• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 748.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 22 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Tadbirkorlik kapitali, uning harakat bosqichlari va aylanishi kurs ishi

3314) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 4masalalardandir 1 . Shuning uchun, bu kurs ishida ushbu masalalarga ilmiy yondashuv asosida javob izlash nihoyatda ahamiyatli sanaladi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Tadbirkorlik kapitalining nazariy asoslari iqtisodiy tafakkur tarixida juda erta paydo bo‘lgan. Klassik iqtisodchilar — A. Smit va D. Rikardo kapitalni iqtisodiy o‘sish va ishlab chiqarish jarayonining ajralmas bo‘lagi sifatida ko‘rishgan. Karl Marks esa kapital aylanishining bosqichlarini ilmiy asoslab bergan va uni sotsial-iqtisodiy kategoriyaga aylantirgan. Keynesiy paradigmaning asoschisi J. Keyns esa kapital oqimi va investitsion faoliyat o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlashda muhim nazariy yondashuvlar ishlab chiqqan. Zamonaviy zaminda ko‘plab xorijiy va milliy iqtisodchi olimlar kapital harakati, aylanish tezligi va ularning foyda bilan bog‘liqligi masalasini o‘rganmoqda. O‘zbekistonlik olimlardan M. Qodirov, Sh. Alimov, N. Nishonov, M. Abdurahmonov kabi olimlarning ilmiy ishlarida kapitalning manbalari, shakllanish mexanizmlari va samaradorlik ko‘rsatkichlari tahlil qilingan. Ularning ishlarida ayniqsa, kapital va mehnat resurslari o‘rtasidagi nisbat, ishlab chiqarish samaradorligiga ta’siri, kapitaldan foydalanish mexanizmlarining turlari yoritilgan. Shunga qaramay, so‘nggi yillarda O‘zbekistonda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar, kapital bozorini liberallashtirish, bank-moliya tizimini takomillashtirish fonida mazkur mavzuning zamonaviy xususiyatlari, ayniqsa tadbirkorlik kapitalining harakat bosqichlari va ulardagi muammolar yetarlicha yoritilmagan. Shu boisdan, bu mavzuga yangicha yondashuv zarurati paydo bo‘lmoqda. O‘zbekistonda zamonaviy tadbirkorlik shakllari, raqamli iqtisodiyot, moliyaviy texnologiyalar jadal rivojlanayotgan bir paytda kapital harakati va aylanishini tahlil qilish o‘ziga xos ilmiy yangilik ham keltiradi. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023- yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 17Aynan shuning uchun kapital aylanishi tadbirkorlikning “iqtisodiy qon aylanishi” deb ataladi. Kapital aylanishining bosqichlari orasida vaqt va tezlik jihatidan farq bo‘ladi. Pul bosqichi odatda qisqa davom etadi – mahsulot uchun mablag‘ to‘lanadi va resurslar xarid qilinadi. Ishlab chiqarish bosqichi nisbatan uzoqroq – bu jarayonda mahsulot yaratiladi, sifati nazorat qilinadi. Tovar-pul bosqichi esa bozordagi talab va narx kon’yunkturasiga bog‘liq ravishda tez yoki sekin bo‘lishi mumkin. Shu sababli, kapital aylanishini tezlashtirish iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. Shu bilan birga, kapital aylanishini ikki shaklda ko‘rib chiqish mumkin: Oddiy aylanish – kapital oddiy sikl bo‘yicha harakat qiladi va boshlang‘ich qiymatini saqlaydi. Kengaytirilgan aylanish – kapital foyda bilan qaytadi va qo‘shimcha investitsiyalarga olib keladi. Kapitalning har bir aylanishi — bu ishlab chiqarish jarayonining tugashi va yangi bosqichga o‘tishidir. Har bir yangi aylanishda tadbirkor o‘z faoliyatini optimallashtiradi, ya’ni xarajatlarni kamaytiradi, samaradorlikni oshiradi, mahsulot hajmini ko‘paytiradi.Shuningdek, kapital aylanishi samaradorligini oshirish uchun har bir bosqichga alohida e’tibor qaratish zarur: Pul bosqichida – mablag‘ taqsimoti va xarid strategiyasi; Ishlab chiqarishda – resurslardan samarali foydalanish; Sotuv bosqichida – marketing, narx siyosati va mijozlar bilan ishlash. Kapital aylanishi uch asosiy bosqichdan iborat bo‘lib, ular o‘zaro uzviy bog‘liq va bir-biriga bevosita ta’sir qiladi. Harakatning bu bosqichlari orqali kapital o‘z qiymatini ko‘paytiradi, foyda keltiradi va tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy asosini tashkil etadi. Shu sababli kapital aylanishi mexanizmini to‘g‘ri tushunish va boshqarish har bir tadbirkor uchun strategik ahamiyatga ega. 23Ishlab chiqarish texnologiyalarining zamonaviyligi – avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish jarayonlari vaqtni tejaydi; Boshqaruv tizimining samaradorligi – resurslarni rejalashtirish va nazorat qilish muhim omil hisoblanadi.2023-yilda O‘zbekistonda ishlab chiqarish korxonalarida kapital aylanish muddati o‘rtacha 133 kunni tashkil qilgan. Bu 2021-yildagi 157 kunlik davrga nisbatan 24 kunlik tezlashuvni bildiradi. Bu o‘zgarishlar ishlab chiqarishda texnologik modernizatsiya, moliyaviy boshqaruvni avtomatlashtirish, marketing strategiyalarining kuchaytirilishi natijasidir. Kapital aylanish tezligini tezlashtirish uchun quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda: Elektron hisob-kitob tizimlarining joriy etilishi – bu to‘lovlarni tezlashtiradi; Elektron bojxona va logistika tizimlari – xomashyo va tayyor mahsulot harakatini tezlashtiradi; Bank-moliya sektorining raqamlashtirilishi – kredit va hisoblash operatsiyalari soddalashtirilmoqda; Mahalliy va xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga qaratilgan grantlar va imtiyozlar – kapital aylanishiga turtki bo‘lmoqda;Sotuvni onlayn platformalar orqali tashkil qilish – mahsulot realizatsiyasini jadallashtiradi.Shuningdek, 2023-yilda “Tadbirkor bank” orqali berilgan qisqa muddatli kreditlar hajmi 9,8 trillion so‘mga yetdi. Bu mablag‘larning 65 foizi ishlab chiqarish vositalarini xarid qilishga, 25 foizi xomashyo ta’minotiga, 10 foizi esa marketing va logistika xarajatlariga yo‘naltirilgan. Bu raqamlar pul kapitali bosqichining faol harakatda ekanini, ishlab chiqarish va sotuv jarayonlariga kapitalning tez kirib chiqayotganini ko‘rsatadi.Bundan tashqari, kapital aylanishini tezlashtirishda digital texnologiyalarning roli ortmoqda. Masalan, 2022–2024-yillar davomida “Raqamli korxona” dasturi asosida 2,300 dan ortiq ishlab chiqaruvchi subyektlar ERP, CRM, MRP kabi tizimlarni joriy etdilar. Bu tizimlar orqali zahiralar, ishlab chiqarish jarayoni va moliyaviy oqimlar real vaqt rejimida 8Bundan tashqari, kapital ko‘p shakllilik xususiyatiga ham ega. U moddiy shakllarda (bino, uskuna, transport vositalari, xom ashyo) bo‘lishi mumkin, shuningdek, nomoddiy shakllarda (intellektual mulk, brend, nou-xau) ham mavjud bo‘ladi. Bugungi kunda ayniqsa raqamli texnologiyalar asosida shakllangan intellektual kapital turli sohalarda katta ahamiyat kasb etmoqda. Tadbirkorlik kapitali har doim boshqaruv va tahlilni talab qiladi. Ya’ni, uning miqdori, aylanish tezligi, rentabelligi va samaradorligi doimiy ravishda nazorat qilinib, strategik qarorlar bilan boshqarilishi kerak. Kapitalni to‘g‘ri yo‘naltirish va samarali ishlatish ko‘p hollarda tadbirkorning iqtisodiy bilim darajasi va tajribasiga bog‘liq bo‘ladi. Shu sababli kapital – bu oddiy mablag‘ emas, balki tizimli boshqariladigan resursdir. Bundan tashqari, kapital ishlab chiqarishda asosiy va yordamchi rolni bajaradi. Asosiy kapital ishlab chiqarish vositalari – binolar, inshootlar, uskunalar orqali ifodalanadi va uzoq muddat foydalaniladi. Aylanma kapital esaTadbirkorlik kapitalining asosiy belgilari: Ay lanish xususiyati Foyda keltirish xususiyati Tavakkal (risk) bilan bog‘liqligi Takror ishlab chiqaruvc hanlik 15Aralash moliyalashtirish – bir qismini o‘z mablag‘i, qolgan qismini tashqi manbalar hisobiga shakllantirish; To‘liq tashqi mablag‘lar hisobiga – risk yuqori bo‘lgan, lekin daromad keltiruvchi loyihalarda ishlatiladi.Shuningdek, hozirgi zamonda kraudfanding, biznes farishtalar (angel investors), startap inkubatorlar va xorijiy grantlar kabi zamonaviy kapital shakllanish mexanizmlari ham keng qo‘llanilmoqda. Bu usullar tadbirkorlik muhitining ochiqligini ta’minlab, yangi loyihalarga sarmoya jalb etish imkonini beradi. Tadbirkorlik kapitalining manbalarini shakllantirishda huquqiy va moliyaviy jihatlar ham muhim rol o‘ynaydi. Tadbirkor moliyalashtirish manbasini tanlayotganda, qonunchilik talablariga, soliq yukiga, garov shartlariga va moliyaviy hisobot talablari darajasiga e’tibor qaratishi kerak. To‘g‘ri tanlangan manba nafaqat kapitalni ta’minlaydi, balki biznesning barqaror rivojlanishiga yo‘l ochadi. II BOB. TADBIRKORLIK KAPITALINING HARAKATI VA AYLANISH BOSQICHLARI 2.1. Kapital aylanishining bosqichlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi Tadbirkorlik kapitalining iqtisodiy faoliyatda ishtiroki uning uzluksiz harakati bilan bog‘liq. Kapital har doim bir holatda turmaydi — u pul shaklidan tovar, ishlab chiqarish vositasi, mahsulot shakliga o‘tadi va yana pulga aylanish orqali foyda bilan qaytadi. Shu jarayon kapital aylanishi deb ataladi. Bu jarayon tadbirkorlikning hayotiy sikli sifatida iqtisodiy faoliyatning yurak urishiga o‘xshaydi — u to‘xtasa, butun biznes to‘xtaydi. Kapital aylanishi bir nechta bosqichlardan iborat bo‘lib, ular bir-biri bilan uzviy bog‘liq va o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Kapital aylanishi odatda uchta asosiy bosqichda amalga oshadi: Pul kapitali bosqichi – bu bosqichda tadbirkor o‘z mablag‘ini (yoki jalb qilingan kapitalni) xomashyo, material, texnika va boshqa ishlab chiqarish 12xarid qilish uchun yetarli mablag‘ bo‘lmasa, mavjud uskuna ishlamasdan turadi, ya’ni asosiy kapital ham ishsiz qoladi. Demak, aylanma kapital ishlab chiqarishni bevosita harakatga keltiruvchi vositadir. Shu bilan birga, asosiy kapitalning sifati, zamonaviyligi va ishlash holati ishlab chiqarish unumdorligiga, mahsulot sifati va tannarxiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.Shuningdek, kapital turlarining muhim farqlaridan biri – ularning moliyalashtirish manbalaridir. Asosiy kapital odatda uzoq muddatli investitsiyalar hisobiga shakllantiriladi – masalan, bank kreditlari, davlat subsidiyalari yoki bevosita tadbirkorning o‘z mablag‘i. Aylanma kapital esa qisqa muddatli qarzlar, tijorat kreditlari yoki tovar aylanmasidan kelgan daromadlar evaziga tiklanadi. Bu jihat tadbirkorga moliyaviy rejalashtirishda har bir kapital turini alohida hisobga olishni talab etadi. Yana bir farqli xususiyat – bu ularning balansdagi ifodalanishidir. Asosiy kapital buxgalteriyada uzoq muddatli aktivlar sifatida hisobga olinadi va amortizatsiya hisobidan pasayib boradi. Aylanma kapital esa joriy aktivlar – ya’ni zaxiralar, pul mablag‘lari, debitor qarzlar kabi shakllarda e’tiborga olinadi. Shu sababli, moliyaviy tahlilda ushbu ikki kapital turining balansdagi nisbati korxonaning likvidligi va moliyaviy barqarorligini baholashda asosiy ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Tadbirkorlik kapitalining bu ikki turi o‘zaro bir-birini to‘ldiradi. Ular o‘rtasida mutanosiblikni ta’minlash va optimal nisbatda boshqarish orqali korxona o‘zining ishlab chiqarish quvvatidan to‘liq va samarali foydalanadi. Buning uchun, kapital tuzilmasini tahlil qilish, aylanish tezligini kuzatish, aktivlarning tuzilishini baholash va resurslar taqsimotini qayta ko‘rib chiqish talab etiladi. Asosiy va aylanma kapitalning har biri tadbirkorlik faoliyatida o‘ziga xos ahamiyatga ega. Asosiy kapital uzoq muddatli ishlab chiqarish imkoniyatlarini belgilasa, aylanma kapital kunlik, qisqa muddatli operatsion harakatlar asosidir. Tadbirkor ushbu ikki kapital turining farqini chuqur anglab, ularni iqtisodiy 27Zaxira darajasi va ombordagi mahsulot aylanishi – saqlash muddatining tahlili. Misol uchun, 2023-yilda ishlab chiqarish hajmi 278,2 trillion so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, foyda 187,4 trillion so‘m bo‘lgan. Kapital aylanish muddati 133 kunni tashkil qilib, 2,7 martalik koeffitsiyentga olib kelgan. Bu ko‘rsatkichni tahlil qilish natijasida aniqlanganki, ombordagi mahsulotning o‘rtacha ushlanish muddati 33 kunni tashkil etgan, bu esa aylanishga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Kapital aylanishini tezlashtirish va samaradorligini oshirish uchun quyidagi yo‘llarni ko‘rsatish mumkin: Zaxira va ombor boshqaruvini optimallashtirish – ortiqcha zaxiralar kapitalni “muzlatib qo‘yadi”, bu esa aylanma mablag‘ni kamaytiradi. 2024-yilda zaxiralarning 5–8% qisqarishi aylanish tezligini 8 kunga qisqartirishga olib keldi. Debitor qarzlarni nazorat qilish – mahsulotni sotgach daromad olish kechiksa, kapital yana aylanishga qaytolmaydi. Shuning uchun to‘lov intizomini kuchaytirish, avans asosidagi shartnomalarni ko‘paytirish zarur. Elektron boshqaruv tizimlaridan foydalanish – ERP, CRM, WMS kabi tizimlar yordamida korxonalar ishlab chiqarish, savdo va moliyaviy oqimlarni avtomatlashtirish orqali kapitalni real vaqt rejimida nazorat qilishmoqda. Mahsulot sotuvini tezlashtirish – marketing, brending, elektron tijorat platformalari yordamida mahsulot bozorga tez chiqishi kerak. 2023–2024 yillarda onlayn savdo hajmining 34% ga ortgani mahsulot realizatsiyasi muddatini qisqartirgan. Ishlab chiqarish texnologiyalarini modernizatsiya qilish – ishlab chiqarish vaqtini qisqartirgan holda mahsulotni tezroq bozorga chiqarishga imkon beradi. 2022–2023-yillarda avtomatlashtirilgan ishlab chiqarishga o‘tgan korxonalarda aylanish muddati 20 kungacha qisqargan. Kapital aylanishi tahlili va samaradorlik omillari (2021–2025) Ko‘rsatkichlar / 2021 2022 2023 2024 2025 2Mavzu: Tadbirkorlik kapitali, uning harakat bosqichlari va aylanishi MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………….. I BOB. TADBIRKORLIK KAPITALI TUSHUNCHASI VA UNING TURLARI 1.1. Tadbirkorlik kapitalining mohiyati va asosiy belgilar ……………………… 1.2. Kapital turlari asosiy va aylanma kapital, ularning farqlari ………………… 1.3. Tadbirkorlik kapitalining manbalari va shakllanish yo‘llari ……………….. II BOB. TADBIRKORLIK KAPITALINING HARAKATI VA AYLANISH BOSQICHLARI 2.1. Kapital aylanishining bosqichlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi …………… 2.2. Kapital aylanish tezligi va uni tezlashtirish omillari ………………………... 2.3. Kapital aylanishini tahlil qilish va samaradorligini oshirish yo‘llari ……….. XULOSA VA TAKLIFLAR ……………………………………………………. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………….. 18Kapital aylanishi uch asosiy bosqichdan iborat: pul kapitali bosqichi, ishlab chiqarish bosqichi va tovar-pul bosqichi. Har bir bosqichning iqtisodiy jarayondagi o‘rni, davomiyligi va ta’siri mavjud. 2021–2025 yillarda O‘zbekistonda kichik va o‘rta tadbirkorlik subyektlari sonining ortishi bilan birga kapital aylanishiga bo‘lgan ehtiyoj va bosqichlar samaradorligining ta’siri ham o‘sdi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2021-yilda O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan kichik biznes subyektlari soni 421,000 tani tashkil etgan bo‘lsa, 2022-yilda bu ko‘rsatkich 466,000 taga, 2023-yilda esa 501,000 taga yetdi. 2024-yilda kichik biznes subyektlarining soni 547,000 taga yetgan bo‘lsa, 2025- yil prognozlariga ko‘ra, bu raqam 580,000 dan oshishi kutilmoqda. Bu esa shuni anglatadiki, kapital aylanishi iqtisodiyotning har bir darajasida tobora faolroq ishtirok etmoqda. Pul kapitali bosqichi – bu kapitalning xomashyo, material, texnika, xizmatlarga aylantirilishi bosqichi bo‘lib, 2023-yilda O‘zbekistondagi kichik tadbirkorlik subyektlari tomonidan umumiy 124,5 trillion so‘mga teng xarajatlar amalga oshirilgan. Bu ko‘rsatkich 2021-yildagi 88,7 trillion so‘mlik xarajatga nisbatan 40,3 foizga o‘sdi. Ushbu xarajatlar ko‘p hollarda kredit mablag‘lari, davlat subsidiya dasturlari yoki o‘z mablag‘lari hisobiga amalga oshirilmoqda. 7Kapitalning harakat tezligi esa uning samaradorligini bevosita belgilovchi omildir. Ikkinchi asosiy belgi – bu foyda keltirish xususiyatidir. Kapital, boshqa iqtisodiy resurslardan farqli o‘laroq, bevosita foyda olishni ko‘zlab ishlatiladi. Misol uchun, inson mehnati faqat maosh evaziga amalga oshiriladi, yer esa tabiiy boylik sifatida faoliyat yuritmaydi. Ammo kapital – faol qiymat bo‘lib, u ishlab chiqarishga jalb qilinganda daromad keltiradi. Tadbirkor uchun kapital – bu o‘z qiymatini oshiruvchi vosita, strategik resurs va iqtisodiy barqarorlik kafolati hisoblanadi. Uchinchi belgi sifatida kapitalning tavakkal bilan bog‘liqligini ko‘rsatish mumkin. Kapitalni muayyan ishlab chiqarish yoki savdo faoliyatiga yo‘naltirgan tadbirkor har doim ma’lum darajada xavf ostida bo‘ladi. Bozor narxlari o‘zgarishi, talabning kamayishi, ishlab chiqarish xarajatlarining ortishi kabi omillar foyda olish ehtimolini pasaytiradi. Shu sababli, tadbirkorlik kapitali doimo riskni o‘z ichiga olgan iqtisodiy hodisadir. To‘rtinchi belgi – bu qayta ishlab chiqaruvchanlikdir. Kapital bir martalik foydalaniladigan resurs emas. U har doim yangilanib, takror aylanma shaklida mavjud bo‘ladi. Tadbirkorlar o‘z kapitalini investitsiya qilgan holda uni doimiy tarzda aylantiradilar va bu orqali daromad manbaini saqlab qoladilar. Kapitalning aynan shu xususiyati uni barqaror iqtisodiy faoliyat yuritish vositasiga aylantiradi. 10o‘tkazish yo‘li bilan aylanishda to‘liq o‘tkaziladi 3 Aylanish tezligi Sekin, ko‘p yillik siklda Tez, yiliga bir necha marta aylanishi mumkin 4 Ishlab chiqarishdagi ishtiroki Bevosita ishtirok etmaydi, vositachi vosita To‘g‘ridan-to‘g‘ri mahsulot yaratuvchi 5 Moliyalashtirish manbalari Uzoq muddatli investitsiyalar, kreditlar Tovar daromadi, qisqa muddatli qarzlar 6 Buxgalteriyadagi ifodasi Uzoq muddatli aktivlar sifatida Joriy (oborot) aktivlar sifatida 7 Namunalari Uskuna, bino, transport, texnologik jihozlar Xomashyo, material, ish haqi, energiya, yordamchi xarajatlar 8 Yaroqlilik muddati Foydalanish muddati davomida ishlatiladi Tovar ishlab chiqarilgach yo‘qoladi (sarflanadi) 9 Amortizatsiya mavjudligi Ha, doimiy amortizatsiyalanadi Yo‘q, amortizatsiya qilinmaydi 10 Foyda keltirish shakli Uzoq muddatli barqarorlik va ishlab chiqarish imkoniyatini yaratadi Qisqa muddatda daromad aylanmasini ta’minlaydi Asosiy kapital – bu uzoq muddat davomida ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etuvchi va o‘z qiymatini mahsulotga asta-sekinlik bilan o‘tkazadigan kapital shaklidir. Unga ishlab chiqarish vositalari – binolar, inshootlar, mashina-uskunalar, transport vositalari, axborot texnologiyalari kiradi. Asosiy kapital bir necha yil davomida ishlatiladi, ya’ni u doimiy ishlab chiqarish sikllarida qatnashib, o‘zining eskirish darajasiga ko‘ra amortizatsiyalanadi. 26 Ko‘k sektor – foyda hajmi (278 trln so‘m), Qizil sektor – kapital aylanish koeffitsiyenti (3.5 marta). 2.3. Kapital aylanishini tahlil qilish va samaradorligini oshirish yo‘llari Kapital aylanishi har bir tadbirkorlik subyektining iqtisodiy barqarorligi va moliyaviy samaradorligini ta’minlovchi asosiy jarayondir. Kapitalning qanday tezlikda harakatlanayotgani, uning har bir bosqichda qanday rentabellik keltirayotgani va qayerda to‘xtalishlar yuzaga kelayotgani tahlil qilinmasa, foyda olish jarayoni uziladi. Shu sababli kapital aylanishining tahlili va uni optimallashtirish har qanday korxona uchun muhim strategik vazifadir. Kapital aylanishini tahlil qilish deganda – uning bosqichlari, tezligi, sikllar soni va har bir sikldagi samaradorlik darajasini raqamli asosda o‘rganish tushuniladi. Tahlil qilish orqali tadbirkor kapitalning qayerda "to‘xtab qolayotganini", qanday omillar aylanishni sekinlashtirayotganini va qanday choralar yordamida aylanishni tezlashtirish mumkinligini aniqlaydi. Statistik ma’lumotlarga qaraganda, 2021-yilda O‘zbekiston iqtisodiyotida kichik biznes subyektlari o‘rtacha 2,2 martalik kapital aylanishga erishgan bo‘lsa, 2022-yilda bu ko‘rsatkich 2,5 martani, 2023-yilda 2,7 martani, 2024- yilda esa 3,0 martani tashkil etdi. 2025-yil prognozlariga ko‘ra, o‘rtacha koeffitsiyent 3,5 martaga yetadi. Bu kapitalning har yili o‘zini necha marta foyda bilan "qayta ishlab chiqarganini" bildiradi. Kapital aylanishini tahlil qilishda bir nechta asosiy ko‘rsatkichlar ishlatiladi: Kapital aylanish muddati – bir sikl qancha kunda tugaydi. 2023-yilda bu ko‘rsatkich o‘rtacha 133 kunni tashkil qilgan. Kapital aylanish koeffitsiyenti – yil davomida aylanish soni. Sotilgan mahsulotga nisbatan kapital ulushi – tovar tannarxiga qarab kapital ishtirok darajasi. Debitor va kreditor qarzlar miqdori – aylanishni tormozlaydigan omillar sifatida. 11Amortizatsiya esa, bu kapital qiymatining mahsulot tannarxiga qadam-baqadam kirib borishini anglatadi. Masalan, bir korxona o‘z faoliyatini boshlash uchun 5 yillik xizmat muddati bo‘lgan ishlab chiqarish uskunasini xarid qiladi. Ushbu uskuna orqali har yili minglab mahsulotlar ishlab chiqariladi. Har bir mahsulotga esa uskunaning bir qismi — ya’ni amortizatsiya miqdori yuklanadi. Bu jarayon asosiy kapitalning iqtisodiy hayot aylanishidagi roli va tabiatini aks ettiradi. Aylanma kapital esa, qisqa muddatli ishlab chiqarish sikllarida ishtirok etadi va o‘z qiymatini mahsulotga bir martalik aylanishda to‘liq o‘tkazadi. Unga xomashyo, yordamchi materiallar, yoqilg‘i, energiya resurslari, yarim tayyor mahsulotlar, ishchilar ish haqi va boshqa operatsion xarajatlar kiradi. Aylanma kapital tovar yaratishda bevosita sarflanib, ishlab chiqarish yakunida tovar shakliga o‘tadi va u tovar sotilganidan so‘ng daromad sifatida pulga aylanadi. Bu pul yana ishlab chiqarishga yo‘naltiriladi va jarayon takrorlanadi. Shunday qilib, asosiy kapital mahsulot ishlab chiqarishda vositachi rolini o‘ynasa, aylanma kapital bevosita mahsulot ishlab chiqarishning ichida, uning tarkibida ishtirok etadi. Ikkala kapital turining bu kabi farqli jihatlari korxonaning moliyaviy boshqaruvi va ishlab chiqarish strategiyasini belgilashda muhim ahamiyatga ega. Tadbirkor ushbu ikki kapital o‘rtasidagi mutanosiblikni to‘g‘ri ta’minlasa, ishlab chiqarish samaradorligi ortadi, rentabellik ko‘rsatkichlari yaxshilanadi. Kapital turlarining yana bir farqli jihati – bu ularning aylanish tezligidir. Aylanma kapital yil davomida bir necha marta aylanishi mumkin, ya’ni mahsulot ishlab chiqariladi, sotiladi va foyda olinadi. Asosiy kapital esa odatda yilda bir martalik amortizatsiya ajratish asosida moliyaviy hisoblarda aks ettiriladi. Shu sababli, aylanma kapitaldan daromad olish tezroq bo‘lsa-da, asosiy kapital barqarorlik va uzoq muddatli rivojlanish uchun zamin yaratadi. Moliyaviy jihatdan olib qaralganda, aylanma kapitalning yetarli bo‘lmasligi ishlab chiqarish jarayonining uzilishiga olib keladi. Misol uchun, xomashyo 5Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishining nazariy ahamiyati shundaki, unda tadbirkorlik kapitalining mohiyati, turlari, shakllanish manbalari hamda aylanish bosqichlari ilmiy jihatdan chuqur tahlil qilinadi. Kapitalning iqtisodiy tabiatini har tomonlama o‘rganish orqali uning ishlab chiqarishdagi roli, foyda keltirish mexanizmi va doimiy harakatdagi xususiyatlari ilmiy asoslanadi. Shuningdek, kurs ishida klassik va zamonaviy iqtisodchilarning kapitalga oid nazariy qarashlari solishtirilib, milliy iqtisodiyot sharoitiga mos keluvchi nazariy yondashuvlar ishlab chiqiladi. Bu esa iqtisodiyot nazariyasi va tadbirkorlikni boshqarish fanlari bo‘yicha bilimlarni boyitishga xizmat qiladi.Amaliy ahamiyati esa shundaki, bu ishda tadbirkorlik kapitalining harakat bosqichlarini tahlil qilish asosida ularning samaradorligini oshirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi. Ayniqsa, kapital aylanish tezligini oshirish, resurslardan foydalanishning optimal yo‘llarini tanlash, tadbirkorlik faoliyatida risklarni kamaytirish va foyda darajasini ko‘paytirishga oid amaliy yechimlar keltiriladi. Kurs ishi mavzusining obyekti – bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik faoliyatini yuritayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektlarda kapitalning shakllanishi, harakati va aylanish jarayonidir. Kurs ishi mavzusining predmeti – tadbirkorlik kapitalining turlari, aylanish bosqichlari, ularning o‘zaro bog‘liqligi, harakat mexanizmlari va ularning samaradorlikka ta’sirini aniqlash jarayonidir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – tadbirkorlik kapitalining mohiyatini tahlil qilish, uning harakat bosqichlarini aniqlash, aylanish tezligini baholash hamda kapital aylanishi samaradorligini oshirish yo‘llarini asoslab berishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Tadbirkorlik kapitalining iqtisodiy mohiyatini ochib berish;  Kapitalning asosiy turlari va ularning farqlarini tahlil qilish;  Kapital manbalari va ularning shakllanish usullarini yoritish;  Kapital aylanishining asosiy bosqichlari va mexanizmlarini ko‘rsatish; 19Ishlab chiqarish bosqichida kapital tovar shakliga o‘tadi va ishlab chiqarishda ishtirok etadi. 2022-yilda kichik biznes sektorining ishlab chiqargan mahsulot hajmi 238,6 trillion so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 278,2 trillion so‘mga yetdi. 2024-yilda bu raqam 320 trillion so‘mga yaqinlashdi. 2025-yil uchun prognoz – 360 trillion so‘m. Ushbu o‘sish ishlab chiqarish jarayonining soddalashganligi, raqamli texnologiyalarning joriy qilinishi, logistik tizimlarning modernizatsiyasi bilan bog‘liq. Ishlab chiqarish bosqichi uzog‘i bilan 3–4 oygacha davom etadigan jarayon bo‘lib, bu bosqichda resurslardan samarali foydalanish kapital aylanishining umumiy tezligini belgilaydi. Tovar-pul bosqichida esa tayyor mahsulot bozorga chiqarilib, sotuv orqali foyda olinadi. 2021-yilda kichik biznes foydasi 112,5 trillion so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2022-yilda 145 trillion so‘m, 2023-yilda 187,4 trillion so‘m daromad qayd etilgan. 2024-yilda bu raqam 234 trillion so‘mga yetdi. 2025-yil uchun prognoz – 278 trillion so‘m. Bu bosqich kapital siklining yakuni bo‘lib, 32to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 9xomashyo, material, yoqilg‘i, ish haqiga sarflanadigan qisqa muddatli mablag‘lardan iborat bo‘ladi. Ikkala turdagi kapitalning muvozanatli va oqilona boshqarilishi umumiy samaradorlikka katta ta’sir ko‘rsatadi. Kapital, shuningdek, iqtisodiy rivojlanish va investitsiya faoliyatining asosi sifatida namoyon bo‘ladi. Yangi ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish, innovatsiyalarni joriy qilish, bozor ulushini kengaytirish, eksport salohiyatini oshirish kabi strategik maqsadlar aynan kapitalga tayanadi. Demak, kapitalni to‘g‘ri shakllantirish va uning harakatini boshqarish davlat va jamiyat taraqqiyotining muhim omili hisoblanadi. Tadbirkorlik kapitali orqali yaratilgan mahsulot yoki xizmat esa jamiyatga foyda, davlatga soliq, aholiga bandlik va daromad manbai olib keladi. Shu sababli, kapital iqtisodiyotda faqat xususiy foyda emas, balki umumiy ijtimoiy ahamiyatga ega resurs sifatida ham qaraladi. Uni to‘g‘ri boshqarish orqali tadbirkor o‘z faoliyatining barqarorligini, davlat esa umumiy iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydi. 1.2. Kapital turlari asosiy va aylanma kapital, ularning farqlari Tadbirkorlik kapitali tarkibiy jihatdan turli ko‘rinishlarda namoyon bo‘lib, ularning har biri iqtisodiy faoliyatda alohida rol o‘ynaydi. Ushbu kapital turlarini to‘g‘ri tushunish va ularni tahlil qilish tadbirkorlik samaradorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Umumiy tasnifga ko‘ra, kapital ikki asosiy turga bo‘linadi: asosiy kapital va aylanma kapital. Ikkala turdagi kapital o‘z funksiyasi, harakat tezligi, amortizatsiya darajasi va ishlab chiqarishdagi ishtirok shakliga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Asosiy kapital va Aylanma kapitalning solishtirma jadvali Tartib raqami Mezon Asosiy kapital Aylanma kapital 1 Foydalanish muddati Uzoq muddatli (bir necha yil) Qisqa muddatli (bir sikl yoki bir yil ichida) 2 Mahsulotga qiymat Asta-sekin, amortizatsiya Bir martalik 16vositalarini xarid qilishga yo‘naltiradi. Bunda pul kapitali tovar (ishlab chiqarish vositalari) shakliga aylanadi. Ya’ni, kapital “pul” shaklidan “ishlab chiqarish resursi” shakliga o‘tadi. Bu bosqichda xarajatlar amalga oshiriladi va ishlab chiqarish uchun zamin yaratiladi. Ishlab chiqarish bosqichi – bu bosqichda xarid qilingan xomashyo va materiallar, texnika, mehnat resurslari ishtirokida mahsulot yaratiladi. Bu jarayon davomida kapital ishlab chiqarish vositalari shaklida tovar ishlab chiqarishga jalb etiladi. Yaratilgan mahsulot o‘z ichiga barcha xarajatlar qiymatini, shuningdek, qo‘shilgan qiymat — foydani ham oladi. Demak, bu bosqichda kapital qiymat hosil qiladi va o‘zini ko‘paytiradi. U harakatsiz shakldan aktiv ishlab chiqarish shakliga o‘tadi. Tovar-pul bosqichi – bu bosqichda tayyor mahsulot bozorga chiqariladi va sotiladi. Mahsulot sotilgach, kapital yana pul shakliga qaytadi, lekin bu safar boshlang‘ichdan ortiqcha — foyda bilan. Bu bosqichda foyda realizatsiya qilinadi va aylanma kapital to‘liq to‘lanadi. Natijada, kapital siklni tugatib, keyingi sikl uchun yana harakatga tayyor holatga keladi. Ushbu uch bosqich pul kapitali → ishlab chiqarish kapitali → tovar kapitali tarzida doimiy takrorlanadi. Bu holat kapital aylanish sikli deb yuritiladi. Har bir bosqich o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, birida yuzaga kelgan muammo boshqalariga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, pul kapitali etarli bo‘lmasa, xomashyo xarid qilib bo‘lmaydi, demak, ishlab chiqarish to‘xtaydi. Ishlab chiqarish kechiksa, mahsulot bozorga chiqmaydi va foyda olinmaydi. Shuning uchun tadbirkor kapital aylanishining barcha bosqichlarini bir butun jarayon sifatida boshqarishi lozim. Kapital aylanishi jarayoni o‘zaro tsiklik xarakterga ega. Har bir aylanish sikli boshlang‘ich kapitalga qiymat qo‘shadi va yangi siklga zamin yaratadi. Bu jarayon tadbirkorning foydasini doimiy ravishda oshirishiga, ishlab chiqarish hajmini kengaytirishiga va raqobatbardoshlikni ta’minlashga xizmat qiladi. 24boshqarilmoqda, bu esa kapitalni sekin aylanishdan saqlaydi.Shu bilan birga, ayrim muammolar ham mavjud. 2023-yilda o‘tkazilgan tahlilga ko‘ra, 21% korxonada mahsulotning omborda uzoq saqlanishi, 18% korxonada esa to‘lovlarning kechikishi kapital aylanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatgan. Bu muammolarni bartaraf etish uchun yetkazib beruvchilar bilan tezkor shartnomalar tizimini yaratish, oldindan to‘lov asosida sotuvlar ulushini oshirish, debitor qarzlarni monitoring qilish zarur Kapital aylanish tezligi va asosiy omillar (2021–2025) Ko‘rsatkichlar 2021 2022 2023 2024 2025 Kapital aylanish koeffitsiyenti (marta) 2.2 2.5 2.7 3.0 3.5 Kapital aylanish muddati (kun) 157 145 133 122 104 Kichik biznes subyektlari soni (mingta) 421 466 501 547 580+ Foyda hajmi (trln so‘m) 112.5 145 187.4 234 278 Ishlab chiqarish hajmi (trln so‘m) 198 238.6 278.2 320 360 Qisqa muddatli kreditlar hajmi (trln so‘m) 6.1 7.8 9.8 11.4 13.2 Elektron boshqaruv tizimlari joriy etilgan korxonalar soni 820 1,540 2,300 3,100 4,000+ Omborda ushlanayotgan mahsulotlar o‘rtacha muddati (kun) 42 38 33 29 25 Debitor qarzlar ulushi (%) 24.5% 22.3 % 19.8% 17.4% 15.0% Kapital aylanish tezligi tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy samaradorligiga bevosita ta’sir qiluvchi ko‘rsatkichdir. 2021–2025 yillar oralig‘ida O‘zbekistonda kapital aylanish tezligining barqaror o‘sishi kuzatilmoqda. Buni iqtisodiy siyosatdagi islohotlar, raqamlashtirish jarayonlari, ishlab chiqarishning modernizatsiyasi va savdo tizimining soddalashuvi bilan izohlash mumkin. Kelajakda bu jarayonni qo‘llab-quvvatlash orqali investitsiyalarning qaytish 31Shu asosda, kelgusida amaliyotda ham kapital aylanishini chuqur tahlil qilish, raqamli texnologiyalarni tadbirkorlikka joriy etish va moliyaviy monitoring tizimlarini kuchaytirish orqali samaradorlikni oshirish mumkin, degan xulosaga keldim. Ushbu kurs ishi nafaqat nazariy bilimimni boyitdi, balki real iqtisodiy jarayonlarga yangicha nazar bilan qarashimga imkon yaratdi. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Mamlakatimizda bozor munosabatlarini chuqurlashtirish, raqobatbardosh iqtisodiyot barpo etish va tadbirkorlik muhitini yanada yaxshilash maqsadida keng qamrovli islohotlar amalga oshirilmoqda. Bu islohotlarning markazida tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy barqarorligini ta’minlash, kapital oqimini soddalashtirish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish masalalari turadi. Ayniqsa, tadbirkorlik kapitalining aylanish tezligini oshirish, resurslardan foydalanish samaradorligini ta’minlash va investitsiyaviy muhitni yaxshilash ustuvor yo‘nalishlardan biri sifatida ko‘rilmoqda. Bugungi globallashuv va iqtisodiy raqobat kuchayib borayotgan sharoitda, kapitaldan oqilona foydalanish, uni tezroq aylanishga kiritish, foyda olish muddatini qisqartirish va shu orqali tadbirkorlik subyekti rentabelligini oshirish strategik ahamiyat kasb etmoqda. Shu sababli, ushbu kurs ishi mavzusi iqtisodiy islohotlar mohiyatini tushunish, ularni amaliyotga tatbiq etishda muhim nazariy va tahliliy asos vazifasini bajaradi. Tadbirkorlik kapitalining harakat bosqichlarini chuqur o‘rganish orqali biz iqtisodiy resurslarning eng muhim qismini tashkil etuvchi bu omilni yanada samarali boshqarish yo‘llarini aniqlashimiz mumkin. Bundan tashqari, O‘zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning o‘sib borayotgan salmog‘i, kapitalni jalb qilish va aylanmasini tezlashtirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar ushbu mavzuning dolzarbligini yana-da oshiradi. Ayniqsa, kichik va o‘rta biznes subyektlarining moliyaviy resurslarga kirish imkoniyatlari, ularning investitsion faolligini oshirish va kapitaldan foydalanish mexanizmlari bugungi kundagi eng muhim 28Yil Kapital aylanish koeffitsiyenti (marta) 2.2 2.5 2.7 3.0 3.5 Kapital aylanish muddati (kun) 157 145 133 122 104 O‘rtacha foyda (trln so‘m) 112.5 145 187.4 234 278 Ishlab chiqarish hajmi (trln so‘m) 198 238.6 278.2 320 360 Kapital rentabelligi (%) 24.5% 28.1% 32.2% 36.0% 40.5% Ombordagi mahsulot o‘rtacha ushlanish muddati 42 kun 38 kun 33 kun 29 kun 25 kun Debitor qarzlar ulushi (%) 24.0% 22.3% 19.8% 17.4% 15.0% Raqamli boshqaruv joriy etilgan korxonalar 820 1,540 2,300 3,100 4,000+ ERP/CRM tizimlar orqali boshqarilayotgan ulush 11% 18% 27% 35% 42% Aylanish samaradorligini oshiruvchi asosiy omil Avans asosida shartnomalar ERP tizimi Zaxira optimallas htirish Onlayn sotuv Debitor nazorat Sotuv siyosatini moslashtirish – chegirma, bonus, avans asosida shartnomalar orqali xaridorlarni rag‘batlantirish, mahsulot aylanishini jadallashtiradi.2025-yil prognozlariga ko‘ra, yuqoridagi chora-tadbirlar amalga oshirilishi hisobiga kapital aylanish muddati 104 kungacha qisqaradi, bu esa o‘rtacha foyda 30qanday tadbirkorlik faoliyatining yuragi hisoblanadi. Aynan kapitalning aylanish tezligi, tarkibi va samaradorligi korxonaning moliyaviy barqarorligi hamda foyda olish salohiyatini belgilaydi. Kurs ishining birinchi bobida men tadbirkorlik kapitalining mohiyatini, uning asosiy va aylanma turlarini, ular o‘rtasidagi farqlarni ko‘rib chiqdim. Bundan tashqari, kapitalning shakllanish manbalari, xususan, o‘z mablag‘lari, qarz mablag‘lari, davlat subsidiyalari, investitsiyalar va boshqa moliyaviy manbalarni o‘rganib chiqdim. Bu nazariy bilimlar kapitalning real sektordagi harakat mexanizmini tushunishda mustahkam zamin bo‘ldi. Ikkinchi bobda esa men kapital aylanishining bosqichlari: pul shaklidagi kapital, ishlab chiqarish shakli, tayyor mahsulot va qayta pul shakliga o‘tish jarayonlarini tahlil qildim. Ayniqsa, 2021–2025 yillarga oid statistik ma’lumotlar asosida kapital aylanishining o‘zgarish sur’atlari, koeffitsiyentlari, rentabellik darajalari va ularni jadallashtirish yo‘llari bo‘yicha batafsil tahlil o‘tkazdim. Shu bilan birga, diagrammalar va jadvallar orqali analiz qilinib, samaradorlikni oshirish uchun zamonaviy boshqaruv yondashuvlari, texnologiyalar va kapital aylanishini tezlashtirish mexanizmlari yoritildi. Kurs ishim davomida men quyidagi xulosalarga keldim: Tadbirkorlik kapitalining to‘g‘ri shakllanishi va boshqaruvi – raqobatbardosh iqtisodiy faoliyatning garovidir. Kapital aylanishining har bir bosqichi o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, ulardan biridagi uzilish umumiy moliyaviy barqarorlikka salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Kapital aylanish tezligini oshirish uchun ishlab chiqarish texnologiyalarini modernizatsiya qilish, zahiralarni optimallashtirish, hisob-kitob intizomini kuchaytirish muhim ahamiyatga ega. Mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar va sarmoyaviy iqlimning yaxshilanishi tadbirkorlik kapitalining harakati uchun yangi imkoniyatlar yaratmoqda 13sharoitga qarab boshqarsa, moliyaviy barqarorlikka erishishi va foyda darajasini oshirishi mumkin bo‘ladi. 1.3. Tadbirkorlik kapitalining manbalari va shakllanish yo‘llari Tadbirkorlik faoliyatining boshlanishi va rivojlanishi uchun eng muhim omillardan biri bu – kapitaldir. Tadbirkorlik kapitalini shakllantirish masalasi har qanday biznes loyihasining boshida turadi. Kapitalning mavjudligi va uni to‘g‘ri shakllantirish darajasi tadbirkorlikning barqarorligi, rivojlanish salohiyati va foyda olish imkoniyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois, kapital manbalarini aniqlash va ularni shakllantirish yo‘llarini chuqur o‘rganish har qanday iqtisodiy subyekt uchun muhimdir. Tadbirkorlik kapitalining manbalari deganda, korxonaning ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish faoliyatini moliyalashtirish uchun zarur bo‘lgan mablag‘larning kelib chiqish yo‘llari tushuniladi. Kapital manbalari turli shakllarda bo‘lishi mumkin va ular asosan ichki va tashqi manbalarga bo‘linadi. Ichki manbalar – bu korxonaning o‘z faoliyatidan kelib chiqadigan moliyaviy resurslardir. Ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Sof foyda (tushumdan keyingi daromad) – faoliyat natijasida olingan foydaning bir qismi reinvestitsiya qilinadi; Amortizatsiya ajratmalari – asosiy kapitaldan foydalanish evaziga yig‘iladigan mablag‘lar; Zaxira jamg‘armalari – favqulodda holatlarga yoki kengayish rejalari uchun to‘plangan mablag‘lar; Keraksiz aktivlarning realizatsiyasidan tushgan mablag‘ – foydalanilmayotgan uskunalar yoki binolarni sotish orqali olingan pul. Ichki manbalar korxonaning iqtisodiy mustaqilligini saqlash, tashqi qarzlar va moliyaviy risklarni kamaytirish uchun muhim ahamiyatga ega. Ammo har doim ham ichki mablag‘lar korxonaning kengayish ehtiyojlarini to‘liq qondira olmaydi. Ayniqsa, yangi tashkil etilgan korxonalar va startaplar uchun tashqi manbalar hal qiluvchi rol o‘ynaydi. 14Tashqi manbalar – bu korxona tashqarisidan jalb qilinadigan moliyaviy resurslardir. Ular quyidagilardan iborat bo‘ladi: Tijorat banklarining kreditlari – eng keng tarqalgan moliyaviy manba, ammo foizlar va garov talablari mavjud; Davlat subsidiyalari va grantlari – muayyan sohalarni qo‘llab-quvvatlash maqsadida ajratiladi; Xususiy investor mablag‘lari – sarmoyadorlar tomonidan risk asosida kiritiladigan kapital; Obligatsiyalar chiqarish – korxonaning moliyaviy bozor orqali qarz jalb qilishi; Aksiyalar chiqarish – ustav kapitalini kengaytirish orqali jamoaviy kapital shakllantirish. Tashqi manbalar, ayniqsa yirik investitsion loyihalar yoki eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarishlarda muhim ahamiyatga ega. Biroq ularning xarakteriga ko‘ra, tadbirkor ba’zan o‘zining moliyaviy mustaqilligini qisman yo‘qotishi mumkin. Masalan, aksiyadorlar bilan foyda bo‘lishish, kreditlarda foiz to‘lovlari kabi majburiyatlar mavjud bo‘ladi. Kapitalning shakllanish yo‘llari esa uning manbalariga asoslangan holda qanday tartibda, qanday vositalar bilan yig‘ilishi va tizimlashtirilishini anglatadi. Tadbirkor kapital shakllanishini rejalashtirishda bir necha omillarni inobatga oladi: Investitsiya hajmi – qancha mablag‘ kerak bo‘lishi; Moliyaviy risklar darajasi – tashqi mablag‘larning qanchalik xavfsizligi; Qaytish muddati – kapital necha vaqtda o‘zini oqlashi; Foiz xarajatlari – kredit manbalarining umumiy xarajatlarga ta’siri. Kapital shakllanishining asosiy yo‘llari quyidagilardir: To‘liq o‘z mablag‘i hisobidan – bu yo‘l kapitalga bo‘lgan talab kam bo‘lgan holatlarda qo‘llaniladi; 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Tadbirkorlik kapitali, uning harakat bosqichlari va aylanishi Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 20pulga aylanish va daromad olishni anglatadi. Shu bilan birga, ushbu bosqichda marketing strategiyasi, narx siyosati va sotuv tarmog‘i muhim rol o‘ynaydi. Kapital aylanishining o‘zaro bog‘liqligi shundan iboratki, bir bosqichda yuzaga kelgan to‘siq yoki kechikish butun siklni izdan chiqarishi mumkin. Masalan, pul kapitali bosqichida bank kreditlari berilmasligi ishlab chiqarishni boshlashga to‘sqinlik qiladi. Ishlab chiqarish bosqichida texnologik uzilishlar mahsulot sifati va hajmiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Tovar-pul bosqichida esa bozordagi talab pastligi yoki raqobat narxlari daromadni kamaytiradi. Shu bois, kapitalning har bir bosqichini chuqur tahlil qilish va alohida boshqarish strategiyasini ishlab chiqish talab etiladi. 2021–2025 yillarda kapital aylanish tezligini tezlashtirish bo‘yicha davlat tomonidan ham keng ko‘lamli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Masalan, 2022-yildan boshlab “Har bir tadbirkorga – 1 milliard so‘m” loyihasi doirasida kichik biznes subyektlariga 10 mingdan ortiq kreditlar ajratildi. Bu orqali kapital aylanishining pul bosqichi tezlashdi. 2023-yildan esa “Raqamli biznes” dasturi orqali ishlab chiqarish bosqichiga texnologik qo‘llab-quvvatlash ko‘rsatildi. Kapital aylanishining samaradorligini baholashda aylanish koeffitsiyenti ishlatiladi. 2023-yil holatiga ko‘ra, O‘zbekistonda kichik korxonalar kapitalining o‘rtacha aylanish koeffitsiyenti 2,7 martani tashkil etdi. Bu degani, korxona o‘z kapitalini yil davomida o‘rtacha 2,7 marta aylantirgan. 2024-yilda bu ko‘rsatkich 3 martagacha ko‘tarilgan bo‘lsa, 2025-yil uchun maqsad 3,5 martaga yetkazishdir. Aylanish koeffitsiyentining oshishi foyda marjasi va likvidlik darajasining oshishiga olib keladi. Tadbirkorlik kapitalining aylanish siklining optimallashuvi nafaqat tadbirkorning o‘z daromadiga, balki mamlakat YAIMining o‘sishiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, 2021-yilda O‘zbekiston YAIMining 36,5 foizi kichik biznes subyektlari hissasiga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 40,7 foizga yetdi. Bu esa kapital aylanishining harakatga keltiruvchi kuchga 6 Kapital aylanish tezligiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash;  Kapital samaradorligini oshirish yo‘llarini ilmiy asoslash; O‘zbekiston misolida kapital aylanishining real tahlilini keltirish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I BOB. TADBIRKORLIK KAPITALI TUSHUNCHASI VA UNING TURLARI 1.1. Tadbirkorlik kapitalining mohiyati va asosiy belgilar Tadbirkorlik kapitali bozor iqtisodiyotining ajralmas va eng muhim elementlaridan biridir. U iqtisodiy resurslar tizimida asosiy harakatlantiruvchi kuch bo‘lib, ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va savdo faoliyatlarining barqarorligini ta’minlashda beqiyos ahamiyat kasb etadi. Kapital deganda, keng ma’noda, foyda olish maqsadida foydalaniladigan barcha moddiy va nomoddiy resurslar tushuniladi. Tadbirkor esa ushbu kapitalni muayyan ishlab chiqarish yoki tijorat faoliyatiga yo‘naltirib, uni harakatga keltiruvchi, o‘z qiymatini oshiruvchi subyektdir.Kapitalning iqtisodiy mohiyati uni oddiy moddiy boylikdan farqlantiruvchi bir necha belgilarga ega. Eng avvalo, kapital – bu foyda keltiruvchi, ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etuvchi va o‘z qiymatini doimiy ravishda oshirib boruvchi iqtisodiy resursdir. Kapitalning qiymati doimiy harakatda bo‘lib, u orqali mahsulot yaratiladi, xizmat ko‘rsatiladi va oxir-oqibat foyda olinadi. Bu jarayonning uzluksizligi tadbirkorlik faoliyatining muhim sharti hisoblanadi. Tadbirkorlik kapitalining asosiy belgilaridan biri – bu uning aylanish xususiyatidir. Kapital doimiy harakatda bo‘lib, u dastlab pul shaklida bo‘ladi, keyin tovarlarga aylantiriladi, so‘ngra sotuvdan yana pul shaklida foyda bilan qaytadi. Bu sikl kapital aylanishi deb ataladi. Ushbu aylanish qancha tez bo‘lsa, tadbirkorning foyda olish tezligi va miqdori ham shuncha yuqori bo‘ladi. 22tezligi qanchalik yuqori bo‘lsa, foyda olish imkoniyati shunchalik ortadi. Aylanish tezligi – bu kapitalning pul shaklidan tovar va ishlab chiqarish shakliga o‘tib, yana foyda bilan pul shakliga qaytishi uchun sarflanadigan vaqtga bog‘liq ko‘rsatkichdir. Demak, kapitalning faqat miqdori emas, balki aylanish tezligi ham tadbirkorlik faoliyatining muvaffaqiyatini belgilaydi. Kapital aylanish tezligi aylanish koeffitsiyenti yoki kapital aylanish muddati orqali baholanadi. Kapital aylanish koeffitsiyenti – bu kapital yil davomida necha marta to‘liq siklni bosib o‘tganini ifodalaydi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonda 2021-yilda kichik biznes subyektlarining o‘rtacha kapital aylanish koeffitsiyenti 2,2 marta bo‘lgan bo‘lsa, 2022-yilda bu ko‘rsatkich 2,5 martaga yetgan. 2023-yilga kelib ko‘rsatkich 2,7 marta bo‘lib, 2024-yilda 3,0 martani tashkil etdi. 2025-yil uchun prognozlar bu ko‘rsatkich 3,5 martagacha o‘sishini ko‘rsatmoqda. Kapital aylanish tezligini oshirish – bu foyda olish muddatini qisqartirish, investitsiya rentabelligini kuchaytirish va umumiy aylanma aktivlar samaradorligini yaxshilash demakdir. Aylanish tezligining yuqoriligi ishlab chiqarish harakatining uzluksizligini, moliyaviy oqimlarning barqarorligini ta’minlaydi. Shu bilan birga, bu ko‘rsatkich korxonaning likvidligi, kreditga bo‘lgan ehtiyoji va moliyaviy mustaqilligiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Aylanish tezligini aniqlovchi asosiy omillar quyidagilardir: Ishlab chiqarish jarayonining davomiyligi – mahsulot ishlab chiqarish qanchalik ko‘p vaqt oladi, aylanish shunchalik sekinlashadi; Tovarlarning omborlarda saqlanish muddati – mahsulot bozorga tez chiqarilmasa, kapital tovar shaklida turib qoladi Bozor talabining barqarorligi – yuqori talab bo‘lsa, mahsulot tez sotiladi va kapital pulga qaytadi; Hisob-kitoblarning to‘lov muddati – uzoq muddatli debitor qarzlar kapitalni aylanmasidan chiqarib qo‘yadi; 29koeffitsiyentini 3,5 martagacha oshiradi. Shu orqali korxonalar kapitaldan ko‘proq foydalanish, ya’ni kamroq mablag‘ evaziga ko‘proq mahsulot ishlab chiqarish va daromad olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Kapital aylanishining samaradorligini baholashda yana bir muhim jihat – bu rentabellik darajasi. Agar bir aylanishda o‘rtacha 10% foyda olinadigan bo‘lsa, kapital 3 marta aylansa, umumiy yillik rentabellik 30% ni tashkil etadi. Bu shuni anglatadiki, kapital tez aylansa, foyda miqdori ham ortadi.Shuningdek, kapital aylanishini tahlil qilishda soha xususiyatlarini ham hisobga olish lozim. Masalan, yengil sanoat, oziq-ovqat, savdo sohalarida aylanish koeffitsiyenti yuqori bo‘lishi mumkin, chunki mahsulotlar tez realizatsiya qilinadi. Og‘ir sanoat, mashinasozlikda esa aylanish uzoq davom etadi, lekin foyda marjasi yuqoriroq bo‘ladi. XULOSA Men ushbu kurs ishini tayyorlar ekanman, tadbirkorlik kapitali tushunchasining mazmun-mohiyatini, uning asosiy turlarini va kapital harakatining bosqichma-bosqich jarayonini chuqur tahlil qildim. Kapital – har 25muddati qisqaradi, foyda marjasi oshadi va milliy iqtisodiyotning barqarorligi mustahkamlanadi. Yashil sektor – 2025-yilda ishlab chiqarish hajmi (360 trln so‘m), 21aylanganini ko‘rsatadi.kapital aylanishining pul, ishlab chiqarish va tovar-pul bosqichlari bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, har bir bosqichning sifati va davomiyligi umumiy moliyaviy samaradorlikka bevosita ta’sir qiladi. Statistik ma’lumotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, 2021–2025 yillar davomida O‘zbekistonda kapital aylanishining sifati va tezligi izchil oshmoqda. Bu esa tadbirkorlik muhitining yaxshilanayotgani, resurslardan foydalanish darajasining oshayotgani va davlat siyosatining natijalari sifatida talqin etilishi mumkin. Kelgusi yillarda bu ko‘rsatkichlarni yanada oshirish uchun har bir bosqichni raqamlashtirish, boshqaruvni soddalashtirish va bozor talablariga moslashish dolzarb vazifalardan biri bo‘lib qoladi. 2.2. Kapital aylanish tezligi va uni tezlashtirish omillari Kapitalning iqtisodiy samaradorligi uning aylanish tezligi bilan bevosita bog‘liqdir. Tadbirkorlik faoliyatida kapitalning bir sikldan ikkinchisiga o‘tish

Tadbirkorlik kapitali, uning harakat bosqichlari va aylanishi kurs ishi 

Купить