• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 362.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 21 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllari kurs ishi

20tartibdagi tadbirkorlar soni 428 ming nafardan oshdi. Oilaviy tadbirkorlik subyektlari esa 230 ming atrofida bo‘lib, bu ko‘rsatkich 2021-yilga nisbatan mos ravishda 12% va 10% o‘sishni ko‘rsatdi. Yil davomida “Har bir oila — tadbirkor” dasturi doirasida 13 mingdan ortiq oilaviy tadbirkorlik subyekti imtiyozli kreditlar asosida tashkil etildi. 2023-yilda bu raqamlar yanada o‘sdi. Jumladan, yil yakuniga qadar yakka tartibdagi tadbirkorlar soni 460 ming nafardan oshdi, oilaviy biznes subyektlari esa 260 mingdan ortiqni tashkil etdi. Ayniqsa, ayollar va yoshlar o‘rtasida oilaviy tadbirkorlik shakllari faollashdi. “Ayollar daftari” va “Yoshlar daftari” orqali 200 mingdan ortiq fuqaro tadbirkorlikka yo‘naltirildi. 2023-yil davomida 8,7 trillion so‘mdan ortiq imtiyozli kreditlar ajratilib, ularning 40 foizi oilaviy biznes subyektlariga to‘g‘ri keldi. Eng ko‘p faoliyat yuritilgan sohalar — qandolat mahsulotlari, tikuvchilik, chorvachilik va servis xizmatlari bo‘ldi. 2024-yilda esa yanada sezilarli natijalarga erishildi. Raqamli texnologiyalar orqali ro‘yxatdan o‘tgan yakka tartibdagi tadbirkorlar soni 495 mingga yetdi. Bu esa 2022-yilga nisbatan 16% o‘sishni ko‘rsatdi. Oilaviy biznes subyektlari esa 285 mingga yaqinlashdi. Ushbu yilda iqtisodiyotning 25 foizidan ortiq ulushi yakka tartibdagi va oilaviy bizneslar hissasiga to‘g‘ri kelgani qayd etildi. Respublikadagi ish bilan band aholining taxminan 23 foizi ushbu shakllarda faoliyat yuritayotganligi kuzatildi. Davlat tomonidan berilgan grant va subsidiyalar soni 37 mingdan oshdi, imtiyozli kreditlar hajmi esa 10 trillion so‘mga yaqinlashdi. Bu mablag‘larning 48 foizi aynan ayollar boshchiligidagi oilaviy bizneslarga ajratildi. 2025-yilning birinchi yarmi yakunlariga ko‘ra, tendensiya ijobiy davom etmoqda. Yanvar-iyun oylarida 34 ming yangi yakka tartibdagi tadbirkorlik subyekti ro‘yxatdan o‘tdi, oilaviy tadbirkorlik bilan shug‘ullanuvchi 21 mingdan ortiq yangi subyekt tashkil etildi. Eng katta o‘sish Farg‘ona, Andijon, Samarqand va Qashqadaryo viloyatlarida qayd etildi. Oilaviy biznes 23moslashuvchanligi, tejamkorligi, innovatsiyaga ochiqligi va zamon talablariga tez javob bera olishi bilan ajralib turadi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari aholining katta qismini ish bilan ta’minlab, iste’mol bozorining to‘ldirilishida va mamlakat yalpi ichki mahsulotining o‘sishida muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekistonda bu sohalar bo‘yicha huquqiy asoslar, davlat dasturlari, moliyaviy qo‘llab-quvvatlash va soliq imtiyozlari tizimi kengaytirilgan. Kichik biznes tushunchasi “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik to‘g‘risida”gi Qonunda aniq belgilangan bo‘lib, unga ishlab chiqarish quvvati, ishchi-xodimlar soni, yillik aylanma mablag‘i va moliyaviy ko‘rsatkichlar asosida aniqlik kiritiladi. Masalan, sanoat tarmog‘ida faoliyat yuritayotgan kichik korxonalar uchun ishchilarning umumiy soni 100 kishigacha, savdo va xizmat ko‘rsatish sohasida esa 25 kishigacha bo‘lishi mumkin. Bu esa ularning operativ boshqaruv, resurslar bilan ishlash va mijozlar bilan yaqin aloqa o‘rnatish imkoniyatini oshiradi. Xususiy korxonalar esa yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan, fuqarolar yoki ularning uyushmalari tomonidan tashkil etilgan va mulkchilik huquqiga asoslangan korxonalardir. Xususiy korxonalar o‘z faoliyatini erkin belgilaydi, foydani o‘z xohishiga ko‘ra taqsimlaydi va har qanday qonuniy faoliyat turlarini amalga oshirishi mumkin. Ular ishlab chiqarish, transport, qurilish, savdo, axborot texnologiyalari va eksport-import sohalarida faol ishtirok etadi. Kichik biznes va xususiy korxonalarning asosiy shakllariga quyidagilar kiradi: Mas’uliyati cheklangan jamiyatlar (MChJ) – eng keng tarqalgan shakl bo‘lib, bir yoki bir nechta ishtirokchi tomonidan tashkil etiladi. Foyda ulushga qarab taqsimlanadi. Oila korxonalari – asosan bir oilaga mansub shaxslar tomonidan yuritiladigan korxonalar bo‘lib, ular soliq imtiyozlariga ega. 7faoliyati daromad orttirish bilan birga ijtimoiy va makroiqtisodiy funksiyani ham bajaradi. Tadbirkorlikning yana bir muhim jihati — bu tashabbuskorlikdir. Har bir tadbirkor o‘z faoliyatini yo‘lga qo‘yishda bozorga tahlil asosida kiradi, mahsulot yoki xizmat tanlaydi, ishlab chiqarish vositalarini aniqlaydi, ishchi kuchini jalb etadi, moliyaviy risklarni baholaydi va boshqaradi. Demak, tadbirkorlik — bu nafaqat oddiy savdo yoki xizmat ko‘rsatish, balki murakkab boshqaruv, rejalashtirish, moliyalashtirish va nazorat jarayonidir. Tadbirkorlikning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 29O‘zbekistonda tadbirkorlik shakllarining rivojlanish holati barqaror va o‘sish sur’atida ketmoqda. Ularning soni, iqtisodiy samaradorligi va ijtimoiy funksiyasi yildan-yilga ortib bormoqda. Istiqbolda esa bu shakllar zamonaviy texnologiyalar, raqamli yondashuv va global bozor talablari bilan uyg‘un holda yangicha bosqichga ko‘tarilishi kutilmoqda. Tadbirkorlik subyektlari uchun yaratilayotgan qulay muhit esa bu jarayonning kafolati sifatida namoyon bo‘lmoqda. 2022–2025-yillarda O‘zbekistonda tadbirkorlik shakllarining rivojlanish ko‘rsatkichlari Ko‘rsatkichlar 2022-yil 2023-yil 2024-yil 2025-yil Yakka tartibdagi tadbirkorlar soni (ming) 428 460 495 520 Oilaviy biznes subyektlari soni (ming) 230 260 285 310 Kichik biznes subyektlari soni (ming) 540 580 600 630 Xususiy korxonalar soni (ming) 190 220 250 280 Faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik subyektlari jami (ming) 1 050 1 150 1 200 1 300 Tadbirkorlik subyektlarida band bo‘lganlar soni (mln) 3,6 3,9 4,2 4,5 Tadbirkorlik subyektlarining YAIMdagi ulushi (%) 51% 53% 55% 57% Kichik biznes orqali eksport hajmi (mlrd. $) 2,5 3,0 3,4 3,8 Raqamli tadbirkorlik subyektlari (ming) 70 95 130 160 30Yangi ro‘yxatdan o‘tgan YTT va oilaviy subyektlar soni 62 ming 70 ming 77 ming 85 ming Ayollar boshchiligidagi biznes subyektlari ulushi (%) 34% 38% 42% 45% Eksportga yo‘naltirilgan xususiy korxonalar soni (ming) 4,1 5,3 6,2 7,0 Xulosa Men ushbu kurs ishi davomida tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy mazmuni, uning shakllari va O‘zbekiston iqtisodiyotidagi tutgan o‘rni yuzasidan chuqur nazariy va amaliy tahlillar olib bordim. Tadbirkorlik — erkin bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib, jamiyatda yangi ish o‘rinlarini yaratish, iqtisodiy faollikni oshirish va aholi farovonligini ta’minlashda beqiyos ahamiyatga ega. 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi global iqtisodiy muhitda tadbirkorlik faoliyatining roli beqiyos bo‘lib, u mamlakatlar iqtisodiy barqarorligi va ijtimoiy rivojlanishida hal qiluvchi omil sifatida maydonga chiqmoqda. Iqtisodiyotni liberallashtirish, bozor mexanizmlarini takomillashtirish, aholi bandligini ta’minlash hamda ichki bozorni to‘ldirishda tadbirkorlik alohida ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston ham bu borada faol islohotlar olib bormoqda. Mamlakatimizda Prezident tashabbusi bilan tadbirkorlar uchun qulay soliq siyosati, kredit resurslariga oson kirish, elektron davlat xizmatlarining joriy etilishi kabi ijobiy muhit yaratilmoqda. Ayniqsa, tadbirkorlikning shakllarini — yakka tartibdagi faoliyatdan tortib oilaviy biznes va kichik korxonalar faoliyatigacha bo‘lgan ko‘lamda o‘rganish muhimdir 1 . Chunki aynan ushbu shakllar orqali iqtisodiy o‘sishning asosiy drayverlari shakllanmoqda. Shu sababli, tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllarini chuqur tahlil qilish, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini va amaliy jihatlarini o‘rganish nafaqat dolzarb, balki zarur ilmiy-amaliy vazifadir. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Tadbirkorlik va uning faoliyat shakllari nafaqat amaliyotda, balki ilmiy adabiyotlarda ham keng muhokama qilinib kelmoqda. Xususan, O‘zbekistonlik iqtisodchilar — S. Murodov, A. Qodirov, R. Umarov va N. Toshpo‘latovlarning asarlarida tadbirkorlikning huquqiy, ijtimoiy va iqtisodiy asoslari chuqur tahlil etilgan. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14- son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 11"Yangi O‘zbekiston — yangi islohotlar davri" tamoyili doirasida minglab tadbirkorlar uchun soliq va bojxona imtiyozlari, subsidiyalar, garovsiz kreditlar kabi ko‘maklashish mexanizmlari ishlab chiqildi. Bu esa ko‘plab yangi tadbirkorlik shakllarining paydo bo‘lishiga va iqtisodiyotni diversifikatsiya qilishga sabab bo‘ldi. 1.2. Tadbirkorlik faoliyatining huquqiy-me’yoriy asoslari Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish, uni erkin va samarali yo‘lga qo‘yish uchun mustahkam huquqiy-me’yoriy asoslar mavjud bo‘lishi zarur. Har qanday bozor iqtisodiyotli mamlakatda tadbirkorlik subyektlari huquqiy normalar asosida faoliyat yuritadi. O‘zbekiston Respublikasida ham ushbu soha bo‘yicha keng qamrovli qonun hujjatlari qabul qilingan bo‘lib, ular orqali tadbirkorlarning huquqlari, majburiyatlari, imtiyozlari va faoliyat yuritish tartibi aniq belgilab berilgan. Huquqiy-me’yoriy baza nafaqat tadbirkorlarni tartibga soladi, balki ularni himoya qiladi, rag‘batlantiradi va raqobatbardosh muhitni yaratishga xizmat qiladi. Tadbirkorlik faoliyatining asosiy huquqiy-me’yoriy asoslari T/r Normativ-huquqiy hujjat nomi Qabul qilingan sana Asosiy mazmuni va ta’siri 1 O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 1992-yil 8- dekabr Mulk daxlsizligi, erkin iqtisodiy faoliyat yuritish va xususiy mulkni himoya qilish huquqini kafolatlaydi. 2 “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonun 1998-yil 25- dekabr Tadbirkorning huquqlari, mulk himoyasi, asossiz tekshiruvlardan himoya va davlat aralashuvining cheklanishi bilan bog‘liq kafolatlar belgilab berilgan. 3 “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish to‘g‘risida”gi Qonun 2000-yil 31- avgust Kichik biznes subyektlariga soliq imtiyozlari, kredit yengilliklari va ro‘yxatdan o‘tishdagi soddalashtirilgan tartiblar taqdim etiladi. 4 O‘zbekiston Respublikasi Yangilangan Tadbirkorlar uchun 28Biroq, hozirgi holat bilan bir qatorda, mavjud muammolar ham mavjud. Ayrim tadbirkorlik shakllarining faoliyati norasmiy bo‘lishi, raqamli savodxonlikning pastligi, infratuzilmaning yetarlicha rivojlanmaganligi, yirik shaharlar bilan qishloq joylari o‘rtasida axborot va imkoniyatlar tengsizligi, byurokratik to‘siqlar hamon ayrim sohalarda to‘siq bo‘lib qolmoqda. Xususan, YTT va oilaviy tadbirkorlar o‘z mahsulotlarini keng bozorlarga olib chiqish yoki eksport qilishda tashqi ko‘makka muhtoj. Kelajak istiqboli nuqtai nazaridan, O‘zbekistonda tadbirkorlik shakllarining rivoji uchun bir necha asosiy yo‘nalishlar muhim ahamiyat kasb etadi. Ularga quyidagilarni kiritish mumkin: Raqamlashtirishni jadallashtirish — elektron to‘lov tizimlari, onlayn hisob-kitob va CRM platformalarni kichik biznes subyektlari uchun joriy qilish. Kooperatsiya tizimini rivojlantirish — bir necha oilaviy korxonalar yoki YTTlar asosida klasterlar, logistik tarmoqlar va umumiy ishlab chiqarish zanjirlarini yaratish. Eksport salohiyatini oshirish — tadbirkorlarni sertifikatlash, xorijiy til, eksport marketingi bo‘yicha tayyorlash, davlat kafolatlari orqali chet elga chiqishini ta’minlash. Ta’lim va konsalting xizmatlari — har bir tumanda biznes-inkubatorlar, tadbirkorlik markazlari tashkil qilish va o‘qitish tizimini kengaytirish. Imtiyozlarni saqlab qolish — yangi boshlangan loyihalarga soliq va bojxona yengilliklarini uzaytirish. Bundan tashqari, xotin-qizlar, nogironligi bo‘lgan fuqarolar, ishsiz yoshlar va qayta ijtimoiylashtirilayotgan shaxslar uchun alohida tadbirkorlik shakllari — ijtimoiy korxonalar tashkil etilishi istiqbolli yo‘nalishlardan hisoblanadi. Bu esa iqtisodiy faollik bilan bir qatorda ijtimoiy tenglik va barqarorlikka ham xizmat qiladi. 4Shu bilan birga, dunyo miqyosida P. Drucker, J. Schumpeter va D. McClelland kabi olimlar innovatsion tadbirkorlik, individual tashabbus, va riskni boshqarish nazariyalariga asos solgan. O‘zbekiston Prezidentining farmonlari, hukumat qarorlari, Davlat statistika qo‘mitasining yillik hisobotlari va iqtisodiy sharhlarida esa tadbirkorlik shakllari, ularning soni, faoliyat yo‘nalishlari va rivojlanish sur’atlari batafsil bayon etilgan. Shuningdek, ilmiy maqolalar, bitiruv malakaviy ishlari va iqtisodiy tahliliy nashrlar bu borada boy ilmiy asosni tashkil etadi. Ushbu kurs ishida aynan shu mavjud nazariy va amaliy adabiyotlar asosida tahlil o‘tkaziladi va yangi xulosalar chiqariladi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllarini o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham alohida ahamiyatga ega. Nazariy jihatdan, bu mavzu orqali bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlikning o‘rni, uning ijtimoiy-iqtisodiy funksiyalari, huquqiy asoslari va mulkchilik shakllari haqida chuqur ilmiy bilimga ega bo‘lish mumkin. Ayniqsa, yakka tartibdagi tadbirkorlik, oilaviy biznes, kichik biznes va xususiy korxonalarning o‘zaro farqlari va umumiy xususiyatlarini tahlil qilish iqtisodiy nazariyalarni to‘g‘ri tushunishda muhim asos bo‘lib xizmat qiladi. Amaliy nuqtai nazardan esa, mazkur kurs ishi tadbirkorlar, iqtisodchilar va soha mutaxassislari uchun foydali qo‘llanma bo‘lishi mumkin. Unda keltirilgan taklif va tahlillar real iqtisodiy jarayonlarga asoslangan bo‘lib, O‘zbekistonda tadbirkorlik shakllarini takomillashtirishda amaliy vosita sifatida qo‘llanilishi mumkin. Shu bilan birga, ushbu ish bo‘lajak iqtisodchi-mutaxassislar uchun mustahkam nazariy poydevor yaratib, ularni tadbirkorlik faoliyati bilan bog‘liq masalalarni tizimli tahlil qilishga yo‘naltiradi. Umuman olganda, kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati hozirgi zamon iqtisodiyotini to‘g‘ri anglash va uni rivojlantirish strategiyalarini ishlab chiqishda katta salohiyatga ega. 24Kooperatsiyalar – jamoaviy asosda tashkil topgan kichik ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish birliklari. Fermer xo‘jaliklari – qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanuvchi xususiy tuzilmalardir. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda kichik biznes subyektlariga nisbatan davlat tomonidan alohida e’tibor qaratildi. Jumladan, “Yoshlar – kelajagimiz”, “Ayollar daftari”, “Har bir oila – tadbirkor” kabi dasturlar doirasida minglab fuqarolarga biznes boshlash uchun imtiyozli kreditlar, subsidiyalar, o‘quv kurslari va yer maydonlari ajratildi. Bu esa kichik biznes uchun imkoniyatlar eshigini ochib berdi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2023-yil yakunlariga qadar O‘zbekistonda faoliyat ko‘rsatayotgan kichik biznes subyektlari soni 600 mingdan oshgan. Ularda ishlayotganlar soni 4 milliondan ziyodni tashkil etadi. Yalpi ichki mahsulotdagi ulushi esa 55 foizga yaqinlashgan. Bu ko‘rsatkich 2017-yildagi 43 foizga nisbatan sezilarli o‘sishni ifodalaydi. Ayniqsa, sanoat va xizmat ko‘rsatish sohalarida xususiy korxonalarning faolligi yuqori bo‘lib, ishlab chiqarish hajmlari, eksport salohiyati va soliq tushumlaridagi hissasi ortmoqda. Xususiy korxonalar uchun qulay shart-sharoitlar yaratilgan. 2022–2025- yillar davomida kichik biznes va xususiy korxonalar uchun quyidagi imkoniyatlar berildi: Yillik aylanma mablag‘i 1 milliard so‘mgacha bo‘lgan subyektlar uchun soddalashtirilgan soliqqa tortish tizimi; “Yagona darcha” tamoyili orqali onlayn ro‘yxatdan o‘tish va litsenziya olish imkoniyati; Tadbirkorlikni sug‘urtalash tizimining bosqichma-bosqich joriy qilinishi; Kafolatli kreditlar ajratish mexanizmi (Markaziy bank va tijorat banklari orqali); 27“Har bir oila – tadbirkor”, “Yoshlar – kelajagimiz”, “Ayollar daftari” kabi ijtimoiy-iqtisodiy dasturlar orqali oilaviy va kichik biznes faoliyatini rag‘batlantirish natijasida minglab yangi ish o‘rinlari yaratilmoqda. Bu esa tadbirkorlikning ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashdagi rolini oshiradi. Tadbirkorlik shakllarining rivojlanishida mintaqaviy tafovutlar ham mavjud. Masalan, Farg‘ona vodiysi viloyatlari, Samarqand, Toshkent shahri va Qashqadaryo tadbirkorlik subyektlari soni bo‘yicha yetakchi o‘rinlarda turadi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Navoiy va Sirdaryo viloyatlarida esa innovatsion yo‘nalishdagi kichik korxonalar soni ko‘paymoqda. Ushbu tendensiyalar hududiy ehtiyojlar, resurs salohiyati va infratuzilma rivoji bilan bevosita bog‘liq. Tadbirkorlik shakllarining rivojlanish holati ularning iqtisodiy ko‘rsatkichlarida ham namoyon bo‘lmoqda. 2023-yilda kichik biznes subyektlari tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmi 400 trillion so‘mdan oshgan. Eksport qilinayotgan mahsulotlar hajmida ham kichik biznesning ulushi 32 foizni tashkil etdi. Oilaviy biznes subyektlari esa qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik va xizmat ko‘rsatish sohalarida faoliyat yuritmoqda. Ayniqsa, ayollar va yoshlar yetakchiligidagi oilaviy korxonalar soni 2022-yildan 2024-yilgacha bo‘lgan davrda 1,5 barobarga ortdi. Tadbirkorlik shakllarining rivojlanishini ta’minlayotgan asosiy omillarga quyidagilarni kiritish mumkin: Soddalashtirilgan ro‘yxatga olish tartibi va “Yagona darcha” tizimining keng joriy etilishi; Banklar tomonidan kafilliksiz imtiyozli kreditlar ajratilishi; Soliq kodeksining yangilanishi va soddalashtirilgan soliqqa tortish rejimlarining amal qilishi; Savdo va xizmat ko‘rsatishdagi litsenziya jarayonlarining elektronlashtirilishi; Davlat-xususiy sheriklik (DXSh) mexanizmlarining kengayib borishi. 12Soliq kodeksi 2020-yil soddalashtirilgan va umumiy soliq tizimlari belgilangan, ayrim tarmoqlarga soliq yengilliklari qo‘llaniladi. 5 Prezident farmonlari va Vazirlar Mahkamasi qarorlari (masalan, “Yoshlar — kelajagimiz”, “Har bir oila — tadbirkor” dasturlari) 2017–2023- yillar oralig‘i Ayollar, yoshlar va ishsizlar uchun tadbirkorlikni boshlashda subsidiya, kredit va o‘qitish imkoniyatlari taqdim etilgan. 6 “Investitsiyalar to‘g‘risida”, “Raqobat to‘g‘risida”, “Elektron tijorat to‘g‘risida”gi qonunlar 1997–2020- yillar oralig‘i Xorijiy investorlar va onlayn tadbirkorlar uchun qulay huquqiy muhit yaratadi, raqobat muhitini muhofaza qiladi. 7 “Yagona darcha” tamoyili asosida ro‘yxatga olish tartibi 2011-yildan boshlab Tadbirkorlik subyektlarini onlayn tarzda tezkor ro‘yxatga olishni ta’minlaydi (my.gov.uz orqali). 8 Tadbirkorlar huquqlarini himoya qiluvchi institutlar faoliyati 2017-yildan hozirgacha Biznes-ombudsman, Savdo- sanoat palatasi, Antimonopoliya qo‘mitasi va sudlar orqali tadbirkorlar o‘z huquqlarini qonuniy himoya qilishi mumkin. Tadbirkorlik faoliyatining asosiy huquqiy manbai sifatida, avvalo, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini tilga olish lozim. Konstitutsiyaning 53-moddasida belgilanishicha, O‘zbekistonda mulk daxlsizligi, erkin iqtisodiy faoliyat yuritish, xususiy mulkni himoya qilish kafolatlanadi. Bu norma bevosita tadbirkorlik faoliyatiga huquqiy asos yaratadi. Shu bilan birga, Konstitutsiyaning 36–40-moddalari fuqarolarning mehnat, ta’lim, ijtimoiy ta’minot va erkin bandlik huquqlarini belgilab beradi, bu esa tadbirkorlar uchun ishchi kuchi va bozor ehtiyojlarini shakllantirish imkonini beradi. Tadbirkorlikni to‘g‘ridan-to‘g‘ri tartibga soluvchi eng muhim hujjatlardan biri — bu “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonun (1998-yil 25-dekabrda qabul qilingan). Ushbu qonunga ko‘ra, davlat 15Birinchi navbatda, xususiy mulk eng keng tarqalgan va bozor iqtisodiyotining asosiy tayanchi hisoblanadi. Xususiy mulkka ega bo‘lgan tadbirkor o‘z faoliyatini mustaqil tashkil etadi, foydani o‘zi belgilaydi va qarorlarni tez qabul qiladi. O‘zbekistonda xususiy mulkni muhofaza qilish Konstitutsiya darajasida kafolatlangan. Xususiy mulk asosidagi tadbirkorlik shakllari — yakka tartibdagi tadbirkorlik, oilaviy biznes, kichik korxonalar, mas’uliyati cheklangan jamiyatlar va boshqa yuridik shaxslar orqali faoliyat ko‘rsatadi. Xususiy mulk innovatsion fikr, tashabbuskorlik va foydani erkin boshqarish imkonini yaratadi. Davlat mulki esa davlat korxonalari orqali tadbirkorlik faoliyatida ishtirok etadi. Bunda mulk davlat tasarrufida bo‘lib, menejment va foyda taqsimoti davlat qarorlariga bog‘liq. Biroq ayrim strategik tarmoqlar — energetika, transport, resurs qazib olish sohalarida davlat mulkchilik shakli haligacha muhim ahamiyatga ega. Davlat mulkiga asoslangan tadbirkorlik ko‘pincha ijtimoiy ahamiyatli loyihalarni amalga oshiradi, foydadan ko‘ra barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan bo‘ladi. Jamoa yoki kooperativ mulk esa bir necha shaxslarning umumiy mulki bo‘lib, bu shakl kooperatsiyalar, ishlab chiqarish hamkorliklari va shirkatlar orqali namoyon bo‘ladi. Jamoa mulki ishtirokchilarining birgalikdagi boshqaruvi asosida yuritiladi. Foyda ulush asosida taqsimlanadi. Bunday shakl ayniqsa, qishloq xo‘jaligida, xizmat ko‘rsatish sohasida samarali hisoblanadi. Boshqaruv kollektiv xarakterda bo‘lganligi uchun demokratiya tamoyili kuchli bo‘ladi, lekin mas’uliyat bo‘linadi. Aralash mulkchilik shakli — bu davlat va xususiy kapitalning birlashmasidir. Bunday shakl “Davlat-xususiy sheriklik” (DXSh) asosida faoliyat yuritadi. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda DXSh modeli orqali sog‘liqni saqlash, transport, ta’lim va infratuzilma sohalarida ko‘plab loyihalar amalga oshirildi. Bu shakl har ikki sektor kuchlarini birlashtirib, moliyaviy barqarorlik va boshqaruv samaradorligini oshiradi. 17korxonalari ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda, ish o‘rinlarini saqlab qolishda muhim vazifalarni bajaradi. Bugungi kunda O‘zbekistonda mulkchilik shakllarini diversifikatsiya qilish, ularning teng raqobat sharoitida faoliyat yuritishini ta’minlash bo‘yicha izchil islohotlar olib borilmoqda. Jumladan, davlat aktivlarini xususiylashtirish, ko‘p ukladli iqtisodiyotni qo‘llab-quvvatlash, DXSh loyihalarini kengaytirish — mulkchilik shakllarining raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qilmoqda. Mulkchilik shakli tadbirkorlikning asosiy negizidir. Har bir shaklning o‘ziga xos ustunlik va cheklovlari mavjud bo‘lib, ular tadbirkorning faoliyat yo‘nalishini, moliyaviy natijalarini va rivojlanish istiqbolini belgilab beradi. O‘zbekiston sharoitida bu shakllarning uyg‘un va tartibli amal qilishi bozor iqtisodiyotining sog‘lom rivojlanishini ta’minlaydi. II BOB. Tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllari va O‘zbekistondagi amaliyoti 2.1. Yakka tartibdagi tadbirkorlik va oilaviy biznes 19Biroq, bu shaklning ayrim kamchiliklari ham mavjud. Xususan, moliyaviy risklar to‘liq tadbirkorning zimmasida bo‘ladi, yirik investitsiyalar jalb qilish qiyin, faoliyat ko‘lami cheklangan bo‘ladi. Yakka tartibdagi tadbirkorlik bilan chambarchas bog‘liq ikkinchi shakl bu — oilaviy tadbirkorlik hisoblanadi. Oilaviy biznesda bir oilaning a’zolari yoki qarindoshlari birgalikda korxonani yuritadi, foydani taqsimlaydi va umumiy mulk asosida ishlaydi. Bu shakl ko‘proq ishonchga asoslangan bo‘lib, ichki boshqaruv tizimi sodda va norasmiydir. O‘zbekistonda oilaviy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha davlat tomonidan bir qator dasturlar amalga oshirilmoqda, jumladan, “Har bir oila — tadbirkor” loyihasi shular jumlasidandir. Oilaviy tadbirkorlik quyidagi sohalarda keng rivojlangan: Dehqonchilik va chorvachilik; Tikuvchilik, pishiriq va hunarmandchilik; Mahalliy oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish; Qishloq turizmi va mehmonxona xizmati; Internet orqali xizmatlar (onlayn savdo, kuryerlik, maishiy buyumlar yasash). Oilaviy biznesning ustunlik tomonlari: Ijtimoiy ishonchga asoslangan boshqaruv; Ishbilarmonlik muhitining mahalliy sharoitga mosligi; Ayollar va yoshlarni faol jalb etish imkoniyati; Mahalliy iqtisodiyotga bevosita ta’sir ko‘rsata olishi. Shunga qaramay, oilaviy biznes ham ayrim cheklovlarga ega, jumladan, oilaviy nizolar, moliyaviy va yuridik savodsizlik, strategik rejalashtirishning yo‘qligi, bozor talablari bilan moslashishdagi qiyinchiliklar uning o‘sishini sekinlashtirishi mumkin. 2022-yil yakunlariga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining ma’lumotlariga asosan, mamlakatda ro‘yxatdan o‘tgan yakka 16Xorijiy mulk yoki chet el sarmoyasi ishtirokidagi tadbirkorlik esa investitsiya jalb qilish va xalqaro bozorga chiqishda katta ahamiyatga ega. O‘zbekistonda xorijiy investorlar uchun alohida yuridik maqom va imtiyozlar belgilangan bo‘lib, ularning huquqlari “Xorijiy investitsiyalar to‘g‘risida”gi qonun bilan himoyalangan. Xorijiy kapital bilan tashkil etilgan qo‘shma korxonalar, 100% xorijiy mulkli korxonalar mamlakatimizda sanoat, moliya, savdo, xizmat ko‘rsatish sohalarida faoliyat yuritmoqda. Mulkchilik shakli tadbirkorlik faoliyatiga bir qator jihatlar orqali ta’sir qiladi: Masalan, xususiy mulk asosidagi korxonalar qarorlarni tez qabul qilishi va foydani tez aylanmaga kiritishi mumkin bo‘lsa, davlat mulkidagi korxonalarda bu jarayon murakkabroq bo‘ladi. Shu bilan birga, davlatMulkchilik shakli tadbirkorlik faoliyatiga bir qator jihatlar orqali ta’sir qiladi: Boshqaruv uslubi va erkinligi; Foyda taqsimoti va reinvestitsiya imkoniyati; Soliq yuklamalari va huquqiy maqom. Moliyaviy xavf darajasi; Davlat bilan munosabatlar ; Kredit olish imkoniyatlari ; 32takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60- son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022- yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 6I BOB. Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati va nazariy asoslari 1.1. Tadbirkorlik tushunchasi, maqsadi va vazifalari Tadbirkorlik insoniyat tarixida eng qadimiy faoliyat turlaridan biri bo‘lib, u jamiyat taraqqiyotida doimo muhim o‘rin egallab kelgan. Ayniqsa, bozor iqtisodiyotiga o‘tish bilan bu faoliyat yanada dolzarb tus oldi. Tadbirkorlik bu — foyda olish maqsadida tavakkalchilikka asoslangan mustaqil tashabbusdir. Uning asosida mahsulot ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, ishchi o‘rinlari yaratish va bozor talablariga javob beradigan innovatsiyalarni joriy etish yotadi. Tadbirkorlik faoliyatida shaxsiy tashabbus, moliyaviy va intellektual resurslardan foydalanish, bozor kon’yunkturasini tahlil qilish va foydali iqtisodiy qarorlar qabul qilish muhim ahamiyatga ega. Tadbirkorlik tushunchasi turli iqtisodchilar tomonidan har xil izohlangan. Masalan, J. Schumpeter uni innovatsiya bilan bog‘liq faoliyat deb talqin qiladi. Unga ko‘ra, tadbirkorlar mavjud resurslar asosida yangilik kiritadigan shaxslardir. P. Drucker esa tadbirkorlikni bozor ehtiyojlarini oldindan his etib, ularga javob beruvchi strategik qarorlar qabul qilish qobiliyati sifatida baholaydi. Zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda esa tadbirkorlik — bu erkinlik, mustaqillik va foyda olishga qaratilgan tavakkalchilik bilan bog‘liq iqtisodiy faoliyat deb ta’riflanadi. Tadbirkorlikning asosiy maqsadi — iqtisodiy foyda olish, ya’ni daromad orttirishdan iborat. Biroq, bu foyda nafaqat shaxsiy daromadni ko‘zlash, balki jamiyat uchun foydali mahsulot va xizmatlarni taqdim etish, yangi ish o‘rinlari yaratish, byudjetga soliq to‘lash orqali ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash kabi vazifalarni ham o‘z ichiga oladi. Shu sababli, tadbirkorlik 21orqali yaratilgan ish o‘rinlari soni 120 mingdan oshdi, bu esa bandlik siyosatining samarali yo‘lga qo‘yilganidan dalolat beradi. Yil yakuniga qadar yakka tartibdagi tadbirkorlar soni 520 mingga, oilaviy biznes subyektlari esa 310 mingga yetishi prognoz qilinmoqda. Ushbu statistika nafaqat son jihatdan o‘sishni, balki mazmun jihatidan ham sifatli o‘zgarishlar ro‘y berayotganini ko‘rsatadi. Avvallari yakka tartibdagi tadbirkorlik asosan oddiy xizmatlar, kichik savdo yoki ustachilik faoliyatini qamrab olgan bo‘lsa, hozirgi kunda ular orasida elektron tijorat, qadoqlangan mahsulot ishlab chiqarish, ekologik toza mahsulotlar yetishtirish kabi zamonaviy yo‘nalishlar ham kengaymoqda. Oilaviy bizneslar esa turizm, tajriba asosidagi agro-ishlab chiqarish, ijtimoiy xizmatlar (masalan, bolalar bog‘chalari, reabilitatsiya markazlari) sohalariga ham keng kirib bormoqda.Shuningdek, raqamli texnologiyalarning joriy etilishi ushbu shakllarning rivojiga kuchli turtki berdi. Elektron hisob-kitoblar, QR to‘lov tizimlari, onlayn reklama va marketing platformalaridan foydalanish tadbirkorlar raqobatbardoshligini oshirmoqda. 2024-yilda 100 mingdan ortiq yakka tartibdagi tadbirkor raqamli xizmat ko‘rsatishga o‘tgan bo‘lsa, 2025- yilda bu ko‘rsatkich 140 mingga yetishi kutilmoqda. Aholining bu sohalarga bo‘lgan qiziqishi yildan-yilga oshib bormoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan Taraqqiyot strategiyasi asosida oilaviy va yakka tartibdagi tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri etib belgilangani bejiz emas. Har bir oila o‘z uyida kichik ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, hunarmandchilik yoki agro-ish faoliyati yuritishi uchun zarur sharoitlar yaratilmoqda. Ayniqsa, “Yoshlar – kelajagimiz” jamg‘armasi orqali yoshlarning tadbirkorlik tashabbuslari moliyaviy qo‘llab-quvvatlanayotgani ularning ishtirokini kengaytirmoqda. 2022–2025-yillarda yakka tartibdagi tadbirkorlik va oilaviy biznes ko‘rsatkichlari 2Mavzu: Tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllari MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………. ….. I BOB. Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati va nazariy asoslari 1.1. Tadbirkorlik tushunchasi, maqsadi va vazifalari ………………………….. 1.2. Tadbirkorlik faoliyatining huquqiy-me’yoriy asoslari …………………….. 1.3. Tadbirkorlikda mulkchilik shakllari va ularning ta’siri ……………………. II BOB. Tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllari va O‘zbekistondagi amaliyoti 2.1. Yakka tartibdagi tadbirkorlik va oilaviy biznes ………………………….... 2.2. Kichik biznes va xususiy korxonalar: shakllari va imkoniyatlari …………. 2.3. O‘zbekistonda tadbirkorlik shakllarining rivojlanish holati va istiqbollari .. Xulosa …………………………………………………………….…………… Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ………………………………………….. 5Kurs ishi mavzusining obyekti — O‘zbekistonda tadbirkorlik faoliyatining shakllari va ularning amalda qo‘llanilishiga doir iqtisodiy munosabatlardir. Kurs ishi mavzusining predmeti — tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllari (yakka tartibdagi tadbirkorlik, oilaviy biznes, kichik biznes va xususiy korxonalar) va ularning iqtisodiyotdagi o‘rni hamda rivojlanish omillarini o‘rganishdir. Kurs ishi mavzusining maqsadi — tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllarini nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish, ularning iqtisodiyotdagi rolini tahlil qilish hamda O‘zbekistonda ushbu shakllarning rivojlanish holati va istiqbollarini aniqlashdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Tadbirkorlik tushunchasini, maqsadini va vazifalarini yoritish;  Tadbirkorlik faoliyatining huquqiy-me’yoriy asoslarini tahlil qilish;  Tadbirkorlikda mulkchilik shakllarining iqtisodiy ta’sirini ko‘rsatish;  Tadbirkorlikning asosiy shakllari — yakka tartibdagi tadbirkorlik, oilaviy biznes, kichik biznes va xususiy korxonalarni o‘rganish;  O‘zbekistondagi tadbirkorlik amaliyotini statistik va tahliliy jihatdan baholash;  Tadbirkorlik shakllarining rivojlanish istiqbollari bo‘yicha xulosalar va takliflar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 26tortib to yirik xususiy korxonalar, xorijiy sarmoya asosidagi sherikliklar va oilaviy biznesgacha bo‘lgan keng ko‘lamli shakllar shakllandi. Bugungi kunda O‘zbekistonda tadbirkorlik subyektlarining har bir shakli iqtisodiyotning turli bo‘g‘inlarida faol ishtirok etmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2024-yil yakuniga qadar faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik subyektlari soni 1 million 200 mingdan oshgan, shundan: Yakka tartibdagi tadbirkorlar — 495 mingdan ortiq; Kichik biznes subyektlari — 600 ming atrofida Oilaviy tadbirkorlik subyektlari — 285 mingga yaqin; Xususiy korxonalar — 250 mingdan oshgan; Chegaralangan xorijiy ishtirokdagi korxonalar — 11 mingdan ortiqni tashkil etmoqda. Bu ko‘rsatkichlar so‘nggi 5 yil ichida tadbirkorlik shakllarining nafaqat son, balki sifat jihatdan ham rivojlanayotganidan dalolat beradi. Ayniqsa, 25Eksportga yo‘naltirilgan mahsulot ishlab chiqaruvchilar uchun bojxona va soliq imtiyozlari. Kichik biznesning imkoniyatlari quyidagilarda yaqqol ko‘zga tashlanadi: Moslashuvchan boshqaruv va past xavf darajasi; Innovatsiyaga ochiqlik va yangi texnologiyalarni tez joriy qilish; Bozorga tez kirish va mijozlar bilan bevosita aloqa; Hududiy resurslardan samarali foydalanish. Bundan tashqari, xususiy korxonalar eksport salohiyatini oshirishda ham muhim omil bo‘lib xizmat qilmoqda. Masalan, 2023-yilda kichik biznes subyektlari tomonidan eksport qilingan mahsulotlar hajmi 3 milliard AQSh dollaridan oshdi. Bu, ayniqsa, yengil sanoat, meva-sabzavot mahsulotlari, qadoqlangan oziq-ovqat va qurilish materiallariga to‘g‘ri keldi. Davlat tomonidan bu subyektlarga transport xarajatlarini qoplash, sertifikatlash va logistika markazlaridan foydalanish bo‘yicha yengilliklar yaratildi. kichik biznes va xususiy korxonalar O‘zbekiston iqtisodiyotining tayanch qismini tashkil etadi. Ular aholining bandligini ta’minlash, mahalliy ishlab chiqarishni kengaytirish, raqobat muhitini kuchaytirish va iqtisodiy o‘sishni barqarorlashtirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Kelgusida ularning salohiyatini to‘liq ishga solish uchun raqamlashtirish, kooperatsiya, ilm-fanga asoslangan ishlab chiqarishni kengaytirish zarur. Shu yo‘l bilan ushbu shakllar mamlakat iqtisodiy barqarorligining muhim ustuniga aylanadi. 2.3. O‘zbekistonda tadbirkorlik shakllarining rivojlanish holati va istiqbollari O‘zbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish jarayoni tadbirkorlikni iqtisodiy taraqqiyotning markaziy elementi sifatida belgilab berdi. Mustaqillikning ilk yillaridan boshlab tadbirkorlikka nisbatan davlat yondashuvi tubdan o‘zgardi. Yakka tartibdagi faoliyatdan 13organlari tadbirkorlik subyektlari faoliyatiga asossiz aralashmasligi, tekshiruvlar cheklangan muddatlarda o‘tkazilishi, xususiy mulkni tortib olish mumkin emasligi qat’iy belgilangan. Qonun tadbirkorning huquqiy maqomini aniqlashtirib, ularning mulkini himoya qilish, ma’muriy to‘siqlarga yo‘l qo‘ymaslik hamda adolatli raqobat muhitini yaratishni ta’minlaydi.Shuningdek, “O‘zbekiston Respublikasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish to‘g‘risida”gi Qonun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu hujjatda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlariga yengilliklar berish, kredit ajratish, ro‘yxatga olishda soddalashtirilgan tartiblar, soliq imtiyozlari, davlat yordam mexanizmlari ko‘zda tutilgan. Bu esa kichik va o‘rta biznesni boshlamoqchi bo‘lgan fuqarolar uchun qulaylik yaratadi. Tadbirkorlik subyektlari faoliyatini ro‘yxatga olish tartibi ham huquqiy jihatdan qat’iy belgilangan. Ayni paytda O‘zbekistonda tadbirkorlik faoliyatini yuritish uchun “Yagona darcha” tamoyili asosida onlayn ro‘yxatdan o‘tish imkoni mavjud bo‘lib, bu tartib Adliya vazirligi hamda Yagona Interaktiv Davlat Xizmatlari Portali (my.gov.uz) orqali amalga oshiriladi. Bu esa ortiqcha byurokratik to‘siqlarning oldini olishga xizmat qiladi. Tadbirkorlik faoliyatida soliqqa tortish mexanizmi ham muhim huquqiy- me’yoriy jihatlardan biridir. Soliq kodeksida tadbirkorlik subyektlari uchun umumiy va soddalashtirilgan soliqqa tortish tizimlari belgilangan. Mikrofirmalar, kichik korxonalar va yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun yengil soliq stavkalari qo‘llaniladi. Shuningdek, ayrim faoliyat turlari uchun soliqdan ozod qilish, imtiyozli davrlar, eksport-import operatsiyalarida bojxona preferensiyalari joriy etilgan. Bundan tashqari, Prezident farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, iqtisodiy islohotlarga oid strategik dasturlar, masalan, “Yoshlar — kelajagimiz”, “Har bir oila — tadbirkor” kabi dasturlar 10Har bir faol tadbirkor ishbilarmonlikni rivojlantirgan sari yangi ish o‘rinlariga ehtiyoj tug‘iladi. Ishlab chiqarish kengaysa, xizmat ko‘rsatish hajmi oshsa — demak yangi ishchi kuchi talab etiladi. Bu esa aholining bandligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Tadbirkorlik orqali o‘z-o‘zini band qilgan shaxslar soni ortadi, bu esa ijtimoiy barqarorlik va daromad tengligiga hissa qo‘shadi. 6. Soliq to‘lash orqali davlat byudjetiga hissa qo‘shish Har bir tadbirkor qonunchilik asosida belgilangan soliqlarni to‘laydi. Ushbu soliq tushumlari orqali davlat byudjeti shakllanadi va ijtimoiy sohalarga — ta’lim, sog‘liqni saqlash, infratuzilma rivojiga sarflanadi. Demak, tadbirkorlik nafaqat shaxsiy foyda, balki davlat manfaatlari uchun ham xizmat qiladi. Soliq intizomi yuqori bo‘lgan jamiyatda iqtisodiy o‘sish sur’atlari yuqori bo‘ladi. 7. Hududiy va mintaqaviy iqtisodiy rivojlanishga turtki berish Tadbirkorlik faoliyati nafaqat markaziy shaharlarda, balki chekka hududlarda ham iqtisodiy faollikni oshirishga xizmat qiladi. Masalan, bir viloyatda yangi ishlab chiqarish sexi ochilsa, bu nafaqat ish o‘rinlari yaratadi, balki mahalliy mahsulot ishlab chiqarish, eksport imkoniyatlari, ijtimoiy infratuzilmaning yaxshilanishiga olib keladi. Shu jihatdan, tadbirkorlik — mintaqaviy iqtisodiyotni faollashtiruvchi kuchdir. Tadbirkorlik faoliyatining samarali yuritilishi mamlakat iqtisodiyotining umumiy barqarorligi va aholi turmush darajasining oshishiga bevosita ta’sir qiladi. Masalan, kichik biznes va oilaviy tadbirkorlik orqali ko‘plab oilalar o‘z daromad manbaiga ega bo‘lmoqda. Shu bilan birga, tadbirkorlar jamiyatda innovatsiyalarni yoyishda, yangi texnologiyalarni joriy etishda, ekologik barqarorlikni ta’minlashda ham faol ishtirok etmoqda. Zamonaviy O‘zbekiston sharoitida tadbirkorlik faoliyatining ahamiyati yildan-yilga ortib bormoqda. Yangi qonunlar, davlat dasturlari va islohotlar aynan tadbirkorlik subyektlarini qo‘llab-quvvatlashga qaratilmoqda. Masalan, 3316) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 9xizmatni aniqlashi va aynan shu ehtiyojni qondirishga qaratilgan ish yuritishi kerak. Bu uchun marketing tadqiqotlari, raqobatchilar tahlili, mijozlar fikri va zamonaviy trendlar o‘rganiladi. Natijada bozorni to‘ldiruvchi, iste’molchiga foydali, samarali mahsulot yoki xizmat ishlab chiqiladi . 2. Ishlab chiqarish jarayonini yo‘lga qo‘yish va samaradorlikka erishish Tadbirkor mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqarishda resurslardan oqilona foydalanishi, ishlab chiqarish liniyasini samarali tashkil qilishi kerak. Bu jarayon xomashyo tanlash, mehnat resurslarini boshqarish, texnologiyani to‘g‘ri joriy etish va mahsulot sifatini nazorat qilish kabi bosqichlarni o‘z ichiga oladi. Samaradorlik — har bir xarajatdan maksimal foyda olish orqali erishiladi. Bu esa korxonaga tejamkorlik va raqobatbardoshlik olib keladi. 3. Raqobatbardoshlikni ta’minlash uchun innovatsion yondashuvlarni joriy qilish Bugungi kunda har bir tadbirkor raqobat sharoitida yashaydi. Shu sababli, innovatsiyalarni — yangi mahsulot dizayni, xizmat ko‘rsatish sifati, texnologik yangiliklar, raqamli platformalar kabi yechimlarni joriy qilish zarur. Bu usullar orqali xaridor e’tiborini tortish, mahsulot narxini optimallashtirish va bozor ulushini kengaytirish imkoniyati yaratiladi. Innovatsiya — bu ustunlik va uzluksiz rivojlanish kalitidir. 4. Foyda olish va uni kapital sifatida aylantirib iqtisodiy o‘sishni ta’minlash Tadbirkorning asosiy maqsadi — foyda olishdir. Biroq bu foyda o‘z- o‘zidan emas, balki yaxshi rejalashtirilgan, samarali yuritilgan ishlab chiqarish va xizmat orqali shakllanadi. Olingan foyda esa yana biznesga yo‘naltiriladi: ishlab chiqarish hajmini oshirish, texnologiyani yangilash, yangi bozorlar topish, ko‘proq mijozlarga yetib borish. Bu jarayon iqtisodiy o‘sishni tezlashtiradi va tadbirkorlikning barqarorligini ta’minlaydi. 5. Yangi ish o‘rinlari yaratish va aholining bandligini oshirish 14ham huquqiy-me’yoriy bazaning muhim tarkibiy qismlarini tashkil qiladi. Ushbu hujjatlar orqali yoshlar, ayollar, ishsizlar uchun tadbirkorlikni boshlash, subsidiyalar, imtiyozli kreditlar olish imkoniyatlari kengaytirilgan. Shuningdek, xalqaro tajriba asosida ishlab chiqilgan qonunchilik ham O‘zbekistonda tatbiq etilmoqda. Masalan, Investitsiyalar to‘g‘risida, Raqobat to‘g‘risida, Elektron tijorat to‘g‘risidagi qonunlar orqali xorijiy sarmoyadorlar va raqamli tadbirkorlik subyektlari faoliyati huquqiy jihatdan tartibga solinmoqda. Huquqiy asoslarning yana bir muhim jihati — bu tadbirkorlarning huquqiy himoyasidir. O‘zbekistonda bu borada Biznes-ombudsman instituti, Sudlar, Savdo-sanoat palatasi, Antimonopoliya qo‘mitasi, Adliya organlari faoliyat yuritmoqda. Tadbirkorlik subyektlari huquqlari buzilganda, ular ushbu tashkilotlarga murojaat qilib, qonuniy himoya olishlari mumkin. 1.3. Tadbirkorlikda mulkchilik shakllari va ularning ta’siri Tadbirkorlik faoliyatining shakllanishi va rivojlanishida mulkchilik shakllarining o‘rni beqiyosdir. Tadbirkorlik — bu mulkka asoslangan iqtisodiy faoliyatdir. Mulk bu yerda nafaqat moddiy resurslar, balki intellektual va moliyaviy vositalarni ham o‘z ichiga oladi. Tadbirkorlik subyektining qanday mulkka ega ekani, u faoliyat yuritadigan mulk shakliga qarab, uning huquqiy maqomi, boshqaruv usuli, foyda taqsimoti va rivojlanish istiqbollari belgilanadi. Shu sababli, O‘zbekiston iqtisodiy rivojlanish siyosatida mulkchilik shakllarining ko‘llab-quvvatlanishi muhim ustuvorliklardan biri hisoblanadi. Tadbirkorlikda mavjud asosiy mulkchilik shakllariga quyidagilar kiradi: davlat mulki, xususiy mulk, jamoa (kooperativ) mulki, aralash mulk va xorijiy (yoki chet el investitsiyalari ishtirokidagi) mulk. Har bir mulk shakli o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, tadbirkorning faoliyat yuritish imkoniyatlari, xavf darajasi va foyda olish mexanizmlariga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. 22Ko‘rsatkichlar 2022-yil 2023-yil 2024-yil 2025-yil (prognoz) Yakka tartibdagi tadbirkorlar soni (ming) 428 460 495 520 Oilaviy biznes subyektlari soni (ming) 230 260 285 310 Subyektlar o‘sish sur’ati (%) — +7% +8% +9% Imtiyozli kreditlar hajmi (trln so‘m) 6,4 8,7 9,8 11,5 Kredit olgan tadbirkorlar soni (ming) 100 135 162 180 Yaratilgan yangi ish o‘rinlari (ming) 85 100 112 125 Ayollar ishtiroki (%) 38% 41% 44% 47% Raqamli YTT subyektlari soni (ming) 50 75 100 140 Eng faol viloyatlar Andijon, Farg‘ona Samarqand, Namangan Qashqadaryo, Jizzax Buxoro, Surxondaryo 2022–2025-yillar davomida yakka tartibdagi tadbirkorlik va oilaviy biznes O‘zbekistonda iqtisodiy faollikni oshirishda, mahalliy darajada barqaror rivojlanishni ta’minlashda, yangi ish o‘rinlari yaratishda va oilaviy farovonlikni mustahkamlashda asosiy omillardan biriga aylandi. Bu yo‘nalishdagi statistik o‘sishlar mamlakatda bozor iqtisodiyoti tamoyillarining chuqurlashib borayotganini, aholi ishtirokini va iqtisodiy imkoniyatlarning demokratlashuvini yaqqol tasdiqlaydi. Kelgusida bu shakllarning qo‘llab- quvvatlanishi va kengaytirilishi O‘zbekistonning iqtisodiy mustahkamligi va ijtimoiy barqarorligi uchun poydevor bo‘lib xizmat qilishi shubhasizdir. 2.2. Kichik biznes va xususiy korxonalar: shakllari va imkoniyatlari Bozor iqtisodiyoti sharoitida kichik biznes va xususiy korxonalar iqtisodiy o‘sishning ustun drayverlaridan biri hisoblanadi. Ular o‘zining 182.1. Yakka tartibdagi tadbirkorlik va oilaviy biznes Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlikning eng qulay, keng tarqalgan va tez o‘zlashtiriladigan shakllaridan biri bu — yakka tartibdagi tadbirkorlik hamda oilaviy biznes hisoblanadi. Ushbu shakllar asosan kichik hajmdagi resurslarga ega bo‘lgan shaxslar tomonidan amalga oshiriladi va ko‘plab ijtimoiy-iqtisodiy masalalarni hal etishga xizmat qiladi. Ular yangi ish o‘rinlarini yaratish, aholining bandligini oshirish, hududiy iqtisodiyotni rivojlantirish va oilaviy daromadni barqarorlashtirish kabi ijobiy ta’sirga ega. Yakka tartibdagi tadbirkorlik (YTT) — bu jismoniy shaxsning yuridik shaxs tashkil etmagan holda, o‘z nomidan tijorat faoliyatini amalga oshirishi hisoblanadi. Ushbu shaklda tadbirkor mustaqil ravishda mahsulot ishlab chiqaradi, xizmat ko‘rsatadi, foyda oladi va barcha moliyaviy, huquqiy javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi. Yakka tartibdagi tadbirkorlikni ro‘yxatga olish tartibi soddalashtirilgan bo‘lib, hozirda bu jarayon onlayn tarzda (my.gov.uz portali orqali) 30 daqiqagacha bo‘lgan vaqt ichida amalga oshiriladi. Bu esa uni ommaviylashtirishga xizmat qilmoqda. Yakka tartibdagi tadbirkorlik ko‘pincha kichik savdo, xizmat ko‘rsatish, hunarmandchilik, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish va qayta ishlash yo‘nalishlarida yuritiladi. Ushbu shaklda ishlovchilar soni ko‘p bo‘lmaydi, odatda tadbirkorning o‘zi va yaqin qarindoshlari faoliyat olib boradi. YTT soliqqa tortish tizimi soddalashtirilgan bo‘lib, minimal stavkalar asosida to‘lov amalga oshiriladi. Bu esa aholining keng qatlamlarini tadbirkorlik faoliyatiga jalb qilish imkonini beradi. Yakka tartibdagi tadbirkorlikning ijobiy jihatlariga quyidagilarni kiritish mumkin: Qisqa muddatda ro‘yxatga olish va ish boshlash imkoniyati; Past boshlang‘ich xarajatlar; Soddalashtirilgan hisobot va soliqqa tortish tizimi; Qarorlarni tez va mustaqil qabul qilish. 81. Bozor ehtiyojini o‘rganish va uni qondiruvchi mahsulot yoki xizmat ishlab chiqish Tadbirkorlikning asosiy boshlang‘ich nuqtasi bu — bozor ehtiyojlarini o‘rganishdir. Har bir tadbirkor bozorda talab yuqori bo‘lgan mahsulot yokiBozor ehtiyojini o‘rganish va uni qondiruvchi mahsulot yoki xizmahlab chiqish Ishlab chiqarish jarayonini yo‘lga qo‘yish va samaradorlikka erishish Raqobatbardoshlikni ta’minlash uchun innovatsion yondashuvlarni joriy qilish; Ya ngi ish o‘rinlari yaratish va aholining bandligini oshirish; Soliq to‘lash orqali davlat byudjetiga hissa qo‘shish Foyda olish va uni kapital sifatida aylantirib iqtisodiy o‘sishni ta’minlash Hududiy va mintaqaviy iqtisodiy rivojlanishga turtki berish. 31Kurs ishining birinchi bobida men tadbirkorlik faoliyatining mohiyatini, huquqiy asoslarini va turli mulk shakllari bilan bog‘liq jihatlarni yoritdim. Tadbirkorlik faqat daromad orttirish emas, balki iqtisodiy va ijtimoiy mas'uliyatni ham o‘z zimmasiga oladigan faoliyat ekanini tushunib yetdim. Ikkinchi bobda esa men tadbirkorlikning asosiy shakllari – yakka tartibdagi tadbirkorlik, oilaviy biznes, kichik va xususiy korxonalar faoliyatini o‘rganib chiqdim. Ayniqsa, O‘zbekistonda ushbu shakllarning rivojlanishi, davlat tomonidan yaratilayotgan imkoniyatlar, soliq yengilliklari va kredit siyosatining ahamiyati haqida ma’lumotlarga e’tibor qaratdim. Tahlillar asosida aytish mumkinki, tadbirkorlikning har bir shakli iqtisodiyotda o‘ziga xos o‘rin egallaydi va ularni rivojlantirish uchun kompleks yondashuv zarur. Xulosa qilib aytmoqchimanki, men ushbu kurs ishi orqali nafaqat nazariy bilimlarga ega bo‘ldim, balki real iqtisodiy jarayonlarni anglash, tadbirkorlik sohasida fikrlash qobiliyatimni mustahkamlash imkoniyatiga ega bo‘ldim. Kelgusida ushbu bilim va tahlillar menga amaliy faoliyatimda, ayniqsa, biznes yuritishda mustahkam poydevor bo‘lib xizmat qiladi, deb ishonaman. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini

Tadbirkorlik faoliyatining asosiy shakllari

Купить