• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 433.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 21 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Tadbirkorlik faoliyati, uning sarf-xarajatlari va foydasi kurs ishi

№ Strategiya nomi Asosiy maqsadi 4 Diversifikatsiya Risklarni kamaytirish va daromadni oshirish 5 Innovatsiyalar joriy etish Samaradorlik va tejamkorlikni oshirish 6 Bozorni kengaytirish Sotuv hajmini oshirish 7 Raqobat ustunligini shakllantirish Uzoq muddatli barqarorlik 8 Xodimlarni rivojlantirish Ishlab chiqarish sifatini oshirish 9 Foyda tahlili va rejalashtirish Moliyaviy barqarorlik Yuqoridagi strategiyalarni amalda qo‘llash orqali har qanday tadbirkor o‘z faoliyatining daromadliligini oshirishi, bozordagi mavqeini mustahkamlashi va uzoq muddatli muvaffaqiyatga erishishi mumkin. 2.3. O‘zbekistonda tadbirkorlik faoliyatining xarajat va foyda ko‘rsatkichlari tahlili O‘zbekiston iqtisodiyotining muhim tarmoqlaridan biri hisoblangan tadbirkorlik faoliyati so‘nggi yillarda sezilarli o‘sish sur’atlarini namoyon qilmoqda. Xususan, 2021–2024-yillar oralig‘ida tadbirkorlik subyektlari tomonidan yaratilgan yalpi ichki mahsulot (YAIM)dagi ulush va foyda hajmi yildan-yilga oshib bormoqda. Bu jarayonda xarajat va foyda o‘rtasidagi nisbat, ular o‘rtasida hosil bo‘ladigan farq, foydalilik darajasi, tannarx tahlillari ham iqtisodiy rivojlanishning muhim ko‘rsatkichlari sifatida e’tirof etiladi. 2021-yilda YAIM hajmi 734,6 trln so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2022-yilda 889,2 trln so‘mga, 2023-yilda esa 1 120,5 trln so‘mga yetdi. 2024-yilga kelib esa YAIM hajmi 1 380 trln so‘mga oshgan. Bu esa 2021–2024 yillarda umumiy iqtisodiy o‘sish sur’atining barqarorligini ko‘rsatadi. Ayniqsa, ushbu davrda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik foydalanish tushuniladi. Masalan, ishlab chiqarishda chiqindilarni kamaytirish orqali nafaqat xarajatlar pasayadi, balki ekologik barqarorlik ham ta’minlanadi. Korxonalar material sarfini normativ asosda hisoblash, ishlab chiqarish me’yorlarini belgilash, ishlab chiqarish standartlariga qat’iy amal qilish orqali ortiqcha resurs sarfini kamaytirishlari mumkin. Bundan tashqari, ishlab chiqarish jarayonining har bir bosqichini tahlil qilib, isrofgarchilikka sabab bo‘layotgan omillar aniqlanadi va bartaraf etiladi. Ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida kichik va o‘rta biznes subyektlari uchun resurslarni tejash muhim hisoblanadi. Bu nafaqat xarajatlarni kamaytiradi, balki ishlab chiqarish hajmini oshirish imkonini ham beradi. Shunday qilib, resurslardan oqilona foydalanish umumiy samaradorlikni oshirishga xizmat qiladi. 2. Texnologik modernizatsiya Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishning navbatdagi muhim yo‘li bu – texnologik modernizatsiyadir. Zamonaviy texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy etish orqali ishlab chiqarishning har bir bosqichini avtomatlashtirish, inson omiliga bog‘liqlikni kamaytirish, chiqindilar va vaqt isrofini qisqartirish mumkin. Texnologik yangilanish, ayniqsa, eskirgan, samaradorligi past uskunalarga ega korxonalarda katta iqtisodiy natija beradi. Masalan, 10 yil avvalgi stanoklar bilan solishtirganda, yangi avlod uskunalari 2–3 baravar tezroq ishlaydi, kamroq energiya sarflaydi va ancha aniqlik bilan mahsulot ishlab chiqaradi. Yangi texnologiyalar nafaqat xarajatlarni kamaytiradi, balki mahsulot sifatini ham yaxshilaydi. Bu esa bozorda raqobatbardoshlikni oshiradi va xaridorlar ishonchini mustahkamlaydi. Masalan, avtomatlashtirilgan qadoqlash liniyasi bir vaqtning o‘zida mehnat xarajatlarini kamaytiradi va mahsulot tashqi ko‘rinishini yaxshilaydi. Kurs ishi mavzusining predmeti – tadbirkorlik faoliyati jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar, xususan, sarf-xarajatlar va foyda o‘rtasidagi bog‘liqlik, ularni boshqarish va tahlil qilish mexanizmlaridir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy mohiyatini yoritish, sarf-xarajatlar tuzilishini tahlil qilish va foyda ko‘rsatkichlarini shakllantirish jarayonini chuqur o‘rganishdir. Shuningdek, xarajatlarni kamaytirish va foydani oshirish yo‘llarini aniqlash orqali tadbirkorlik samaradorligini oshirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish ham kurs ishi maqsadiga kiradi. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Tadbirkorlik faoliyatining nazariy asoslarini tahlil qilish;  Sarf-xarajatlar tushunchasini va ularning turlarini o‘rganish;  Ishlab chiqarish xarajatlarini boshqarish usullarini ko‘rsatish;  Foyda shakllanishiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash;  O‘zbekiston misolida xarajat va foyda ko‘rsatkichlarini statistik jihatdan tahlil qilish;  Foydani maksimallashtirishga qaratilgan strategiyalarni ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. so‘mgacha sof foyda olgani qayd etilgan. Bu esa infratuzilmaning rivojlanganligi, bozor talabining yuqoriligi hamda investitsiya muhitining qulayligi bilan izohlanadi. 2024-yilda sohalar kesimida sof foyda darajasi quyidagicha bo‘lgan: savdo — 120–350 mln so‘m, qishloq xo‘jaligi — 80–250 mln so‘m, qurilish — 200–500 mln so‘m, IT xizmatlari — 500–1500 mln so‘m, transport va logistika — 300–800 mln so‘m, to‘qimachilik eksporti — 400–1000 mln so‘m. Ko‘rinib turibdiki, eng yuqori darajadagi foyda eksportga yo‘naltirilgan va texnologik innovatsiyalarni o‘zlashtirgan tarmoqlarga to‘g‘ri kelmoqda. bois, zamonaviy menejment konsepsiyasida xarajatlar boshqaruvi ustuvor yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. II BOB. Tadbirkorlik faoliyatining foydasi va O‘zbekistondagi amaliy ko‘rinishlari 2.1. Foyda tushunchasi va uni shakllantirish omillari Foyda – bu tadbirkorlik faoliyatining asosiy yakuni va uning muvaffaqiyatini ifodalovchi asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlardan biridir. U har qanday ishlab chiqaruvchining, xizmat ko‘rsatuvchining yoki tijorat sub’yektining faoliyatidagi asosiy maqsad va rag‘batlantiruvchi kuch sifatida e’tirof etiladi. Oddiy qilib aytganda, foyda – bu daromad va xarajatlar o‘rtasidagi ijobiy farqdir. Foyda tushunchasi iqtisodiy nazariyada keng yoritilgan bo‘lib, u ikki asosiy yo‘nalishda ko‘rib chiqiladi: birinchidan, bu buxgalteriya foydasi, ya’ni tushum va xarajatlar orasidagi farq; ikkinchidan esa, iqtisodiy foyda – bu nafaqat buxgalteriya xarajatlarini, balki alternativ xarajatlarni ham inobatga olgan holdagi sof foydadir. Tadbirkor aynan iqtisodiy foydani asos qilib oladi, chunki bu unga alternativ imkoniyatlar va istiqbollarni hisobga olish imkonini beradi. Foyda quyidagi asosiy turlarga bo‘linadi: Brutto foyda – sotilgan mahsulotdan tushgan umumiy daromad va to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab chiqarish xarajatlari orasidagi farq. Operatsion foyda – asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan keladigan sof daromad. 2023 1 120 500 187 400 10.8% 2024 1 380 000 234 000 11.7% 2025* 1 650 000 (prognoz) 278 000 (prognoz) 10.9% Bu ma’lumotlardan ko‘rinadiki, mamlakat iqtisodiyotidagi o‘sish bilan birga tadbirkorlikdan olinayotgan foyda ham yildan-yilga oshib bormoqda. Bu holat davlat siyosatining to‘g‘riligidan, bozor mexanizmlarining samarali ishlashidan va tadbirkorlar tomonidan innovatsion yondashuvlar joriy qilinayotganidan dalolat beradi. Tadbirkorlik foydasini shakllantirishda eksport hajmi va ichki bozor barqarorligi ham muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, 2023–2025-yillarda qishloq xo‘jaligi, sanoat, IT xizmatlari va turizm sohasida olinayotgan foyda subyektlarining YAIMdagi ulushi 56 foizdan oshgani tadbirkorlikning iqtisodiyotdagi roli ortib borayotganidan dalolat beradi. Foyda ko‘rsatkichlariga kelsak, 2021-yilda tadbirkorlikdan olingan sof foyda 112,5 trln so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2024-yilda bu raqam 234 trln so‘mgacha ko‘tarildi. Tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, foyda ko‘rsatkichlaridagi o‘sish sur’ati YAIM o‘sishidan ham yuqoriroq bo‘lmoqda. Masalan, 2022-yilda foyda 28,9 foizga oshgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 29,2 foizni, 2024-yilda esa 24,9 foizni tashkil etdi. Bunday yuqori darajadagi o‘sish moliyaviy boshqaruvning takomillashuvi, xarajatlarni optimallashtirish va resurslardan samarali foydalanish natijasidir. Tadbirkorlik faoliyatida xarajatlarning tahlili ham muhim o‘rin tutadi. Tannarxni shakllantiruvchi asosiy omillar — xomashyo, mehnat haqi, kommunal xizmatlar, transport va logistika xarajatlari hamda soliq yuklaridan iborat. 2024-yilda o‘rtacha 1 mln so‘mlik mahsulot ishlab chiqarishda 150– 180 ming so‘m miqdorida sof foyda olingani aniqlangan bo‘lib, bu mahsulot tannarxining o‘rtacha 82–85 foizini xarajatlar tashkil etayotganini bildiradi. Shuningdek, yuqori foydali sohalar — IT xizmatlari, transport/logistika va to‘qimachilik eksporti sohasi o‘rtacha 500 mln so‘mdan 1,5 mlrd so‘mgacha foyda ko‘rsatkichiga ega bo‘lgan. Xarajatlar tarkibida eng katta ulush xodimlar ish haqi va xomashyo xarajatlariga to‘g‘ri keladi. Shu bilan birga, davlat tomonidan taqdim etilayotgan imtiyozlar — soliqdan ozod qilish, subsidiyalar, grantlar va kreditlar xarajat bosimini kamaytirishga xizmat qilmoqda. Jumladan, 2024- yilda 7 trln so‘mdan ortiq moliyaviy ko‘mak ajratilib, bu 22 mingdan ortiq tadbirkorlik subyektlariga yordam sifatida yo‘naltirilgan. Natijada, ishlab chiqarish samaradorligi oshib, foyda ko‘rsatkichlari sezilarli yaxshilangan. Hududlar kesimida tahlil qilganda, Toshkent shahri, Farg‘ona, Samarqand va Andijon viloyatlari eng yuqori daromad ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan. Toshkent shahrida yirik savdo tarmoqlari va IT kompaniyalari yiliga 2–5 mlrd I BOB. Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati va xarajatlar tizimi 1.1. Tadbirkorlik faoliyatining mazmuni va asosiy turlari Tadbirkorlik – bu iqtisodiy faoliyatning alohida shakli bo‘lib, u shaxs yoki guruh tomonidan foyda olish maqsadida resurslarni boshqarish, tovarlar yoki xizmatlar ishlab chiqarish va ularni bozorga taklif qilishni anglatadi. Tadbirkorlik faoliyati har doim xavf-xatar bilan bog‘liq bo‘lib, unda tadbirkor o‘zining mablag‘lari, vaqti, g‘oyasi va mehnatini tikadi. Ushbu faoliyatning markazida foyda olish yotadi, biroq u nafaqat moliyaviy natijani, balki iqtisodiy rivojlanish, ish o‘rinlari yaratish, innovatsiyalarni joriy etish kabi ijtimoiy ahamiyatga ega natijalarni ham o‘z ichiga oladi. Tadbirkorlik faoliyatining mazmuni keng qamrovli bo‘lib, u quyidagi asosiy komponentlarni o‘z ichiga oladi: resurslarni jalb qilish, biznes g‘oyani ishlab chiqish, ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilish, marketing strategiyasini ishlab chiqish, foyda olishga yo‘naltirilgan boshqaruv faoliyatini olib borish. Tadbirkor bozorni o‘rganadi, raqobatchilarni tahlil qiladi, xaridorlar ehtiyojini qondirishga harakat qiladi va doimiy ravishda o‘z faoliyatini takomillashtirib boradi. Shu bois, tadbirkorlik faoliyati bir vaqtning o‘zida tashabbuskorlik, yangilikka intilish, boshqaruv salohiyati va risklarni baholashni talab qiladi. Tadbirkorlik faoliyati o‘zining shakli va ko‘lami bo‘yicha bir necha turlarga bo‘linadi. Asosan quyidagi asosiy turlar ajratiladi: Yakka tartibdagi tadbirkorlik – bu alohida shaxs tomonidan amalga oshiriladigan mustaqil faoliyat bo‘lib, unda barcha mas’uliyat tadbirkorning o‘z zimmasida bo‘ladi. Bunday faoliyat turi kichik ko‘lamda bo‘lib, xizmat ko‘rsatish va chakana savdo sohalarida keng tarqalgan. Yevroosiyo bozoriga chiqish, qo‘shni mamlakatlar bilan kooperatsiyani kuchaytirish foydali strategiya bo‘lishi mumkin. 7. Raqobat ustunligini shakllantirish Bozorda barqaror raqobat ustunligi foydani uzoq muddatli asosda saqlash imkonini beradi. Buning uchun noyob mahsulot taklifi, yuqori xizmat sifati, mijozlar bilan aloqalarni mustahkamlash kabi vositalardan foydalanish zarur. 8. Xodimlar salohiyatidan to‘liq foydalanish Xodimlarning malakasi va motivatsiyasi bevosita ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sifati bilan bog‘liq. Ularni o‘qitish, rag‘batlantirish va jalb etish orqali umumiy samaradorlik ortadi. 9. Foyda tahlili va strategik rejalashtirish Foydani muntazam tahlil qilish va prognozlar asosida strategik rejalashtirish foydani uzoq muddatda barqaror ushlab turishga xizmat qiladi. Har bir kvartal yoki yil yakunida moliyaviy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish, kuchli va zaif jihatlarni aniqlash orqali yangilangan strategiyalar ishlab chiqiladi. O‘zbekistonda amaliy ko‘rinishlar So‘nggi yillarda O‘zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, soliq yengilliklari, kreditlar va grant dasturlari orqali tadbirkorlik foydasini oshirishga zamin yaratildi. 2021–2024 yillarda O‘zbekiston bo‘yicha yillik o‘rtacha foyda ko‘rsatkichi 12–16% atrofida o‘sib bormoqda. 2025 yil uchun prognozlar esa bu o‘sish 17–18% atrofida bo‘lishini ko‘rsatmoqda. Quyida foydani maksimallashtirishga ta’sir qiluvchi strategiyalar bo‘yicha qisqacha jadval keltirilgan: № Strategiya nomi Asosiy maqsadi 1 Xarajatlarni kamaytirish Daromadlar farqini oshirish 2 Mahsulot sifatini oshirish Mijoz ishonchini kuchaytirish 3 Narx belgilash Raqobatbardoshlikni ta’minlash Oilaviy tadbirkorlik – bu bir necha oila a’zolari tomonidan tashkil etilgan biznes shakli bo‘lib, u ko‘pincha fermer xo‘jaliklari, hunarmandchilik yoki xizmat ko‘rsatish sohalarida uchraydi. Oilaviy tadbirkorlik barqaror daromad manbai bo‘lishi bilan birga, o‘zaro ishonch asosida qurilgan bo‘ladi. Kichik va o‘rta biznes subyektlari – bu shakl O‘zbekistonda ayniqsa rivojlanayotgan soha bo‘lib, ko‘plab imtiyoz va yengilliklar bilan qo‘llab- quvvatlanadi. Kichik va o‘rta biznes mamlakat yalpi ichki mahsulotining muhim qismini shakllantiradi. Xususiy korxona – huquqiy jihatdan rasmiylashtirilgan yuridik shaxs bo‘lib, u muayyan ustav kapitaliga ega va o‘z faoliyatini belgilangan doirada amalga oshiradi. Bu shaklda faoliyat yurituvchi korxonalar ishlab chiqarish, savdo va xizmat ko‘rsatish sohalarida faol ishlaydi. Qo‘shma korxona – bu xorijiy investorlar bilan birgalikda tashkil etiladigan tadbirkorlik subyektidir. Bunday shakl O‘zbekiston iqtisodiyotiga to‘g‘ridan- to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish va eksport salohiyatini oshirish imkonini beradi. Korporativ tadbirkorlik – bu yirik kompaniyalar va aktsiyadorlik jamiyatlari orqali amalga oshiriladigan biznes faoliyatidir. Bu shaklda biznes yirik moliyaviy resurslar asosida tashkil etilib, yuqori darajadagi boshqaruv tizimini talab qiladi.Shuningdek, innovatsion tadbirkorlik, startaplar, ijtimoiy tadbirkorlik, agrobiznes, axborot texnologiyalariga asoslangan tadbirkorlik kabi zamonaviy turlari ham shakllanib bormoqda. Innovatsion tadbirkorlik zamonaviy texnologiyalar, yangi g‘oyalar va yuqori darajadagi bilimlarga tayangan holda raqobatbardosh mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqishga yo‘naltiriladi. Ijtimoiy tadbirkorlik esa foydani emas, balki jamiyatdagi muammolarni hal qilishni asosiy maqsad qilib qo‘yadi. O‘zbekistonda tadbirkorlik faoliyatining har bir shakli uchun alohida huquqiy asoslar va tartiblar belgilangan bo‘lib, Davlat soliq qo‘mitasi, Adliya vazirligi va Savdo-sanoat palatasi orqali rasmiylashtiriladi. Davlat tomonidan Doimiy xarajatlar (FC – Fixed Costs) – ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq bo‘lmagan xarajatlardir. Masalan, binolarni ijaraga olish, uskunalarni amortizatsiyasi, ma’muriy ishchilarning ish haqi. Ishlab chiqarish ko‘payadimi yoki kamayadimi, bu xarajatlar doimiy saqlanadi. O‘zgaruvchan xarajatlar (VC – Variable Costs) – ishlab chiqarish hajmiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq xarajatlardir. Mahsulot ko‘p ishlab chiqarilsa – bu xarajatlar ham ortadi, kam bo‘lsa – kamayadi. Bunga xom ashyo, yordamchi materiallar, ustalar ish haqi va h.k. kiradi. Bu ikki turdagi xarajatlar yig‘indisi umumiy xarajatlar (Total Costs – TC) deb ataladi: TC = FC + VC 3. Iqtisodiy mazmuniga ko‘ra Iqtisodiy nuqtai nazardan xarajatlar quyidagi ko‘rinishda bo‘lishi mumkin: Buxgalteriya xarajatlari – bu korxona tomonidan real ravishda to‘langan pul mablag‘lari. Iqtisodiy xarajatlar – bu buxgalteriya xarajatlariga qo‘shimcha ravishda alternativ imkoniyatlar qiymatini ham o‘z ichiga oladi. Masalan, tadbirkor o‘z kapitalini biznesga emas, balki bankka qo‘yganida olishi mumkin bo‘lgan foizlar ham iqtisodiy xarajat hisoblanadi. Eksplicit xarajatlar – bu ochiq ko‘rinishdagi, ya’ni hisob-kitoblarda aks etadigan xarajatlardir. Impulsit xarajatlar – bu ko‘rinmaydigan, ammo mavjud bo‘lgan xarajatlardir. Masalan, o‘ziga tegishli bino yoki texnikadan foydalanish. 4. Vaqt omiliga bog‘liq xarajatlar Xarajatlar vaqt oralig‘iga bog‘liq ravishda: Qisqa muddatli xarajatlar – qisqa muddatli davrda o‘zgarmas bo‘lgan xarajatlar, bu davrda ishlab chiqarish quvvatlarini o‘zgartirish mumkin emas. Takomillashtirish – aniqlangan muammolar asosida xarajatlarni qisqartirishga qaratilgan yangi strategiyalar ishlab chiqiladi. Jadval: Xarajatlarni kamaytirish bo‘yicha asosiy yo‘nalishlar Yo‘nalish nomi Ta’siri Amaliy misollar Resurslardan samarali foydalanish Ortacha 10-15% tejamkorlik Xomashyoni kam isrof bilan sarflash Texnologik yangilanish Ishlab chiqarish tezligi oshadi, chiqindilar kamayadi Avtomatlashtirilgan konveyer liniyalari Ishchi kuchini qayta tashkil etish Ish haqi va samaradorlik muvozanati Ko‘p funksiyali xodimlarni tayyorlash Energiya tejamkorlik Elektr va gaz sarfi kamayadi LED yoritish, issiqlik izolatsiyasi Xaridlar optimallashtirish Narxlar barqarorligi va pasayish Katta hajmdagi ulgurji shartnomalar Tadbirkorlik subyektlari uchun ishlab chiqarish xarajatlarini boshqarish bu nafaqat moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, balki bozor sharoitlarida raqobatda ustunlikka erishishning ham muhim garovidir. Xarajatlarni muntazam nazorat qilish va kamaytirish mexanizmlarini joriy etish natijasida korxona o‘zining foyda hajmini oshiradi, investitsiyalarni jalb qilish imkoniyatini kuchaytiradi va umuman, iqtisodiy samaradorlikka erishadi. Shu maqbullashtirish zarur. Masalan, texnologik modernizatsiya orqali energiya, xom ashyo yoki ishchi kuchiga ketadigan xarajatlarni qisqartirish mumkin. 2. Mahsulot yoki xizmat sifatini oshirish Yuqori sifatli mahsulot va xizmatlar iste’molchilarda ishonch uyg‘otadi, takroriy xaridlar va mijozlar bazasining kengayishiga olib keladi. Bu esa bevosita daromadlar o‘sishiga xizmat qiladi. Sifatni oshirish — nafaqat narxni asoslash, balki brend qiymatini oshirish va bozorda mustahkam o‘rin egallash vositasidir. 3. Narx belgilash strategiyasi Raqobatbardosh narx siyosatini ishlab chiqish — foydani oshirishning muhim yo‘lidir. Bu strategiyada “qiymatga asoslangan narx belgilash”, “raqobatchilarga qarab narx belgilash” va “moslashuvchan narx” tizimlari mavjud. Har bir uslub mahsulot turlariga, bozor holatiga va xaridorlar ehtiyojlariga qarab tanlanadi. 4. Diversifikatsiya Diversifikatsiya — bu tadbirkorlik faoliyatini kengaytirish, ya’ni bir nechta mahsulot yoki xizmat yo‘nalishlarini rivojlantirish orqali risklarni kamaytirish va daromad manbalarini ko‘paytirish strategiyasidir. Masalan, qishloq xo‘jaligida faqat g‘alla yetishtirish o‘rniga sabzavot, bog‘dorchilik yoki chorvachilik bilan ham shug‘ullanish foydani oshiradi. 5. Innovatsiyalarni joriy etish Innovatsion texnologiyalar va yangi ishlab chiqarish usullarini joriy qilish foydani oshirishning zamonaviy strategiyasidir. Masalan, avtomatlashtirish, sun’iy intellekt, onlayn xizmat ko‘rsatish tizimlari yoki elektron savdo platformalaridan foydalanish ishlab chiqarish samaradorligini sezilarli oshiradi. 6. Bozorni kengaytirish Yangi bozorlarga chiqish yoki eksport salohiyatini oshirish orqali sotuv hajmi ortadi. Bu esa foydani ko‘paytiradi. O‘zbekiston tadbirkorlari uchun Sof foyda – barcha soliq va xarajatlar chiqarilgandan so‘ng qoladigan toza foyda. Foyda shakllanishiga ta’sir qiluvchi omillar ko‘p. Ularni quyidagi asosiy guruhlarga ajratish mumkin: Omil turi Izoh Ichki omillar Tashkilot ichida nazorat qilinadigan – ishlab chiqarish hajmi, samaradorlik, texnologiya darajasi. Tashqi omillar Bozor narxlari, talab va taklif muvozanati, iqtisodiy siyosat, soliqlar. Resurslardan foydalanish Mehnat, kapital va material resurslaridan oqilona foydalanish. Menejment sifati Tashkilotdagi boshqaruv qarorlarining sifat darajasi. Foyda darajasiga ta’sir qiluvchi eng muhim omillardan biri bu ishlab chiqarish xarajatlari va ularni samarali boshqarishdir. Xarajatlarni maqbul darajada ushlab turish, foydani oshirish imkonini beradi. Shuningdek, mahsulot tannarxining pasayishi, yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarilishi, samarali marketing strategiyalarining qo‘llanishi ham foyda miqdorini oshiradi. Bozordagi raqobat ham foydaga bevosita ta’sir etuvchi muhim omildir. Agar tadbirkor o‘z mahsulotini raqobatchilariga nisbatan arzon va sifatli taklif qila olsa, bu orqali ko‘proq xaridorlarni jalb etib, foyda olish imkoniyatini kengaytiradi. Foyda darajasi kompaniyaning moliyaviy barqarorligiga, sarmoya jalb qilish imkoniyatiga, xodimlarga mehnat haqini oshirish, rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqish va joriy qilishga xizmat qiladi. Aynan foyda hisobidan kompaniya o‘z ustav kapitalini kengaytiradi, yangi texnologiyalarni joriy etadi va ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash imkoniyatiga ega bo‘ladi. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Tadbirkorlik faoliyati, uning sarf-xarajatlari va foydasi Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hozirgi globallashuv sharoitida har bir davlat iqtisodiyotining barqaror o‘sishini ta’minlashda tadbirkorlik faoliyatining tutgan o‘rni beqiyosdir. O‘zbekiston ham mazkur jarayondan chetda qolmayapti. Xususan, so‘nggi yillarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylangan. Shu bilan birga, iqtisodiy islohotlarning tub maqsadi tadbirkorlar uchun qulay muhit yaratish, ularni soliqlardan, byurokratik to‘siqlardan ozod qilish va moliyaviy manbalar bilan ta’minlashdan iboratdir. Tadbirkorlik faoliyati doirasida ishlab chiqarish xarajatlarini tahlil qilish va foydani strategik boshqarish bugungi kunda har bir biznes subyekti uchun dolzarb masalaga aylangan. Foyda – bu har bir tadbirkorning asosiy maqsadi bo‘lib, unga erishish yo‘lida xarajatlarni to‘g‘ri hisoblash va boshqarish muhim ahamiyatga ega. Mavzuning dolzarbligi, ayniqsa, pandemiya va global inqirozdan keyingi davrda iqtisodiy barqarorlikni saqlab qolish, mahalliy ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantirish va eksport salohiyatini kengaytirish nuqtayi nazaridan kuchaydi. Tadbirkorlik faoliyatining foyda va xarajatlar bilan chambarchas bog‘liqligi uni iqtisodiy tahlillar va amaliy yechimlar topishda markaziy o‘ringa olib chiqadi. Shu bois, ushbu kurs ishi orqali tadbirkorlikning iqtisodiy mexanizmlari chuqur o‘rganiladi, natijada amaliy faoliyatga yo‘naltirilgan bilimlar shakllanadi. Bundan tashqari, islohotlar davomida davlat tomonidan tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan dasturlar, grantlar va imtiyozlar ham mavzuni tadqiq etish zaruriyatini yanada oshiradi. Ayniqsa, zamonaviy biznes modellarida xarajatlarni kamaytirish va foyda olishdagi texnologik yondashuvlar kurs ishining ahamiyatini kuchaytiradi. Shuningdek, xalqaro tajribaning o‘rganilishi orqali O‘zbekistonda tadbirkorlik tizimini yanada takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish imkoniyati mavjud. Bu esa mavzuni nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham juda muhim qiladi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Tadbirkorlik faoliyati haqida ilmiy izlanishlar dunyo miqyosida uzoq yillardan buyon olib borib kelinmoqda. Jumladan, Germaniya, AQSh, Yaponiya, Janubiy Koreya kabi mamlakatlarda tadbirkorlikni rivojlantirish bo‘yicha innovatsion yondashuvlar shakllangan. Ularning tajribalari ko‘plab olimlar tomonidan o‘rganilgan va tahlil qilingan. Mahalliy iqtisodchilar – A. Qodirov, A. Hamidov, S. Rahmatovlarning ilmiy ishlari tadbirkorlik faoliyatining turli jihatlarini, xususan, foyda shakllanishi, xarajatlar tarkibi, bozor sharoitidagi o‘zgaruvchanlikni chuqur yoritgan. Shuningdek, P. Drucker va J. Schumpeter kabi klassik iqtisodchilar tadbirkorlikning innovatsion xarakterini va iqtisodiy o‘sishdagi rolini nazariy jihatdan asoslab bergan. Biroq bu yo‘nalishdagi tadqiqotlar muntazam yangilanib borishni talab qiladi, chunki zamonaviy biznes muhiti dinamik bo‘lib, yangi muammolar va imkoniyatlar yuzaga chiqmoqda. Ayniqsa, O‘zbekistonda oxirgi yillarda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar va raqamli texnologiyalarni tadbirkorlikda qo‘llash imkoniyatlari mavzuning yangicha jihatlarini o‘rganishni zarur qiladi. Bugungi kunda respublikamizda bank-moliya sohasining liberallashuvi, soliq imtiyozlarining joriy etilishi va erkin iqtisodiy zonalarning tashkil etilishi bilan tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi jadallashmoqda. Bunday sharoitda ilmiy tadqiqotlar mavzuga nisbatan chuqurroq va tahliliy yondashishni talab qiladi.Davlat statistika qo‘mitasi, Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi kabi idoralarning hisobotlari orqali mavzu bo‘yicha eng so‘nggi ko‘rsatkichlar olish mumkin 1 . Shu sababli, ushbu kurs ishi orqali mavjud ilmiy adabiyotlar, davlat hujjatlari, statistik manbalar chuqur tahlil qilinadi va mavzuning 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14- son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz Marjinal xarajatlar (MC) Qo‘shimcha 1 birlik mahsulot ishlab chiqarish xarajati. Vaqt omiliga ko‘ra Qisqa muddatli xarajatlar Qisqa muddat ichida o‘zgarmas xarajatlar. Uzoq muddatli xarajatlar Uzoq muddatda o‘zgaruvchan bo‘lgan barcha xarajatlar. Boshqarib bo‘lmaydigan xarajatlar – bu tashqi omillar ta’sirida yuzaga keladigan xarajatlar bo‘lib, rahbariyat bu xarajatlarni bevosita boshqara olmaydi. Masalan, soliq stavkalari o‘zgarishi, valyuta kursining tebranishi. 6. Marjinal va o‘rtacha xarajatlar Marjinal xarajatlar (MC – Marginal Costs) – bu qo‘shimcha bir birlik mahsulot ishlab chiqarish uchun qo‘shimcha qilinadigan xarajatdir. MC = ΔTC / ΔQ formulasi bilan aniqlanadi. O‘rtacha xarajatlar (AC – Average Costs) – bu har bir mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan xarajatdir. AC = TC / Q Tadbirkorlikda xarajatlarni tahlil qilishning amaliy ahamiyati Tadbirkorlik faoliyatida xarajatlarni to‘g‘ri tasniflash va nazorat qilish muhim ahamiyatga ega. Bu orqali: foydani aniq hisoblash, narx belgilash siyosatini ishlab chiqish, moliyaviy rejalarni tuzish, investorlarni jalb qilish, soliqqa tortish bazasini aniqlash va biznesni optimallashtirish imkoniyati yaratiladi. Xarajatlarni tahlil qilish nafaqat hozirgi holatni baholash, balki kelajakdagi qarorlarni qabul qilishda ham muhim rol o‘ynaydi. Masalan, agar ishlab chiqarish hajmini oshirish foydani kamaytirayotgan bo‘lsa, demak, o‘sish strategiyasi qayta ko‘rib chiqilishi kerak. Aksincha, agar xarajatlar nazorat ostida bo‘lsa va rentabellik yuqori bo‘lsa, biznes kengaytiriladi. Uzoq muddatli xarajatlar – uzoq muddat ichida barcha resurslar o‘zgarishi mumkin bo‘lgan davrga to‘g‘ri keladi. Korxona yangi texnologiya joriy qilishi, ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirishi mumkin. 5. Boshqaruv nuqtai nazaridan Sarf-xarajatlar yana quyidagi yo‘sinda tahlil qilinadi: Boshqariladigan xarajatlar – bu rahbariyat nazoratida bo‘lgan xarajatlardir. Tadbirkorlikdagi sarf-xarajatlar turlari (tasnif jadvali) Tasnif mezoni Xarajat turi Izoh Ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq Doimiy xarajatlar (Fixed Costs - FC) Ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq emas, o‘zgarmaydi (masalan: ijara). O‘zgaruvchan xarajatlar (Variable Costs) Ishlab chiqarish hajmi o‘zgarsa, bu xarajat ham o‘zgaradi (masalan: xomashyo). Mazmuniga ko‘ra Buxgalteriya xarajatlari Real pul oqimlaridan iborat bo‘lgan xarajatlar. Iqtisodiy xarajatlar Buxgalteriya xarajatlari + alternativ xarajatlar. Hisobda aks etishiga ko‘ra Eksplicit xarajatlar Hisob-kitoblarda aks etadigan xarajatlar. Impulsit xarajatlar Ko‘rinmaydigan, lekin mavjud xarajatlar (masalan: o‘z mulkdan foydalanish). Boshqaruv nuqtai nazaridan Boshqariladigan xarajatlar Rahbariyat tomonidan nazorat qilinadi. Boshqarib bo‘lmaydigan xarajatlar Soliq, kurs o‘zgarishi kabi tashqi omillar bilan bog‘liq. Mahsulot birligiga nisbatan O‘rtacha xarajatlar (AC) Har bir birlikka to‘g‘ri keladigan xarajat. O‘zbekiston sharoitida texnologik modernizatsiya davlat tomonidan ham qo‘llab-quvvatlanmoqda. Bu yo‘nalishda imtiyozli kreditlar, import uskunalariga bojxona yengilliklari berilmoqda. Korxonalar bu imkoniyatlardan samarali foydalangan holda o‘z ishlab chiqarishini zamon talablariga moslashtirishlari lozim. 3. Tashkiliy strukturani soddalashtirish Ko‘plab korxonalarda xarajatlar yuqoriligining sababi – ortiqcha boshqaruv bosqichlari va byurokratik jarayonlardir. Tashkiliy struktura murakkab bo‘lsa, axborot almashinuvi sekinlashadi, qarorlar qabul qilishda cho‘zilishlar kuzatiladi, mehnat samaradorligi tushadi. Struktura soddalashtirilsa, har bir bo‘lim va xodimning vazifasi aniq belgilanadi, mas’uliyat oshadi. Natijada resurslar aniq va maqsadli yo‘naltiriladi, takroriy ishlar kamayadi, ish jarayonlari optimallashtiriladi. Masalan, bir korxonada ishlab chiqarish va ta’minot bo‘limlari bir-biridan mustaqil ishlasa, xomashyo ortiqcha xarid qilinadi yoki kechikishlar yuzaga keladi. Tashkiliy tuzilmani to‘g‘ri tashkil qilish bu muammolarning oldini oladi. Yana bir muhim jihat – byurokratiyani kamaytirish. Ortiqcha hujjatlar, tasdiqlash bosqichlari, ko‘p darajadagi rahbarlar soni kamaytirilsa, vaqt va moliyaviy xarajatlar sezilarli darajada qisqaradi. Korxona rahbariyati bu borada zamonaviy boshqaruv texnologiyalarini, masalan, lean management, agile yoki BPR (biznes jarayonlarni qayta tashkil etish) kabi yondashuvlarni joriy qilsa, sezilarli natijaga erishishi mumkin. 4. Xaridlarni optimallashtirish Ishlab chiqarishda foydalaniladigan xomashyo, butlovchi qismlar, jihozlar va boshqa materiallarni xarid qilish korxona xarajatlarining katta qismini tashkil qiladi. Xaridlarni to‘g‘ri tashkil etish orqali mahsulot tannarxini sezilarli darajada kamaytirish mumkin. yaratilayotgan imkoniyatlar, investorlar ishonchi va bozordagi ijobiy tendensiyalar ushbu jarayonni yanada mustahkamlab bormoqda. 2.2. Tadbirkorlik foydasini maksimallashtirish strategiyalari Tadbirkorlik faoliyatining asosiy maqsadi daromad olish, ya’ni foyda ko‘rish hisoblanadi. Foyda — bu daromadlar va xarajatlar o‘rtasidagi ijobiy farq bo‘lib, har qanday biznes yurituvchining iqtisodiy muvaffaqiyatini ifodalaydi. Shu sababli, tadbirkorlik foydasini maksimallashtirish — samarali menejment, optimal resurslardan foydalanish, bozordagi imkoniyatlarni to‘g‘ri baholash va innovatsion yondashuvlar bilan chambarchas bog‘liqdir. Foydani oshirish strategiyasi deganda, tadbirkorning mavjud resurs va imkoniyatlarini eng yuqori darajada daromad keltiradigan shaklda tashkil etish va boshqarish usullari tushuniladi. Bunda quyidagi asosiy yo‘nalishlar muhim o‘rin tutadi: 1. Xarajatlarni optimallashtirish Foydani ko‘paytirish uchun birinchi strategik yondashuv — xarajatlarni kamaytirishdir. Buning uchun ishlab chiqarish xarajatlarini tahlil qilish, ortiqcha yoki samarasiz ishlatilayotgan resurslarni aniqlash va ularni 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. O‘zbekistonda xarajatlarni boshqarish masalalari O‘zbekistonda tadbirkorlik subyektlari, ayniqsa, kichik va o‘rta biznes vakillari ko‘pincha xarajatlarni tahlil qilish va tasniflashda amaliy xatoliklarga yo‘l qo‘yadilar. Bunga sabab buxgalteriya va iqtisodiy xarajatlar orasidagi farqni tushunmaslik, narx shakllantirishda sarf-xarajatlarni to‘liq hisobga olmaslik, soliq yukining yetarlicha baholanmasligidir. Shu sababli, moliyaviy savodxonlikni oshirish, xarajatlarni samarali tahlil qilish va boshqarish bo‘yicha metodik yondashuvlar joriy etilishi dolzarb hisoblanadi. 1.3. Ishlab chiqarish xarajatlarini boshqarish va ularni kamaytirish yo‘llari Ishlab chiqarish jarayonida xarajatlarni boshqarish va ularni kamaytirish zamonaviy iqtisodiyotda raqobatbardoshlikni ta’minlash, foyda hajmini oshirish va resurslardan samarali foydalanishning muhim yo‘nalishlaridan biridir. Tadbirkorlik subyektlari o‘z faoliyatini muvaffaqiyatli olib borishlari uchun ishlab chiqarish xarajatlarining tahlili, boshqaruvi va optimallashtirilgan tartibda kamaytirilishini doimiy e’tiborda tutishlari zarur. Xarajatlarni boshqarish bu – resurslardan oqilona foydalanish, ortiqcha sarflarning oldini olish, zaxira imkoniyatlarini safarbar qilish orqali korxonaning xarajatlar strukturasi ustidan doimiy nazoratni ta’minlashdir. Boshqaruv, odatda, rejalashtirish, tashkil etish, motivatsiya va nazorat bosqichlari orqali amalga oshiriladi. Xarajatlarni kamaytirishning asosiy yo‘llari: 1. Resurslardan oqilona foydalanish Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishning eng asosiy yo‘llaridan biri bu resurslardan oqilona foydalanishdir. Har qanday ishlab chiqarish faoliyati ma’lum moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarga tayanadi. Agar ushbu resurslar ortiqcha sarflansa, bu bevosita mahsulot tannarxining oshishiga olib keladi. Resurslarni oqilona boshqarish deganda, xomashyo va materiallarni aniq me’yorda sarflash, ishchi kuchidan samarali foydalanish va vaqtdan unumli zamonaviy o‘rganilganlik darajasi yanada boyitiladi. Bu yondashuv, o‘z navbatida, mavzuga yangicha qarash va takliflar ishlab chiqish imkonini beradi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishi mavzusi nazariy va amaliy jihatdan muhim ilmiy hamda iqtisodiy ahamiyatga egadir. Nazariy jihatdan olganda, bu mavzu orqali tadbirkorlik faoliyatining asosiy tushunchalari, uning iqtisodiy funksiyalari, foyda va xarajatlarning o‘zaro bog‘liqligi hamda iqtisodiy jarayonlardagi roli chuqur yoritiladi. Bundan tashqari, mavzuni nazariy o‘rganish orqali talabalar tadbirkorlikning asosiy turlari, moliyaviy boshqaruv usullari va iqtisodiy samaradorlikni ta’minlovchi omillar haqida puxta bilimga ega bo‘ladilar. Ayniqsa, xarajatlar tahlili, ularni rejalashtirish va optimallashtirish nazariyasi bugungi zamonaviy iqtisodiyotda muhim o‘rin egallaydi. Amaliy jihatdan esa, ushbu kurs ishi O‘zbekiston tadbirkorlik muhiti va undagi islohotlar bilan bog‘liq real holatlarni tahlil qilishga imkon beradi. Talaba turli tadbirkorlik subyektlari faoliyatini o‘rganish, foyda olish mexanizmlarini amaliy misollar orqali tushunish va biznesni samarali yuritish uchun zarur bo‘lgan tajribani shakllantirish imkoniga ega bo‘ladi. Mavzuning amaliy ahamiyati, shuningdek, iqtisodiy tahlillar, statistika ma’lumotlari va grafik ko‘rinishlar bilan mustahkamlanadi. Bu holat talabaga nafaqat nazariy bilim, balki real iqtisodiy vaziyatlarni baholash ko‘nikmasini ham beradi. Kurs ishida ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalar tadbirkorlikni rivojlantirishda foydali bo‘lishi mumkin. Shu bois, mavzu nafaqat akademik jarayonda, balki amaliy iqtisodiy faoliyatda ham dolzarb va foydalidir. Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston iqtisodiyotida faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik subyektlari, ularning ishlab chiqarish faoliyati, xarajatlar va foyda shakllanishi jarayonlaridir. Xulosa Men ushbu kurs ishini yozar ekanman, tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy jarayonlardagi o‘rni va ahamiyatini chuqurroq anglab yetdim. Tadbirkorlik nafaqat daromad manbai, balki mamlakat iqtisodiyotini rivojlantiruvchi asosiy omillardan biri ekanligi amaliy misollar bilan isbotlandi. Ayniqsa, bugungi kunda O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotini yanada chuqurlashtirish, xususiy sektorni kengaytirish, investitsion muhitni yaxshilash va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni rag‘batlantirish orqali tadbirkorlikka katta e’tibor qaratilayotganini ko‘rdim. Ish davomida men tadbirkorlikda uchraydigan sarf-xarajatlar turlari, ularni qanday qilib to‘g‘ri boshqarish mumkinligi hamda ushbu xarajatlarni kamaytirish orqali foydani oshirish yo‘llarini chuqur o‘rgandim. Shuningdek, foyda tushunchasi, uni shakllantiruvchi omillar va foydani maksimal darajaga yetkazish strategiyalarini tahlil qilish orqali nazariy bilimlarim mustahkamlandi. 2021–2025 yillar oralig‘idagi statistik ma’lumotlar asosida tahlil olib borganimda, ayniqsa 2024 yilda mamlakatimizda tadbirkorlik faoliyatiga oid ko‘rsatkichlar ijobiy o‘zgarayotganini ko‘rdim. Davlat tomonidan berilayotgan imtiyozlar, moliyaviy ko‘mak, soliq yengilliklari hamda texnologik rivojlanish tadbirkorlik muhitiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam, bugungi global iqtisodiy sharoitda har bir tadbirkor, ayniqsa yangi faoliyat boshlayotgan yoshlar uchun samarali xarajatlar boshqaruvi, foyda strategiyasi va bozor muvozanatini to‘g‘ri tushunish muhim hisoblanadi. Men kelgusida ushbu bilimlarimni nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliyotda ham qo‘llab, O‘zbekiston taraqqiyotiga o‘z hissamni qo‘shishni maqsad qilganman. Optimallashtirilgan xarid siyosati – bu kerakli resurslarni eng arzon, sifatli va o‘z vaqtida yetkazib beradigan manbadan sotib olish tizimidir. Buning uchun bozor tahlili, yetkazib beruvchilar bilan uzoq muddatli shartnomalar tuzish, to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab chiqaruvchilardan xarid qilish amaliyoti muhimdir.Shuningdek bir nechta korxona birlashib, umumiy xaridlar qilish orqali ulgurji narxlarda chegirmalar olishi ham xarajatlarni kamaytiradi. Uzoq muddatli hamkorlik, ishonchli va barqaror yetkazib beruvchilar bilan ishlash – moliyaviy barqarorlik uchun zamin yaratadi. O‘zbekiston sharoitida ko‘plab korxonalar ichki bozordagi narx o‘zgarishlariga ta’sirchan bo‘lib, importga qaram. Shuning uchun mahalliy alternativalarni izlab topish, ularni sifat jihatdan tahlil qilish va iqtisodiy samaradorlikni hisobga olgan holda tanlash muhimdir. Optimallashtirilgan xarid tizimi har bir xarajat birligidan maksimal foyda olish imkonini beradi. Bu esa mahsulot narxini raqobatbardosh saqlashda asosiy omildir. Energiya tejamkor tizimlar – elektr, issiqlik va boshqa energetik resurslardan tejamkor foydalanish ham muhim omillardandir. Ishchi kuchini samarali boshqarish – mehnat unumdorligini oshirish, ortiqcha ishchi kuchini kamaytirish yoki qayta tayyorlash. Mahsulot sifati va servis xizmatlarini yaxshilash – qayta ishlab chiqarishni kamaytirish va mijozlar ishonchini oshirish orqali xarajatlarni nazorat qilish. Ishlab chiqarish xarajatlarini boshqarish bosqichlari: Rejalashtirish bosqichi – ishlab chiqarish xarajatlari prognozi tuziladi, smeta tayyorlanadi. Ijro etish bosqichi – rejalashtirilgan xarajatlar asosida amaliyotga tadbiq etiladi. Nazorat va tahlil – amalga oshirilgan xarajatlar reja bilan solishtiriladi, chekinishlar sabablari aniqlanadi. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60- son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022- yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. infratuzilma rivojlangan. Ayniqsa, Toshkent shahrida joylashgan yirik savdo va IT kompaniyalari o‘rtacha yiliga 2-5 mlrd so‘mgacha sof foyda ko‘rsatgan. Davlat tomonidan tadbirkorlikni rag‘batlantirish uchun 2024-yilda 7 trln so‘mdan ortiq subsidiya, grant va kreditlar ajratildi. Shu bilan birga, "Ishbilarmon hudud" dasturi doirasida 22 mingdan ortiq tadbirkorlar subsidiyalardan foydalandilar. Bu ularning ishlab chiqarish quvvatini kengaytirishiga, xarajatlarni kamaytirishga va natijada foyda ko‘rsatkichlarini oshirishga xizmat qildi. Quyidagi jadvalda 2024-yil bo‘yicha sohalar kesimida o‘rtacha yillik sof foyda ko‘rsatkichlari keltirilgan: № Tadbirkorlik sohasi O‘rtacha sof foyda (mln so‘m/yil) 1 Savdo 120–350 2 Qishloq xo‘jaligi 80–250 3 Qurilish 200–500 4 IT xizmatlari 500–1500 5 Turizm va mehmonxona 100–300 6 Transport/logistika 300–800 7 To‘qimachilik eksporti 400–1000 Yuqoridagi raqamlar shuni anglatadiki, foydaning shakllanishi sohaga, kapital hajmiga, innovatsion texnologiyalarni joriy etishga va eksport imkoniyatlariga bevosita bog‘liq. Shuningdek, 2024-yilda eksport qilinayotgan mahsulotlar (ayniqsa, paxta mahsulotlari, meva-sabzavotlar, yengil sanoat mahsulotlari) bo‘yicha foyda ko‘rsatkichlari ichki bozordagilarga qaraganda 2–3 baravar yuqori bo‘ldi. Natijaviy jihatdan, foyda darajasi har bir tadbirkorning qaroriga, moliyaviy boshqaruviga va strategik yondashuviga bog‘liq bo‘lib, uni shakllantirish murakkab, ammo boshqarilishi mumkin bo‘lgan jarayondir. Davlat tomonidan kichik biznesni rivojlantirish uchun soliq imtiyozlari, subsidiyalar, kreditlar va inkubator markazlari kabi turli ko‘rinishdagi yordamlar ko‘rsatilib kelinmoqda. 1.2. Tadbirkorlikda sarf-xarajatlar tushunchasi va ularning turlari Tadbirkorlik faoliyati – bu foyda olish maqsadida amalga oshiriladigan mustaqil iqtisodiy harakatdir. Har qanday tadbirkorlik jarayonida resurslar sarf qilinadi, ya’ni bu faoliyat turli sarf-xarajatlarni talab qiladi. Sarf- xarajatlar – bu tadbirkorlik subyektining tovar va xizmat ishlab chiqarish, uni bozorga yetkazish, boshqarish va rivojlantirish uchun qilgan moliyaviy, mehnat yoki moddiy xarajatlaridir. Sarf-xarajatlarni chuqur o‘rganish tadbirkorlik faoliyatining rentabelligini baholash, foyda olish imkoniyatlarini aniqlash va resurslardan samarali foydalanish uchun zarur hisoblanadi. Iqtisodiy adabiyotlarda sarf-xarajatlar turli yo‘llar bilan tasniflanadi. Asosiy tasniflash mezonlari quyidagilar: ishlab chiqarish hajmiga nisbatan munosabati, iqtisodiy mazmuni, shakllanish usuli, vaqt omili va ularning boshqariluvchanlik darajasi. 1. Foydalanish shakliga ko‘ra sarf-xarajatlar Birinchi navbatda, xarajatlar asosiy (to‘g‘ridan-to‘g‘ri) va yordamchi (bilvosita) turlarga bo‘linadi. Asosiy xarajatlar – bu bevosita mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlardir. Masalan, xom-ashyo, materiallar, asosiy ishchilar ish haqi, elektr energiyasi, yoqilg‘i sarfi va h.k. Yordamchi xarajatlar – bu ishlab chiqarishni to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’minlamaydigan, biroq ishlab chiqarish jarayonini qo‘llab-quvvatlaydigan xarajatlardir. Bular – boshqaruv xodimlari ish haqi, transport, omborxona xarajatlari, ijtimoiy infratuzilma xarajatlari va boshqalar. 2. Ishlab chiqarish hajmiga bog‘liqligi bo‘yicha Bu tasniflash bo‘yicha sarf-xarajatlar doimiy va o‘zgaruvchan bo‘ladi. ulushi umumiy struktura ichida ortib bormoqda. Shuningdek, O‘zbekistonda 2021–2024-yillarda ro‘yxatdan o‘tgan tadbirkorlik subyektlari soni 500 mingdan ortiqni tashkil etdi. Ulardan 70% faoliyatini foydali ko‘rsatkichlar bilan yakunlagan. 2025-yilda bu ko‘rsatkich yanada oshishi kutilmoqda. 2024-yilda O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida tadbirkorlik subyektlari tomonidan shakllantirilgan foyda hajmi respublika yalpi ichki mahsulotining (YAIM) o‘sish sur’atlari bilan chambarchas bog‘liq bo‘ldi. Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2024-yilda mamlakat YAIM hajmi 1 010 trln so‘mdan oshdi, bu 2023-yilga nisbatan 5,6% o‘sishni tashkil etdi. Shu yili kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari YAIMning qariyb 56 foizini yaratdi. Tadbirkorlik faoliyati orqali olinayotgan foydaning shakllanishiga bir qator ichki va tashqi omillar ta’sir ko‘rsatdi. Jumladan, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, xarajatlarni maqbullashtirish, soliqqa tortish tizimidagi imtiyozlar va davlat tomonidan ko‘rsatilayotgan moliyaviy ko‘mak choralari asosiy omillar sifatida ajralib turdi. 2024-yil davomida 130 mingdan ortiq yangi kichik biznes subyektlari ro‘yxatdan o‘tkazilgan bo‘lib, ularning aksariyati xizmat ko‘rsatish, savdo va qishloq xo‘jaligi yo‘nalishlarida faoliyat yuritdi. Foydaning asosiy shakllanishi mahsulot tannarxi va sotuv narxi o‘rtasidagi farq orqali aniqlanadi. 2024-yilda, o‘rtacha olayotganda, ishlab chiqarilgan 1 mln so‘mlik mahsulot uchun 150-180 ming so‘m sof foyda olindi. Ayrim yuqori daromadli sohalarda, xususan, IT xizmatlari, eksportga yo‘naltirilgan tekstil mahsulotlari va logistika xizmatlarida bu ko‘rsatkich yanada yuqori bo‘ldi. Statistik tahlillar shuni ko‘rsatdiki, 2024-yilda eng ko‘p foyda ko‘rgan tadbirkorlik subyektlari Toshkent shahri, Samarqand, Andijon va Farg‘ona viloyatlarida joylashgan bo‘lib, bu hududlarda iqtisodiy faollik yuqori va O‘zbekistonda tadbirkorlikni rivojlantirish uchun yaratilgan soliq imtiyozlari, yengilliklar va yuridik qo‘llab-quvvatlash tizimi tadbirkorlarning foyda olishiga bevosita ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Xususan, kichik biznes sub’yektlari uchun yengil soliqlar, subsidiyalar, davlat dasturlari doirasida moliyaviy yordamlar foydaning ko‘payishiga xizmat qilmoqda. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining so‘nggi yillarda qabul qilgan qarorlari asosida kichik va o‘rta biznesni moliyaviy qo‘llab- quvvatlash, kreditlar va grantlar ajratish tizimi yo‘lga qo‘yildi. Bularning barchasi foyda shakllanishida muhim omil hisoblanadi.Shuningdek, tadbirkorlik sub’yektlari o‘z foydasini oshirish uchun quyidagi strategiyalarni qo‘llaydilar: Yangi bozor segmentlarini egallash; Mahsulot sifati va brend obro‘sini oshirish; Raqobatchilardan ustunlikka ega bo‘lish; Innovatsion texnologiyalar joriy etish. Demak, foyda – bu oddiygina iqtisodiy ko‘rsatkich bo‘lib qolmasdan, balki har qanday tadbirkorlik faoliyatining yuragi, uning asosiy harakatlantiruvchi kuchidir. Har qanday tadbirkor foydani shakllantirish va oshirish orqali o‘z faoliyatini barqarorlashtiradi, kengaytiradi va rivojlanadi. Shunday ekan, foydaning mohiyatini chuqur anglash va uni shakllantirish omillarini chuqur tahlil qilish, har bir tadbirkor uchun zaruriy hisoblanadi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo‘mitasi hisobotlari asosida yillik sof foyda ko‘rsatkichlari quyidagicha bo‘lgan: Yil Yalpi ichki mahsulot (mlrd so‘m) Tadbirkorlikdan olingan foyda (mlrd so‘m) O‘sish sur’ati (%) 2021 734 588 112 540 6.8% 2022 889 220 145 000 9.7% Mavzu : Tadbirkorlik faoliyati, uning sarf-xarajatlari va foydasi Kirish ………………………………………………………………………….. I BOB. Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati va xarajatlar tizimi 1.1. Tadbirkorlik faoliyatining mazmuni va asosiy turlari ………………….…. 1.2. Tadbirkorlikda sarf-xarajatlar tushunchasi va ularning turlari …………….. 1.3. Ishlab chiqarish xarajatlarini boshqarish va ularni kamaytirish yo‘llari …... II BOB. Tadbirkorlik faoliyatining foydasi va O‘zbekistondagi amaliy ko‘rinishlari 2.1. Foyda tushunchasi va uni shakllantirish omillari ………………….……… 2.2. Tadbirkorlik foydasini maksimallashtirish strategiyalari …………………. 2.3. O‘zbekistonda tadbirkorlik faoliyatining xarajat va foyda ko‘rsatkichlari tahlili …………………………………………………………………………… Xulosa …………………………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ………………………………………….

Tadbirkorlik faoliyati, uning sarf-xarajatlari va foydasi

Купить