazovanii // Internet-
jurnal "Eydos". 2005. 26 marta. / Rejim dostupa URLhttp://www.eidosru/journal/2005/0326.htm, svobodn ы y..
12
Rapasevich Ye.S. Pedagogika. Bolshaya sovremennaya ensiklopediya. Minsk, 2005. S. 198..
11

innovatsiyalarning maqsadi bo‘lib yangiliklarni yaratish, ularni o‘zlashtirish va ta’lim
muassasasining amaliyotida samarali foydalanish hisoblanadi. Shuning uchun
“ta’limdagi innovatsiyalar”ni ta’lim muassasasida foydalanish uchun taklif
etiladigan ijtimoiy-iqtisodiy, psixologik-pedagogik va tashkiliy-boshqaruv
yangiliklarining alohida o‘ziga xos turi sifatida olib qarash kerak bo‘ladi. Masalan,
G.V.Lavrentev va N.B.Lavrentevalar uchta – makrodaraja, mezodaraja va
mikrodarajalarni ajrata turib, amalda pedagogik innovatsiyalarni ular tomonidan
mintaqaning ta’lim muhitida yoki konkret o‘quv muassasalarida ta’limdagi
innovatsiyalar bilan birga tushungan holda mezodarajada tenglashtirib qo‘ydilar 13
.
Innovatsiya – bu ijtimoiy tan olingan maqsadlarga hali institutsionallashmagan
vositalar orqali erishiladigan individual yoki guruhli xulq-atvor shaklidir. Innovatsiya
madaniy yangiliklarning diffuziyalanishi bilan emas, balki xulq-atvorning yangicha
shakllarining institutsionallashuvi bilan bog‘liq bo‘lib chiqadi 14
.
V.I.Slobodchiqovning fikricha, “ innovatsiya ” va “ institut ” binar oppozitsiyasi
mavjuddir. Innovatsiya – bu ijtimoiy institut sifatida, ya’ni, ma’lum bir harakatlar,
ijtimoiy amaliyotlar t o‘ plami tarzida ij t imoiy jihatdan tan olinadigan narsalarga
qarama-qarshi bo‘lgan harakat, tadbir, jarayondir va bu institutsiya fakat biron-bir
an’ana bilan tenglashtiriladigan bo‘lsagina, innovatsiya mana shu holdagina
an’anaga qarama-qarshi bo‘lad i .
“ Yangilik”, “yangi narsa”, “yangilik kiritish”, “innovatsiya” tushunchalari
garchi ular orasida ma’lum bir farqlar bo‘lsada, ko‘pincha teng holda olib qaraladi.
“Innovatsiya” atamasi XVII asr o‘rtalarida paydo bo‘lgan va yangi narsaning
biron bir sohaga kirishini, unga birikib ketishini va mana shu sohada bir qator
o‘zgarishlarni keltirib chiqarishini anglatadi. Demak, innovatsiya – bu bir
tomondan, amalga oshirish va joriy qilish jarayoni bo‘lsa, ikkinchi tomondan – bu
yangi narsaning ma’lum bir ijtimoiy amaliyotga joriy qilinishi bo‘yicha faoliyatdir.
Yangi narsa (yangilik) – bu aynan olganda yangi vositadir (masalan, yangi
metod, metodika, texnologiya, dastur). Zamonaviy ilmiy adabiyotlarda va
13
Lavrentyev G.V. Innovasionniye obuchayushiye texnologii v professionalnoy podgotov kespesialistov. - Barnaul,
2002.
14
Slobodchikov V.I. Innovasii v obrazovanii: osnovaniya i sm ы sl // Issledovatelskaya rabota shkolnikov: nauch.-
metod. jurn. 2004. № 2..
12

amaliyotda “ yangi narsa ” tushunchasining tal q ini keng tar q algan b o‘ lib, unga
k o‘ ra, ta’limdagi yangi narsa – “ bu nafa q at ta q dim etilayotgan k o‘ rinishda, xu d di
shuna q a uy g‘ unlikda h ali ol g‘ a surilmagan g‘ oyalar, yondashuvlar,
texnologiyalardir, balki o‘ zida o‘ zgaruvchan sharoitlarda hamda vaziyatlardata’lim
va tarbiya masalalarini yetarlicha samarali tarzda h al q ilishga imkon beruvchi
progressiv asosga ega bo‘ladgan elementlar majmuasini yoki alo h ida
elementlarning majmuasi hisoblanadi .
“Yangiliklarga hozirgi vaqtda o‘tmish va kelajakni namoyon qila olish xos
bo‘lib, faoliyatdagi hisob nuqtasidan boshlangan yo‘nalishning boshlanishi bo‘lib
sanaladi” 15
.Tarqatishga qabul qilingan vaqtidan boshlab yangilik yangi sifatga ega
bo‘ladi va innovatsiyaga aylanadi 16
.
“Yangilik” va “innovatsiya” tushunchalari o‘rtasida bir qadar farqli ajratishni
V.I.Slobodchikov amalga oshirdi 17
. Mana shunday farqlashga asos bo‘lib qayta
o‘zgartirish faoliyatining konkret shakllari, mazmuni va ko‘lami xizmat qilishi
lozim. Shunga ko‘ra, agar faoliyat qisqa muddatli, yaxlit va tizimli xususiyatga ega
bo‘lmasa va o‘z oldiga faqat biron-bir tizimning ayrim elementlarinigina yangilash
(o‘zgartirish) vazifasini qo‘yadigan bo‘lsa, u holda bu faqat yangi narsadir .
Agarda faoliyat biron-bir konseptual yondashuv asosida amalga oshiriladigan
bo‘lsa va uning oqibati bo‘lib mazkur tizimning rivojlanishi yoki uning prinsipial
jihatdan qayta o‘zgartirilishi sanaladigan bo‘lsa, u holda bu innovatsiyadir.
V.S.Slastenin va L.S.Podimovalar yangiliklarning ilmiy adabiyotlarda mavjud
bo‘lgan hayotiy sikllari variantlarini umumlashtira turib, innovatsion jarayon
tuzilmasida quyidagi oltita bosqichlarni ajratib ko‘rsatadilar 18
:
- yangi g‘oyaning tug‘ilishi yoki yangilik konsepsiyasining paydo bo‘lishi;
- biron-bir ob’ektga, moddiy yoki ma’naviy mahsulot-namunada yuzaga
chiqarilgan yangilikning yaratilishi;
- olingan yangilik amaliy qo‘llanilishi,
15
Voroshilova L.L. Innovasionnaya pedagogicheskaya deyatelnost: ponyatiyniy analiz //Problemi
pedagogicheskogo obrazovaniya. Sb. nauchn. st.; V ы p. 21/ Pod red. V.A. Slastenina, Ye.A. Levanovoy. - M.,2005.
16
Upravleniye organizasiyey / Pod red. A.G.Porshneva, Z.P.Rumyansevoy, N.A.Solomatina. M., 2007.
17
Slobodchikov V.I. Innovasii v obrazovanii: osnovaniya i smыsl // Issledovatelskaya rabotashkolnikov: nauch.-metod,
jurn. 2004. № 2. .
18
Slastenin V.A. Pedagogika: innovasionnaya deyatelnost. M., 1997..
13

- yangilikning yangi sohalarga tarqalishi (diffuziyalanishi); konkret sohada
yangilikning hukmronlik qilishi;
-yangilikning yanada boshqa bir yangi mahsulot bilan o‘rin almashishi bilan
bog‘liq bo‘lgan holda qo‘llanilishi ko‘lamining qisqarishi.
Innovatsion jarayon rivojlanishi bosqichlarining boshqacha tavsifi ham
uchraydi 19
. Unda quyidagi harakatlar ajratib ko‘rsatiladi: o‘zgarishlarga
ehtiyojlarning aniqlanishi; axborotlarni to‘plash va vaziyatni tahlil qilish;
yangilikni joriy qilishning mustaqil ishlanmasi yoki dastlabki tanlovi; joriy qilish
(o‘zlashtirish) haqida qarorni qabul qilish.
Innovatsion jarayon bizning fikrimizcha, ijtimoiy jihatdan uchta – yaratish,
joriy qilish va yangilik diffuziyalanishi fazalari orqali ta’lim muassasasining
kundalik faoliyati jihatiga o‘tadi. Birinchi faza – bu tajriba ishlarini va ilmiy
tadqiqotlarni tashkil etishning ketma-ketlikdagi bosqichlaridir. Bu faza davomida
yangilikning samarasi hali yuzaga chiqmaydi, balki mana shunday samaradorlikka
erishish uchun shart-sharoitlargina yaratiladi, xolos.
Shuni ta’kidlab o‘tish muhimki, lotinchadagi kuch, quvvat degan bitta
so‘zning o‘zagidan kelib chiqadgan “potensiya” va “potensial” atamalari
menejment metodologiyasi nuqtai-nazaridan bir-biridan o‘zaro sezilarli ravishda
farqlanadilar. Bunda potensiya deganda ayrim cheklangan doiralarda
ixchamlashtirilgan, qisqartirilgan imkoniyat tushuniladi. Potensial esa real,
konkret, qayd etilgan, biron bir faoliyat jarayonida shakllangan, lekin ani paytlarda
biron-bir sabab bilan yuzaga chiqarilmagan, biroq, tayyor va real ko‘rinishda
bo‘ladigan imkoniyatlar bilan tavsiflanib, bunda potensial – faoliyatga tayyor,
kengaytirilgan imkoniyatlar shakli sifatida gavdalanadi.
Yanada kengroq ma’noda potensial – bu ma’lum bir maqsadga, natijaga
erishish uchun harakatga keltiriladigan va foydalanilishi mumkin bo‘lgan, mavjud
omillar jamlanmasidir 20
.
Bundan innovatsion potensialning “innovatsion jarayonni amalga oshirish
uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlar hamda omillar tizimi” sifatida talqin qilinishi
19
Lazarev B.C. ponyatiye pedagogicheskoy i innovasionnoy sistemi shkoli //Selskaya shkola. 2003. № 1. - S. 4..
20
Noviy ensiklopedicheskiy slovar. M., 2004.
14

kelib chiqadi 21
yoki innovatsion faoliyatning amalga oshirilishi uchun zarur
bo‘ladigan resurslarning turli xillarining jamlanmasi deb tushuntiriladi 22
, bular esa
haqiqiy holatni biroz soddalashtirib, toraytirib qo‘yadi.
Innovatsiyalar o‘z-o‘zidan paydo bo‘lib qolmaydi, ular ilmiy izlanishlarning,
ayrim o‘qituvchilar va butun jamoaning ilg‘or pedagogik tajribalarining natijasi
bo‘lib hisoblanadi. Hozirgi vaqtlarga kelib ko‘plab ta’lim amaliyotlari, shu
jumladan umumta’lim maktablaridagi amaliyotlar ham shu darajada
murakkablashib ketib, tez-tez turli xildagi yangliklarga duch kelinmoqdaki,
yangiliklarni joriy qilish o‘tgan davrlardagiga qaraganda stixiyali tarzda amalga
oshmay qolmoqda, oddiyginasiga ko‘chirib qo‘ya qolish o‘rniga endilikda
ratsional boshqaruvni talab qilmoqda. Mana shunga bog‘liq holda XX asr
oxirlariga kelib ilm-fan va amaliyotning yangi tarmog‘i – ijtimoiy innovatsiyalarni
boshqarish yuzaga keldi.
Innovatsion jarayonlar pedagogik innovatsiyalar sohasida kompetentli bo‘lgan
va boshqaruvning ma’lum bir faoliyatini egallagan kadrlarni - ta’lim ma’murlari yoki
menejerlarini maxsus tayyorlashga ehtiyoj sezmoqda. Maktab direktori – maktabga
rahbarlikni maktab Nizomi va O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim haqida”gi
Qonuni asosida amalga oshiruvchi mansabdor shaxsdir.
Ijtimoiy ob’ektlar uchun tizim hosil qiluvchi omil bo‘lib maqsad sanaladi
degan fikrlar ham uchraydi: tizim elementlari ma’lum bir maqsad yo‘lida
birlashadilar va faoliyat ko‘rsatadilar . Lekin tizim hosil qiluvchi omilning bunday
tarzda ajratib ko‘rsatilishi ham yuqorida aytib o‘tilgan kamchilikdan xoli emas.
Bundan tashqari, maqsad integratsiyalovchi intiho sifatida faqat ma’lum bir vaqt
oralig‘idagina mavjud bo‘ladi, maqsadga erishilishi bilan tizim bu intihodan quruq
qoladi.
Lekin aynan tizim hosil qiluvchi omil o‘zini o‘zi tashkil etuvchi tizimlarning
tuzilmaviy-funksional yaxlitligini belgilab beradi. shuning uchun yuqorida aytib
o‘tilgan kamchiliklarni yengib o‘tishning ancha istiqbolli yondashuvi bo‘lib ta’lim
muassasasining innovatsion rivojlanishi uchun tizim hosil qiluvchi omil sifatida
21
Nikolayev A.I. Innovasionnoye razvitiye i innovasionnaya kultura //Nauka i naukoznaniye. 2001. №2. S.55.
22
Innovasionniy menedjment: Ucheb. dlya vuzov. Pod red. S.D. Ilyenkovoy. M., 1997..
15

boshqaruv faoliyatining ko‘rib chiqilishi sanaladi, chunki unda tizim
komponentlarining integratsiyalashuvi va uyg‘unlashuvi elementlari, shuningdek,
ularning biron-bir natijaga erishishga qaratilganligi ko‘zga tashlanadi.
Umumta’lim muassasasi rahbariing ish faoliyati uning qo‘l ostidagilar uchun
ob’ektiv ravishda o‘ziga xos “etalon”ga aylanadi. Unda shaxs sifatida konkret
faoliyatning muhim tomonlari, xususan, ish samaradorligi va sifatini oshirish
bo‘yicha o‘z zimmasiga olingan majburiyatlarni bajarishda shaxsiy ishtirok etish
aks etadi. Rahbar butun ta’lim muassasasining faoliyati asoslanadigan maktabdagi
ish standartlarini belgilaydi, asosiy ijtimoiy amaliyotlarni o‘rnatadi. O‘z boshqaruv
faoliyatini amalga oshirish bo‘yicha uning usullari mazkur maktab qanday
bo‘lishiga bog‘liq bo‘ladi.
16

1.2. PEDAGOGIK INNOVATSIYALARGA OID ZAMONAVIY
YONDASHUVLARNING MAZMUNI
Avvalo, biz turli qismlarida, shuningdek, butun tizimini individual
komponentlarini xususiyatlarini oshirish, ta'lim, atrof-muhit o‘zgartirish hissa
mumkin maqsadli harakatlar ba'zi turdagi haqida bormoqda. T a'lim sohasidagi
innovatsion jarayonlar uchun qidiruv va yangi texnik, texnologiyalar, fondlari ,
dasturlari ishlab chiqish bilan bo g ‘liq.
Ular siz amaliyotga yangi ta'lim tizimini yo‘lga qo‘yish mumkin orqali bir
vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Bunday ta'lim, uning psixologik va fiziologik
xususiyatlari, vazifalarni keyingi amalga oshirish ko‘rinishida mumkin bola ta'lim
va o‘quv jarayonining yo‘nalishini hisoblanadi. Bu zamonaviy pedagogik
innovatsiyalar murakkab muammolarni hal qilish uchun ijodiy metodlarni topish,
ishlash innovatsion mexanizmlarini rivojlantirishga hissa kerak , normal ijodiy
jarayonning o‘zgartirish.
Ta'limga yondashuv - bu yangi texnologiyalar uchun asos bo‘lgan asosiy
tamoyil, talablar va maqsadlar to‘plami. Zamonaviy ta’limning talabi
o‘quvchilarga imkon qadar ko‘proq bilim berish emas, balki ularni o‘z-o‘zidan
o‘rganishga, nafaqat bilishga, balki olingan ma’lumotlar bilan ishlay olishga
o‘rgatishdir.
Pedagogik innovatsiyalar ikkita asosiy yondashuvga asoslanadi:
 Talabaga yo‘naltirilgan yondashuv o‘quv jarayonini har bir o‘quvchi/talaba
shaxsiga yo‘naltirishni nazarda tutadi. Zamonaviy pedagogika har bir o‘quvchining
o‘ziga xos tajribasi va xarakterini hisobga olishi , uning individualligi va iste’dodini
rivojlantirishi kerak. Ushbu yondashuvni amalga oshirish tanlov tamoyillariga
tayanishni o‘z ichiga oladi (talabalar o‘zlari xohlagan sohalarni tanlashlari
mumkin), ishonch (o‘qituvchilar tomonidan avtoritar bosimning yo‘qligi),
ijodkorlik va muvaffaqiyat, sub'ektivlik, individuallik;
 Kompetensiyaga asoslangan yondashuv U asosiy e'tiborni o‘rganish
natijasiga qaratadi, natijada esa bilimlar yig‘indisi emas, balki ko‘nikmalar
17

yig‘indisi, o‘quvchining muammolarni , konfliktlarni hal qilish, turli vaziyatlarda
harakat qilish qobiliyatidir.
Talabaning qanchalik bilishi muhim emas. Eng muhimi, uning o‘zgarishlarga
javob berish, moslashuvchan bo‘lish, his-tuyg‘ularni boshqarish va to‘g‘ri
ma'lumotni tanlash qobiliyatidir. Bu yangilik ta’lim tizimini tubdan qayta ko‘rib
chiqish, ta’limni baholash va tashkil etish tamoyillarini isloh qilishni taqozo etadi.
Ana shu yondashuvlar asosida o‘qituvchi va metodistlar ta’lim muassasalariga
joriy etilayotgan innovatsion pedagogik texnologiyalar – bilimlarni uzatish va
baholashning texnika , uslub va usullari majmuasini ishlab chiqadilar.
Jamoaviy yondashuvga asoslanadigan rahbarlarni baholashning tipik
tizimlari muhim kasbiy, universal qirralarni, ishbilarmonlik, shaxsiy,
tashkilotchilik sifatlarining to‘plamiga ega bo‘ladi va yaxshi ma’lum bo‘lgan
kamchiliklarga ham egadir. Mazkur yondashuvning cheklashlari rahbar sifatining
tushunishning abstraktligidan, ularning u yoki bu boshqaruv vaziyatlari bilan
bog‘lanmaganligidan; kasbiy muhim bo‘lgan sifatlarni ajratib ko‘rsatishning
sub’ektivizmidan; umumiy sifatlarni shaxs sifatida rahbarga xos bo‘lgan o‘ziga xos
sifatlardan ajratishning mavjud emasligidan iboratdir .
Shu sababli ham P.Senge innovatsion (“o‘rganib boruvchi”) tashkilotlarning
quyidagi o‘ziga xosliklarini bejizga ajratib ko‘rsatmagan 23
:
1) kelajakka intilish va uni oldindan ko‘rishni izlash bilan yetakchilik qilish;
2) innovatsiyalarga va jamoa bo‘lib ishlashga asoslanadigan muammolarni hal
qilishga yaxlit yondashuv;
3) innovatsion jamiyatning bilimlari va ma’naviy qadriyatlarini ustalik bilan
egallashga va rivojlanishga individual tayyorlik;
4) egoistik yondashuv va nizolarning o‘rniga kooperatsiyalashuv (birlashuv)
keladigan fikrlashning yangicha modellaridan foydalanish ;
5) ierarxiya va formal bo‘ysunish o‘rniga konsensusga hamda zamonaviy
yetakchilikka asoslanadigan hamkorlikdagi o‘qish. Innovatsion ta’lim muassasasi –
bu rivojlanuvchi va rivojlantiruvchi maktab hamdir.
23
P. Senge.Pyataya dissiplina: iskusstvo i praktika samoobuchayu щ yeysya organizasii. M., 1999.
18

Aynan boshqaruv faoliyati umumta’lim muassasasining ijtimoiy resurslari
komponentlari (tashkiliy, boshqaruv va inson resurslari) orasida nisbatan mustaqil,
o‘zaro kam bog‘langan optimal aloqalarning o‘rnatilishiga va keyinchalik umumiy
maqsadlar, manfaatlar asosida uning qismlari kelishilgan va o‘zaro bog‘langan
yaxlit, butun tizim sifatila innovatsion potensialga aylanishiga yordam beradi.
Bundan tashqari, boshqaruv faoliyati ta’lim muassasasini nisbatan tizim sifatida
ma’lum bir boshqaruv funksiyalarini bajaradi:
1) uning muvozanatini ta’minlab turishda muhim rol o‘ynaydi;
2) ta’lim muassasasining innovatsion potensialini dolzarblashtiradi.
Jamoaviy yondashuvga mazmuni bo‘yicha yaqin yondashuv bo‘lib raqobatli
yondashuv hisoblanadi. Bu yondashuv rahbarlarda boshqa kishilarnikidan farq
qiluvchi alohida (shaxsiy) xossalar yoki umumiy xossalarning rivojlanganlik
darajalari mavjudligini ko‘zda tutadi. Bu yerda rahbar shaxsi tuzilmasida
ma’muriy-tashkilotchilik mahorati, axloqiy-etik xususiyatlar, aqliy sifatlar, kasbiy
mahorat, ijtimoiy yo‘naltirilganlik, motivatsiya ajratib ko‘rsatiladi. Bu shaxsiy
sifatlarni izlash rahbarlar va bu kategoriyaga mansub bo‘lmagan kishilar
guruhlarini, turli xildagi lavozim darajalaridagi muvaffaqiyatli yoki
muvaffaqiyatsiz rahbarlar guruhlarini taqqoslash yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Refleksiv-qadriyatli yondashuv tasdiqlaydiki, rahbarning integratsiyaga qobilligi
uning o‘z boshqaruv konsepsiyasini shakllantirishi, uni anglab yetishi va o‘zini-o‘zi
korreksiyalab borishida namoyon bo‘ladi, bu faoliyatning bir qator o‘zaro kesishuvchi
“konseptual modellari”dan iborat bo‘ladi 24
. Bu modelga shaxs tomonidan boshqaruv
mahoratining o‘zlashtirilishi, ularni takomillashtirish darajasi bog‘liq bo‘ladi.
Konsepsiyani qayta tuzish boshqaruv faoliyatini tartibga soluvchi qiyofaning
korreksiyalanishi sifatida olib qaraladi. Rahbarning boshqaruv faoliyatida
shakllanadigan va boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayonlarining
integratsiyalanishini ta’minlovchi asosiy shaxsiy yangi hosila bo‘lib individual
boshqaruv konsepsiyasida mazmun hosl qiluvchi funksiyani bajaradigan strategik fikrlar
tizimi hisoblanadi.
24
Krasovskiy Yu.D. Rukovoditel trudovogo kollektiva. M., 1987..
19

Funksional yondashuv ikkita qoidaga asoslanadi:
1) tuzilmavy-funksional tashkil etish va rahbar faoliyatining shart-sharoitlari uning
shaxsiga ma’lum bir talablarni belgilaydi;
2) rahbar shaxsini shaxsning yaxlit tuzilmasida o‘zaro bog‘langan quyi
tuzilmalarning jamlanmasi sifatida olib qarash kerak.
Rahbar shaxsining dinamik funksional tuzilmasiga tayana turib, shaxsning
umumiy va maxsus tuzilmasini ajratib ko‘rsatishni taklif qildi. Shaxsning umumiy
tuzilmasi deb asosiy quyi tuzilmalar bo‘lib psixofiziologik, psixologik va ijtimoiy
tuzilmalar hisoblanadigan uch komponentli tizimni hisoblash mumkin. Rahbar
shaxsining maxsus tuzilmasi bo‘lib g‘oyaviy-siyosiy sifatlar, rahbarning kasbiy
kompetentliligi, tashkilotchilik va pedagogik qobiliyatlari, axloqiy-etik sifatlari sanaladi.
Shaxs tuzilmasining bu o‘ziga xos komponentlari “rahbar faoliyatining tuzilmaviy-
funksional tashkil etilishida o‘z mosligini topadi” .
Sanab o‘tilgan barcha yondashuvlar – Jamoaviy yondashuvdan tortib to
funksional yondashuvgacha – ijtimoiy-innovatsion resurslarning insoniy, tashkiliy va
boshqaruv kabi tarkibiy qismlarini o‘zaro bog‘lashga amalda deyarli harakat
qilmaydi.
20

II BOB. TA’LIMIY MUHITDA PEDAGOGIK INNOVATSIYALAR VA
ULARNING AMALIYOTDAGI TADBIQLARI, MUAMMOLARI
2.1. PEDAGOGIK INNOVATSIYALAR TADBIQIGA TA’SIR ETUVCHI
OMILLAR
“Tadbiq etish” o‘zi nima? Ushbu kurs ishida biz tadbiq etishni ma'lum
o‘lchamlardagi faoliyat yoki dasturni amalda qo‘llash uchun mo‘ljallangan
tadbirlar to‘plami sifatida ta’riflaymiz. Ushbu ta'rifga ko‘ra, tadbiq etish jarayoni
muayyan maqsadga xizmat qiladi va mustaqil kuzatuvchilar tabiq etish bilan
bog‘liq "muayyan faoliyatlar majmui" mavjudligi va ularning kuchini seza olishi
kerak. Shuningdek, mustaqil kuzatuvchilar uning mavjudligi va kuchini
aniqlashlari uchun tadbiq etilayotgan faoliyat yoki dastur etarlicha batafsil
tavsiflangan bo‘lishi kerak.
Yuqorida ta'kidlab o‘tilganidek, tadbiq etish to‘g‘risida mulohaza yuritishda
kuzatuvchi ikkita faoliyat to‘plamidan (aralashuv darajasidagi faoliyat va tadbiq
etish darajasidagi faoliyat) va ikkita natijalar to‘plamidan (aralashuv natijalari va
tadiq etish natijalari) xabardor bo‘lishi kerak. Biroq, tildan kelib chiqadigan
qiyinchiliklar boshqa, kattaroq, asosiy to‘siqdan dalolat beradi: tadqiqotchilar
akademik fanlar bo‘yicha o‘zlarining kontseptual modellari haqida aniq, tushunarli
muloqotga kirisha olmasligi va ularni birlashtira bilmasligi. Tadqiqotchilar tadbiq
etishni o‘lchashda ko‘plab yondashuvlarga ega va bu xilma-xillikda
innovatsiyalarning turli xil ko‘rinishlari, konteksti, amalga oshirishga ta'sir
qiluvchi omillar va ularning bir-biri bilan munosabatlarini o‘z ichiga olgan bir
qator aniq va yashirin modellar mavjud.
So‘nggi 8 yil ichida tadbiq etish jarayonini tavsiflovchi kamida oltita mustaqil
ishlab chiqilgan, keng qamrovli modellar, shuningek tadbiq etishga ta'sir qiluvchi
omillar doirasini tavsiflovchi va darajalovchi adabiyotlar sintezi nashr etilgan.
Ruhiy salomatlik, xulq-atvor salomatligi va sog‘liqni saqlash xizmatlari sohalarini
qamrab oladigan ushbu modellar hamda adabiyotlar umumlashmalari juda
o‘xshash ma’lumotlarni bayon qiladi. Ularning har biri to‘rtta katta toifadagi
21

omillarni doimiy ravishda aniqlaydi: innovatsiyalarning xususiyatlari, individual
foydalanuvchilarning xususiyatlari, tashkilotning xususiyatlari va tashkilotdan
tashqaridagi atrof-muhit elementlari.
Damschroder garchi nazariyalar konstruktlarida qisman o‘xshashlik bo‘lsa ham
ko‘plab nazariyalar mavjudligi, turli xil nazariyalar turli konstrukt (tushunchalar)
tarmog‘ini qamrab olishi va terminologiya hamda ta'riflar izchil emasligini
ta'kidlaydi. Bilimlarni almashinish va jamlash uchun landshaft arxitekturasini
qurishda uchinchi to‘siq innovatsiyaning o‘z kontseptsiyasi va innovatsiyalarni
tadbiq etish borasidagi mulohazalar bilan bog‘liq.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, innovatsiyalarni o‘rganishda "nima ishlaydi"
yondashuvi tayanch farazi innovatsiyalarni bo‘linmas, butun sub'ektlar sifatida
ko‘rib chiqishni taklif qilishdan iborat bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, bunda
asosiy samaradorlik savoli: “u ishladimi?” bo‘ladi. Ammo bunda "yangilikning
qaysi qismlari ishladi?" savloli yanada samarali savol bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy
sharoitlarda amalga oshirilayotgan innovatsiyalarning aksariyati murakkab hamda
ko‘p qirrali, ular ko‘plab o‘zaro aloqador qismlardan iborat. Shunday ekan tadqiqot
olib borishda aksariyati turli vaqtlarda har xil darajada qo‘llanilishi talab etiladigan
chora-tadbirlarga ega bo‘lgan ushbu qismlarni juda aniq va alohia hisobga oluvchi
tadbiq o‘lchovlariga egalik katta ahamiyatga ega. Bilimlarni almashish va jamlash
uchun maxsus landshaft arxitekturasini yaratishda birinchi asosiy to‘siq til
hisoblanadi. Masalan, innovatsion diffuziya va barqarorlik sohalaridagi
tadqiqotchilar ko‘p so‘zlarni bir-birining o‘rnida ishlatishadi; barqarorlik,
institutsionalizatsiya, uzoq muddatlilik, qamrov oshishi, qo‘llab-quvvatlash,
diffuziya – bularning barchasi tarqatish bilimlarning tarqalishi, uzoq muddatliligi
va diffuziyasi leksikonining bir qismidir. 25

Tadqiqot olib borishda aniqlik va umumiy kontseptual tushunishning muhim
ahamiyatiga qaramay, tadqiqotchilar ushbu atamalarni sinonim sifatida ishlatadilar,
hatto ular bu so‘zlarga juda xilma-xil ma'nolarni qo‘shadilar. Tadqiqot hodisasini
tushunishda har qanday yutuqlarga erishishdan oldin, tadqiqotchilar bir-birini
25
Century, J., & Cassata, A. (2016). Implementation research: Finding common ground on what, how, why, where,
and who. Review of research in education, 40(1), 169-215
22

tushunishlari juda muhimdir. Innovatsiyalarni tadbiq etish innovatsiyaning
maqomiga: innovatsiya qay darajada – to‘liq yo qisman tadbiq etilayotganligiga
oid bo‘ladi. Ba'zilar buni "tadbiq etishning aniqligi" yoki "aralashuv yaxlitligi" deb
atashadi ( ayniqsa, chora-tadbirlar mo‘ljallangan model bilan taqqoslaganda).
Boshqa tomondan, tadbiq etish jarayoni innovatsiyalarni tadbiq etishni,
shuningdek, innovatsiyalarni tadbiq etishga hissa qo‘shadigan va/yoki to‘sqinlik
qiladigan barcha kontekstli omillarni o‘z ichiga oladi. Va nihoyat, "tadbiq etish
tadqiqotlari" atamasi tadbiq etishning ushbu jihatlaridan birini yoki har ikkalasini
tekshirish uchun keng qo‘llaniladi Tadqiqot davomida adabiyotlar tahlili davomida
turli mualliflar tadbiq etish urinishlarining maqsadlari va natijalarini turlicha
muhokama qilganliklari aniqlandi.
Tadbiq etishning maqsadlari va natijalarini quyidagicha tasniflash mumkin:
qog‘ozda tadbiq etish - siyosat va protseduralar uchun asos sifatida
innovatsiyalarni tadbiq etish yo‘li bilan yangi siyosat va protseduralarni joriy
etishni anglatadi ("o‘zgarishlarning yozma nazariyasi")[6]. Tadqiqotlar
baholashicha, insonlar bog‘liq biznes yangiliklarining 80-90%i qog‘ozda tadbiq
etish bilan yakunlanadi. Jeyms D. Vestfal, Ranjat Gulati va Stiven M. Shortell
tashkilotlarni tahlil qilish bo‘yicha tadqiqotlarida ta’kidlashadi: "agar tashkilotlar
tashqi ishtirokchilar tomonidan o‘zlarining ichki operatsiyalarini tekshirishni faqat
tadbiq etishni baholash va tekshirish bilangina minimallashtirsa, ular operatsion
protseduralarni rasman qabul qilingan dasturlardan ajratish orqali tadbiq etishni
umuman e'tibordan chetda qoldirishlari mumkin."[8; 371-s].
Shunday qilib, qog‘ozda tadbiq etish tashqi guruhlar talablarga muvofiqlikni
nazorat qilgan (masalan, akkreditatsiya paytida) va monitoringning katta qismi
qog‘ozdagi izlarga qaratilganda keng tarqalishi (innovatsiya tadbiqi dalili rolini
o‘ynab berishi) mumkin. Albatta, javonlardagi hamda rahbarlar shkaflaridagi
qog‘ozlar, hujjatlar uyushmasi iste'molchilar manfaati uchun innovatsiyalarni
amaliyotga joriy etishga teng emas. Tadbiq etish jarayoni - bu o‘quv seminarlarini
o‘tkazish, nazoratni amalga oshirish, o‘zgarishlar to‘g‘risida hisobot shakllarini va
h.klarni taqdim etish ("ifodalangan o‘zgarishlar nazariyasi" va " faol o‘zgarishlar
23

nazariyasi") uchun yangi operatsion tartiblarini joriy etishda innovatsiyalarni
protseduralar asosi sifatida moslashtirishdir. Bunda innovatsiyalar bilan bog‘liq
harakatlar amalga oshiriladi, voqealar hisobga olinadi va innovatsiyalar bilan
bog‘liq til qo‘llaniladi.
Biroq, sodir bo‘layotgan voqealarning aksariyati funktsional jihatdan yangi
amaliyot bilan bog‘liq bo‘lmaydi. Trening shunchaki yangi amaliyot yoki dasturga
didaktik yo‘nalishdan iborat bo‘lishi, nazorat mashg‘ulotda o‘qitilganlarga daxl
qilib o‘qitilmaganlar bilan bog‘liq bo‘lmasligi mumkin, ma'lumotlar qarorlar qabul
qilishga ta'sir o‘tkazmasdan to‘planishi va saqlanishi mumkin, yangi tilda
ishlatiladigan atamalarda operatsion ma’no va ta'sir bo‘lmasligi mumkin. Xorij
biznesida ushbu tadbiq etish shakli “Aldov dastur o‘zgarishlari” (Fallacy of
Programmatic Change) deb ataladi. Ya'ni, bu tashkilot missiyasi haqida bayonotlar
berish, "korporativ madaniyat" dasturlari, o‘quv kurslari yoki sifatni yaxshilash
choralarining bayon etilishi tashkilotlarni o‘zgartirishi va xodimlarning xatti-
harakatlari kompaniyaning rasmiy tuzilmasi va tizimlarini o‘zgartirish orqaligina
o‘zgarishiga ishonishdir. Albatta, dalillarga asoslangan amaliyot va dasturlarning
tuzoqlari hamda og‘izda (so‘zdagina) xizmat ko‘rsatish iste'molchilarga foyda
keltiradigan innovatsiyalarni amalda qo‘llashga teng kelmasligi aniq. Ishlash
(samarador amaliyot)ni tadbiq etish protseduralar va jarayonlarni o‘zgarishlarning
aniqlangan funktsional komponentlari iste'molchilar uchun foydali tarzda tadbiq
etilishini anglatadi. Ko‘rinib turibdiki, iste'molchilar, tashkilotlar va tizimlar uchun
haqiqiy foyda keltiradigan tadbiq etish yanada ehtiyotkorlik va mulohazali hatti-
harakatlarni talab qiladi.
Innovatsiyalar tadbiqiga ta’sir etuvchi omillar. J. Senchuri va A.Kassata
quvvatlovchilar va to‘siqlarning oddiy tavsiflaridan tashqariga chiqish uchun
o‘qituvchilarning qanday va nima uchun innovatsiyalarni tadbiq etayotganligini
tushunishni yaxshilaydigan bir nechta o‘zaro aloqador “ta'sir doiralari”ni ajratib
ko‘rsatishadi [1]. Ushbu omillar ta'lim sohasidagi tadqiqotlar tadbiqini o‘zgarish
nazariyalari, diffuziya nazariyasi va tashkiliy nazariyalar kabi ko‘plab nazariy
nuqtai-nazarlarni ko‘rib chiqishni qamrab olish orqali keng tarixiy tahlil qilishdan
24

kelib chiqqan. Ushbu omillarga oxirgi individual foydalanuvchilarning
xususiyatlari, tashkiliy va ekologik omillar, innovatsiya xususiyatlari, tadbiq
etishni qo‘llab-quvvatlash strategiyalari va tadbiq etish muddatlari kiradi.
Innovatsiyaning oxirgi foydalanuvchisining individual xususiyatlari amalga
oshirish jarayonida muhim rol o‘ynashi mumkin. Xususiyatlarga yangilikning o‘zi
bilan bog‘liq (masalan, innovatsiyani tushunish), shuningdek, yangilikdan mustaqil
(masalan, o‘qitish va o‘rganish haqidagi qarashlar; yangi narsalarni sinab ko‘rishga
tayyorlik) kirishi mumkin. Bu shuni anglatadiki, tadbiq etish faqatgina
o‘qituvchilarning mahoratiga bog‘liq emas, u xavf va o‘zgarishlarga ochiqlik
elementini o‘z ichiga oladi. O‘qituvchilar passiv qabul qiluvchilar bo‘lishmaydi,
ular innovatsiyalarni o‘zlarining moyilliklari, oldingi tajribalari va ishonchlar
tizimi orqali faol ravishda filtrlaydilar [9].
Tashkiliy va muhit omillari . Tashkiliy va muhit omillari tadbiq etish
kontekstlarini anglatadi. Tashkilot ichida mavjud bo‘lgan tashkiliy omillar sharoit
(masalan, sinf sig‘imi, resurslar, moddiy muhit, rejalashtirish), shuningdek
ma'muriy qarorlar qabul qilish va tashkiliy madaniyat bilan bog‘liq bo‘lishi
mumkin.
Atrof-muhit omillari odatda kengroq kontekstga kiradigan omillardir
(masalan, davlat idoralari; iqtisodiy sharoitlar; geografik kontekst). Innovatsiya
xususiyatlari. Innovatsiyaning xususiyatlar ham tadbiq etish jarayonida rol
o‘ynaydi va har ikkala (ham actual (“obyektiv”), ham oxirgi foydalanuvchi
tomonidan idrok etiladigan (“subyektiv”)) xusususiyatlarni o‘z ichiga olishi.
Aktual xususiyatlarga innovatsiyalarga jalb qilingan komponentlar soni, uning
samaradorligi va narxi kiradi [2]. Bu masalan, kooperativ ta’limga nisbatan
olinganda kooperativ ta’lim xususiyatlarini qamrab olishi mumkin. Idrok
etiladigan xususiyatlar materiallar jozibadorligini, innovatsiyadan foydalanish
qanchalik osonligi va uning subyektiv o‘rinliligini qamrab olishi mumkin[4].
Xususiyatlar ob'ektiv yoki sub'ektiv deb hisoblanishi yangilikni taqdim etish usuli
(ya'ni noaniqlikni bartaraf etishga va yangilikni mahalliy sharoitga moslashtirish
uchun ko‘proq yoki kamroq joy ajratishga) bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
25

Tadbiq etishni qo‘llab-quvvatlash strategiyalari. Tadbiq etishni qo‘llab-
quvvatlash strategiyalari ko‘pincha o‘zgartirish harakatlari uchun muhim deb
hisoblanadi va oxirgi foydalanuvchilarni qo‘llab-quvvatlash uchun muntazam,
maqsadli harakatlarni masalan, qo‘llab-quvvatlov, murabbiylik va kasbiy
rivojlantirishni rejalashtirishni o‘z ichiga oladi. Tadbiq etishni qo‘llab-quvvatlash
strategiyalari innovatsiyani ishlab chiquvchi, tadbiq etilayotgan tashkilot (masalan,
maktab, maktab kengashi/tuman) yoki vositachi tomonidan taklif qilinishi
mumkin. Innovatsiyalarni tadbiq etishni o‘rganishda oxirgi foydalanuvchilar
qanday qo‘llab-quvvatlanishini hisobga olish amaliy tadqiqotlarning asosiy
komponenti hisoblanadi.
Tadbiq etish muddati. Tadbiq muddatlari bo‘yicha tadbiq etishni o‘rganish
tadbiq etish jarayoniga longityud yondashuvni talab qiladi. Bu dastlabki
moslashishdan boshlab uni ishlatish odatiy holga aylangunga qadar tadbiq etish
bosqichlarini ko‘rib chiqishni o‘z ichiga oladi. Tadbiq etish yoki moslashish
bosqichlarida turli xil omillar yoki ta'sir doiralari turlicha rol o‘ynashi mumkin.
Xulosa Ilmiy-nazariy tahlillar natijalari bo‘lgan modellar, tavsiyalar,
texnologiyalarni amaliyotga tadbiq etish, muayyan faoliyat, sohaning amaldagi ish
tartibi, odatlari, faoliyatini o‘zgartirish murakkab, ko‘pqirrali jarayon. Bu
jarayonda til, konseptual modellar, tadbiq etuvchining shaxsiy yondashuvidagi
farqlar to‘siq sifatida ta’sir qilsa, oxirgi foydalanuvchining shaxsiy xususiyatlari,
tashkiliy va muhit omillari, innovatsiya xususiyatlari, tadbiq etish muddatlari,
tadbiq etishni qo‘llab-quvvatlash strategiyalari tadbiq etish jarayonning kechishi,
natijalari va samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi omillar sifatida xizmat
qiladi.
Pedagogik innovatsiyalarni amalga tadbiq etishda ham ayni to‘siq va omillar
ahamiyat kasb etadi va ta’lim sohasida islohotlar amalga oshishida ushbu
islohotlarning nazariy hujjatlar, ishlanmalar, modellardan amaliyotga tadbiq
etilishida yuzaga keluvchi to‘siqlar, ta’sir etuvchi omillarni bilish tadbiq
samaradorligini ta’minlovchilardan biri sifatida xizmat qilishi mumkin.
26

2.2. PEDAGOGIK INNOVATSIYALAR VA ULARNI AMALIYOTGA
TADBIQ ETISHDAGI MUAMMOLARI VA YECHIMLARI
Yangilanayotgan O ‘zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy-ma’rifiy
sohalarda amalga oshirilayotgan keng miqyosli tub islohatlar jahon hamjamiyati
nigohida yuksak baholanmoqda. Ayniqsa, yosh avlodni tarbiyalash, o‘qish tizimini
tubdan isloh qilish va kadrlar tayyorlash borasida milliy modulni yaratilgani
xalqaro miqyosida alohida e’tirof etilmoqda.Ayonki, har qanday taraqqiyotning
asosiy kaliti ilm fandir. Ilmsiz, innovatsiyasiz hech bir sohada taraqqiyotga erishib
bo‘lmaydi. Shu bois mamlakatimizda so‘nggi yillarda o‘qish infratuzulmasini
yaxshilash sohadagi xalqaro hamkorlikni yanada .Kengaytirish, tarbiya, o‘qitish
usullari, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari,hamda xorijiy tillarni puxta
o‘zlashtirgan, o‘qish jarayonida zamonaviy pedagogik texnalogiyalarni qo‘llash
ko‘nikmalariga ega professanal pedagogik kadrlarni tayyorlash, ushbu kasbga
qiziqishi yuqori bo‘lgan yoshlarni aniqlash hamda ularni,» Maqsadli
tayyorlashning uzluksiz tizimini» joriy qilish davr talabidir.Chunonchi,
Prezidentimizning 2022-yil 11-maydagi “2022-2026-yillarda xalq O‘qishini
rivojlantirish bo‘yicha milliy dasturni tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni
Shuningdek, “Xalq o‘qishini rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar
To‘g‘risida”gi qarori ham ana shunday sa’y-harakatlarning mantiqiy davomi
hisoblanadi.
Innovatsion pedagogika-hozirgi davrda norasmiy fan sifatida ma’lum bo‘lgan,
biroq kun sayin butun jahon soha mutaxassislarining e’tiboriga tushib, jadal
rivojlanib borayotgan bilimlar tizmidir.Ilmiy yo‘nalishlarda yangilik va
innovatsiya tushunchalari farqlanadi.Yangilik- bu vosita, yangi metod, metodika
texnalogiya boshqarishdan iborat.
Ta’lim sohasida pedagogik inovatsiya shakllanib, rivojlanib bormoqda. Mazkur
yangi fan h aqida olimlar tomonida jiddiy fikrlar bildirilmoqda. Bu fanning asosiy
vazifasi hukumron bo‘lib turgan butun o‘quv- tarbiya tizmi nazaryasini innovatsiya
asosida qayta tashkil etib o‘zlashtirishdir.
Innovatik muammolariga murojat etish va ularni muhim zamonaviy ilmiy
27

yo‘nalishlarga qo‘shish jamiyatda innovatsion jarayonlar harakatining o‘sib
borayotganini tushinish natijasida vujudga keldi. Bizning adabiyotlarimizda
innovatsiya muomolari ko‘p voqtgacha iqtisodiy tadqiqotlar tizmida o‘rganib
kelingan. Ammo vaqt o‘tishi bilan jamiyat hayoting hamma sohalarida innovatsion
o‘zgarishlar asosida sifat xususiyatlarni baholash muamosi yuzaga keldi. Ammo bu
o‘zgarishlarni faqatgina iqtisodiy nazaryalar bilan aniqlab bo‘lmaydi. Innovatsion
jarayonlarni o‘rganish uchun boshqa yo‘llar zarur, unda innovatsion tahlil faqat fan
va texnikada erishilgan zamonaviy yutuqlardan foydalanishnigina o‘z ichiga
olmay, balki boshqarish sohalarida, ta’lim sohalarida, huquq va boshqa sohalarda
ham keng joriy etilmoqda. Innovatsion pedagogik muammolar yechimini izlash
ta’lim sohasida innivatsion jarayonning xususiyati mazmunini, tarkibini, tasniflash
va tekshirish natijalarini tahlil qilish bilan amalga oshiriladi.
Ma’lumki, pedagogika ilmida yoki pedagogikaga oid adabiyotlarda
innovatsion jarayon kechimining 4 ta asosiy qonuniyati o‘zaro farqlanadi.Ular; −
pedagogik innovatsiya muhitining ayovsiz bemaromlik qonuniyati; − jarayonni
nihoyat amalga oshish qonuniyati; − qoliplashtirish (stereotiplashtirish) qonuniyati
hamda pedagogik innovatsiyaning davriy takrorlanishi va qaytishi qonuniyatlaridir.
Ayovsiz bemaromlik qonunida pedagogik jarayon va hodisalar to‘g‘risidagi yaxlit
tasavvurlar buziladi, pedagogik ong bo‘linadi, pedagogik yangilik baholanadi va u
yangilikning ahamiyati va qimmatini keng yoyadi. Nihoyat amalga oshish
qonuniyati esa, yangilikning hayotiyligi bo‘lib, u erta yo kech, stixiyali yoki ongli
ravishda amalga oshadi.
Qoliplashtirish (stereotiplashtirish) qonuni shundan iboratki, unda
pedagogik innovatsiya fikrlashni bir qolipga tushirish va amaliy harakatga o‘tish
tendensiyasiga ega bo‘ladi. Bunday holatda pedagogik qolip (stereotip) qoloqlikka,
boshqa yangiliklarning amalga oshish yo‘liga to‘siq bo‘lishga majbur bo‘ladi. Va
oxirgi qonuniyat, Pedagogik innovatsiyaning davriy takrorlanishi va qaytishi
qonunining mohiyati shundaki, unda yangilik yangi sharoitlarda qayta tiklanadi.
Pedagogik innovatsiya tadqiqotchilari innovatsiya jarayonining ikki
tipini o‘zaro farqlaydilar. Ular;
28

1. Innovatsiyaning birinchi tipi stixiyali o‘tadi, ya’ni innovatsion jarayonda
unga bo‘lgan ehtiyoj hisobga olinmaydi, uni amalga oshirishning barcha shart
sharoitlari tizimi, usullari va yo‘llariga ongli munosabat bo‘lmaydi.
2. Innovatsiyaning ikkinchi tipi ongli, maqsadga muvofiq, ilmiy asoslangan
faoliyat mahsuli hisoblanadi. Oliy maktab innovatsion jarayonlari negizida
quyidagi yondashuvlarni belgilashimiz mumkin bo‘ladi: − madaniyatshunoslik
jihatidan (insonni bilishning ustuvor rivojlanishi) yondashuv; − shaxsiy faoliyat
jihatidan (ta’limdagi yangi texnologiyalar) yondashuv; − ko‘p subyektli (dialogik)
yondashuv, kasbiy tayyorgarlikni insonparvarlashtirish; − individual-ijodiy
(o‘qituvchi va talaba-o‘quvchilarning o‘zaro munosabatlari) yondashuv.
O‘qituvchi va talaba-o‘quvchi o‘rtasidagi muloqot namunasining o‘zgarishi
innovatsion faoliyat shartlaridan biridir. Yangi munosabatlar an’analarda
bo‘lganidek, qistovlar, hukmga bo‘ysunish kabi unsurlardan xoli bo‘lishi lozim.
Ular tenglarning hamkorligi, o‘zaro boshqarilishi, o‘zaro yordam shaklida qurilgan
bo‘lishi darkor. Yana, ular munosabatlaridagi eng muhim xususiyati bu o‘qituvchi
va o‘quvchining ijoddagi hamkorligidir. Innovatsion kasbiy faoliyat quyidagi
asosiy funksiyalar bilan izohlanadi va farqlanadi: − kasbiy faoliyatning ongli
tahlili; − me’yorlarga nisbatan tanqidiy yondashuv; − kasbiy yangiliklarga nisbatan
shaylik; − dunyoga ijodiy yaratuvchilik munosabatida bo‘lish;
Ta'limda raqamli texnologiyalarni tadbiq etishning zamonaviy tendensiyalari
va rivojlanish omillari − o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish, o‘z turmush tarzi
va intilishlarini kasbiy faoliyatida mujassam qilish. Demak, o‘qituvchi yangi
pedagogik texnologiyalar, nazariyalar, konsepsiyalarning muallifi, ishlab
chiqaruvchisi, tadqiqotchisi, foydalanuvchisi va targ‘ibotchisi sifatida namoyon
bo‘ladi. Hozirgi jamiyat, madaniyat va ta’lim taraqqiyoti sharoitida o‘qituvchi
innovatsiya faoliyatiga bo‘lgan zaruriyat quyidagilar bilan o‘lchanadi:
• ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish ta’lim tizimi, metodologiya va o‘quv
jarayoni texnologiyasining tubdan yangilashni talab qiladi. Bunday sharoitda
o‘qituvchining innovatsiya faoliyati pedagogik yangiliklarni yaratish, o‘zlashtirish
va foydalanishdan iborat bo‘ladi;
29

• ta’lim mazmunini insonparvarlashtirish doimo o‘qitishning yangi tashkiliy
shakllarini, texnologiyalarini qidirishni taqozo qiladi;
• pedagogik yangilikni o‘zlashtirish va uni tatbiq etishga nisbatan
o‘qituvchining munosabati xarakteri o‘zgarishi. O‘qituvchining innovatsion
faoliyati tahlili yangilik kiritishning samaradorligini belgilovchi muayyan
me’yorlardan foydalanishni talab qiladi.
Bunday me’yorlarga - yangilik, maqbullik, yuqori natijalilik, ommaviy
tajribalarda innovatsiyani ijodiy qo‘llash imkoniyatlari kiradi. Yangilik pedagogik
yangilik me’yori sifatida o‘zida taklif qilinadigan yangini, yangilik darajasi
mohiyatini aks ettiradi. Pedagog olimlar yangilikning qo‘llanish mashhurligi
darajasi va sohasiga ko‘ra farqlanadigan mutlaq, chegaralangan mutlaq, shartli,
subyektiv darajalarini farqlaydilar. Maqbullik me’yori o‘qituvchi va talabaning
natijaga erishish uchun sarflangan kuch va vositalarini bildiradi. Natijalilik,
pedagogik yangilik o‘z mohiyatiga ko‘ra ommaviy tajribalar mulki bo‘lib qolishi
lozim. Pedagogik yangilik dastlab ayrim o‘qituvchilarning faoliyatiga olib kiriladi.
Keyingi bosqichda sinalgandan va obyektiv baho olgandan so‘ng pedagogik
yangilik ommaviy tatbiq etishga tavsiya etiladi.
O‘qituvchining innovatsion faoliyati o‘z ichiga yangilikni tahlil qilish va
unga baho berish, kelgusidagi harakatlarning maqsadi va konsepsiyasini
shakllantirish, ushbu rejani amalga oshirish va tahrir qilish, samaradorlikka baho
berishni qamrab oladi. Innovatsion faoliyatning samaradorligi pedagog shaxsiyati
bilan belgilanadi.
30

XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsa k , bugungi kunda har qanday ta ’ lim muhitini
innovatsiyalarsiz tasavvur etib bo ’ lmaydi . Pedagogikaning maqsadi bir xil maqsad
va vazifalarga ega bo’lgan turli fanlarning element va qisimlarini bir butunga
birlashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lib, u integratsiyani amalga oshirishda
o‘qituvchilarga yordam berishdir. Olib borilgan tajribalar shuni ko‘rsatadiki,
boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarda, keyinchalik esa bitiruvchilarda u yoki bu
fanlarni o‘rganib, shu bilimni, ko‘nikmalarni boshqa fanlarni o‘rganishda
qo‘llashga qiynalib,ularni mustaqil fikirlash,olingan bilimlarga o‘xshash yoki
yangi vaziyatlarga ko‘chira bilish ko‘nikmalari. Bularning hammasi boshlang‘ich
sinflardagi turli fanlar bo‘yicha mashg‘ulotlarning o‘zaro kelishmovchiligi sababli
sodir bo‘lmoqda. Bu holatda integratsiya bir predmet bo‘yicha bilimlarni
ikkinchisiga ko‘chirish va faoliyatning almashinishi emas,balki zamonaviy fanlar
integratsiyasi yo‘nalishlarini aks ettiruvchi yangi didaktik ekvivalent
(mos,o‘xshash,keng keladigan narsa)larni yaratish jarayonidir.
Bugungi kunda maktab va oliy ta ’ lim tizimidagi an ’ anaviy va ommaviy
ko ‘ rinishdagi ta ’ lim va tarbiya jarayonlari o ‘ rniga ta ’ lim muassasalari
rivojlanishida o ‘ ziga xos yangilik bo ‘ lib innovatsion jarayonlar kirib kelmoqda .
Innovatsiya (in-“lik”, novus-“yangi”) yangilik kiritish, yangilik degan ma’noni
anglatadi. “Innovatsion ta’lim” deganda odatda o‘quv jarayoniga yangi (foydali)
elementlar olib kirish tushuniladi. Shuning uchun ta’lim tizimida innovatsiya
o‘zgartirish bilan bevosita bog‘liq. Bunday o‘zgartirishlar ta’lim tizimining:
- maqsadiga, mazmuniga, metod, texnologiyasiga, tashkil etish shakli va
boshqaruv tizimiga;
- pedagogik faoliyatdagi o‘ziga xoslik va o‘quv-bilish jarayonini tashkil
etishga;
- ta’lim darajalarini nazorat qilish va baholash tizimiga; - o‘quv-metodik
ta’minotiga;
- tarbiyaviy ishlar tizimiga;
31

- o‘quv reja va o‘quv dasturlariga;
- o‘quvchi va o‘qituvchi faoliyatiga bog‘liq.
Yangilik tarixiy aspektda nisbiylik ahamiyat kasb etadi. Yangilik aniq tarixiy
xarakterga ega, ya’ni o‘z vaqtidan oldin paydo bo‘lishi mumkin, o‘z vaqtida
me’yor bo‘lishi yoki eskirishi ham mumkin.
Bugungi kun maktab o‘qituvchisi zamonaviy bilimlar bilan qurollanmagan
bo‘lsa, axborot texnologiyalari bilan mukammal va muntazzam shug‘ullanib
kelmasa, ijtimoiy tarmoqlardagi xabarlar bilan muttasil , to‘htamasdan xabardor
bo‘lib turmasa xamda axborotlarni taxlil qilib bormasa bu o‘qituvchini
o‘qituvchilar qatorida ko‘riishning o‘zi maktablardagi ta’lim jarayoniga salbiy
ta’sir ko‘rsatishi tabiiydir. Zero bugungi davrning o‘quvchilari axborot
texnologiyalari va internet xususan telegram va shunga o‘xshash ijtimoiy
tarmoqlar bilan aloqaga kirishida maktab o‘qituvchilaridan ilgarilab ketmoqda. Bu
borada o‘qituvchidan ortda qolgan o‘qituvchi dars jarayonida o‘quvchisi bergan bir
savolga javob bera olmasdan xunobi chiqib, o‘ng‘aysiz vaziyatga tushib qolishi
hech gap emas.
Shularni inobatga olar ekanmiz biz dars jarayoniga innovatsion
texnologiyalarni jalb etish bilan cheklanib qolmasdan, innoavatsion jarayonlar
ichiga o‘zimizning dars mavzuyimizni kiritishimiz va o‘quvchilarni ham shu bilan
nafas olishini, izlanishlarini yo‘lga qo‘ya olishimiz kerak. Ko‘pchilik bugungi
kunda o‘quv jarayoniga innovatsion jarayonlarni tadbiq qilish deganda oddiy
narsalarni tushunib qolmoqda. Ularning nazdida bu o‘quvchilarning darsga kelib
ketishlarini kameralar bilan yo‘qlama qilish, barmoq izlari bilan yo‘qlama qilish,
elektron kundalik yuritishdir. Bularni innovatsion aniqlash ham mayli yomonmas,
lekin biz ta’limning o‘ziga innovayion yondashmas ekanmiz rivojlanishda orqada
qolib ketishimiz tabiiy...
Bugun har bir ota-ona farzandining ta’lim sifati va shart-sharoiti yuqori
maktabda tahsil olishini istaydi. Qolaversa, so‘nggi yillarda ta’lim sohasida amalga
oshirilayotgan islohotlarga mos ravishda ta’lim muassasasi ham har tamonlama
rivojlangan, qisqacha aytganda, zamonaviy qiyofada bo‘lishi lozim.
32

Maqsadimiz o‘quvchilarni oldindan bilimini mukammalashtirib uni samarali va
sifatli bilimga ega bo‘lishga ta’sir berish. Bolalarimiz faqat soo‘lom bo‘lsa, baxtli
bo‘lmasligi mumkin. Baxtli bo‘lishi uchun birinchi prezidentimiz aytganlaridek
yangicha o‘ylaydigan, yangicha fikirlaydigan, zamonaviy bilimlarga ega,
raqobatbardosh, dono, aqilli, keynchalik donishmandlik darajasida bo‘lishi zarur
deb takidlaganlar.
Bugungi kunda jahon ta’limi tizimi konyunkturasi keskin o‘zgarib,
globallashuv sharoitida raqobat tobora kuchayib borayotgani, davlatimizni yanada
barqaror va jadal sur’atlar bilan riyojlantirish uchun mutlaqo yangicha yondashuv
hamda tamoyillarni ishlab chiqish va ro‘yobga chiqarishni taqozo etmoqda.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. HUQUQIY - NORMATIV HUJJATLAR
1. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida” Qonuni // 2020 yil
20.09
2. Mirziyoyev Sh. M. “Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi”
“O‘zbekiston” Toshkent-2022. 464-bet
3. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”
2017-yil 14-yanvar. “O‘zbekiston” Toshkent-2017. 45-b.
II. ASOSIY VA QO‘SHIMCHA ADABIYOTLAR
1. ВорошиловаЛ.Л. Инновационная педагогическая деятельность:
понятийный анализ //Проблемы педагогического образования. Сб.
научн. ст.; Вып. 21/ Под ред. В.А. Сластенина, Е.А. Левановой. -
М.,2005
2. Друкер П.Ф. Бизнес и инновации. М., 2007.
3. Дёмин А.Д. Управление инновационными процессами в
профессиональ¬ном лицее. Автореф. дис. кан. пед. наук. -Тула, 1997. -
20с.
4. Djuraev R . X ., Turgunov S . T . Ta ’ lim menejmenti : O‘quv qullanma .-
Toshkent : Voris 2006.- 264.
5. Century, J., Rudnick, M. & Freeman, C. Measuring Fidelity of
Implementation: A Foundation for Shared Language and Accumulation of
Knowledge. American Journal of Evaluation. 2010;31(2):199-218.
6. Damschroder, L., Aron, D., Keith, R., et al. Fostering implementation of
health services research findings into practice: a consolidated framework for
advancing implementation science. 2009; 4:50.
7. Dearing, J. W. (2009). Applying Diffusion of Innovation Theory to
Intervention Development. Research on Social Work Practice, 19, 503-518.
https://doi.org/10.1177/1049731509335569
34

8. Fixsen, D.L. & Naoom, Sandra & Blase, Karen & Friedman, Robert &
Wallace, F.. (2005). Implementation Research: A Synthesis of the Literature.
9. Hernandez, M., & Hodges, S. (2003). Building Upon the Theory of Change
for Systems of Care. Journal of Emotional and Behavioral Disorders, 11(1),
19–26. https://doi.org/10.1177/106342660301100104
10. Hofman, R.H., Jansen, E. and Spijkerboer, A. (2011), “Innovations:
perceptions of teachers and school leaders on bottlenecks and outcomes”,
Education As Change, Vol. 15 No. 1, pp. 149-159.
III. Internet saytlari.
www. tdpu. uz
www. pedagog. uz
www. Ziyonet. uz
www. edu. Uz
35

Ta’limiy muhit pedagogik innovatika ob'ekti sifatida

Sotib olish