Dokument ma'lumotlari

Narxi 20000UZS
Hajmi 153.8KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 03 Iyun 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Qishloq va o'rmon xo'jaligi

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

12 Sotish

Табиий газни адсорбцион тозалаш жараённи автоматлаштириш

Sotib olish
Табиий газни адсорбцион тозалаш жараённи автоматлаштириш Мундарижа КИРИШ...................................................................................................... 1. Табиий газни адсорбцион тозалаш технологик жараёнининг умумий таснифи 2. Табиий газни адсорбцион тозалаш технологик жараёнини учун ростлаш қонунини танлаш ............................ ........ ........ ........ .................. 3. Адсорбцион жараёнларни автоматлаштириш системасининг функционал схемаси 4. Табиий газни адсорбцион қуритиш жараёнини оптималлаштириш Хулоса..................................................................................................... Адабиётлар ........................................................................................... К И Р И Ш Ҳозирги вақтда энергиянинг асосий манбаларидан бири нефт ва газ ҳисобланади. Улардан асосан турли суюқ ёқилғилар бензин, керосин, дизел ва қозонхона (мазут) ёқилғиси олиш учун фойдаланилади. Шунингдек нефтдан маҳсус ва сурков мойлари ҳам ишлаб чиқарилади. Қайта ишлаш жараёнлари орқали олинган маҳсулотлар пластмассалар, сентитиклар, каучик, смола, суний тола, дори-дармонлар ва шу каби бир қатор халқ хўжалиги учун зарур маҳсулотлар ишлаб чиқаришда хом ашё сифатида фойдаланилади. Мамлакатимиз мустақилликка эришган йиллардан бошлаб ишлаб чиқаришнинг асосий соҳаларидан нефт ва газ саноатига каттта этибор қаратилди. Бу борада Прездентимиз И.А Каримовнинг 1992-йилдаги нефт ва газ соҳасини ривожлантириш тўғрисидаги қарор ва фармонлари соҳасида қилиниши керак бўлган ишлар кўлами аниқлаб олинди. Республика ёқилғи энергитика мустақиллиги эришиш мақсадида мавжуд ишлаб турган заводлар қаторига янги заводлар қуришга киришилди. Янги қуриладиган заводлар ишга туширилиши билан ички бозорда ёқилғи маҳсулотларига бўлган талабни қондириш билан биргаликда ташқи бозорга ҳам маҳсулот чиқариш кўзда тутилган эди. Ўзбекистон мустақилликка эришунга қадар нефт ва газни қайта ишлаш заводлари Олтиариқ (1906 й), Фарғона (1958 й) ва Муборак (1971 й) газни қайта ишлаш заводлари қаторига 1997 йил 22-августда ишга туширилган Бухоро нефт ва газ конденсатини қайта ишлашга мўлжалланган завод ва 2001 йилда Шуртан газ кимё мажмуаси қурилди. Умуман Ўзбекистондаги нефт ва газни қайта ишлаш заводини соҳасини вужудга келишига назар солсак ХIХ-аср охирига дастлабки конлар асосида 1904-906 йилларда Ўзбекистонда биринчи Олтиариқ нефтни кайта ишлаш заводи ишга тушурилишидан бошланган. Олтиариқ нефтни кайта ишлаш заводи асосан нефтни бирламчи кайта ишлашга мўлжалланган бўлиб ҳозирги вақтда ишлаб чиқариш қуввати йилига 1,5 млн тоннани ташкил етади. Маҳсулот ишлаб чиқаришни кучайтириш мақсадида 1958-йилда Фарғона нефтни қайта ишлаш заводи ишга тушурилди. Заводда нефтни бирламчи ва иккиламчи қайта ишлаш жарайонлари олиб борилади. Унинг хозирги вақтда ишлаб чиқариш қуввати йилига 5,5 млнтоннанефтванефтконденсатиниқайтаишлашгамўлжалланган. Заводда шунингдек йилига 500 минг тонна мой ишлаб чиқариш қувватига эга қурулмалари мавжуд. 1996-йил Фарғона нефтни қайта ишлаш заводи чит эл илғор техналогиялари (Япония) асосида қайта реконстуриксия қилинди. Ҳозирда заводда нефт маҳсулотларини 50дан ортиқ хили ишлаб чиқарилади. Республикамизда нефтни қайта ишлаш билан биргаликда газни қайта ишлаш соҳасига ҳам ката этибор берилди. 1971 йил декабирда муборак газни қайта ишлаш заводи биринчи новбати ишга тушурилди. Завод асосан халқ хужалиги учун энг арзон ёқилғи табий газ етиштириб беради. Муборак газни қайта ишлаш заводининг дастлабги қуввати йилига 5млрд . м 3 ни ташкил этади. Табий газни қайта ишлашдан бошлаган 1978-1980йилларда заводни иккинчи ва учунчи новбатлари ишга тушурилиб умумий қуввати йилига 10млрд.м 3 ни ташкил этди. 1984-йил тўртинчи новбати ишга тушурилди ва умумий қуввати йилига 25млрд. м 3 ни ташкил этди. Хозирги вақтда умумий қуввати йилига 30млрд, м 3 ни ташкил этади. Муборак газни қайта ишлаш заводи хом ашё манбалари асосан юқори олтингугуртли (4,5-5%) Ўртабулоқ,Денгизкул – Наузак, Самантепа конлари ҳам кам олтингугуртли (0,08-0,3%) заводнинг асосий мақсулотлари табий газ техник олтингугурт барқарорлаштирилган конденсат ва суюлтирилган газ ҳисобланади. I. ТАБИИЙ ГАЗНИ АДСОРБЦИОН ТОЗАЛАШ ТЕХНОЛОГИК ЖАРАЁНИНИНГ УМУМИЙ ТАСНИФИ «Шўртан» конида табиий газни тозалаш учун амалга оширилган цеолитли олтингугурт тозалаш жараёни, нордон компонентлар миқдорининг юқорили гитуфайли, халқ хўжалигида қўллаш учун яроқсиз бўлган регенерация газининг сезиларли миқдорини иккиламчи маҳсулотлар сифатида олишни кўзда тутади. «Шўртан»конидан қазиб олинган табиий газ таркибида олтингугурт бирикмаси, яни водород сульфид юқори миқдрода учраши, уни ҳалқ хўжалигининг турли табақаларида технологикжараён ва маиший ёқилғи сифатида кенг фойдаланишга халақит беради. Шунингдек табиий газ таркибида намликни юқорилиги туфайли асбоб-ускуналарнинг тез ишдан чиқишига, нефт ва газ ўтказувчи қувурларнинг коррозия (емирилиш)га учрашига олиб келади бу эса қурилмаларни тез-тез таъмирлашга тўғри келади ва бу иқтисодий камоматнинг ортиб кетишига олиб келади. Шунинг учун табиий газнинг таркибидаги намликдан соқит қилишга тўғри келади. Технологик қурилмалардан олинган ашёлар сифатида қўйилган юқори талабларни қондириш шунингдек «Шуртаннефтгаз» УШКда ишлаб чиқрилган маҳсулотларни сифатини яхшилаш мақсадида 1985 йилда табиий газни водород сульфиддантозалаш қурилмаси қурилди ва 1 – блокиишга тушди. Кам олтингугуртли табиий газни тозалаш қурилмаси «Шуртан» кони бош иншоотида газни ва конденсатни тайёрлаш, ҳамда қайта ишлаб чиқариш жараёни таркибида қурилгандир. Қурилма O’zDst–948 «Асосий газ қувурларига бериладиган ва узатиладиган ёнувчи табиий газлар. Технологик талаб» талабларига жавоб берадиган водород сульфиддан намликни ажратиб олишга мўлжалланган цеолит ёрдамида адсорьция тозалаш қурилмаси. Цеолит ёрдамида газни олтингугуртдан тозалаш адсорбция қурилмасини умумий қуввати йилига 20 мляд. м 3 /йил бўлган бешта блокдан ташкил топган. Қурилманинг тайёр маҳсулоти сифатида олтингугурт бирикмаларидан тозаланган ва қуритилган табиий газ саналади. Техник номи – олтингугуртдан тозаланган қуриқ газ. Қурилмани хом ашёси бўлиб паст ҳароратли ажратиш қурилмасидан дастлабки тайёргарликни ўтаган табиий газ саналади. Водород сульфиддан (H 2 S) табиий газни тозалаш адсорбциялаш усулидаяьни ифлословчи аралашмаларни қаттиқ ютувчилар ёрдамида селекцион ажратиш тарзида амалга ошрилади. Қурилмада адсорбент сифатида суньий СаА русумли цеолитлари қўлланилади. Суньий цеолитлар бу адсорбент ҳажми бўйича кўп миқдорда ғоввак бўлган кристал тузилишли қаттиқ юутувчилардир. Адсорбент русумини танлаш аралашмадан ажратилиши керак бўлган молекулалар кўндаланг кесими ўлчами билан тавсифланади. Ушбу ҳолатдаводород сульфиддан (H 2 S) молекулалари адсорбент ғовваклиги айланаси билан ўлчануви самарали айлана ўлчамига эга бўлиб ғоввакликларга кириб боради ва молекулалараро куч билан ўзаро таьсири натижасида у ерда ушланиб қолинади. Табиий ва юлдош газлар ҳақда ўринли тушунча. Бизга малумки нефт ва газконлариданбурғулаш йўли билан ўз босими остида ёкт насослар ёрдамида ер тагидан тортиб олинади. Дунё олимлари фикрига кўра нефт органик модда маҳсули сифатида қаралади. У дастлаб денгиз лойқалари орасида қолиб кетган киёвий ўзгаришлари орқали вужудга келганлиги қайд қиланади. Нефт бир жинсли суюқлик бўлмай таркибида турли молекула оғирлигига эга бўлган углеводородлар аралашмаларидан иборатдир. Таркиби ҳам ҳар-хил бўлиб олтингугуртли, азотли, кислародли ва спорасимон моддалар миқдори билан фарқ қилади. Конлардан қазиб чиқарилаётган нефтлар ўзи билан биргаликда йўлдош газлар, қум ёки туз кристалларива сувларни олиб чиқади.Нефтдаги йўлдош ва эриган газлар газ ажратгич (сепаратор)ларда қудуқ босимидан атмосфера босимигача пасайтириш йўли билан ажратилади. Сепаратор юқори қисмиданажратилган газ конденсатидан ажратилиб газ заводларига ёки қатлам босимини сақлаш мақсадида қудуққа қайта ҳайдалади. Нефт сепараторлардан кейин ҳам унинг таркибида эриган газлар водороди яьни уларнинг миқдори 4% (мас) гача етади. Газ сепаратор (ажратгич)ларда газларни ажратиш билан бир вақтда нефтдаги механик жинслар ва сувни катта миқдорини ажратиш учун тиндириш жараёни ўтказилади. Нефтни қайта ишлаш заводларига бериладиган нефтлар ГОСТ 996562 га мувофиқ ундаги хлоридлар, сув ва механик қўшимчалар миқдори қуйидагидан ортиқ бўлмаслиги керак. Хлоридлар мг/м. 40 Сув, % (мас) 0,1 Механик қўшимчалар, % (мас) 0,05 Табиий газлар метан қатори углеводородлар аралашмасини ўзида намоён этади. Айрим конлардан чиқувчи газлардон нордон компонентлардан (водород сульфид, углерод IIоксиди, азот кислород, намчил газлар гелий ва аргон) бўлади шўнингдек, барча табиий газларни доимий ҳамроҳи сув буғларидир. Табиий газ таркибига кирувчи углеводородларни шартли уч гуруҳга бўлиш мумкин. I . гуруҳга метан ва этан киради. Улар қудуқ газлар ҳисобланиб газларда уларнинг миқдори нормал шароитда 60 % дан 95 % гача бўлади. II. гуруҳгапропан, изобутан ва н – бутан киради. Бу углеводородлар нормал шароитда газ кўринишида оширилган босимларда улар суюқ ҳолатга ўтади. III. гуруҳга изобутан, н – пентан, гексан ва бироз юқори молекулали углеводородлар киради. Улар нормал шароитда суюқ ҳолатда бўлиб бензин таркибига киради. Газларни қайта ишлашнинг моҳияти шундаки, уларни таркибида нордон компонентлар ва намликни йўқотиш сўнгра бу газлардан I ва II гуруҳ углеводородларни ажратишдан иборатдир. Малумки углеводород газлари келиб чиқишига кўра уларни уч гуруҳга бўлиш мумкин. 1. Табиий газлар, мустақил ҳосил бўлган бўлиб таркибида жуда оз миқдорда суюқ углеводород газлар. 2. Йўлдош газлар, нефт билан биргаликда чиқувчи газлар. 3. Завод газлари, нефтни қайта ишлашдаги диструктив жараёнларда ҳосил бўлган газлар. Табиий газлардан санаот корхоналаридан ва аҳоли турар жойларида ёқилғи сифтида фойдаланилади, бундан ташқари киёвий маҳсулотлар ишлаб чиқаришда хом-ашё бўлиб хизмат қилади. Бу маҳсулотлар асосан водород, ацетилин, фолмалдигит, хлороформ ва бошқалар. Йўлдош газлар коммунал эхтиёжлар ва автотранспортларда ёқилғи учун қўлланилади, шунингдек пролиз жараёнлари учун ҳам ишлатлади. Нефт хом-ашёлариниқайта ишлатишда ҳар бир диструктив жараёнларнидан завод газлари ҳосил булади. Завод газлари углеводород таркибига кўра бир-биридан фарқланади. Термик крекинг газлари таркибида метан ва бошқа миқдорда тўйинмаган углеводородларга бой бўлади. Каталитик крекинг газларида бутанлар ва бутелинлар миқдори кўплиги билан характерланади. Табиий газларни қазиб чиқариш ва қайта ишлашда доимо газ гидратлари ҳосил бўлади.Гидрат ҳосил қилувчи компанентлар асосан табиий газ таркибидаги енгил углеводородлар – метан, этан, пропан, изобутан шунингдек азот, углерод II оксиди ва водород сульфид ҳисобланади. Табиий газларини қазиб чиқариш ва қайта ишлашда доимо газ гидратлари ҳосил бўлади. Тибиий газ гидратлари қуйидаги формулага эгадир. CH 4 ∙6H 7 O; C 7 H 6 ∙8H 2 O; C 3 H 8 ∙17H 2 O; C 4 H 10 ∙17H 2 O; H 2 S∙6H 2 O; N 7 ∙6H 2 O; CO 7 ∙6H 2 O. Гидратлар кўринишидан оқ кристал моддалар бўлиб ҳосил бўлиш шароитига кўра туз ёеи зичлаштирилган қорга ўхшайди. Углеводородли газ шароитларда сувли кристал панжара катта қисми суюқ пропан ва изобутан турга бўлинади. Кичик қисмида эса метан, этан, азот , водород сульфид ва углеводород II оксиди бўлади. Газ гидратлари ҳосил бўлиши қувур ва жихозларда тиқинлар туфайли кўндаланг кесим юзаси кичрайтиришга олиб келади. Нефт ва газ саноати корхоналарда газларни қуритиш ва ингибирлашни турли схема ва усуллардан фойдаланилади. Газ гидратлари ҳосил бўлишига қарши курашда ингибирлаш усули (газ оқимига ингибирлаш киритиш) кенг қўлланилади. Бу усулнинг моҳияти шундаки, нам газ оқимига киритилган ингибатор сувда эркин эрийди ва натижада сув бўғлари босими ҳамдагидратлар ҳосил бўлиш темпратураси пасайтирилишини Ламершидит тенгламами ёрдамида аниқлаш мумкин. ∆ t =0,556 к/м, ω/100-ω бу ерда Н- малум босимдаги гидратлар ҳосил бўлишни пасайиш температураси 0 С ; W –ингиботор масса улиш, % ; К – ўзгармас (метан учун К = 3335 ; гриколлар учун К = 4000) ; М-ингибатор малекуляр массаси . Гидратор ҳосил бўлишига қарши ингибаторлар сифатида метанол ва газларни қуритишда глеколлар кенг қўлланилади. Метанол (СН 3 ОН) метил спирти бўлиб газ оқимига киритилганда сув бўғларини ютади ва уларни паст музлаш ҳароратидаги сувли спирт эртмасига ўтказилади. Гликоллар ҳам сув буғига тўйингандан кийин сепараторларда ажратилади ва сўнгра қайта тикланади. Ингибаторлар сифатида калий хлор (СаСl 2 ) эритмаси ва метил хлор ҳам кўп қўлланилади. Гидратлар ҳосил бўлишини олдини олишни янада самарали усул бу газларни қуритишдир, бунда намлик миқдари кескин камаяди. Саноатда газ ва сиқилган углеводородларнинг кенг тарқалган усуллари мавжуд: - суюқ ютувчилар – гликоллар (моноди, триэтилгиллар); - қаттиқ ютувчилар – (активланган алюминий оксиди сликогил, боксидлар сентитик цеолитлар ёрдамида ва бошқалар). Газ саноатида суюқ ютувчилар ёрдамида газларни қуритиш кеннг қулланилади. Газларни қуритиш қурилмаларида гликолларини қўллаш икки кўринишда бўладипуркаш ва абсорбцион. Технологик жараён ва қурилма технологик схема таърифи Табиий газни водород сульфиддан тозалаш ифлослантирувчи аралашмаларни қаттиқ ютгич адсорберлар ёрдамида селекцион олишгна асосланган адсобция усули билан амалга оширилади. Адсорбентлар сифатида қурилмада СаА(5А) турли цеолитлар қўлланилади. Сентитик цеолитлар – булар адсорбент ҳажми бўйича ғовакчалар миқдори кўп бўлган кристал тузилишли қаттиқ ютувчи модда. Адсорбент турини танлаш аралашмадан олиниши лозим бўлган молекулаларнинг лўндаланг кесими билан аниқланади. Ушбу холда водород сульқид молекулалари адсорбент ғовакчалари диаметри билан самарали диаметрга эга бўлиб ғовакчалар ичига кириб молекулаларнинг ўзаро таъсири ҳисобига у ерда ушланиб қолади. Бошқа шароитда эса аралашмадан ковакчаларда биринчи ўринда каттароқ дипол моментларга эга бўлган молекулалар адсобция қиланади ва ушлаб қолади. Тозаланган газда водород сульфид молекулалари билан ўлчовдош бўлган лекин катта дипол моментга эга бўлган сув бўғлари мавжуд бўлса, адсорбентни нордон компанентларга нисбатан ютиниш қобиляти пасаяди. Газни қуритиш ва тозалаш адсорбент сепилган ҳарорати 50-60 0 С, босими 5,0-5,7МРа бўлган вертикал цилиндр аппаратлари ичида амалга оширилади. Адсорбент ковакчалари молекулалар билан тўйиниши билан унинг ютиниш қобиляти пасаяди. Адсорбентни ютиниш қобилятини тиклаш регинирация, даврий 320-350 0 С гача қиздирилган қуритилган тозаланган газ билан амалга оширилади, совитиш эса ҳарорати 50-60 0 С бўлган қуритилган тозаланган газ билан амалга оширилади. Табиий газни водород сульфиддан адсобция усули билан тозалаш қурилмаси бешта бир-бирига ўхшаш параллел тартибда ишлайдиган блоклардан иборат. Блок саккизта параллел ишлаб турадиган адсорберлардан иборат. Адсорбцияда бирданига параллел ишлаб турадиган олтита адсорберлар мавжуд, биттаси регинрацияга биттаси эса совитишга ишлайди. Тозаланиши лозим бўлган табиий газ босими 5,0-5,7МРа ва ҳарорати 50-60 0 С билан DУ1000мм (4-5 блокларда) DУ400 цех коллекторидан блок чегарасида жойлашган пневмаажратгич ва электриливодлисурилма орқали ҳар бир блокка келади. Киришда хом-ашё газининг ҳарорати жойида ва ичида назорат қилинади. Блокда газ иккита параллел ишлаб турган апаратнинг тепа қисмида турсимон ажратгич ускунаси билан жихозланган Е- 1/1, Е-1/2 кивучи сепараторларга киради. Сепараторларда оқимни тезлиги ва йўналиши ўзгариши ҳисобига томичили суюқлик ажратиб чиқаради. Газдан ажралиб чиқкан суюқлик сепараторнинг пастки қисмида йиғилади ва тўпланиши билан балан босимли конденсатни қувурўтказиш орқали ED1401 дренат сиғимга келиб тушади. Сепараторларда босимни назарот қилиш ва суюқликни ED1401 дренат идишга ҳайдаш хам қўл ёрдамида амалага оширилади. Сепарациядан кейин бирлаштирилган газ оқими адсорбция таритибида тепадан пастга ишлаб турган, олтити параллел адсорберларга узатилади.Тозаланган ва қуритилган газ қувурлар шарли кранлан орқали чиқиб, азни майда цеолит чангларидан тозалаш учун мўлжалланган Ф 1/1 Ф 1/2 патронли фильтир чангютгичга узатилади.Фильтрация бўлмидан кейин қуритилган тозаланган газқурилма чегарасида жойлашган пневмапроводли ва электропроводли сурилма орқали тавр газнинг DУ 700 мм коллектор орқали истимолчиларга узатилади. Қурилманинг товар газни чиқишида қуйидагилар кўзда тутилган. Босим ҳарорат ва сарф назорати барча параметрлар оператор хонасида шчитга чиқариб қўйилган. Товар газининг H 2 S қолдиқ миқдорига сифати “Моноколор”русумли газ таҳлил қилувчи ёрдамида назорат қилинадива оператор хонасида шчитда қайд қилиб борилади. Лойиҳа билан ишга тушуришда ёки тизимни аврия ҳолатида бўшатишда фильтир чангютгичлардан кейин газни баланд босимли машалга ташлаш йўллари қўзда тутилган. Адсорбентни совутиш ва регенрация қилиш блокнинг товар газни коллектордан олинадиган тозаланган ва қуритилган газни бир қисми билан амалга оширилади. Қуритилгантозаланган газ, DУ 400 мм каллектордан 4,9- 5,3МПа босим ва ҳарорати 50-60 0 С бўлган қайтиш йўли билан газнинг умумий сарфидан 15-17%ташкил этадиган совутадиган адсорберга узатилади. Регенрация гази адсорбердан ўтаётганда цикл бошида 370 0 С бўлган ҳароратгачава совутиш цикли охирида 80 0 С бўлган ҳароратгача қизиб иссиқ газни совутиш коллекторига чиқиб кетади. Кейинчалик иссиқ газ кетма-кетлик билан Т-1/1, Т-1/2 рекуперативли қувурли бўшлиқдан ўтиб П-1 печнинг злиевичига узатилади. Рекуперативли иссиқликалмаштиргичлар – бу печ П-1 келатиган совутиш газининг ҳароратини ўзгариб туришини тўғрилаш учун мўлжалланган сирфонли ғилоф қувурли аппаратларданиборат. Бу печдаги иссқлик алмашинишини стабиллаштиришга ёрдам беради. Печда ёқилғи сифатида инжекция турдаги горелкада ёндириладиган тозаланган табиий газ қўлланилади.Печ змеевекларда 340-350 0 С гача қиздирилган газ регенрация газининг коллекториги узатилади ва регенрацияга лозим бўлган адсорберга жўнатилади. Адсорбердан ўтиб газ, водород сульфид, сув буғларига тўйинади ва цикл бошида 60 0 С ҳамда цикл охирида 370 0 С ҳарорат билан Т-1/1, Т-1/2 иссиқликалмаштиргичларни қувурлараро бўшлиғига узатилади. 2. ТАБИИЙ ГАЗНИ АДСОРБЦИОН ТОЗАЛАШ ТЕХНОЛОГИК ЖАРАЁНИНИ УЧУН РОСТЛАШ ҚОНУНИНИ ТАНЛАШ Автоматик регуляторлар (АР) бир қатор автоматик бошқариш қурилмаларидан ташкил топган бўлиб, агар ростланаётган параметр берилган қийматдан фарқ қилса, яъни оғиш бўлса, бошқариш таъсири ишлаб чиқади. 2.1-расм Регуляторнинг функционал схемаси . 1 - датчик ; 2- таққослаш қурилмаси ; 3- топшириқ берувчи қурилма ; 4- кучайтиргич ; 5- ижрочи механизм ; 6- ростлаш органи . Автоматик регуляторлар (АР) хар хил белгилар бўйича туркумланади: • ростланаётган параметрга нисбатан: босим, сарф, сатх, температура регулятори ва шу каби бошқалар ; • ижро этувчи механизмнинг ростловчи органга таъсирнинг характери жиҳатидан регуляторлар: узлукли ва узлуксиз ишловчи бўлади; • таъсир усулига нисбатан: бевосита ва воситали таъсир қилувчи регуляторлар. • росталанувчи катталикни вақт давомида талаб қилинган чегарада сақлаб туриш жиҳатидан регуляторлар: стабилловчи, дастурли ва кузатувчи регуляторларга бўлинади. Ростланаётган параметрнинг қийматини ўзгариши билан ростлаш органининг холатини ўзгариши орасидаги боғлиқлик регуляторларни таъсир характеристикасини белгилайди . Таъсир характеристикасига нисбатан регуляторлар қуйидагича гурухланади: • Позицион (Пз) регуляторлар; • Пропорционал (П) регуляторлар; • Интеграл (И) регуляторлар; • Пропорционал-интеграл (ПИ) регуляторлар; • Дифференциал (Д) регуляторлар; • Пропорционал-дифференциал (ПД) регуляторлар; • Пропорционал-интеграл-дифференциал (ПИД) регуляторлар. Регуляторлар учун кириш сигнали росталанаётган параметрни ўрнатилган қийматдан фарқи Δ y , чиқиш сигнали эса ростлаш органининг холати ҳисобланади. П регулятор динамик хусусияти билан, И регулятор статик хатоси йўқлиги билан ажралиб туради. Шунинг учун бошқариш объекти холатини бехато ва тез ростлашни амалга ошириш учун ПИ регулятордан фойдаланилади. ПИ регулятор объектнинг ростлаш органига бошқарилаётган катталикнинг оғишига пропор ц ионал ва шу оғишнинг интеграли бўйича таъсир килади: u = k r⋅ε+ 1 T i ∫ 0 t ε dt 2.3-расм ПИ регуляторнинг структурали схемаси 2.4-расм Воситали таъсир қилувчи ПИ-регуляторнинг принципиал схемаси: 1-силфон; 2-золотник; 3-босим остида ёғни узатиш; 4-вентил; 5-ёғни чиқиб кетиш канали; 6-ростловчи орган; 7-ижро механизми; 8-задатчик; 9-поршень; 10-цилиндр; 11-кичик юзали вентил; 12-пружина. 3. АДСОРБЦИОН ЖАРАЁНЛАРНИ АВТОМАТЛАШТИРИШ СИСТЕМАСИ Бошқарув объекти сифатида қарама-қарши йўналишли узликсиз ишловчи 2 – тарелкада (соҳса қайнаётган) майда заррали адсорбент қатламли аппарат 1 ни оламиз. Бу аппаратнинг юқори тарелкасига дазатор 3 орқали адсорбент узатилади. Оғирлик кучи таъсирида адсорбент тарелкадан тарелкага тушади ва адсорбернинг пастки қисмидан чиқарилади, газ юқорига ҳаракатланиб аппаратнинг юқори қимидан чиқарилади. Бундай адсорбциянинг самарадорлик кзрсаткичи, бошқарув мақсади ва қонунияти абсорбция жараёни кабидир. Асосий бошқарув контури – адсробцияланётган компанент концентрациясининг ростлагичидир, ростлаш таъсири эса адсорбент сарфини ростлаш билан амалга оширилади. 2 – расм. Адсорбцион жараённи автоматлаштириш схемаси: 1 – дсорбцион колонна; 2 – тарелка; 3 – дозатор; Газ аралашмаси каналидаги сарф ғалаёнини бартараф қилиш учун бу сарф стабиллаштирилади. Газ аралашмаси сарфи, адсорбцияланётган компанентларнинг охириги концентрацияси, газ аралашмаси ва адсорбент ҳарорати, адсорбер баландлиги бўйлаб ҳароратлари, юқори ва пастки қисмлардаги босим ва босимлар фарқи назорат қилиниши лозим. Колоннадаги босим ва чиқинди газлар таркибидаги адсорбцияланётган компанентлар концентрацияси ортиши билан, ҳимоя қурилмаси зудлик билан ишга тушурилиши керак. Колоннанинг гидровлик қаршилигини ростлаш. Адсорбцион жараённинг асосий парметрларидан бири колоннанинг юқори ва пастки қисмларидаги босимлар фарқи. Газ аралашмасининг ўзгармас сарфида ушбу параметр тарелкалардаги адсорбент массаси билан аниқланади. Бундай схемани ишлатишда адсорбцияланётган модданинг охирги концентрацияси ростлаш шарт эмас. Икки контурли системани ҳам қўллаш мумкин. Бунда асосий параметр – охирги концентрация; ёрдамчи парметр – босимлар фарқи. Бунда колонна бўйлаб босимлар фарқи юқори тарелкага келаётган адсорбент миқдори билан аниқланади. Ўзгарувчан кесимли тарелкали аппаратларни ростлаш. Агар тарелкалар конструкцияси уларни ўтиш юзасини ўзгартириш имкони бўлса, яна битта роатланувчи таъсир канали пайдо бўлади. Тарелкаларнингкесими улардаги босим ўзгармас бўлишини таъминлайдиган қилиб танланади, нимагаки алоҳида тарелкадаги босимлар фарқи доимий бўлиши учун. Бундай тарелкаларнинг конструцияси дискрет режимга сизланган бўлиши ҳам мумкин, адсорбент тушуши бир хил мобойнида юқори тарелкага бериб турилади ва берилган муддат ушлаб турилади; шундан кейин тарелкани ўтиш юзаси очилади,ва адсорбент пастки тарелкага тушурилади ва ҳ. к. Бундай тарелкаларни бошқаришни ўрнатиш учун аниқ вақитда тарелкаларнинг ўтказиш кесимлари очиб ёпиш учун дастурий қурилмалардан фойдаланилади. Ушбу қурилма керак вақитда дозаторга янги адсорбент бериш уяун сигнал юборилади. Бу юқори тарелкадаги босим фарқи берилган қийматга етгунча янги адсорбент берилади. Регенрация газининг йўли бўйича қуйидагилар кўзда тутулган : - ТХК турли термопара ёрдамида ҳар-хил адсорберда ҳароратни назорат қилиш (пастки, ўртаси, юқориси) ; - иссиқликалмаштиргичлардан олдин ва кейин бу назоратни кириш шчитида ва оператор хонасида айд қилиш билан; - аэросовутгичлардан кейин ҳароратни назорат қилиш жойида қайд қилиш билан; - сепараторлардан олдин ҳароратни назорат қилиш жойида қайд қилиш билан. Суюқлик йиғилиши билан Е-2 ва Е-1/1 сепараторлардан юқори босимли конденсат қувурўтгазгич орқали ED1401 дренаж идишга кетади. Сепаратордан чиқишда регенрация газини жойидаги назорати ва оператор хонасида қайд этиш кўзда тутилган. Адсорбция тугагандан кейин вақт бўйича адсорберларни иш тартибини ўзгартириш кейинги кетма-кетликда амалга оширилади: - хом-ашё ва тозаланган бўйича адсорберни ўчириш; - регенрация бораётган адсорберга параллел тўйинган адсорберни ишга тушириш ; - регенрация гази бўйича регенрацияси бўлиб ўтган адсорберни совутишга кўчиш; - совутилган адсорберни бешта тозалаш тартибида ишлаб турган адсорберларга параллел адсобцияга қўйиш. Ўтказилган кўрсатилган кетма-кетликка қатиан риоя қилган ҳолда оператор хонасидаги бошқариш шчити орқали амалга оширилади. Ҳар бар кейинги операция албатта олдингисини бажаргандан кейингина ва шарли кранни чироғли лампаси «очиқ» ёки «ёпиқ» деб ёнгандан кейингина амалга оширилади. Операцияларнипараллел амалга оширишга йўл қўйилмайди. Хом-ашё тозаланган регенрация ва совутиш газларининг қувурўтказгичлардан жойида ва оператор хонасидаги шчитдан бошқариладиган шарли кранлар кўзда тутилган. Блок адсорберларини циклдаги икки тартибни кўзлайди. Асосий Адсорбция – 12 соат (9 соат ) Регенрация – 2 соат (1,5 соат) Совутиш – 2 соат (1,5 соат) Барча бешта блокда ўтказиш графиги амин ёрдамида тозалаш қурилмасига келадиган регенрация газларида водород сульфид концентрациясини ўртача маромга кетириш учун ҳамда ЦЁТ қурилмасидан кейин товар газнинг H 2 S концентрациясини ўртача маромга кетириш учун тузилади. Алоҳида адсорбцияларда H 2 S нинг катта сакраб ўтишларида у тезда ўчирилиши керак бунда жараённи циклограммасини сақлаш учун қолган 5 та адсорберларга юклаш камайтириш керак. Цеолитли қурилмани II блоки реконструкция натижасида I-II новбатли АЁТОТ қурилмасидан келадиган тозаланган газни қуритиш блоки сифатида ишлатиш қобилятига эга.I-II новбатли АЁТОТ қурилмасидан кейин Р=3,2-4,8 МПа ва Т=35-45 0 С бўлган регенрация гази DУ 700 коллектори орқали №2 “А” шарли кранларни очиб газни Клеиф магистрал газ узатгичга узатиладиган қувур узатгичга ўрнатилган DУ 700 №2 “А” шарли кранни ёқиб II-блокнинг Е-2/1, Е-2/2 кириш сепараторига узатилади. Бу ерда намликдан қуритилиб, H 2 S қолдиқларидан тозаданиб қайта Клеиф магестрал газ утказгичига жунатилади. Адсорбция жараёни мазкур регламентга мувофиқ амалга оширилади. Сув бўғлари ва H 2 S билан тўйинган цеолитни тиклаш учун I-блокнинг тозаланган газни бир қисмидан фойдаланилади. Бунинг учун тозаланган газнингDУ 150 қувурўтказгичи орқали совутилган газ № 6,4 шарли кранларидан адсорберлардан чиқиш кувурўтказгичига уланган,каерда регенрацияда бўлган адсорберларни совитиб амалдаги технологик регламент бўйича Р=4.9-5.3МПа ва Т=60-80 0 С билан регенрация газлари I-II новбатли АЁТОТ қурилмасининг қайта регенрация газларини узатиш умумий коллекторга ўтказилади. 4 . ТАБИИЙ ГАЗНИ АДСОР Б ЦИОН ҚУРИТИШ ЖАРАЁНИНИ ОПТИМАЛЛАШТИРИШ Газ саноати жараёнларининг мураккаблигини тавсифловчи асосий белгига қуйидагилар киради: - газқазибчиқариш саноати объектларининг кўп ўлчамлилиги, технологик элементлар ва парметрлар сонининг кўплиги; - табиий газга ишлов бериш объектларининг умумий структурасидаги газли технология жараёнлари технологик элементларининг ўзаро боғлиқлиги ; - мураккаб моддий оқимли ва юқори ҳароратли жараёнларнинг катта тезликда юз бериши билан характерланадиган газга ишлов бериш технологияси объектлари табиатининг турли хиллиги; - газ саноати технологияси объектларидан фойдаланиш жараёнида табиий газга ишлов беришнинг максимал самарасини олиш имконини берувчи газқазибчиқариш саноатиқурилмаларининг энг яхши технологик режимларини аниқлаш масаласи юзага келади. Бу масала худди газ саноати технологияси жараёнларини оптималлаштириш масаласи каби шакллантирилади ва самарадорлик кўрсаткичлари сифатида оптимал бошқаришнинг мақсади ҳисобланувчи оптималлаштириш мезонларидан фойдаланилади. Оптималлаштириш функцияларини амалга ошириш технологик объектни бошланғич ҳолатдан берилган ҳолатга ўтказиш имконини берувчи бошқариш параметрлари ёрдамида амалга оширилади. Газ саноати технологияси объектларини бошқариш кўп ҳолларда тескари алоқа канали мавжуд бўлган берк схема бўйича амалга оширилади, бунда тескари алоқа ёрдамида бошқарувчи орган технологик жараён ҳолати ва кейинги бошқарув таъсирларини шакллантириш учун ташқи муҳит ҳақидаги ахборотларни олиб туради. Тескари алоқа – бошқаришнинг оптималлаштириш воситаси сифатида ишлатиладиган энг муҳим омилларидан бири. Тескари алоқа ёрдамида кириш ва чиқиш таъсирлари ўртасидаги керакли нисбат таъминланади ва ахборотлар оқими ўтувчи ягона ажралмас, ташкил этилганлик даражасидаги бошқариш системаси амалга оширилади. Шундан келиб чиққан ҳолда бошқариш органи мавжуд ресурсларни тақсимлаш ва маълум ўлчамда назорат қилинадиган жараёнларни ўзгартириш ҳуқуқига эга бўлиши зарур. Бошқариш сифати фойдаланишнинг оптимал режимини ушлаб туриш учун ресурслардан оптимал фойдаланишга боғлиқ бўлади. Газ саноати технологияси объектларининг оптимал фаолияти уларнинг ўзгарувчиларнинг кўп ўлчамлилиги каби миқдорий қийматлари ҳолатларининг маълум соҳаси билан чегараланади. Ушбу ҳолатлар – оптималаштириш объектларининг ажратиб бўлмас ички хоссалари. Улар оптимал бошқариш масаласини қўйишда мос чегараланишлар билан аниқланади. Газ саноати технологияси жараёнларини уларни оптимал бошқариш нуқтаи назаридан кўриб чиқамиз. 3-расм. Табиий газ ва газ конденсатини қуритиш адсорцион қурилмаларининг блок-схемаси: 1, 2 – адсорбцион калонна А-1, А-2; 3 – печ П-1; 4 – сепаратор С-1; 5 – совутгич Х – 1. Табиий газ ва газ конденсатиниадсорцион қуритиш қурилмасини қуйидаги параметрлар характерлайди : x 1 , x 2 , x 3 − ¿ мос ҳолда адсорбция газининг сарфи, температураси ва босими ; x4,x5−¿ мос ҳолда А-1, А-2 адсорбцион калонналарнинг температура ва босимлари ; x6,x7,x8,x9−¿ мос ҳолда А-1, А-2 адсорбцион калонналарга келаётган десорбция газини сарфи ва температураси ; x10,x11−¿ мос ҳолда П-1 печдаги босим ва температура ; x12,x13−¿ мос ҳолда С-1 сепаратордаги босим ва температура ; x14,x15,x16,x17−¿ мос ҳолда А-1, А-2 адсорбцион калоннага келаётган совуқ газнинг босими ва ҳарорати ; x18,x19−¿ мос ҳолда А-1, А-2 адсорбцион калонналарнинг чиқишидаги десорбция газининг температураси ва босими ; x20,x21−¿ мос ҳолда А-1, А-2 адсорбцион калонналарнинг чиқишидаги совуқ газнинг температураси ; x 22 − ¿ С-1 сепаратордаги сув ва конденсат сатиҳлари ; x23,x24,x25−¿ адсорбция қурилмаси чиқишига мос келадиган қуритилган газ босими, сарфи ва температураси; x26−¿ углеводород ва намликдан қуритилган газнинг шудринг нуқтасидаги температураси ; x 27 − ¿ қуритишдан кейинги табиий газдан ажратиб олинган ностабил конденсат миқдори. Табиий газ ва газ конденсатини адсорцион қуритиш қурилмалари мураккаб аппарартурага эга объектлардир, нафақат технологияси бошқаруви ҳам анча мураккаб ҳисоланади.Жараённи асосий фазаси – адсорбция малумки десорбция адсорбентга ва уни совишига катта тасир қилади. Агар адсорбция фазаси унчалик катта бўлмаган ҳарорат ва босим остида ўтса, десорбция фазаси эса катта ҳарорат билан ҳарактерланади, адсорбентни тўлиғича қиздириш ва регенрация қилиш керак. Қуритилган табиий газ ва газ конденсатини сифатини аниқлашда адсорбент ҳолати ва регенрация фазаси (десорбсия ва совутиш)билан боғланган. Ишлатишни оптималлаш т абиий газ ва газ конденсатини сифатлиқилиб қуритиш имконини беради. Оптимал бошқарув жараёнингмуоммосини математик тадқиқот қилиш учун кириш ва чиқиш параметрларини аниқлаган ҳолда бўлакларга ажратиб олиш керак. Технологик жараённинг миқдорий кўрсаткичларини ҳарактерловчи кирувчи параметрлар Х бошқариладиган ва бошқарилмайдиган турларга бўлинади. Бошқариладиган ўзгарувчилар U бошқариладиган таъсир ҳолатини аниқлайди, оператор буйруқларини,улар автоматка воситаларини стабиллаштириши ва ўлчаши мумкин. Уларга сарфни, ҳароратни, босимни ростлаш қурилмасининг ҳолати параметрлари, ростланувчи клапанларни ҳолатлари ва ҳ.к. Бошқарилувчи ўзгарувчиларни маълум чегарада ўзгартириш мумкин.biU≤U 1≤aiU,(i=1,r).(22 ) Бошқарилмайдиган ўзгарувчилар Z ни стабиллаштириш ва назорат қилиш мумкин эмас. Буларга кирувчи параметрлар сифати, тасодифий ички факторларни таъсир этиши, технологик қурилма характеристикаларининг ўзгариши ва бошқалар бўлиши мумкин. Чиқувчи ўзгарувчилар Y газ олиш ва тайёрлаш технологик жараёнининг миқдорий ва сифатий характеристикалари бўйича маълумотларни сақлайди. Берилган таълаб ва нормаларни қаноатлантирувчи чиқувчи параметрлар қуйидаги тенгсизлик билан чегараланган: y j' ≤ y j ≤ y j' ' , ( j = 1 , n ) . ( 23 ) Ишлаб чиқариш технологияси чиқучи катталиклар Y нинг бази қийматлари асосида ишлаб чиқилади. Газ олиш технологик жараёнини белгиловчи фукнционал тенгламалар уч гуруҳга бўлинади: 1. Газ олиш жойлари боғлиқликлари тенгламаси F 1[{ U } ,{ Z } ,{ Y } , t ] = 0 , ( 24 ) бу ерда t−¿ жараён кечиш вақти 2. Техник-иқтисодий самарадорликни кўрсатвчи тенгламалар e k = e i [{ U } ,{ Z } ,{ Y } , t ] . ( 25 ) 3. Бошқарув тенгламалари Ψ i = Ψ i [{ U }] ( 26 ) ва тенглама кўриниши ui= ui[{Z},{Y},t],(27 ) бошқарув алгоритмида аниқланади, экстремумни таъминлаш кўрсатилган (25), алоқа тенгламаси (24) ва технологик шартлар (22). (26), (27) тенгмалардаги бошқариш сигнали u i билан белгилаб олинади, { Z } ,{ Y } парметрлар ҳақидаги малумотларга асосланиб бошқариш системаси ишлаб чиқилади, башқарувчи таъсир ψi кўринишида тасвирланади. Бошқарувчи ui сигнални бошқарувчи таъсирга алмаштириш учун одатда автоматик ростлаш системасидан фойдаланилади. Бунда ui сигнал кириш, Ψ i − ¿ чиқиш сигнали бўлиб ҳизмат қилади. Ушбу технологик жараённи таҳлили оптималлаштириш критерийси сифатида сифат кўрсаткичини қўллаш мақсадга мувофиқ эканлигини кўрсатади. Газ олиш технологияси жараёни умумий кўрсатишда ушбу тенглама орқали ифодаланган бўлсин: d x i dt = f ( x 1 , … x n , U 1 , … U r , t ) , ( 28 ) бу ерда x i ( i = 1 , … , n ) − ¿ жараённи характерловчи координаталар uk(k=1,… ,r)−¿ бошқарувчи таъсир. Координаталар ўзгариши ва бошқарув таъсирларининг ўзгаришига қуйидаги шарт қўйилган бўлсин:H j(x1,… xn,U 1,… U r,t)≤0.(29 ) Ҳусусий ҳолда бу формулани қуйидагича ёзишимиз мумкин | u k | − u m ≤ 0 , ( u m = const ) , |xi|− ximax ≤0,(ximax =const ), xi2− ximax2 ≤0 ва ҳ.к. (29) формуланинг физик маноси бошқариш жараёни координатсини аниқлаш ёки унинг функцияси рухсат этилган топшириқдан четлашмаслиги. Бошқарувнинг мақсади –берилган бошланғич ҳолатдан x ( 0 ) объектни ўтказиш, чиқиш координаталарини характеристикалари x i ( t = 0 ) = x i 0 ( i = 1 , … , n ) , берилган чиқиш координаталарини характеристикалари xi= xi¿t=T да, бу ерда T−¿ олдиндан маълум бўлмаган интеграл бошқарув. Оптималлаштириш критерийсига асосланиб жараённи бошқаришни интеграл тенглама кўринишида ёзишимиз мумкин J = ∫ 0T G ( x 1 , … x n , u 1 , … u r , t ) dt , ( 30 ) бу ерда G−¿ аргументнинг берилган функцияси. Оптимал бошқарувни аниқлашдан мақсад u1(t),… ,ur(t) вақит функцияларни танлаш керакки бунда J критерийси экстремал қийматга (минимал ёки максимал) эришсин. Фазолар кенглиги тушунчаси ёрдамида қуритиш масаласини геометрик интерпретацяси ифодалаш, { x 1 , … , x n } кенгликни тушунтириш, объектнинг ҳолати 3-расмда тўлиғича келтирилган. Системанинг ҳаракат фазолар кенглигида x1,… ,xn координаталар билан x ( t) вектори орқали ифодалансин. У ҳолда объектнинг бошланғич ҳолати бу кенгликда бир қанча нуқталарга мос ҳолда бўлади, масалан бошланғич координата. Шунга ўхшаш фазо кенглигидаги бир қанча берилган нуқталар объектнинг ҳолатига мос ҳолада бўлади. Бошқарув жараёнида объектнинг ҳолати узликсиз ўзгаришда бўлади, бошланғич нуқталар ҳолатидан чиқивчи, тасвир нуқталари билан боғланиб таректория чизади. Траектория кўриниши, шу билан бирга J киритерийнинг қиймати ва бошқарув таъсири боғлиқ бўлади. Шундай қилиб, масала (29) ифодадаги J минимал шартига риоя қилган ҳолда, объектни x( 0) нуқтадан x ¿ ( T ) нуқтага кўчирувчи, бошқарувчи таъсирни аниқлашдан иборат. 1-расм. Фазалар кенглигида нуқталар траекториясини кўрсатувчи чизма. Хулоса Хулоса қилиб айтадиган бўлсам, мазкур курс лойихасида қуйдагиларни баён қилиш мумкин. Ушбу курс лойихасида газни ыайта ишлаш саноатида этан-этилен фракциясини қуритиш жараёнини автоматлаштириш жараёнини хисоби бажарилди. Курс лойихасида режада кўзда тутилган барча бўлимлар ўз аксини топган бўлиб, асосан ҳозирги муаммоларни ўз ичига олган. Курс лойихаси бажариш натижасида қилинган хулосага нисбатан қуйидагиларни таклиф қилиш мумкин. Ростлаш қонкунларини танлашда саноят регуляторларини хусусиятларига қатъий риоя қилиш зарур, яъни, П-регулятор ростлашнинг максимал юқори тезликни таъминлайди, лекин ПИ ва ПИД регуляторларга нисбатан ростлаш жараёни тугугандан кейинги хатолик мавжудлиги билан фарқ қилади. ПИ ва ПИД регуляторларда динамик хатолик нолга интилади. П-регуляторни қўллаш тизимда статик хатоликни юзага келишига сабабаб бўлади.И-регуляторда статик хатолик мавжуд эмас, лекин кичик бўлсада динамик хатоликка эга. Амалиётда кўпинча ПИ-регулятордан фойдаланилади, чунки бу регулятор статик ва динамик хатоликлларни қарийиб нолга яқинлаштиради. Мен ўз олдимга қўйган вазифаларни кириш, технологик қисм, хисобий қисм ларда баён этдим. Лойиха ишимни ўз билим доирамга ва ўқитувчиларимнинг кўрсатма ва маслаҳатларига амал қилган ҳолда ёритиб беришга ҳаракат қилдим. Курс лойихасини тайёрлашда интернет маълумотларидан фойдаландим. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Юсупбеков Н.Р., Мухамедов Б.Э., Гулямов Ш.М. «Технологик жараёнларни бошқариш системалари» Тошкент: Ўқитувчи. 1997. 2. Салимов З., Туйчиев И.С. Химиявий технология процесслари ва аппаратлари.- Тошкент: Ўқитувчи, 1987. – 408 б 3. Кафаров В.В., Перов В.Л., Мешалкин В.П. Принципы математического моделирования химико-технологических систем. -М.: Химия. 4. А.С.Клюев, Наладка средств автоматизации и автоматических систем регулирования, Справочное пособие, -Москва: Энергоатомиздат, 1989 5. Гальперин Н.И. Основные процессы и аппараты химической технологии. В двух книгах. -М.: Химия, 1981. -812 с 6. Клим Ю.М. Типовые элементы систем автоматического управления. Учебник для студентов учреждений среднего профессионального образования. -М.: ФОРУМ: ИНФРА-М, 2004. -384 с. 7. Ротач В.Ю. Теория автоматического управления. –М.: Изд-во М E И. 2004. - 400 с. 8. Бесекерский В.А., Попов Е.П. Теория систем автоматического управления. -СПб.: Профессия, 2004. - 752 с. 9. Мирахмедов Д.А. Автоматик бошқариш назарияси. Дарслик,- Т.: Ўзбекистон, 1993. -287б 10. Yusupbekov N.R., Muxamedov B.E., G’ulomov SH.M. Texnologik jarayonlarni nazorat qilish va avtomatlashtirish. Darslik, – Toshkent: О‘qituvchi, 2011. -576 b . 11. Yusupbekov N.R va boshq.Bosqarish sistemalarini kompyuterli modellashtirish asoslari. Navoiy , 2008 12. Соҳага доир даврий каталоглар ва журналлар 13. Технологик регламентлар 14. Ziyonet.uz - Ta’lim portali

Табиий газни адсорбцион тозалаш жараённи автоматлаштириш

Sotib olish