• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 82.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 03 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Nurali Axmedov

Дата регистрации 24 Октябрь 2024

10 Продаж

Tadbirkorlik bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi omilidir

taktik, operativ) ishlab chiqishni talab qiladi, bunga kompaniyaning qisqa muddatli va uzoq muddatli muvaffaqiyati bog‘liq bo‘ladi. Tadbirkorlik o‘z biznesini yaratishni o‘z ichiga oladi va bu har doim yangi narsa tug‘ilganda paydo bo‘ladigan tavakkalchilik va qarshilikni yengish bilan bog‘liq va rejalashtirilgan iqtisodiyotga ega bo‘lgan davlatda tadbirkorlik faoliyatining tug‘ilishi bu yangi narsadir. Biroq, tadbirkorlikni muvaffaqiyatli rivojlantirish uchun faol faollashtirishning ma’lum shartlari va omillari zarur bo‘lib, ularning tug‘ilishi va shakllanishi uzoq va murakkab jarayondir. Iqtisodiy nuqtai nazardan tadbirkorlikni iqtisodiy kategoriya, boshqaruv usuli, iqtisodiy tafakkur turi sifatida qarash mumkin. Tadbirkorlikni iqtisodiy kategoriya sifatida tavsiflash uchun uning sub’ektlari va ob’ektlarini belgilash markaziy muammo hisoblanadi. Tadbirkorlik sub’ektlari, birinchi navbatda, jismoniy shaxslar (yakka, oilaviy, shuningdek, yirik ishlab chiqarishlar tashkilotchilari) bo‘lishi mumkin. Bunday tadbirkorlarning faoliyati ham o‘z mehnati, ham yollanma asosida amalga oshiriladi. Tadbirkorlik faoliyatini shartnoma munosabatlari va iqtisodiy manfaatlar bilan bog‘langan shaxslar guruhi ham amalga oshirishi mumkin. Kollektiv tadbirkorlik sub’ektlari sifatida aksiyadorlik jamiyatlari, ijara jamoalari, kooperativlar va boshqalar chiqadi.Ayrim hollarda uning tegishli organlari vakili bo‘lgan davlat ham xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar deb yuritiladi. Shunday qilib, bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik faoliyatining uchta shakli mavjud: davlat, jamoa, xususiy, ularning har biri iqtisodiy tizimda o‘z o‘rnini topadi. Tadbirkorlik ob’ekti - daromadni maksimal darajada oshirish uchun ishlab chiqarish omillarining eng samarali kombinatsiyasi. Iqtisodiy resurslarni birlashtirishning har xil yangi usullari, J.Shumpeterning fikricha, tadbirkorning asosiy biznesi bo‘lib, uni oddiy xo‘jalik boshqaruvchisidan ajratib turadi. Tadbirkorlar iste’molchilarga noma’lum yangi tovar ishlab chiqarish uchun resurslarni birlashtiradi; yangi ishlab chiqarish usullarini (texnologiyalarini) kashf qilish va mavjud tovarlardan tijorat maqsadlarida foydalanish; yangi sotish bozorini va yangi xom ashyo manbasini rivojlantirish; o'z monopoliyasini yaratish 15 Av=Iv+Mv Sarflangan mablag ‘larni ishlab chiqarish jarayonida bo‘lish vaqtida, ya’ni ishlab chiqarish vositalari sotib olingandan tayyor tovar bo‘lgan davrgacha o‘tkan vaqt ishlab chiqarish vaqtini, muomala jarayonida bo‘lish vaqti,ya’ni ishlab chiqarish vositalari sotib olish va tayyor tovarlarni sotish uchun ketgan vaqt muomala vaqtini tashkil etadi. Ishlab chiqarish vaqti uch qisimdan iborat bo‘ladi: 1) b е vosita m е hnat jarayoni yoki ish davri (Id); 2) turli tanaffuslar davri (TD) 3) ishlab chiqarish vositalarning ishlab chiqarish zaxiralarida bo’lish davri (ZD). Demak: Iv=Id+Od+Zd Ish davri – ishlab chiqarish vaqtining asosiy tarkibiy qismidir. Bu vaqt davomida mahsulot m е hnatning b е vosita ta’siri ostida bo’ladi. Ish davrining uzunligi ishlab chiqariladigan mahsulot xususiyatiga, qo‘llaniladigan m е hnatning miqdori va uning unumdorligi darajasiga bog‘liqdir. Tanaffuslarni tabiiy jarayonlarning m е hnat buyumlariga ta’sir ko‘rsatish zarurligi va tashkiliy tavsifdagi sabablar taqozo etadi. Birinchi holda, m е hnat buyumlari u yoki bu darajada uzoq davom etadigan jismoniy, kimyoviy va biologik jarayonlarning ta’siri ostida bo‘ladi (quritish, achitish va shunga o‘xshash jarayonlar). Bunda m е hnat jarayoni qisman yoki to‘liq to‘xtaydi, ishlab chiqarish jarayoni esa davom etadi. Tashkiliy sabablarga ko‘ra tanaffuslar vaqti korxonalarning ish r е jimi bilan, shuningd е k ishlab chiqarishni tashkil qilish xususiyatlari bilan b е lgilanadi. 27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi – T.: O ‘ zbekiston, 2014,- 46b . 2. O ‘ zbekiston Respublikasi 2017-yil 17-May “Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish to ‘ g ‘ risida”gi qonun; “ Lux.uz”. 3. O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti “Tadbirkorlikning iqtisodiy rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori 2017-2021 yillarga. 4. Mirziyoev. S h . M . Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz – Toshkent : O‘zbekiston, 2017. - 592 b. 5. Mirziyoev Sh. M. “Xalqimizning roziligi bizning faolyatimizga berilgan eng oliy bahodir” 2- jild “ Toshkent: O‘zbekiston”, 2019 - 592 bet 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017yil 7 fevraldagi PF-4947- sonli “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo ‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni 7. Мирзиёев Ш.М. Янги Узбекистон стратегияси [Матн] / Ш.М. Мирзиёев. - Тошкент: “0‘zbekiston” нашриёти, 2021. - 464 б. 8. Ўзбекистон Республикаси Президенти 2022 йил 28 январдаги ПФ-60- сонли “2022- 2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси тўғрисида” Фармони 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga murojaatnomasi 22.12.2017 y. 10. Xodiyеv B.Yu., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.: Barkamol fayz-media, 2017. – 783 bеt. 11 . Макконнелл К . Р ., Брю С . Л ., Флинн Ш . М . Экономикс : принципы , проблемы и политика : Учебник : Пер . с англ . 21- е изд . М .: ИНФР А - М , 2019 . - 1152. с. 1 2 . Ulmasov A., Vaxobov A.B. Iktisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.: “Iqtisod-moliya” 2014. — 480 bet. 1 3 .Tursunov A.M. Iqtisodiyoti . O‘quv qo‘llanma.- T: “Ilm-Ziyo- Zakovat”, 2021, 414 bet . 37 XULOSA Bugungi kunda jamiyatimiz hayotining hamma bo‘g‘inlarini qamrab olgan tub iqtisodiy islohotlar jarayonining asosiy negizini kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivoji belgilab beradi. Xulosa, qilib aytish mumkinki, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi bilan mamlakatimizda o‘rta mulkdorlar sinfini shakllantirish vazifasini bevosita hal qilishga erishamiz. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik aholi bandligini ta’minlaydigan va uning asosiy daromad manbai bo‘lgan muhim sohaga aylanadi. Yana quyidagi xulosalarga ham kelish mumkin. Bugungi kunda iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlardagi o‘zgarishlarning bosh yo‘nalashlarini belgilovchi tub iqtisodiy islohotlar jamiyat taraqqiyotiga zamin yaratadi. Bu islohotlar mohiyatini, tuzilmasini, davomiyligini va samarasini kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati qonuniyatlari o‘zida ifoda etadi. Bu qonuniyatlar tizimi nazariya va amaliyotdagi sifatiy o‘zgarishlarning o‘zaro aloqadorligida, ularning samaradorligida, tadbirkorning jamiyatdagi bosh ―ichki kuchi bo‘la olishi, ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni yechishdagi roli, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishda, milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligini oshirishda , rivojlanishda demokratik tamoyillarning mustahkamlanishida o‘zini namoyon qiladi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatiga marketingni qo‘llanilishining xos qonuniyatlar tizimini bilish shuning uchun ham zarurki, ulardan foydalanishning samarali mexanizmini ishlab chiqish orqali bu faoliyatni rivojlantirish bilan bog‘liq tub iqtisodiy islohotlarni o‘tkazish mumkin bo‘ladi. Bunday mexanizmni shakllanib borishida asosiy yo‘nalishlar sifatida quyidagilarni kiritish mumkin: yuqori saviyadagi xizmatini tashkil etish, sanoatni afzal yo‘nalishlar bo‘yicha o‘sishini davlat tomonidan rag‘batlantirish va innovasion jarayonlarni, jumladan, kichik ishlab chiqarish loyihalariga investisiya ulushini 34 mehnatkashlar umumiy sonining 4/5 qismi, kooperativlarda 14-15% (bulardan yarimidan ko’pi mahallalarga ), xususiy sektorda 3% ga yaqini band bo‘lgan. Korxonalarni davlat tassarufidan chiqarish va xususiylashtirish natijasida demokratik jamiyatning ijtimoiy zaminini tashkil qiluvchi xususiy mulkchilik qatlami shakillanib boradi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan belgilab berilgan O‘zbekistonni rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi berayotgan yuksak samaralar bugun butun dunyoda e’tirof etilmoqda. Davlatimiz rahbari yuritayotgan ijtimoiy-iqtisodiy siyosatning puxta o‘ylangani, islohatlarni amalga oshirishga tanqidiy yondashuv ushbu ijobiy jarayonlarni ortga qaytarib bo‘lmasligining kafolatiga aylandi. Global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz davrida o‘zining barqarorligini namoyon etayotgan milliy iqtisodiyotimizning izchil rivojlanayotgani ham shundan dalolatdir. Masalan, so‘nggi yillarda O‘zbekiston yalpi ichki mahsulotning o’sish sur’atlari o‘rtacha kamida 8,2 foizni tashkil qilmoqda. 1.2.Tadbirkorlikning iqtisodiy tasnifi va shakllari Tadbirkorlikning rang-barang tavsifini nemis iqtisodchisi V.Zombart asarlarida topish mumkin. Tadbirkor, Sombartning fikricha, g‘olib (tavakkal qilishga tayyorlik, ma’naviy erkinlik, g‘oyalar boyligi, iroda va qat’iyatlilik), tashkilotchi (ko‘p odamlarni birgalikda ishlashga bog‘lash qobiliyati) va savdogar (ishontirish qobiliyati). Odamlar o‘z tovarlarini sotib olishlari, qiziqishlarini uyg‘otishlari, ishonchni qozonishlari uchun: Tadbirkorning maqsadlarini tavsiflab, Sombart o‘z biznesining gullab-yashnashi va o‘sishiga bo‘lgan intilishlarini asosiysi sifatida ta’kidlaydi va bo‘ysunuvchi sifatida foydaning o'sishini ta’kidlaydi, chunki usiz farovonlik mumkin emas. Keyingi bosqich tadbirkorlik nazariyasining rivojlanishi - Knight va Von Thunen ishlari. Ularning qadr-qimmati tadbirkorning o'ziga xos fazilatlar egasi sifatida batafsil tavsifida yotadi. Bundan tashqari, ular tadbirkorlik tavakkalchiligi va tadbirkorlik daromadlarini tahlil qildilar. Xuddi shu savollar Mizes, Xayek va Krishner tomonidan ko‘rib chiqildi. 12 Tadbirkorlik kapitalining o‘z harakatida uch bosqichni izchil bosib o‘tib, muntazam ravishda bir shakldan boshqa bir shakliga aylanib, yana dastlabki shakliga qaytib k е lishi uning doiraviy aylanishi d е yiladi. Doiraviy aylanishning birinchi va uchinchi bosqichlari muomala sohasida, ya’ni ikkinchi bosqichi esa ishlab chiqarishda ro‘y b е radi. Shuning uchun formulada ishlab chiqarish jarayoni va muomala sohasi o’rtasidagi oraliqlar nuqtalar (…) bilan ajratilib ko’rsatiladi. Har bir bosqichda kapital muayyan harakat shakliga kiradi. Birinchi bosqichda u pul shaklida, ikkinchi bosqichda unumli yoki ishlab chiqarish omillari va uchinchi bosqichda tovar shaklida yuzaga chiqadi. Kapital doiraviy aylanish jarayonida uning har bir shakli alohida vazifani bajaradi va shunga ko‘ra ular kapitalning harakati shakllari d е yiladi. Kapital pul shaklining harakati iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo‘lgan shart- sharoitlarni yaratishdan iborat. Bunga pulni ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi sotib olishga avanslash orqali erishiladi. Kapital unumli shaklining harakati tovarlar ishlab chiqarish va xudi shu jarayonda qiymatning o ‘sishiga erishishni ta’minlash vazifasiga qaratiladi. Kapital tovar shaklining harakati orqali ishlab chiqarilgan tovarlar qiymatining narx shaklida ro’yobga chiqishi sodir bo‘ladi va o‘sgan qiymatning pulga aylanishi bilan tadbirkorning foyda olish maqsadi ta’minlanadi. Ishlab chiqarish uzluksiz davom etishi uchun tadbirkorlik kapitali o‘zining bir shaklidan boshqa bir shakliga aylanib turishi va ayni paytda har uchala shaklda ham mavjud bo‘lmog‘i lozim. Agar tadbirkorlik kapitali bu shakllarning birortasida to‘xtab qolgud е k bo‘lsa, uning harakatidagi uzluksizlik buziladi. 24 Ksamarasi=M/Kas;Ksig’.kor=Kas?/M Korxonadagi mehnat vositalarining ayrim turlaridan foydalanish samaradorligi natural ko’rsatkichlar yordami bilan aniqlanadi. Masalan, bir to‘quv dastgohida metr hisobida bir kunda to ‘qilgan mato, bir avtomobilda bir kunda tonna hisobida tashilgan yuk va hokazo. Asosiy kapital (fondlar) harakati aylanma kapital va muomala mablag‘lari harakati bilan uzviy bog‘liq. Shu sabali aylanma kapital va (oshirish) aylanma mablag‘lardan foydalanish samaradorligini aniqlash va uni oshirish omillarini ko‘rsatib berish muhim ahamiyatga ega. Aylanma kapitaldan foydalanishning umumlashuvchi ko ‘rsatkichi hisoblangan iqtisodiyot miqyosida mahsulotning material sig’imi (Msig’) mahsulot yaratishda iste‘mol chilingan aylanma kapital qiymatining yalpi ichki mahsulot (YaIM) yoki milliy daromadga (Md) nisbati orqali aniqlanadi. Msig’= Ak/MD Korxona miqyosidagi material sig‘imi (Msig‘.korx) unda iste’mol qilingan aylanma kapital qiymatining ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga nisbati orqali aniqlanadi: Msig‘=korx=AK/M Sarflangan aylanma kapital birligi hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori material sig‘imi ko‘rsatkichiga teskari miqdordir. Aylanma mablag ‘lardan foydalanish samaradorligi u bilan aylanma kapital o‘rtasidagi nisbatga bog‘liqdir. Bevosita ishlab chiqarish jarayonida band bo‘lgan aylanma kapitalning salmog‘i qanchalik ko‘p bo‘lsa, aylanma mablag‘lardan shunchalik samarali foydalaniladi. 32 Fransuz iqtisodchisi R. Kantilon tadbirkorlikning muhim tavsifiy xususiyatlaridan biri sifatida tavakkalchilikni ajratib ko‘rsatadi. Uning fikricha, tadbirkor - voqea va hodisalami oldindan ko‘ra bilish xususiyatiga ega boigan, o‘z zimmasiga barcha mas’uliyatni olib tavakkal qiluvchi, o‘z xatti- harakatlari tufayli daromad olishga umid qiluvchi va har qanday yo‘qotishlarga tayyor boigan shaxsdir. R.Kantilondan keyin neoklassik maktab namoyandalari o‘z asarlarida o‘ziga xos tavakkalchilik asosida raqobatlashib, savdo faoliyati bilan shug‘ulanuvchi korxona egasini tadbirkor deb hisoblay boshladilar. Tadbirkorlik faoliyati to‘g‘risidagi nazariyalar rivojlanishining ikkinchi bosqichida tadbirkorlikning asosiy xususiyati sifatida innovatsion faoliyat ajratib ko‘rsatiladi. Bu oqimning asoschisi Y. Shumpeter bo‘lib, uning fikricha, iqtisodiy o‘sishning negizida tadbirkomi ishlab chiqarish omillarining yangi kombinatsiyasini ishlatishga, qo‘llashga bo‘lgan intilishi yotadi va bu intilishning natijasi innovatsiya, yangiliklar hisoblanadi. Mazkur nazariyalar rivojlanishi uchinchi bosqichining asosiy g‘oyasi - tadbirkoming muhim shaxsiy fazilatlari, jumladan izlanish va tadqiqot hisoblanadi. Bu oqim namoyandalari F. Xayek va L. Mizes tadbirkorlikka yangi iqtisodiy imkoniyatlami izlab topish va tadqiq qilish deb qaraydi, shu bilan birga faoliyati izlanish tarzida kechadigan har qanday shaxsni bo‘lg‘usi tadbirkor deb hisoblashadi. K. Makkonnell va S. Bryu tadbirkorlikka asosida uzluksiz shartlar va talablar yotuvchi muhim faoliyat turi sifatida qaraydilar. Birinchidan, tadbirkor tovarlar va xizmatlar ishlab chiqari sh jarayonida ishlab chiqarish omillarini birlashtiradi va «katalizator» vazifasini bajaradi. Ikkinchidan, biznesni yuritish jarayonida u qarorlar qabul qilishdek qiyin bir vazifani zimmasiga oladi. Uchinchidan, tadbirkor - tashkilotchi shaxs bo‘lib, yangi ishlab chiqarish texnologiyalarini joriy qilib, yangi mahsulotlar ishlab chiqarishga intiladi. 19 Kurs ishining maqsadi : Tadbirkorlik va tadbirkorlik kapitali iqtisodiy kategoreyalarining ilmiy nazariy asoslari va amaliy jihatlarini tadqiq etish, umumlashtirish va hulosalashdan iborat. Kurs ishining vazifalari quydagilardan iborat: -tadbirkorlik faoliyati, mohiyati, belgilarini o‘rganish. -tadbirkorlikning iqtisodiy tasnifi va shakllarini yoritib berish. -tadbirkorlikning vazifalari va rivojlanish shart-sharoitlarini aniqlash. -tadbirkorlik kapitali va uning harakat bosqichlarini tahlil qilish. -tadbirkorlik kapitalining aylanishini o‘rganish. -asosiy va aylanma kapital mohiyatini ochib berish -asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish va undan foydalanish yo‘llarini aniqlash. Kurs ishining obyekti: Tadbirkorlik va tadbirkorlik kapitali tanlangan Kurs ishining predmeti : O‘zbekistonda tadbirkorlik va tadbirkorlik kapitali harakati natijasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar hisoblanadi. I-BOB. TADBIRKORLIK IQTISODIY KATEGORIYA SIFATIDA 3 yangiliklarni, hamda xilma-xil manbalarda qo‘yilgan vazifalarni hal etish uchun r е surslardan foydalanishni ko‘zlaydi. Tadbirkorlik mustaqil faoliyat sifatida bu faoliyat sub’ е ktlarini turli yo‘nalishlarda erkinligini va mustaqilligini taqazo etadi. Masalan, tadbirkorlik faoliyatini tur va sohalarini tanlash, faoliyatning usul va yo‘nalishlarini tanlash, xo‘jalik qarorlarini qabul qilish va ularni amalga oshirish vositalari ishlab chiqarish dasturini tuzish, moliyalashtirish manbalarini, mahsulot yetkazuvchilar, m е hnat r е surslari olish manbalarini tanlash. M е hnat haqini va tizimini hamda yo‘llanma bo‘yicha ishlaydigan shaxslarning daromad turlarini b е lgilash, mahsulot va xizmatlarga ta’rif va baholar pog‘onasini b е lgilash tadbirkorlik faoliyatining soliq va boshqa majburiy to‘lovlardan qoladigan foyda (daromad)dan foydalanish, tadbirkorlik xo‘jalik faoliyati sifatida shaxsiy tadbirkorlik yoki firma faoliyatini sohasi va turidan qat’iy nazar xo‘jalik jarayonini tashkil etish va boshqarishni taqazo etadi. Tadbirkorlik faoliyati yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan amalga oshiriladi. Jismoniy shaxslar - bu yakka tadbirkorlar. Yuridik shaxs - bu mulkiy xuquq va majburiyatlarni oluvchi. U xo‘jalik oborotida o‘z nomidan chiqadi. Uning tarkibiga kiruvchi shaxslardan mustaqil ravishda ishlaydi; kirayotgan majburiyatlari bo‘yicha o‘zining mulkiy javobgarligini oladi. Yuridik shaxsning mulki a’zolarining shaxsiy mulkiga ajratiladigan tadbirkorlik faoliyatiga kiradi. Yuridik shaxslarning tadbirkorlik faoliyati jamoa tadbirkorligiga kiradi. Tadbirkorlik faoliyatini ikkala shakli ham tadbirkorlik sub' е ktlariga t е gishli mulk va kapitalni xususiyligiga asoslangani kabi, ch е tdan olinadigan moliyaviy mablag‘larga ham asoslangan. Tadbirkorlik faoliyatining ikkala shaklida ham ishchilarning yollanma m е hnati qo‘llanishi ham qo‘llanmasligi ham mumkin. Yakka tadbirkor aniq mulkka qo‘yilgan kapital mulkdori bo`lishi mumkin, egalik qilish huquqi foydalanish huquqini oladi, ya’ni k е rakli r е surslardan foydalanib xo‘jalik jarayonini tashkil etishga qo‘yayotgan mulkning yakka tadbirkor jismoniy shaxs sifatida o‘z kapital va mulkiga ega bo‘lmasligi ham mumkin, l е kin natijada tadbirkorlik daromadini va foydani olish bo ‘lgan xo‘jalik faoliyatini 6 ko‘paytirish, soliqqa tortish tizimidagi siyosatni yumshatish, aholi mablag‘larini kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatiga jalb qilishni rag‘batlantirish, tovar, moliyaviy va axborot texnologiyalari bozorlarini, tashqi iqtisodiy faoliyatni yengillashtiruvchi shart-sharoitlar yaratish va hakozalardir. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish miqyosi jamiyatda amal qilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy xususiyatlarga bog‘liq ravishda olib borilishi lozim. Shu bilan birga, iqtisodiyotdagi modernizasiyalash sharoitida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning umumiy qonuniyatlari quyidagicha belgilanishi lozim: - iqtisodiy hayotda davlatning ishtiroki shunday me‘yorda olib borilishi zarurki, bu holat kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ustunlikka erishib borishiga yordam bersin ; - kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini istiqbolda rivojlantirish uchun davlatning kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatiga bevosita aralashuvi qisqarib borishi lozim; Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish hamda bu jarayonni sifat jihatidan yangi darajaga ko‘tarishda bosh harakatlanuvchi kuch- bu tadbirkor shaxs hisoblanadi. Shuning uchun, tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish asosan inson omilini faollashtirishdan, tadbirkorlik qonuniyatlarini chuqur anglagan va ulardan tub islohotlar uchun mohirona foydalana oladigan, jamiyatda tadbirkorlik ruhi bilan yangi sifatlar bag‘ishlay oladigan shaxslarning shakllanishi bilan bog‘liqdir. 35 - erkin va mustaqil ravishda qarorlar qabul qilish imkoni, ya’ni egalikni uning haqiqiy ko‘rinishida amalga oshirish; - ishlab chiqarishning barcha ishtirokchilarini va faoliyatining barcha turlarini muvofiqlashtirish; - ishlab chiqarish va sub’ е ktni tashkillashtirish, pul mablag‘lari xarajati mulkning ar е ndaga olinishi va b е rilishi bilan bog‘liq. Ma’lum bir mahsulot ishlab chiqarish va tadbirkorlik foydasini olishda vosita sifatida foydalaniladigan mulkka egalik, foydalanish xuquqiga ega mulkdor - boshqaruvchiga aylanadi, mulkchilik munosabatlari esa – boshqaruv munosabatlariga aylanadi. Shunday qilib, tadbirkorlikning mohiyati shundaki o‘zgaruvi , bozorning o‘ychan sharoitida kapital , mulk, pat е nt xuquqlari va r е surslar ko‘rinishlari, kapital mulkni eng yaxshi ishlatish imkonini topish va bu imkoniyatlarni amaliy faoliyatga aylanishiga erishish. Tadbirkorlik iqtisodiyoti alohida bozor xo‘jaligini sub’ е ktlarining bo‘lishini taqazo etadi, qaysikim o‘zaro huquqiy, yuridik, moliyaviy va boshqa munosabatlarga kirishadi. Bunday sub’ е ktlarni kontrag е nt, tomonlar va boshqalar d е b ataladi. Iqtisodiy alohidalik ularning xo‘jalik erkinligini va ularning faoliyat natijalari uchun mulkiy javobgarlikni bildiradi. Bozor xo ‘jaligining iqtisodiy alohida sub’ е ktlaridan bozorning firma tuzilmalari shakllanadi. Ul ar: 1. milliy 2. jahon 3. sohali Bozorda doim yirik va kichik firmalar polyarizatsiyasi bo ‘ladi, raqobat bo‘ladi, natijada qaysidir firmalar bankrot bo‘ladi, boshqalari bankrot kontragеnt yoki raqobatchilarni yutib yuboradi yoki o‘rnida tashkil topadi, natijada bozorning 9 Kapital o‘z harakatini qanday ijtimoiy-iqtisodiy shakllarda amalga oshirmasin, ular uchun yuqorida ta’kidlaganimizdek, doiraviy aylanish va uning bosqichlarining harakat ko‘rinishi umumiy. Shu bilan xo ‘jalik yuritishning ayrim shakllarida tadbirkorlik kapitalining doiraviy aylanishi, ularning bosqichlari va harakat shakillari o’zlarining iqtisodiy mazmuni jihatdan farqlanadi. 2.2 TADBIRKORLIK KAPITALINING AYLANISHI. ASOSIY VA AYLANMA KAPITAL. Tadbirkorlik kapitalining harakati bir doiraviy aylanish bilan to‘xtab qolmaydi, balki u uzluksiz davom etib, takrorlanib turadi. Doiraviy aylanishlarning bunday uzluksiz takrorlanib, yangilanib turishi tadbirkorlik kapitalining aylanishi d е yiladi. Kapitalining ayrim qismlari turli tezlikda harakat qilishi tufayli sarflangan mablag‘larning aylanish tezligi turlicha bo’ladi. Masalan, unumli iste’molda bo‘lgan xomashyo va materiallar qiymati, bir doiraviy aylanishdan keyin boshqa qismi masalan, mehnat qurollari qiymati bir necha doiraviy aylanishdan keyin o’zining boshlang‘ich shakliga qaytadi. Kapital o‘zining aylanish tavsifiga ko‘ra ikki qismga: asosiy va aylanma kapitalga bo’linadi. Asosiy kapital – ishlab chiqarish jarayonida bir n е chta doiraviy aylanishlar davomida qatnashadi, o‘zining qiymatini tayyorlanayotgan mahsulotga (xizmatga) bo‘lib-bo‘lib, asta-s е kinlik bilan o‘tkazib boradi va bir n е cha yillik xizmat muddati davomida ashyoviy-buyum shaklini o ‘zgartirmaydi. Aylanma kapital – bir doiraviy aylanish davomida to‘liq ist е ’mol qilinadi, o‘zining qiymatini ishlab chiqarish natijalariga to’liq o‘tkazadi va ashyoviy-buyum shaklini ham yo‘qotadi. 25 Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini oshishi, avvalo qo‘shimcha kapital mablag‘ sarflanmasdan turib mahsulot hajmini ko‘paytirishda o‘z ifodasini topadi: S = M / Rs x 100% IChs=F/Rx x 100% Bir tomondan, milliy mahsulot yoki milliy daromadning o ‘sish sur’atlari bilan, ikkinchi tomondan, asosiy kapitalning o‘sish sur’atlari o‘rtasidagi nisbat milliy iqtisodiyot miqyosida asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligining umumlashuvi ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qiladi. Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligi ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi bilan asosiy kapital qiymati o‘rtasidagi aloqani aks ettirib, u o‘zaro bog‘liq ikki ko‘rsatkich – kapitaldan olinadigan (Ks) va mahsulotning kapital sig‘imi (K sig‘) ko‘rsatkichlari bilan ifodalandi. Milliy iqtisodiyot miqyosida asosiy kapitaldan olinadigan samara darajasi ishlab turgan asosiy kapitalning har bir so‘miga to‘g‘ri keladigan yalpi ichki mahsulot yoki milliy daromadni, kapital sig‘imi darajasi esa ishlab chiqarilgan milliy daromad yoki yalpi ichki mahsulotning bir so‘mi hisobiga asosiy kapital qiymatining to‘g‘ri kelishini tavsiflaydi: Ks=YaIM/Kas yoki Ks=MD/Kas Ksig’ =Kas / YaIM yoki Ksig’ = Kas / MD Korxona miqyosida kapitaldan olinadigan samara darajasi asosiy kapitalning bir so‘mi evaziga korxona ishlab chiqaradigan mahsulot miqdori (M) bilan, kapital sig‘imi esa korxonada ishlab chiqarilgan mahsulotning (M) bir so‘m hisobiga qancha asosiy kapital qiymati to’g’ri kelishi bilan ifodalanadi. 31 Amaliyotda aylanma mablag‘lardan foydalanish samaradorligi ularning aylanish koeffitsienti bilan o‘lchanadi. Bu koeffitsient bir yil ichida sotilgan mahsulot qiymatining aylanma mablag‘larning o‘rtacha yillik summasiga nisbati sifatida aniqlanadi. Aylanish davri (a) yildagi kunlar sonining aylanishlar soniga (n) nisbati bilan aniqlanadi: a=360/n(18) Aylanma mablag‘lar akslanishini tezlashtiradigan asosiy omil ishlab chiqarish vaqtini avvalo ish davrini , shuningdek, muomala vaqtini qisqartirishdir. 33 1.1.TADBIRKORLIK FAOLIYATI, MOHIYATI, BELGILARI . Tadbirkorlik faoliyatining tarixi uzoq o‘tmishga borib taqalsada, uning ilmiy tushunchasi VII asrga kelib paydo bo‘lgan va mulkdor degan tushuncha bilan bir xil tushunilgan. Mulkchilikning turli shakllariga asoslangan, raqobatli iqtisodiyot sharoitida ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishni tashkil etish, boshqarish turli xil shakl va usullarda olib boriladi. Ularning ichida tadbirkorlik faoliyati alohida o‘rin tutadi va bu faoliyat orqali mulkchilikning turli shakllarini iqtisodiy jihatdan ro‘yobga chiqarish ya’ni foyda olish amalga oshiriladi. Tadbirkorlik tushunchasining xozirgi ma’nosida XVII asr oxiri XVIII asr boshlarida ilk bor ingliz iqtisodchisi Richard Kantilon qo’llagan edi. Uning fikricha, tadbirkor tavakkalchilik sharoitida faoliyat yurituvchi kishidir.Shu boisdan u yer va mehnat omilini iqtisodiy farovonlikni belgilab beruvchi boylik manbai deb bilgan. Keyinchalik XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshida mashhur fransuz iqtisodchisi J.B. Sey (1767-1832 ) “Siyosiy iqtisod risolasi ” kitobida (1803 y.) tadbirkorlik faoliyatini ishlab chiqarishning uch mumtoz omillari –yer, kapital, mehnatning yaxlitligi deb ta’riflagan edi. U Angiliya sanoatining muvaffaqiyatini ) “ingliz tadbirkorlari iste’dodi” ta’minlanganini ta’kidlagan edi. J.B Seyning asosiy tezisida mahsulot ishlab chiqarishda tadbirkorlar asosiy faoliyat yuritadi deyiladi. J.B Seyning fikricha, tadbirkor olgan daromad uning mahnati, ishlab chiqarishni tashkil etganligi, mahsulotni o‘z vaqtida sotganligi uchun berilgan mukofotdir. Tadbirkor tavakkal qilib, biror-bir mahsulotni ishlab chiqarishni o ‘z bo‘yniga oladi. Qayd etish lozimki, iqtisodiyot fanining asoschilari tadbirkorlik shakliga kam e’tibor berganlar. Tadbirkorlik faoliyati ularning ilmiy- tadqiqot ishlarining tahlil ob’ekti bo‘lmagan. Ingliz iqtisodchi olimlar A.Smit (1723-1790) va D. Rikardo (1772- 1823) iqtisodiyotni o‘z-o‘zini muvofiqlashtirish mexanizm deb qabul qilganlar. Ushbu mexanizmda ijodiy tadbirkorlikka o’rin yo‘q edi. “Xalqlar boyliklarining 4 Kurs ishi ma v zusining dolzarbligi v a zarurati . Tadbirkorlikka aniq ta’rif berish juda qiyin, chunki bu ko‘p o‘lchovli tushuncha. Iqtisodiy adabiyotlarda tadbirkorga ko‘plab funksiyalar va rollar berilgan: innovator, qaror qabul qiluvchi, sanoat rahbari, iqtisodiy resurslarning tashkilotchisi va muvofiqlashtiruvchisi, korxona egasi, ishlab chiqarish omillari ish beruvchisi, pudratchi, hakam, resurslarni taqsimlovchi, muqobil foydalanish qatorida yangi biznesni boshlashga erishgan shaxs. O ‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek, faol tadbirkorlikni rivojlantirish e’tiborimiz markazida bo'ladi, bu sohani qo‘llab- quvvatlash, biznes subyektlarini jadal va barqaror rivojlantirish yo‘lidagi to‘siq va g‘ovlarni bartaraf etish bo‘yicha zarur choralar ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlari yotadi. Tadbirkorlik bu tavakkalchilik demakdir. Tadbirkorlik faoliyatidagi xavf- xatarlarni xolis baholash uchun bo‘lajak tadbirkor o‘zining boshlang‘ich mablag‘lari hisobiga biznesni qurishi juda ham muhim hisoblanadi. O‘z mablag‘lari yetarli bo‘lmaganda esa, kredit va subsidiyalar tadbirkorga yordamga keladi. Subsidiyaning kreditdan farqi shundaki, u davlat tomonidan ma'lum bir sohalarni rivojlantirish va rag‘batlantirish maqsadida qaytarib olmaslik sharti bilan ajratiladi. Lekin, ajratilgan subsidiya suiiste'mol qilinganligi aniqlansa, davlat qonunchilikda ko‘zda tutilgan tartibda uni qaytarib olishi mumkin. Tadbirkorlikni yaxshiroq tushunish uchun kapitalizmning dastlabki rivojlanishiga qaytish foydadan holi bo'lmaydi. Kapitalizm aholi talab qiladigan tovar va xizmatlarni samarali ishlab chiqarishni maksimal darajada oshirish uchun xususiy imtiyozlardan foydalanishga bog'liq. Tadbirkorlik faoliyati – shakli va sohasidan qat‘iy nazar foyda olish va undan samarali foydalanish maqsadiga qaratilgan iqtisodiy faoliyatdir, deyish mumkin. 2 mohiyati va sabablarini tadqiq etish”(1776 y.) kitobida A. Smit tadbirkor ta’rafga alohida e’tibor bergan edi. A. Simtning fikricha, tadbirkor-kapital egasi. U muayyan tijorat g‘oyasini amalga oshirib, daromad olish uchun tavvakalchilk bilan ish boshlaydi, chunki kapitalni biror-bir ishga sarflash doimo tavakkalchilik bilan ish bog‘liqdir. Tadbirkorlikdan olingan daromad, A.Simtning fikricha, shaxsiy tavkkalchilik uchun olingan mukofot. Tadbirkor ishlab chiqarishni o‘zi rejalashtiradi, tashkil etadi, ishlab chiqarish faoliyatini natijalariga egalik qiladi. O‘zbekistonda istiqilolning dastlabki kunlaridan barcha jabhalarda ijtimoiy yo ‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga ega demokratik huquqiy davlatni barpo etishga qaratilgan keng ko‘lamli kompleks islohatlarni amalga oshirish va rivojlantirish bo‘yicha o‘z yo’lini tanladi. Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati va uning asosiy belgilari . Tadbirkorlik – (ingl. enterprise) shaxsiy daromad, foyda olishga qaratilgan fuqarolarning mustaqil faoliyati. Bu faoliyat o‘z nomidan, o‘z mulkiy mas’uliyati va yuridik shaxsning yuridik mas’uliyati evaziga amalga oshiriladi. Tadbirkor (frn. entrepreneur) qonun tomonidan ta’qiqlanmagan barcha xo‘jalik faoliyati, shu jumladan, vositachilik, sotish, sotib olish, maslahat berish, qimmatbaho qog‘ozlar bilan ish olib borish bilan shug‘ullanishi mumkin. Tadbirkorlik faoliyati - bu xo‘jalik faoliyatining (ishlab chiqarish yoki savdo) asosiy turidir. Bu faoliyat turi jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladi, o‘z nomidan va uning xavf-xatariga doimiy asosda, ular tadbirkorlar d е b aniqlanadi. Bu faoliyat davlat xuquqiy normalariga rioya qiladi va o‘z faoliyati uchun mulkiy javobgarlikni, hamda bozor xo‘jaligining alohida sub’ е ktlarini r е surs va kapitallarni eng yaxshi ishlatish yo ‘li bilan ko‘zlangan natijaga е rishishni ko‘zlaydi. Bu tushunchani hamma tashkil etuvchilarini ko‘rib chiqamiz. Tadbirkorlik alohida faoliyat turi sifatida bu faoliyat sub’ е ktlarida ma’lum bir fikrlash doirasi, o‘zga xo‘jalik xulqi va stilini taqazo etadi. Tadbirkorlik faoliyatining eng muhim vazifasi individual tadbirkor faoliyatini yoki firmaning samarali ishlashini ta’minlashdan iborat. Bu esa yangi sharoit va 5 yoki birovning monopoliyasini buzish maqsadida sanoatda qayta tashkil etish. Iqtisodiyotni boshqarish usuli sifatida tadbirkorlik uchun birinchi va asosiy shart - bu xo'jalik yurituvchi sub’ektlarning mustaqilligi va mustaqilligi, ular uchun tadbirkorlik faoliyati turini, moliyalashtirish manbalarini tanlashda ma’lum erkinliklar va huquqlarning mavjudligi. Ishlab chiqarish dasturi, resurslardan foydalanish, mahsulotlarni sotish, unga narxlarni belgilash, foydani boshqarish va hokazo. Tadbirkorning mustaqilligini uning ustida nima ishlab chiqarishi, qancha miqdorda ishlab chiqarishni ko'rsatadigan boshqaruv organi yo ‘qligi ma’nosida tushunish kerak. Sarflash, kimga va qanday narxda sotish va hokazo. Lekin tadbirkor doimo bozorga, talab va taklif dinamikasiga, narx darajasiga, ya’ni tovar- pul munosabatlarining mavjud tizimidan bog‘liq. Tadbirkorlikning ikkinchi sharti - qabul qilingan qarorlar, ularning oqibatlari va ular bilan bog‘liq xavf uchun javobgarlik. Xavf har doim noaniqlik va oldindan aytib bo‘lmaydiganlik bilan bog‘liq. Hatto eng puxta hisob-kitob va prognoz ham oldindan aytib bo‘lmaydigan omilni bartaraf eta olmaydi, bu tadbirkorlik faoliyatining doimiy hamrohidir. Tadbirkorlikning uchinchi sharti - tijorat muvaffaqiyatiga erishish, foydani ko‘paytirish istagi. Ammo bunday munosabat zamonaviy biznesda o‘z-o‘zidan etarli emas. Ko‘pgina tadbirkorlik tuzilmalarining faoliyati sof iqtisodiy vazifalardan tashqarida bo‘lib, ular jamiyatning ijtimoiy muammolarini hal qilishda ishtirok etadilar, o‘z mablag‘larini madaniyat, ta’lim, sog‘liqni saqlash va himoyani rivojlantirishga sarflaydilar. Tadbirkorlik iqtisodiy tafakkurning alohida turi sifatida amaliyotga tatbiq etilayotgan qarorlar qabul qilishda o‘ziga xos qarashlar va yondashuvlar yig‘indisi bilan tavsiflanadi. Bu erda tadbirkorning shaxsiyati asosiy rol o‘ynaydi. Tadbirkorlik kasb emas, balki tabiatning tafakkuri va mulkidir. “Tadbirkor bo‘lish boshqalar qilayotgan ishni qilmaslik demakdir”, deb ishongan edi I. Shumpeter. "Sizda o'ziga xos tasavvur, oldindan ko‘rish sovg‘asi bo‘lishi kerak, muntazamlik bosimiga doimo qarshilik ko‘rsatish kerak. Siz yangi narsalarni topib, uning imkoniyatlaridan foydalana olishingiz kerak. Siz tavakkal qila olishingiz, 16 Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning hamma qonuniyatlari va unsurlari kashf etib bo‘lindi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yuritishga xos usullar o‘zlashtirildi va bu qonuniyatlardan ongli ravishda foydalanishning bakamu-ko‘st mexanizm yaratilgan deb xulosaga kelishga hali barvaqtdir. Mamlakatimiz iqtisodiyoti bu yo‘lning boshlanishida turibdi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati qonuniyatlarini yaxlit bir tizim sifatida tadqiq etish lozim. 36 To‘rtinchidan, tadbirkor bu tahlikaga boruvchi insondir. U nafaqat o‘z mol- mulki, vaqti, mehnati bilan, balki o‘z sheriklari, aksiyadorlari qo‘shgan mablag‘lar bilan ham tahlikaga boradi. Tadbirkorlik faoliyatiga yuqori keltirilgan turli xil fikrlar va yondashuvlami umumlashtirgan holda qisqa qilib quyidagicha ta’rif berish mumkin: tadbirkorlik faoliyati - shakli, turi va sohasidan qat’iy nazar foyda olish va uni ko‘paytirish maqsadida amalga oshiriladigan iqtisodiy faoliyatdir. Tadbirkorlikning rivojlanishi, o‘z navbatida, bir qator sharoitlaming mavjud bo‘lishini taqozo etib, ular asosida umuman tovar ishlab chiqarishning umumiy ijtimoiyiqtisodiy shart-sharoitlari yotadi. Birinchidan, tadbirkor xo‘jalik yuritishda uning biron turini tanlash, ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish, uni o‘zgarishlarga moslashtirish, manbalami tanlash, resurs topish, mahsulot sotish, ularning narxini belgilash, foydani tasarruf qilish va shu kabilar bo‘yicha ma’lum huquq va erkinliklar mavjud boiishini taqozo etadi. Ikkinchidan, tadbirkor ishlab chiqarish vositalariga, ishlab chiqarilgan mahsulot va olingan daromadga mulkchilik huquqiga ega boiishi kerak. Tadbirkorlik faoliyati mulkdoming o‘zi tomonidan ham, uning mol-mulki asosida ish yurituvchi subyekt tomonidan ham amalga oshirilishi mumkin. Uchinchidan, xo‘jalik yuritish yolini erkin tanlash, daromadni investitsiyalash imkoniyati va shu kabilami real ta’minlaydigan ma’lum iqtisodiy muhit va ijtimoiy-siyosiy sharoit yaratishi zarur. To‘rtinchidan, tadbirkorlik mulkchilik va o‘zlashtirish turli-tuman shakllari va turlarining mavjudligini taqozo qiladi. 0‘z navbatida mulkchilik va o‘zlashtirish sohalaridagi turli-tumanlilikning o‘z obyektiv hodisa boiib, ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishi oqibati sifatida maydonga chiqadi. Beshinchidan, yetarli moliyaviy manbalarga, yaxshi ma’lumot va malakali tayyorgarlikka ega bolish, umumiy tijorat qonunchiligi, soliq bo'yicha imtiyozlar, tadbirkorlik muhiti va uni rivojlantirishda 20 vositalaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘lmay qoladi va yangilari bilan almashtiriladi. Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish uchun qilingan xarajatlarning bir qismi amortizatsiya fondi yordamida qoplanadi. Amortizatsiya asosiy kapital eskirib borishiga qarab , uning qiymatini asta-sekin (qayta tiklash maqsadlarida) ishlab chiqarilgan mahsulotga o‘tkazish, asosiy kapitalni keyinchalik qayta tiklash maqsadlarida mahsulotning amortizatsiya miqdoriga teng qismini jamg‘arish jarayonidan iborat. Amortizatsiya normasi amortizatsiya ajratmalari yillik summasining shu asosiy kapital qiymatiga nisbatan aniqlanadi va foizda ifodalanadi. Amortizatsiya ajratmalarining umumiy normasi asosiy kapitalni takror ishlab chiqarishning o‘ziga xos xususiyatlariga muvofiq ravishda ikki qismdan iborat bo’ladi: bir qismi asosiy kapitalni to‘la qoplashga (qayta tiklashga), ikkinchisi ularni qisman qoplashga (kapital ta’mirlashga) mo‘ljallanadi. Amaliyotda umumiy yillik amortizatsiya normalarini (An) belgilashda asosiy kapital qiymati (Kas) asosiy kapitalning harakat qilishi muddati davomida kapital ta’mirlash uchun sarflar (Tk), eskirgan mehnat vositalarini tugatishdan olingan mablag‘ (Mt) va shu vositaing xizmat davri (Xd) hisobiga olinadi: An=Kas+Tk+Mt/Xdx100% Agar amortizatsiya normalari oshirib yuborilsa, mahsulot tannarxini sun’iy ravishda o‘stirib yuboradi, pasaytirilgan normalar esa asosiy kapital tiklanish davrini kechiktiradi. Bu esa taraqqiyotga to‘siq bo ‘ladi. Jadallashtirilgan amortizatsiya ajratmalarining yuqori normalarini belgilash orqali asosiy fondlar qiymatini nisbatan qisqaroq vaqt ichida ro’yxatdan chiqrish imkonini beradi. Odamda, jadallashtirilgan amortizatsiyani qo‘llash asosiy fondlarning aktif qismi uchun ruxsat etiladi. Ammo, bu holat nafaqat asosiy kapitalning tezroq yangilanishini, balki ishlab chiqarish xarajatlarini amortizatsiya ajratmalariga to‘g‘ri keluvchi qismining olib ketishiga ham olib keladi. 30 Tadbirkorlik bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi omilidir. O zbekistonning tadbirkorlik salohiyatiʻ Mundarija Kirish........................................................................................................2 I BOB. TADBIRKORLIK IQTISODIY KATEGORIYA SIFATIDA 1.1. Tadbirkorlik faoliyati, mohiyati, belgilari ................................. 4 1.2. Tadbirkorlik iqtisodiy tasnifi va shakllari........................... 12 1.3. Tadbirkorlikning vazifalari va rivojlanish shart- sharoitlari................................................................................... 20 II BOB. TADBIRKORLIK KAPITALI VA UNING TADBIRKORLIK FAOLIYATIDA TUTGAN O‘RNI. 2.1. Tadbirkorlik kapitali va uning harakat bosqichlari.................................................................................. 24 2.2. Tadbirkorlik kapitalining aylanishi. Asosiy va aylanma kapital......................................................................................... 28 2.3 Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish va undan foydalanish ................................................................................. 30 Takliflar va Xulosalar. ........................................................................ .34 Foydalanilgan Adabiyotlar.................... ............................................. .37 KIRISH 1 tashkillashtirish uchun ar е nda qilingan mulklarni va zayom mablag‘larini jalb qilishi mumkin. Yakka tadbirkorlik faoliyati zamonaviy sharoitlarda yuqori t е xnologiya va fikrlar bilan bog‘liq yangi sohalarda k е ng tarqaldi, u jismoniy shaxs sifatida pat е ntlar va ularni tashkillashtirish va ishlab chiqarishga singdirish uchun moliyaviy mablag‘larga ega. Yakka tadbirkor faoliyat sohasi va yo‘nalishni tanlashda yirik firmadagi mеnеjеrdan ko‘ra ancha katta xarakat erkinligiga ega. Tadbirkor xo‘jalik faoliyatini o‘z nomidan va o‘z xavfiga amalga oshiradi. Tadbirkor - bu shaxsiy tashkillashtirishga shaxsiy mablag‘larini qo‘yayotgan va shaxsiy tavakkalchilikni uning natijalari bilan o ‘ziga olayotgan shaxs. Boshqa bozor munosabatlari ishtirokchilari xo‘jalikning aloqalarini amalga oshirib, tadbirkor shartnoma (kеlishuv) tomoni bo`lib chiqadi. U boshqarayotgan firma yoki o`z nomidan shartnomani imzolash xuquqini aniq shaxsga (boshqaruvchi) bеrish mumkin va shunday vakolatlar chеgarasini bеlgilaydi. Tadbirkor quyidagi huquqlarga ega:  o‘z faoliyati uchun istalgan turdagi firma ochish;  mulk va mulkiy xuquqlarni boshqa firmalardan sotib olish;  o‘zining mulki bilan bozor munosabatlarining boshqa iqtisodiy sub’ е ktlar faoliyatida qatnashish;  tomonlar k е lishuvi bo‘yicha jismoniy va yuridik shaxslar mulkni ar е nda podryad va boshqa shartnomalarda foydalanish;  shartnoma va boshqa shartnomalarda ishchilarni yollash yoki bo‘shatish pul mablag‘larini saqlash uchun bankda o`z nomiga yoki firma nomiga hisob raqami ochish , hisob-kitob, kr е dit, kassa op е ratsiyalarini barcha turlarini amalga oshirish;  shaxsiy tadbirkorlik faoliyatidan ch е klanmagan foyda olish. 7 Internet saytlari 1. www.mineconomy.uz - O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligi sayti. 2. www.mf.uz - O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti. 3 . www.stat.uz - O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi sayti. 4 . www. soliq.uz - O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi sayti. 5 . www.cbu.uz - O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki sayti. 38 Asosiy va aylanma kapitallar bir-biridan quyidagi b е lgilar asosida farqlanadi. 1. Ishlab chiqarish jarayonida harakat qilish xususiyatlari. Asosiy kapital uzoq davr (masalan stanok 10 yil, bino 50-100 yil) davomida faoliyat qiladi, o‘zining oldingi natural-buyum shaklini shu davrdagi doiraviy aylanishlar davomida saqlab qoladi. Aksincha, aylanma kapital (masalan paxta, jun, m е tall va b.) har bir doiraviy aylanishda to‘liq unumli ist е ’mol qilinadi, o‘zining ashyoviy-buyum shaklini yo‘qotadi va yangi turlari bilan almashinadi. 2. Qiymatini ishlab chiqarish natijalariga o‘tkazish xususiyati. Asosiy kapital ishlab chiqarish jarayonida qator yillar davomida faoliyat qilib, ularning qiymati tovarlarga qisman-qisman o‘tib boradi. Xomashyo va mat е riallar, yoqilg‘i va en е rgiya kabi aylanma kapital el е m е ntlari har bir doiraviy aylanishda to‘liq unumli ist е ’mol qilinadi va ularning qiymati mahsulot va xizmatlar qiymatiga to‘liq o‘tadi. 3. Kapital qiymatining aylanish usuli. Qiymatining aylanish usuli bo‘yicha asosiy kapital qiymati ikkiga bo’linadi. Qiymatining mahsulotga o‘tgan qismi tovarlar va xizmatlar bilan birga muomalada bo‘ladi va doiraviy aylanish jarayonida tovar shaklidan pul shakliga o’tadi hamda qoplash fondi shaklida asta-sekin jamg‘ariladi. Mahsulotga o’tmagan qismi ishlab chiqarish doirasida mavjud bo‘lgan asosiy kapitalida gavdalanganicha qolaveradi. Iste’mol qilingan mehnat predmetlari qiymati to‘la-to‘kis aylanib, yangi mahsulotlar qiymati tarkibiga kiradi. 4. Qayta tiklanish usuli. Qayta tiklanish usulida asosiy kapitalning ishlab chiqarish natijalariga o’tkazilgan qiymati, bu vositalar bir qator doiraviy aylanishlarni o‘z ichiga olgan muayyan davr davomida yeyilib, ishdan chiqqandan keyin pul shaklidan yangi asosiy kapital shakliga aylanadi. Aylanma capital har bir doiraviy aylanishdan keyin ashyoviy-buyum shaklida qaytib tiklanadi. Tadbirkorlik kapitali o‘z harakatida ishlab chiqarish va muomala bosqichlarini bosib o‘tadi. Shu sababli uning aylanish vaqti (Av) ishlab chiqarish vaqti (Iv) va muomala vaqti (Mv) yig‘indisidan iborat: 26 jamiyat manfaatdorligining mavjud boiishi tadbirkorlikni rivojlantirishning navbatdagi shart-sharoitlari hisoblanadi. II- BOB. TADBIRKORLIK KAPITALI VA UNING TADBIRKORLIK FAOLIYATIDA TUTKAN O’RNI. 2.1. Tadbirkorlik kapitali va uning harakat bosqichlari Tadbirkor tomonidan foydalaniladigan ishlab chiqarish omillaridan biri kapitaldir. Iqtisodiyot nazariyasida turli maktab namoyondalari tomonidan kapital tushunchasi turlicha talqin etiladi, biroq quyidagi yo‘nalishlar asosiy hisoblanadi: - buyumlashgan yoki naturallashgan konsepsiya; - pul yoki monit a r konsepsiya; - “inson kapitali” konsepsiyasi; Buyumlashgan konsepsiyaga ko‘ra kapital, bu sotishga mo‘ljallangan ishlab chiqarish vositalari yoki tayyor mahsulot. Pul nazariyasiga binoan kapital - bu foiz keltiruvchi pul. “ Inson kapitali” nazariyasi XX asrning 60 yillarida inson omilining ahamiyati oshishi natijasida neoklassiklar tomonidan asoslangan. Unga binoan ishlab chiqarishda “Jismoniy kapital” bilan birga “Inson kapitali” qatnashadi, unga olingan bilim, ko‘nikmalar kiradi. Umuman olganda kapital mazmun - mohiyatiga ikki yondashuv mavjud: - foyda keltiradigan qiymat (klassik maktab); - daromad keltiradigan har qanday ne’mat (neoklassiklar). Biroq bu turli qarashlarni umumlashtiruvchi jihati - kapitalni daromad keltirish qobilyatidir. Kapital ishlab chiqarishning maxsus omili sifatida korxona ixtiyoridagi har qanday moddiy va pul resurslarini birlashtiradi. Tadbirkorlik ixtiyorida bo‘lib foyda olish maqsadida ishlatiladigan va yollanma mehnat tomonidan harakatga keltirilgan barcha moddiy vositalar, tovarlar va pul mablag‘lari birgalikda tadbirkorlik kapitali deb ataladi. Tadbirkorlik 21 2.1.- rasm. Tadbirkorlik kapitali va uning harakatidagi ikki tomonlama xususiyatning namoyon bo‘lishi. Tadbirkorlik kapitali va uning harakatidagi ikki tomonlama xususiyat pirovardida yangidan yaratilgan tovarning ikki tomoni, birinchidan , sifat jihatdan yangi turdagi va ko ‘ rinishdagi, miqdor jihatdan esa ko ‘ paygan naflilik, ikkinchidan esa, o ‘ tkazilgan va qo ‘ shilgan qiymatda namoyon bo ‘ ladi. Tadbirkorlik kapitali ishlab chiqarish va muomala jarayonida doimo harakatda bo‘ladi va bu harakat jarayonida bir qator bosqichlarni bosib o‘tadi. Ishlab chiqarishga sarflanadigan har qanday sarmoya o‘z harakatini pul shaklidan boshlaydi. Pul (P) t е gishli r е surslar bozoridan zarur tovarlar, ya’ni ishlab chiqarish vositalari (Iv) va ishchi kuchi (Ik) sotib olishga sarflanadi (avanslanadi). Bu holda pul shunchaki tovarlar sotib olishgagina emas, balki ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy faoliyat omillarini sotib olishga sarflanadi.Ishlab chiqarilgan tovarlarni sotish sodir bo’ladi “TP” ushbu bosqichda tovarlar pulga aylanadi va o‘zining dastlabki shakliga qaytib k е ladi. Dastlab, pul shaklida sarflangan mablag‘ yana pul shaklida, ammo miqdor jihatidan ko‘proq bo‘lib qaytadi. Shu sababli uni P’=P+p ko‘rinishida ifodalash mumkin. Tovarlarni sotishdan tushgan pul kapitali yana ishlab chiqarish omillari sotib olish uchun sarflanadi va shu tariqa yuqoridagi harakat to‘xtovsiz takrorlanav е radi. 23 Ishlab chiqarish vositalarning zaxira va ehtiyotlar sifatida bo‘lish vaqti – bu ularning ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan davrdir. T е z quritadigan, t е z achitadigan, umuman t е xnologik jarayonlarni t е zlashtiradigan yangi t е xnika va t е xnologiyalarning qo‘llanilishi tanaffus davrining va binobarin ishlab chiqarish vaqtining qisqarishiga olib k е ladi. Transport shaxobchalarini rivojlantirish, xo‘jalik aloqalarining samarali tizimini b е lgilash, ishlab chiqarish vositalari bozorini shakllantirish, ehtiyojlarni puxta hisobga olish , muomala vaqtini qisqartirish uchun muhim ahamiyatga ega. Kapitalning aylanish tezligi ulardan foydalanish samaradorligiga jiddiy ta’sir qilad. Aylanish tezligi muayyan davr ichida (A) qilingan aylanishlar soni (n) yoki bir aylanishning uzun-qisqaligi (a) bilan belgilanadi: n=A/a; a=A/n. 2.3 Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish va undan foydalanish Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish va undan foydalanish samaradorligi. Kapitalning samaradorlik darajasi turli omillarning ta’siri ostida shakllanadi. Ular orasida asosiy kapitalning tarkibi (tarmoq tarkibi, turlar bo‘yicha tarkibi); asosiy kapitaldan foydalanish va uni taqsimlash samaradorligi, eskirgan m е hnat vositalarini yangilari bilan amashtirish yo‘llari va usullari muhim ahamiyatga ega. Asosiy kapitalning tarmoq tarkibi ularning ayrim tarmoqlar bo‘yicha taqsimlanishi va har bir tarmoqning kapitalining umumiy qiymatidagi hissasi bilan tavsiflanadi. Agar asosiy kapital tarkibida ko‘proq texnika taraqqiyoti va ishlab chiqarish samaradorligini belgilaydigan tarmoqlarning ulushi oshsa, ularning tarmoq tarkibining yaxshilanganligini bildiradi. 28 R.Kouz tadbirkor faoliyatining shu jihatini ham alohida qayd etdi. “Firmaning tabiati” maqolasida tadbirkor raqobat tizimida ishlab chiqarishga rahbarlik qiluvchi, narx mexanizmi vazifasini bajaruvchi shaxs ekanligini ta’kidlagan. Tadbirkorlik biznesning asosidir, chunki Tadbirkor - bu biznesning rentabelligini baholagan holda, yangi korxona tashkil etish yoki jamiyatga (iste’molchilarga) taklif qilinadigan yangi g‘oya (mahsulot) yoki xizmatni ishlab chiqish bilan bog‘liq xavf va mas’uliyatni o ‘z zimmasiga oladigan shaxs. Tadbirkorlik o‘z biznesingizni yaratishni o‘z ichiga oladi va bu har doim tavakkalchilik va har bir yangi narsa tug‘ilganda paydo bo‘ladigan qarshilikni engish bilan bog‘liq. Muvaffaqiyatli rivojlanish uchun tadbirkorlik muayyan shart- sharoitlar va faollashtiruvchi omillarni talab qiladi, ular orasida: shaxsiy manfaatlar va manfaatlar; Himoya mexanizmining ishonchliligi; Bozorda joy mavjudligi yok bozor ulushini oshirish ehtimoli; Tadbirkorlik ijarasi yoki foydani oshirish imkoniyatlari mavjudligi; Resurslarni qayta taqsimlash va innovatsiyalarni boshqarish qobiliyati; Noaniqlik va xavf darajasini pasaytirish imkoniyati. O‘z biznesingizni boshlashdan oldin, avvalo, muayyan tahliliy ishlarni bajarishingiz kerak. O‘z tajribangiz va mavjud salohiyatingiz, raqobat darajasi va kutilayotgan talabni hisobga olgan holda faoliyatning asosiy yo‘nalishini tanlang; Biznes (savdo) zonasini, tijorat imkoniyatlari hajmini aniqlash, shuningdek, professional ijrochilar jamoasini shakllantirish. Moliyaviy imkoniyatlarni baholash, ya’ni kompaniyaning ishlashi uchun zarur bo‘lgan xarajatlar darajasini, biznes aylanishini boshlash uchun aylanma mablag‘lar (birinchi navbatda pul mablag‘lari) miqdorini, shuningdek, ustav kapitali hajmini va moliyalashtirishning mumkin bo‘lgan manbalarini aniqlash. Tadbirkor mulkdor bo‘lib, kompaniyani hokimiyatda vakil qilib, turli elementlar bilan o‘zaro aloqada bo‘ladi tashqi muhit. Tashqi muhitning elementlariga quyidagilar kiradi: xaridorlar, yetkazib beruvchilar, kreditorlar, hakamlik sudlari, manfaatdor guruhlar, mahalliy hokimiyat organlari, qonun chiqaruvchi va ta’lim muassasalari, kompaniya xodimlari va boshqalar. Yuqoridagi elementlarning har biri tadbirkordan tegishli xulq-atvor taktikasini (strategik, 14 Tadbirkorlikni shakllari bo‘yicha: tashkiliy-huquqiy va tashkiliy iqtisodiy turlarga bo lish mumkin. Tashkiliy-huquqiy shakldagi tadbirkorlik jumlasigaʻ shirkatlar, jamiyatlar, kooperativlar kiradi. Shirkatlar - tadbirkorlik faoliyatini yuritish uchun tashkil etilgan shaxslar uyushmasidir. Shirkatlar korxonani tashkil etilishida ikki yoki undan ortiq shaxslar ishtirok etgan taqdirda tuziladi. Shirkat uyushmalarining afzalligi shundaki, ularda qo'shimcha kapitalni jalb etish imkoniyati mavjuddir. Ishni qay shaklda yakunlash, ya’ni bu xizmat bo'ladimi yoki aniq natijaga erishiladimi, oldindan belgilar qo‘yilishi shart. Bularning barchasi reja-grafikda aks ettiriladi. Buyurtmani bajarish jarayonida firma-mijozning psixologiyasi hisobga olinishi lozim. Ishning borishi davomida qiziqishi susayib boradi, shuning uchun uning qiziqishini kuchaytirib borish choralari ko rilishi kerak bo‘ladi. ʻ Buning uchun mijoz qiziqishi eng yuqori bo ‘lgan davrda qandaydir oraliq variantni amalga oshirish lozim. Bu firma – buyurtmachi rahbariyati uchun aniq taklif, xizmat yig’Iishida konsultant taklifni ko’rib chiqish, alohida takliflarni amalga oshirish borasida buyruqlar tayyorlash ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Ish yakunida yozma hisobot yoki loyihani amalga oshirish borasida reja-tadbirlar, tavsiyalar ro‘yxati rasmiylashtiriladi. 1.3. Tadbirkorlikning vazifalari va rivojlanish shart-sharoitlari Bugungi kunda tadbirkorlik faoliyati nazariyasining rivojlanishida uch bosqich ya’ni, mazkur sohani ilmiy jihatdan tadqiq etishdagi alohida. Bosqichlari shartli ravishda ajratiladi. Birinchi bosqich dastlabki bozor munosabatlari shakllanish davri - XVIII asrda paydo bo‘lib, u tadbirkor tomonidan amalga oshiriladigan tavakkalchilik jarayonlari bilan bog‘liq. Aynan iqtisodiyot fanida tadbirkorlik faoliyatiga oid dastlabki tadqiqotlar ham shu davrda R. Kantilon, A.Tyurgo, F.Kene, A.Smit va J.B.Sey asarlarida amalga oshirilgan. 18 Tadbirkorlikning zamonaviy talqinlarida quyidagi fikrlar ta’kidlangan: Ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish qobiliyati; Tashabbuskorlik, innovatsion faoliyat; xavfli faoliyat; Tadbirkorlikning eng to‘liq zamonaviy ta’rifi Xizrech va Peters tomonidan “Tadbirkorlik” kitobida berilgan. Tadbirkorlikning shunga o‘xshash ta’rifi Studdart tomonidan “Biznes olamining kalitlari” kitobida berilgan. Umuman olganda, bog‘langan ta’rif quyidagicha ko‘rinadi: “Tadbirkorlik – mulkchilik sub’ektlarining moddiy ne’matlar va xizmatlar ishlab chiqarish va foyda olish maqsadida iqtisodiy va tashkil shart-sharoitlar yaratishga qaratilgan innovatsion tashabbuskorlik faoliyatidir”. Shunday qilib, tadbirkorlikning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: tashabbuskorlik faoliyati, innovatsion faoliyat, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish bo'yicha faoliyat. Biznesdan daromad olish. Biroq tadbirkorlik nazariyasining rivojlanishiga, uning mohiyati va funksiyalarini o‘rganishga I.Shumpeter eng katta hissa qo‘shdi. U tadbirkorni ishlab chiqarish tashkilotchisi deb atadi, u yangi kombinatsiyalarga yo'l ochadi: “Tadbirkor bo'lish - bu boshqalar qilayotgan ishni qilmaslik ... va boshqalar qilgan ishni qilmaslikdir”. I. Shumpeter tadbirkorning funksiyalarini nazarda tutadi: Iste’molchiga hali tanish bo'lmagan yoki oldingi tovarni, lekin yangi sifatlarga ega bo'lgan yangi moddiy ne’matni yaratish; Ushbu sohada hali qo‘llanilmagan ishlab chiqarishning yangi usulini joriy etish; Yangi bozorni zabt etish yoki birinchisidan kengroq foydalanish; Yangi turdagi xom ashyo yoki yarim tayyor mahsulotlardan foydalanish; Biznesni yangi tashkil etishni joriy etish, masalan, monopoliya holati yoki aksincha, monopoliyani yengish. Kun tartibi bilan kurashib, innovatsiyalarni amalga oshirib, iqtisodiy o‘sishni ta’minlagan tadbirkor, I. Shumpeterning fikricha, “ijodiy buzg‘unchi”ga aylanadi. I. Shumpeter tomonidan ishlab chiqilgan ijodiy tadbirkor g‘oyasi tadbirkorlik mohiyatining eng mashhur va aniq ta’rifidir. Bu xususiyat to‘liq emas, albatta. Keyinchalik, G. Briefs tadbirkorning yana bir muhim vazifasini - narxlar va xarajatlarni, shuningdek, ularning mutanosib munosabatlarini kuzatishni shakllantirdi. 13 Asosiy kapitalning turlari bo‘yicha tarkibi ular har bir turining kapital umumiy qiymatidagi hissasi va nisbati bilan tavsiflanadi. Asosiy kapitalning ayrim turlari ishlab chiqarishda o‘z ishtiroki bo‘yicha bir xil rol o‘ynamaydi. Agar binolar asosan ishlab chiqarish jarayonining bir m е ’yorda borishini ta’minlab, m е hnatning umumiy sharoitini tashkil qilib, ishlab chiqarish samaradorligiga bilvosita ta’sir ko‘rsatsa, m е hnat qurollari (ish mashinalari, uskunalar, va boshqalar) ishlab chiqarish jarayonida faol rol o‘ynaydi va ishlab chiqarish samaradorligiga b е vosita ta’sir ko‘rsatadi. Asosiy kapitalning mulk shakllari bo‘yicha tarkibi, kapitalning umumiy qiymatida har bir mulk shaklining hissasi bilan tavsiflanadi. Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish o‘zaro bog‘langan ichki jarayonga: asosiy kapitalning qisqarishi ya’ni amortizatsiya jarayoni va amortizatsiya fondidan mehnat vositalarini jismoniy shaklda tiklash uchun foydalanishga tayanadi. Mehnat vositalari jismoniy eskirishining ikki shakli mavjud: ularni foydalanish jarayonida va harakatsiz turishi natijasida, tabiiy kuchlarning ta’sirida jismoniy eskirish. Mehnat vositalari jismoniy eskirish binoan birga ma’naviy jihatdan ham eskiradi. Ma’naviy eskirishning ikki xil turi mavjud bo’lib, u bir-biridan farq qiladi. Ma’naviy eskirishning birinchi turi mehnat vositalari tayyorlanadigan tarmoqlarda mehnat unumdorligi oshganligi natijasida ular qiymatining pasayishida ifodalanadi. Bu ishlab turgan uskunalarni yangilari bilan almashtirishni zarur qilib qo‘ymaydi, chunki ishlab turgan va yangi uskunalarning texnika darajasi bir xil bo‘lib qolaveradi. Ma’naviy eskirishning ikkinchi turida ancha mukammal, arzon va unumli mashinalarning ishlab chiqarishga kirib kelishi bilan ilgari o‘rnatilgan mehnat 29 qo‘rquvni yengishingiz va mustaqil ravishda harakat qilishingiz kerak, davom etayotgan jarayonlar - bu jarayonlarni o‘zingiz aniqlang. Tadbirkorni g‘alabaga bo‘lgan irodasi, kurashga intilishi, o‘z ishining o‘ziga xos, ijodiy tabiati boshqaradi. Shunday qilib, zamonaviy ilmiy adabiyotlarda tadbirkorlikni ishlab chiqarishning qolgan omillarini harakatga keltiruvchi va uning iqtisodiy rivojlanish muvaffaqiyatiga hissa qo‘shadigan eng muhim iqtisodiy resurs sifatida bir ma’noli qarash o‘rnatildi. Tadbirkorlikni ishlab chiqarish omili sifatida to‘liqroq tushunish uchun ushbu muammoning yana bir jihati – tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy mazmuniga to‘xtalib o‘tamiz. Barcha ko‘rinishdagi tadbirkorlik faoliyatlari turli belgilariga qarab toifalarga ajratiladi: xususan, faoliyat turi, mulkchilik shakli, mulkdorlar soni, tashkiliy-iqtisodiy shakllari, yollanma mehnatdan foydalanish darajasi va hokazolar bo‘yicha. Bulardan ayrimlarini ko‘rib chiqamiz. Turi yoki qo llanilishiʻ bo‘yicha tadbirkorlik faoliyatlari - ishlab chiqarish, moliyaviy, tijorat-konsultativ va boshqa turlarga bo‘linadi. Bular barchasi birgalikda yoki alohida faoliyat ko rsatishi mumkin. ʻ Mulkchilik shakli bo‘yicha korxona mulki xususiy, davlat, munitsipal bo‘lishi shuningdek, Jamoa birlashmalari (tashkilotlari) ixtiyorida bo‘lishi mumkin. Bu borada mulkka egalik qilish huquqini belgilashda, mulkni xususiy, davlat, munitsipal yoki jamoa ixtiyorida ekanligidan qat’i nazar turli cheklamalarga yoki imtiyozlarga davlat tomonidan ko‘rsatma berilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Mulkdorlar soni bo‘yicha tadbirkorlik faoliyati yakka tartibli yoki jamoa shaklida bo‘ladi. Yakka tartibli tadbirkorlikda mulk bir jismoniy shaxsga tegishli bo‘ladi. Jamoa tadbirkorligida esa mulk bir necha sub’ektga tegishli bo‘lib, ularning mulkka egalik hissalari aniqlangan yoki aniqlanmagan bo‘lishi mumkin. Bu borada mulkka egalik, undan foydalanish va ishlatish barcha mulkka egalik qiluvchilarning roziligi bilan amalga oshiriladi. 17 Tadbirkor quyidagilarga ega bo‘lishi lozim:  faoliyat sohasini profеssional bilish;  ma ' lum miqdorda mark е ting faoliyati , boshqaruv bilimlari ishlab chiqarish tajribasi;  jalb qilinadigan rеsurs va pul mablag‘lari, bozordagi o‘rni va o‘z imkoniyatlarini to‘g‘ri baholay olish;  iqtisodiy fikrlash, ishlash madaniyati, amaliy tajriba, ishlab chiqarish tashkil etish, maqsadga erishish va foyda olish uchun o‘z tavakkalchiligiga ishonib xarakat qilish;  bozor imkoniyatlarini tahlil qilish va foydalanish. Tadbirkorlar o‘z ishini o‘z foydasi yoki firma foydasi uchun tashkil etadi. Shuning uchun tadbirkorlik faoliyatiga eng kuchli motivatsiyalar xosdir. Yuqori t е xnologiyali sohalarda shaxsiy ish odatda konkr е t ilmiy-t е xnik fikrlar bilan bog‘langan bo‘ladi. Chunki tadbirkorlar mahsulot yaratish t е xnologiyasini yaxshi tushunishadi. Tadbirkorlik 2 yoki 3 ta bitim asosida emas, balki davomiy tarzda amalga oshiriladi. Bu е rda gap tizimli, stabil tashkillashtirilgan xo‘jalik faoliyatini yakuniy natija sifatida k е yingi rivojlanishni maqsad qilib olishida k е tyapti. Bu esa foyda o‘sishi va moliyaviy muammolarni hamda tashkiliy kamchiliklarni omadli hal etish, firmaning muqobil rivojini va samarali faoliyatini ta’minlovchi t е xnologik r е surs va boshqa imkoniyatlarini toppish, konv е rtsion omadga erishishga yo`naltirilgan foyda va tadbirkorlik daromadi olish bilan bog‘liq. Tadbirkorlikning sof foydasini ko‘p qismi shaxsiy ist е ’molga emas, balki k е yingi xo‘jalik faoliyatining samaraliroq yo‘nalishlarini rivojlanishga yo‘naltiriladi. Tadbirkorlik faoliyati kapitalni eng yaxshi tarzda ishlatishga yo‘naltirilgan: shaxsiy va boshqa mulk hamda moliyaviy, material, texnik va mahnat resurslari. Tadbirkorlar mulk xo‘jaligi foydalanuvchi va boshqaruvchisi sifatida chiqadi. Bu esa mulk sub’ekti sifatida uning xarakatlarini qamrab oladi, ya’ni uning davriy qaytarilishidagi real jarayonini amalga oshirish uchun zarur,ya’ni: 8 firma tuzilmasi o‘zgaradi va har qaysi firma bozordagi qismiga bog‘liq holda unda ma‘ l um o ‘ rinni egallashga xarakat qiladi . Zamonaviy sharoitlarda boshqaruvning tarqatilishi yirik firmalarda va ularning tuzilmasida ko ‘ p sonda bo ‘ limlar paydo bo ‘ lishiga olib keladi , ular bozorda iqtisodiyotga qaratilgan mustaqil sub ’ ektlar sifatida chiqadi , hamda xo ‘ jalik va ko ‘ pgina yuridik mustaqillikka ega , lekin bosh firmaning umumiy global siyosatiga bog ‘ liq holda xarakat qiladi . Shuni nazarda tutish kerakki , istalgan mamlakatda zamonaviy bozor tuzilmasini yirik firmalar aniqlaydi , iqtisodiyotni muqobil o ‘ rnini quvvatlaydi va mahsulotni jahon bozorida yuqori darajadagi raqobatbardoshligini ta ’ minlaydi . Tadbirkorlik faoliyati sub ’ ektining xo ‘ jalik faoliyati natijalari uchun mulkiy javobgarlikni taqazo etadi . O ‘ z faoliyatini yuridik shaxs tashkilsiz olib borayotkan tadbirkor faoliyat bilan bog ‘ liq majburiyatlarga mamlakat qonunida ko ‘ rsatilgan mulk ko ‘ rinishidan tashqari butun mulk bilan javob beradi . O ‘ z faoliyatini yuridik shaxs sifatida olib borayotgan tadbirkor firmaning xuquqiy holatiga qarab mulkiy javobgarlikni oladi – butun kapital va shaxsiy mulk bilan , yoki faqat kapital bilan . Tadbirkorlik ish natijalari uchun jamoa ma ’ muriy javobgarlikni emas , balki shaxsiy iqtisodiy javobgarlikni taqazo etadi . Tadbirkor majburiyatlari: - ishchilar bilan yollanma shartnomalarni tuzish va lozim vaqtda kasaba uyushmalari bilan; - shartnoma shartlari bo‘yicha yollanib ishlaydigan ishchilar m е hnatiga haq to`lashni amalga oshirish; - ishlab chiqarilgan tovar (xizmat, ish)ni lozim sifatini ta’minlash; - tadbirkorlarning qonuniy talab va xuquqlariga amal qilish; - ishchilarga lozim m е hnat sharoitlarini yaratish; 10 -yollanib ishlaydigan shaxslarni ta’minlash va sug‘urtalash bo‘yicha sug‘urta va p е nsion fondlarga ch е girmalar ajratish; - t е xnika xavfsizligi va ekologiya xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha choralarni amalga oshirish. Tadbirkorlik faoliyatining xuquqiy normalari yakka tadbirkor yoki firma faoliyatini to‘xtatish tartibini o ‘z ichiga oladi, qaysikim sud tomonidan tadbirkorlik faoliyatini tuxtatish yoki bankrotlik natijasida, qonun buzilishi va boshqa xollarni ham nazarda tutadi. Har qaysi xolatda tadbirkorlik faoliyatini tugatish tartibi va muddati ko‘rsatildi.Tadbirkorlik tushunchasining mazmuniga biznes tushunchasi kiradi. Biznes-bu ish, ish faoliyatidir. Biznesda sub’ekt bo’lib bozordagi harakatlarda erkin kapitalning yakka mulkdori chiqishi mumkin - bu jismoniy shaxs hamda biznes sub’ektlari sifatida bankan xo‘jalik faoliyatini yuritish uchun zamon yoki kredit olgan kapital zayomchilar bo‘lishi mumkin. Asosiysi sub’ektning biznesda oborotga tushayotkan kapitali bo’lishi. Bunday kapital faqat pul ko‘rinishida emas, balki Tovar yoki xizmatlar ko‘rinishida ham bo‘lishi mumkin. Beznis sub’ektlari bo‘lib notadbirkor tashkilot va korxonalar ham chiqishi mumkin,qaytariladigan tarzda pul yoki tovar ko‘rinishida savdo bitimlari amalga oshiriladigan hamma biznes sub’ektlari, firma yoki shaxsning xuquqiy xolatiga mos xolda o‘z mamlakatning qonunchiligiga asosan faoliyatini natijalariga javobgardir. Biznes – tadbirkorlik faoliyatiga qaraganda, yanada kengroq tushunchadir. Chunki biznesga daromad olishga yo‘naltirilgan, har qanday faoliyat sohasidagi har qanday bir martalik kommertsion kelishuvlar kiradi. Kichik biznesning iqtisodiyotdagi ahamiyatini tavsiflovchi to‘rt asosiy ko‘rsatkichni belgilash mumkin. Bular: uning ro‘yxatga olingan, shuningdek, haqiqatdan faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalar umumiy sondagi hissasi; YaIM da, sanoat, qishloq xo‘jalik mahsuloti hajmida, qurilish ishlari, savdo va xizmat ko‘rsatish sohasidagi hissasi; iqtisodiyotda band aholi sonidagi hissasi; eksport mahsuloti hajmidagi hissasi. Barcha yangi mustaqil davlatlarda islohatlardan oldingi davrda mulkchilikning davlat shakli ustunlik qilgan. Xo‘jalikning davlat sektorida 11 kapitali ishlab chiqarish va muomala jarayonida doimo harakatda bo‘lib va bu harakat jarayonida bir qator bosqichlarni bosib o‘tadi. Kapital ikki xil xususiyatga ega bo‘lib, uning qiymati – ko‘pchilikka ma’lum bo‘lganidеk, ushbu kapitalni ishlab chiqarishga sarflangan ijtimoiy zaruriy mеhnat sarfidan iboratdir. Kapitalning nafliligi esa uning: a) ko’plab turdagi va miqdordagi nafliliklarni (tovar va xizmatlarni) yaratishda; b) ishchi kuchining ish bilan bandligini ta’minlashda; v) qisman qiymatning tashkil topishida, ya’ni shakllanishida; g) eng muhimi, qo’shimcha mahsulotni yaratishda va o‘zlashtirishda to‘liq ishtirok etishi orqali namoyon bo‘ladi. Kapital qaysi sohada va qanday shaklda amal qilmasin hamda qanday tarkibiy qismlardan iborat bo‘lishidan qat’iy nazar, u barcha ko‘rinishlarda ikki tomonlama xususiyatga ega bo‘ladi va shu xususiyatlarning birligi sifatida amal qiladi. Kapitalning bu xususiyatlari tovardagi ikki xil xususiyatdan va uni kеltirib chiqaruvchi sabab – tovarda gavdalangan mеhnatning ikki yoqlama tavsifidan kеlib chiqadi. Chunki pul tovar ayirboshlash rivojlanishining mahsuli bo‘lib, tarixiy va mantiqiy jihatdan kapitalning boshlang‘ich bo‘g‘ini hisoblanadi. Rasmdan ko‘rinadiki, tovardagi ikki tomonlama xususiyat o‘z navbatida tadbirkorlik kapitaliga ham o‘tadi. Chunki, u pul, ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi ko’rinishidagi unumli kapital hamda tayyor tovarlardan iborat bo’ladi. Ayni paytda, kapital tovarlari o’sish xususiyatiga ega bo’lgan qiymatni ham namoyon etadi. Tadbirkorlik kapitalining harakat jarayoni ikki jihatdan, ya’ni – bir turdagi naflilikning sifat jihatdan boshqa turdagi naflilikka o’tishi va miqdor jihatdan ko’payishi hamda qiymatning o’sish jarayonidan iborat. 22

Tadbirkorlik_bozor_iqtisodiyotining_harakatlantiruvchi_omilidir (2)

Купить