Tadbirkorlik kapitali, uning harakat bosqichlari va aylanishi kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	748.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

39 Sotish

Tadbirkorlik kapitali, uning harakat bosqichlari va aylanishi kurs ishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Tadbirkorlik kapitali, uning harakat bosqichlari va aylanishi
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Tadbirkorlik kapitali, uning harakat bosqichlari va aylanishi
MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………………………..
I BOB. TADBIRKORLIK KAPITALI TUSHUNCHASI VA UNING
TURLARI
1.1. Tadbirkorlik kapitalining mohiyati va asosiy belgilar ………………………
1.2. Kapital turlari asosiy va aylanma kapital, ularning farqlari …………………
1.3. Tadbirkorlik kapitalining manbalari va shakllanish yo‘llari ………………..
II BOB. TADBIRKORLIK KAPITALINING HARAKATI VA
AYLANISH BOSQICHLARI
2.1. Kapital aylanishining bosqichlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi ……………
2.2. Kapital aylanish tezligi va uni tezlashtirish omillari ………………………...
2.3. Kapital aylanishini tahlil qilish va samaradorligini oshirish yo‘llari ………..
XULOSA VA
TAKLIFLAR …………………………………………………….
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR………………………………………..

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Mamlakatimizda bozor munosabatlarini
chuqurlashtirish, raqobatbardosh iqtisodiyot barpo etish va tadbirkorlik muhitini
yanada yaxshilash maqsadida keng qamrovli islohotlar amalga oshirilmoqda.
Bu islohotlarning markazida tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy
barqarorligini ta’minlash, kapital oqimini soddalashtirish va ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish masalalari turadi. Ayniqsa, tadbirkorlik kapitalining
aylanish tezligini oshirish, resurslardan foydalanish samaradorligini ta’minlash
va investitsiyaviy muhitni yaxshilash ustuvor yo‘nalishlardan biri sifatida
ko‘rilmoqda. Bugungi globallashuv va iqtisodiy raqobat kuchayib borayotgan
sharoitda, kapitaldan oqilona foydalanish, uni tezroq aylanishga kiritish, foyda
olish muddatini qisqartirish va shu orqali tadbirkorlik subyekti rentabelligini
oshirish strategik ahamiyat kasb etmoqda. Shu sababli, ushbu kurs ishi mavzusi
iqtisodiy islohotlar mohiyatini tushunish, ularni amaliyotga tatbiq etishda
muhim nazariy va tahliliy asos vazifasini bajaradi. Tadbirkorlik kapitalining
harakat bosqichlarini chuqur o‘rganish orqali biz iqtisodiy resurslarning eng
muhim qismini tashkil etuvchi bu omilni yanada samarali boshqarish yo‘llarini
aniqlashimiz mumkin. Bundan tashqari, O‘zbekistonda kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikning o‘sib borayotgan salmog‘i, kapitalni jalb qilish va aylanmasini
tezlashtirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar ushbu mavzuning
dolzarbligini yana-da oshiradi. Ayniqsa, kichik va o‘rta biznes subyektlarining
moliyaviy resurslarga kirish imkoniyatlari, ularning investitsion faolligini
oshirish va kapitaldan foydalanish mexanizmlari bugungi kundagi eng muhim

4masalalardandir 1
. Shuning uchun, bu kurs ishida ushbu masalalarga ilmiy
yondashuv asosida javob izlash nihoyatda ahamiyatli sanaladi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Tadbirkorlik kapitalining
nazariy asoslari iqtisodiy tafakkur tarixida juda erta paydo bo‘lgan. Klassik
iqtisodchilar — A. Smit va D. Rikardo kapitalni iqtisodiy o‘sish va ishlab
chiqarish jarayonining ajralmas bo‘lagi sifatida ko‘rishgan. Karl Marks esa
kapital aylanishining bosqichlarini ilmiy asoslab bergan va uni sotsial-iqtisodiy
kategoriyaga aylantirgan. Keynesiy paradigmaning asoschisi J. Keyns esa
kapital oqimi va investitsion faoliyat o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlashda muhim
nazariy yondashuvlar ishlab chiqqan. Zamonaviy zaminda ko‘plab xorijiy va
milliy iqtisodchi olimlar kapital harakati, aylanish tezligi va ularning foyda
bilan bog‘liqligi masalasini o‘rganmoqda. O‘zbekistonlik olimlardan M.
Qodirov, Sh. Alimov, N. Nishonov, M. Abdurahmonov kabi olimlarning ilmiy
ishlarida kapitalning manbalari, shakllanish mexanizmlari va samaradorlik
ko‘rsatkichlari tahlil qilingan. Ularning ishlarida ayniqsa, kapital va mehnat
resurslari o‘rtasidagi nisbat, ishlab chiqarish samaradorligiga ta’siri, kapitaldan
foydalanish mexanizmlarining turlari yoritilgan. Shunga qaramay, so‘nggi
yillarda O‘zbekistonda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar, kapital bozorini
liberallashtirish, bank-moliya tizimini takomillashtirish fonida mazkur
mavzuning zamonaviy xususiyatlari, ayniqsa tadbirkorlik kapitalining harakat
bosqichlari va ulardagi muammolar yetarlicha yoritilmagan. Shu boisdan, bu
mavzuga yangicha yondashuv zarurati paydo bo‘lmoqda. O‘zbekistonda
zamonaviy tadbirkorlik shakllari, raqamli iqtisodiyot, moliyaviy texnologiyalar
jadal rivojlanayotgan bir paytda kapital harakati va aylanishini tahlil qilish
o‘ziga xos ilmiy yangilik ham keltiradi.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-
yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

5Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishining
nazariy ahamiyati shundaki, unda tadbirkorlik kapitalining mohiyati, turlari,
shakllanish manbalari hamda aylanish bosqichlari ilmiy jihatdan chuqur tahlil
qilinadi. Kapitalning iqtisodiy tabiatini har tomonlama o‘rganish orqali uning
ishlab chiqarishdagi roli, foyda keltirish mexanizmi va doimiy harakatdagi
xususiyatlari ilmiy asoslanadi. Shuningdek, kurs ishida klassik va zamonaviy
iqtisodchilarning kapitalga oid nazariy qarashlari solishtirilib, milliy iqtisodiyot
sharoitiga mos keluvchi nazariy yondashuvlar ishlab chiqiladi. Bu esa
iqtisodiyot nazariyasi va tadbirkorlikni boshqarish fanlari bo‘yicha bilimlarni
boyitishga xizmat qiladi.Amaliy ahamiyati esa shundaki, bu ishda tadbirkorlik
kapitalining harakat bosqichlarini tahlil qilish asosida ularning samaradorligini
oshirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi. Ayniqsa, kapital aylanish
tezligini oshirish, resurslardan foydalanishning optimal yo‘llarini tanlash,
tadbirkorlik faoliyatida risklarni kamaytirish va foyda darajasini ko‘paytirishga
oid amaliy yechimlar keltiriladi.
Kurs ishi mavzusining obyekti – bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik
faoliyatini yuritayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektlarda kapitalning
shakllanishi, harakati va aylanish jarayonidir.
Kurs ishi mavzusining predmeti – tadbirkorlik kapitalining turlari, aylanish
bosqichlari, ularning o‘zaro bog‘liqligi, harakat mexanizmlari va ularning
samaradorlikka ta’sirini aniqlash jarayonidir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – tadbirkorlik kapitalining mohiyatini tahlil
qilish, uning harakat bosqichlarini aniqlash, aylanish tezligini baholash hamda
kapital aylanishi samaradorligini oshirish yo‘llarini asoslab berishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Tadbirkorlik kapitalining iqtisodiy mohiyatini ochib berish;
 Kapitalning asosiy turlari va ularning farqlarini tahlil qilish;
 Kapital manbalari va ularning shakllanish usullarini yoritish;
 Kapital aylanishining asosiy bosqichlari va mexanizmlarini ko‘rsatish;

6 Kapital aylanish tezligiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash;
 Kapital samaradorligini oshirish yo‘llarini ilmiy asoslash;
O‘zbekiston misolida kapital aylanishining real tahlilini keltirish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I BOB. TADBIRKORLIK KAPITALI TUSHUNCHASI VA UNING
TURLARI
1.1. Tadbirkorlik kapitalining mohiyati va asosiy belgilar
Tadbirkorlik kapitali bozor iqtisodiyotining ajralmas va eng muhim
elementlaridan biridir. U iqtisodiy resurslar tizimida asosiy harakatlantiruvchi
kuch bo‘lib, ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va savdo faoliyatlarining
barqarorligini ta’minlashda beqiyos ahamiyat kasb etadi. Kapital deganda, keng
ma’noda, foyda olish maqsadida foydalaniladigan barcha moddiy va nomoddiy
resurslar tushuniladi. Tadbirkor esa ushbu kapitalni muayyan ishlab chiqarish
yoki tijorat faoliyatiga yo‘naltirib, uni harakatga keltiruvchi, o‘z qiymatini
oshiruvchi subyektdir.Kapitalning iqtisodiy mohiyati uni oddiy moddiy
boylikdan farqlantiruvchi bir necha belgilarga ega. Eng avvalo, kapital – bu
foyda keltiruvchi, ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etuvchi va o‘z qiymatini
doimiy ravishda oshirib boruvchi iqtisodiy resursdir. Kapitalning qiymati
doimiy harakatda bo‘lib, u orqali mahsulot yaratiladi, xizmat ko‘rsatiladi va
oxir-oqibat foyda olinadi. Bu jarayonning uzluksizligi tadbirkorlik faoliyatining
muhim sharti hisoblanadi.
Tadbirkorlik kapitalining asosiy belgilaridan biri – bu uning aylanish
xususiyatidir. Kapital doimiy harakatda bo‘lib, u dastlab pul shaklida bo‘ladi,
keyin tovarlarga aylantiriladi, so‘ngra sotuvdan yana pul shaklida foyda bilan
qaytadi. Bu sikl kapital aylanishi deb ataladi. Ushbu aylanish qancha tez bo‘lsa,
tadbirkorning foyda olish tezligi va miqdori ham shuncha yuqori bo‘ladi.

7Kapitalning harakat tezligi esa uning samaradorligini bevosita belgilovchi
omildir.
Ikkinchi asosiy belgi – bu foyda keltirish xususiyatidir. Kapital, boshqa
iqtisodiy resurslardan farqli o‘laroq, bevosita foyda olishni ko‘zlab ishlatiladi.
Misol uchun, inson mehnati faqat maosh evaziga amalga oshiriladi, yer esa
tabiiy boylik sifatida faoliyat yuritmaydi. Ammo kapital – faol qiymat bo‘lib, u
ishlab chiqarishga jalb qilinganda daromad keltiradi. Tadbirkor uchun kapital –
bu o‘z qiymatini oshiruvchi vosita, strategik resurs va iqtisodiy barqarorlik
kafolati hisoblanadi.
Uchinchi belgi sifatida kapitalning tavakkal bilan bog‘liqligini ko‘rsatish
mumkin. Kapitalni muayyan ishlab chiqarish yoki savdo faoliyatiga
yo‘naltirgan tadbirkor har doim ma’lum darajada xavf ostida bo‘ladi. Bozor
narxlari o‘zgarishi, talabning kamayishi, ishlab chiqarish xarajatlarining ortishi
kabi omillar foyda olish ehtimolini pasaytiradi. Shu sababli, tadbirkorlik
kapitali doimo riskni o‘z ichiga olgan iqtisodiy hodisadir.
To‘rtinchi belgi – bu qayta ishlab chiqaruvchanlikdir. Kapital bir martalik
foydalaniladigan resurs emas. U har doim yangilanib, takror aylanma shaklida
mavjud bo‘ladi. Tadbirkorlar o‘z kapitalini investitsiya qilgan holda uni doimiy
tarzda aylantiradilar va bu orqali daromad manbaini saqlab qoladilar.
Kapitalning aynan shu xususiyati uni barqaror iqtisodiy faoliyat yuritish
vositasiga aylantiradi.

8Bundan tashqari, kapital ko‘p shakllilik xususiyatiga ham ega. U moddiy
shakllarda (bino, uskuna, transport vositalari, xom ashyo) bo‘lishi mumkin,
shuningdek, nomoddiy shakllarda (intellektual mulk, brend, nou-xau) ham
mavjud bo‘ladi. Bugungi kunda ayniqsa raqamli texnologiyalar asosida
shakllangan intellektual kapital turli sohalarda katta ahamiyat kasb etmoqda.
Tadbirkorlik kapitali har doim boshqaruv va tahlilni talab qiladi. Ya’ni, uning
miqdori, aylanish tezligi, rentabelligi va samaradorligi doimiy ravishda nazorat
qilinib, strategik qarorlar bilan boshqarilishi kerak. Kapitalni to‘g‘ri yo‘naltirish
va samarali ishlatish ko‘p hollarda tadbirkorning iqtisodiy bilim darajasi va
tajribasiga bog‘liq bo‘ladi. Shu sababli kapital – bu oddiy mablag‘ emas, balki
tizimli boshqariladigan resursdir.
Bundan tashqari, kapital ishlab chiqarishda asosiy va yordamchi rolni
bajaradi. Asosiy kapital ishlab chiqarish vositalari – binolar, inshootlar,
uskunalar orqali ifodalanadi va uzoq muddat foydalaniladi. Aylanma kapital esaTadbirkorlik
kapitalining
asosiy belgilari:
Ay lanish
xususiyati
Foyda
keltirish
xususiyati
Tavakkal
(risk)
bilan
bog‘liqligi
Takror
ishlab
chiqaruvc
hanlik

9xomashyo, material, yoqilg‘i, ish haqiga sarflanadigan qisqa muddatli
mablag‘lardan iborat bo‘ladi. Ikkala turdagi kapitalning muvozanatli va oqilona
boshqarilishi umumiy samaradorlikka katta ta’sir ko‘rsatadi.
Kapital, shuningdek, iqtisodiy rivojlanish va investitsiya faoliyatining asosi
sifatida namoyon bo‘ladi. Yangi ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish,
innovatsiyalarni joriy qilish, bozor ulushini kengaytirish, eksport salohiyatini
oshirish kabi strategik maqsadlar aynan kapitalga tayanadi. Demak, kapitalni
to‘g‘ri shakllantirish va uning harakatini boshqarish davlat va jamiyat
taraqqiyotining muhim omili hisoblanadi.
Tadbirkorlik kapitali orqali yaratilgan mahsulot yoki xizmat esa jamiyatga
foyda, davlatga soliq, aholiga bandlik va daromad manbai olib keladi. Shu
sababli, kapital iqtisodiyotda faqat xususiy foyda emas, balki umumiy ijtimoiy
ahamiyatga ega resurs sifatida ham qaraladi. Uni to‘g‘ri boshqarish orqali
tadbirkor o‘z faoliyatining barqarorligini, davlat esa umumiy iqtisodiy o‘sishni
ta’minlaydi.
1.2. Kapital turlari asosiy va aylanma kapital, ularning farqlari
Tadbirkorlik kapitali tarkibiy jihatdan turli ko‘rinishlarda namoyon bo‘lib,
ularning har biri iqtisodiy faoliyatda alohida rol o‘ynaydi. Ushbu kapital
turlarini to‘g‘ri tushunish va ularni tahlil qilish tadbirkorlik samaradorligini
oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Umumiy tasnifga ko‘ra, kapital ikki
asosiy turga bo‘linadi: asosiy kapital va aylanma kapital. Ikkala turdagi kapital
o‘z funksiyasi, harakat tezligi, amortizatsiya darajasi va ishlab chiqarishdagi
ishtirok shakliga ko‘ra bir-biridan farq qiladi.
Asosiy kapital va Aylanma kapitalning solishtirma jadvali
Tartib
raqami Mezon Asosiy kapital Aylanma kapital
1 Foydalanish muddati Uzoq muddatli (bir necha
yil) Qisqa muddatli (bir
sikl yoki bir yil ichida)
2 Mahsulotga qiymat Asta-sekin, amortizatsiya Bir martalik

10o‘tkazish yo‘li bilan aylanishda to‘liq
o‘tkaziladi
3 Aylanish tezligi Sekin, ko‘p yillik siklda Tez, yiliga bir necha
marta aylanishi
mumkin
4 Ishlab chiqarishdagi
ishtiroki Bevosita ishtirok etmaydi,
vositachi vosita To‘g‘ridan-to‘g‘ri
mahsulot yaratuvchi
5 Moliyalashtirish
manbalari Uzoq muddatli
investitsiyalar, kreditlar Tovar daromadi, qisqa
muddatli qarzlar
6 Buxgalteriyadagi
ifodasi Uzoq muddatli aktivlar
sifatida Joriy (oborot) aktivlar
sifatida
7 Namunalari Uskuna, bino, transport,
texnologik jihozlar Xomashyo, material,
ish haqi, energiya,
yordamchi xarajatlar
8 Yaroqlilik muddati Foydalanish muddati
davomida ishlatiladi Tovar ishlab
chiqarilgach yo‘qoladi
(sarflanadi)
9 Amortizatsiya
mavjudligi Ha, doimiy
amortizatsiyalanadi Yo‘q, amortizatsiya
qilinmaydi
10 Foyda keltirish shakli Uzoq muddatli barqarorlik
va ishlab chiqarish
imkoniyatini yaratadi Qisqa muddatda
daromad aylanmasini
ta’minlaydi
Asosiy kapital – bu uzoq muddat davomida ishlab chiqarish jarayonida
ishtirok etuvchi va o‘z qiymatini mahsulotga asta-sekinlik bilan o‘tkazadigan
kapital shaklidir. Unga ishlab chiqarish vositalari – binolar, inshootlar,
mashina-uskunalar, transport vositalari, axborot texnologiyalari kiradi. Asosiy
kapital bir necha yil davomida ishlatiladi, ya’ni u doimiy ishlab chiqarish
sikllarida qatnashib, o‘zining eskirish darajasiga ko‘ra amortizatsiyalanadi.

11Amortizatsiya esa, bu kapital qiymatining mahsulot tannarxiga qadam-baqadam
kirib borishini anglatadi.
Masalan, bir korxona o‘z faoliyatini boshlash uchun 5 yillik xizmat muddati
bo‘lgan ishlab chiqarish uskunasini xarid qiladi. Ushbu uskuna orqali har yili
minglab mahsulotlar ishlab chiqariladi. Har bir mahsulotga esa uskunaning bir
qismi — ya’ni amortizatsiya miqdori yuklanadi. Bu jarayon asosiy kapitalning
iqtisodiy hayot aylanishidagi roli va tabiatini aks ettiradi.
Aylanma kapital esa, qisqa muddatli ishlab chiqarish sikllarida ishtirok etadi
va o‘z qiymatini mahsulotga bir martalik aylanishda to‘liq o‘tkazadi. Unga
xomashyo, yordamchi materiallar, yoqilg‘i, energiya resurslari, yarim tayyor
mahsulotlar, ishchilar ish haqi va boshqa operatsion xarajatlar kiradi. Aylanma
kapital tovar yaratishda bevosita sarflanib, ishlab chiqarish yakunida tovar
shakliga o‘tadi va u tovar sotilganidan so‘ng daromad sifatida pulga aylanadi.
Bu pul yana ishlab chiqarishga yo‘naltiriladi va jarayon takrorlanadi.
Shunday qilib, asosiy kapital mahsulot ishlab chiqarishda vositachi rolini
o‘ynasa, aylanma kapital bevosita mahsulot ishlab chiqarishning ichida, uning
tarkibida ishtirok etadi. Ikkala kapital turining bu kabi farqli jihatlari
korxonaning moliyaviy boshqaruvi va ishlab chiqarish strategiyasini
belgilashda muhim ahamiyatga ega. Tadbirkor ushbu ikki kapital o‘rtasidagi
mutanosiblikni to‘g‘ri ta’minlasa, ishlab chiqarish samaradorligi ortadi,
rentabellik ko‘rsatkichlari yaxshilanadi.
Kapital turlarining yana bir farqli jihati – bu ularning aylanish tezligidir.
Aylanma kapital yil davomida bir necha marta aylanishi mumkin, ya’ni
mahsulot ishlab chiqariladi, sotiladi va foyda olinadi. Asosiy kapital esa odatda
yilda bir martalik amortizatsiya ajratish asosida moliyaviy hisoblarda aks
ettiriladi. Shu sababli, aylanma kapitaldan daromad olish tezroq bo‘lsa-da,
asosiy kapital barqarorlik va uzoq muddatli rivojlanish uchun zamin yaratadi.
Moliyaviy jihatdan olib qaralganda, aylanma kapitalning yetarli bo‘lmasligi
ishlab chiqarish jarayonining uzilishiga olib keladi. Misol uchun, xomashyo

12xarid qilish uchun yetarli mablag‘ bo‘lmasa, mavjud uskuna ishlamasdan turadi,
ya’ni asosiy kapital ham ishsiz qoladi. Demak, aylanma kapital ishlab
chiqarishni bevosita harakatga keltiruvchi vositadir. Shu bilan birga, asosiy
kapitalning sifati, zamonaviyligi va ishlash holati ishlab chiqarish
unumdorligiga, mahsulot sifati va tannarxiga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi.Shuningdek, kapital turlarining muhim farqlaridan biri – ularning
moliyalashtirish manbalaridir. Asosiy kapital odatda uzoq muddatli
investitsiyalar hisobiga shakllantiriladi – masalan, bank kreditlari, davlat
subsidiyalari yoki bevosita tadbirkorning o‘z mablag‘i. Aylanma kapital esa
qisqa muddatli qarzlar, tijorat kreditlari yoki tovar aylanmasidan kelgan
daromadlar evaziga tiklanadi. Bu jihat tadbirkorga moliyaviy rejalashtirishda
har bir kapital turini alohida hisobga olishni talab etadi.
Yana bir farqli xususiyat – bu ularning balansdagi ifodalanishidir. Asosiy
kapital buxgalteriyada uzoq muddatli aktivlar sifatida hisobga olinadi va
amortizatsiya hisobidan pasayib boradi. Aylanma kapital esa joriy aktivlar –
ya’ni zaxiralar, pul mablag‘lari, debitor qarzlar kabi shakllarda e’tiborga
olinadi. Shu sababli, moliyaviy tahlilda ushbu ikki kapital turining balansdagi
nisbati korxonaning likvidligi va moliyaviy barqarorligini baholashda asosiy
ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi.
Tadbirkorlik kapitalining bu ikki turi o‘zaro bir-birini to‘ldiradi. Ular
o‘rtasida mutanosiblikni ta’minlash va optimal nisbatda boshqarish orqali
korxona o‘zining ishlab chiqarish quvvatidan to‘liq va samarali foydalanadi.
Buning uchun, kapital tuzilmasini tahlil qilish, aylanish tezligini kuzatish,
aktivlarning tuzilishini baholash va resurslar taqsimotini qayta ko‘rib chiqish
talab etiladi.
Asosiy va aylanma kapitalning har biri tadbirkorlik faoliyatida o‘ziga xos
ahamiyatga ega. Asosiy kapital uzoq muddatli ishlab chiqarish imkoniyatlarini
belgilasa, aylanma kapital kunlik, qisqa muddatli operatsion harakatlar asosidir.
Tadbirkor ushbu ikki kapital turining farqini chuqur anglab, ularni iqtisodiy

13sharoitga qarab boshqarsa, moliyaviy barqarorlikka erishishi va foyda darajasini
oshirishi mumkin bo‘ladi.
1.3. Tadbirkorlik kapitalining manbalari va shakllanish yo‘llari
Tadbirkorlik faoliyatining boshlanishi va rivojlanishi uchun eng muhim
omillardan biri bu – kapitaldir. Tadbirkorlik kapitalini shakllantirish masalasi
har qanday biznes loyihasining boshida turadi. Kapitalning mavjudligi va uni
to‘g‘ri shakllantirish darajasi tadbirkorlikning barqarorligi, rivojlanish
salohiyati va foyda olish imkoniyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois,
kapital manbalarini aniqlash va ularni shakllantirish yo‘llarini chuqur o‘rganish
har qanday iqtisodiy subyekt uchun muhimdir.
Tadbirkorlik kapitalining manbalari deganda, korxonaning ishlab chiqarish
va xizmat ko‘rsatish faoliyatini moliyalashtirish uchun zarur bo‘lgan
mablag‘larning kelib chiqish yo‘llari tushuniladi. Kapital manbalari turli
shakllarda bo‘lishi mumkin va ular asosan ichki va tashqi manbalarga bo‘linadi.
Ichki manbalar – bu korxonaning o‘z faoliyatidan kelib chiqadigan moliyaviy
resurslardir. Ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Sof foyda (tushumdan keyingi daromad) – faoliyat natijasida olingan
foydaning bir qismi reinvestitsiya qilinadi;
Amortizatsiya ajratmalari – asosiy kapitaldan foydalanish evaziga
yig‘iladigan mablag‘lar;
Zaxira jamg‘armalari – favqulodda holatlarga yoki kengayish rejalari uchun
to‘plangan mablag‘lar;
Keraksiz aktivlarning realizatsiyasidan tushgan mablag‘ –
foydalanilmayotgan uskunalar yoki binolarni sotish orqali olingan pul.
Ichki manbalar korxonaning iqtisodiy mustaqilligini saqlash, tashqi qarzlar
va moliyaviy risklarni kamaytirish uchun muhim ahamiyatga ega. Ammo har
doim ham ichki mablag‘lar korxonaning kengayish ehtiyojlarini to‘liq qondira
olmaydi. Ayniqsa, yangi tashkil etilgan korxonalar va startaplar uchun tashqi
manbalar hal qiluvchi rol o‘ynaydi.

14Tashqi manbalar – bu korxona tashqarisidan jalb qilinadigan moliyaviy
resurslardir. Ular quyidagilardan iborat bo‘ladi:
Tijorat banklarining kreditlari – eng keng tarqalgan moliyaviy manba, ammo
foizlar va garov talablari mavjud;
Davlat subsidiyalari va grantlari – muayyan sohalarni qo‘llab-quvvatlash
maqsadida ajratiladi;
Xususiy investor mablag‘lari – sarmoyadorlar tomonidan risk asosida
kiritiladigan kapital;
Obligatsiyalar chiqarish – korxonaning moliyaviy bozor orqali qarz jalb
qilishi;
Aksiyalar chiqarish – ustav kapitalini kengaytirish orqali jamoaviy kapital
shakllantirish.
Tashqi manbalar, ayniqsa yirik investitsion loyihalar yoki eksportga
yo‘naltirilgan ishlab chiqarishlarda muhim ahamiyatga ega. Biroq ularning
xarakteriga ko‘ra, tadbirkor ba’zan o‘zining moliyaviy mustaqilligini qisman
yo‘qotishi mumkin. Masalan, aksiyadorlar bilan foyda bo‘lishish, kreditlarda
foiz to‘lovlari kabi majburiyatlar mavjud bo‘ladi.
Kapitalning shakllanish yo‘llari esa uning manbalariga asoslangan holda
qanday tartibda, qanday vositalar bilan yig‘ilishi va tizimlashtirilishini
anglatadi. Tadbirkor kapital shakllanishini rejalashtirishda bir necha omillarni
inobatga oladi:
Investitsiya hajmi – qancha mablag‘ kerak bo‘lishi;
Moliyaviy risklar darajasi – tashqi mablag‘larning qanchalik xavfsizligi;
Qaytish muddati – kapital necha vaqtda o‘zini oqlashi;
Foiz xarajatlari – kredit manbalarining umumiy xarajatlarga ta’siri.
Kapital shakllanishining asosiy yo‘llari quyidagilardir:
To‘liq o‘z mablag‘i hisobidan – bu yo‘l kapitalga bo‘lgan talab kam bo‘lgan
holatlarda qo‘llaniladi;

15Aralash moliyalashtirish – bir qismini o‘z mablag‘i, qolgan qismini tashqi
manbalar hisobiga shakllantirish;
To‘liq tashqi mablag‘lar hisobiga – risk yuqori bo‘lgan, lekin daromad
keltiruvchi loyihalarda ishlatiladi.Shuningdek, hozirgi zamonda kraudfanding,
biznes farishtalar (angel investors), startap inkubatorlar va xorijiy grantlar kabi
zamonaviy kapital shakllanish mexanizmlari ham keng qo‘llanilmoqda. Bu
usullar tadbirkorlik muhitining ochiqligini ta’minlab, yangi loyihalarga sarmoya
jalb etish imkonini beradi.
Tadbirkorlik kapitalining manbalarini shakllantirishda huquqiy va moliyaviy
jihatlar ham muhim rol o‘ynaydi. Tadbirkor moliyalashtirish manbasini
tanlayotganda, qonunchilik talablariga, soliq yukiga, garov shartlariga va
moliyaviy hisobot talablari darajasiga e’tibor qaratishi kerak. To‘g‘ri tanlangan
manba nafaqat kapitalni ta’minlaydi, balki biznesning barqaror rivojlanishiga
yo‘l ochadi.
II BOB. TADBIRKORLIK KAPITALINING HARAKATI VA
AYLANISH BOSQICHLARI
2.1. Kapital aylanishining bosqichlari va ularning o‘zaro bog‘liqligi
Tadbirkorlik kapitalining iqtisodiy faoliyatda ishtiroki uning uzluksiz
harakati bilan bog‘liq. Kapital har doim bir holatda turmaydi — u pul shaklidan
tovar, ishlab chiqarish vositasi, mahsulot shakliga o‘tadi va yana pulga aylanish
orqali foyda bilan qaytadi. Shu jarayon kapital aylanishi deb ataladi. Bu jarayon
tadbirkorlikning hayotiy sikli sifatida iqtisodiy faoliyatning yurak urishiga
o‘xshaydi — u to‘xtasa, butun biznes to‘xtaydi. Kapital aylanishi bir nechta
bosqichlardan iborat bo‘lib, ular bir-biri bilan uzviy bog‘liq va o‘zaro ta’sirda
bo‘ladi.
Kapital aylanishi odatda uchta asosiy bosqichda amalga oshadi:
Pul kapitali bosqichi – bu bosqichda tadbirkor o‘z mablag‘ini (yoki jalb
qilingan kapitalni) xomashyo, material, texnika va boshqa ishlab chiqarish

16vositalarini xarid qilishga yo‘naltiradi. Bunda pul kapitali tovar (ishlab
chiqarish vositalari) shakliga aylanadi. Ya’ni, kapital “pul” shaklidan “ishlab
chiqarish resursi” shakliga o‘tadi. Bu bosqichda xarajatlar amalga oshiriladi va
ishlab chiqarish uchun zamin yaratiladi.
Ishlab chiqarish bosqichi – bu bosqichda xarid qilingan xomashyo va
materiallar, texnika, mehnat resurslari ishtirokida mahsulot yaratiladi. Bu
jarayon davomida kapital ishlab chiqarish vositalari shaklida tovar ishlab
chiqarishga jalb etiladi. Yaratilgan mahsulot o‘z ichiga barcha xarajatlar
qiymatini, shuningdek, qo‘shilgan qiymat — foydani ham oladi. Demak, bu
bosqichda kapital qiymat hosil qiladi va o‘zini ko‘paytiradi. U harakatsiz
shakldan aktiv ishlab chiqarish shakliga o‘tadi.
Tovar-pul bosqichi – bu bosqichda tayyor mahsulot bozorga chiqariladi va
sotiladi. Mahsulot sotilgach, kapital yana pul shakliga qaytadi, lekin bu safar
boshlang‘ichdan ortiqcha — foyda bilan. Bu bosqichda foyda realizatsiya
qilinadi va aylanma kapital to‘liq to‘lanadi. Natijada, kapital siklni tugatib,
keyingi sikl uchun yana harakatga tayyor holatga keladi.
Ushbu uch bosqich pul kapitali → ishlab chiqarish kapitali → tovar kapitali
tarzida doimiy takrorlanadi. Bu holat kapital aylanish sikli deb yuritiladi. Har
bir bosqich o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, birida yuzaga kelgan muammo
boshqalariga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, pul kapitali etarli bo‘lmasa,
xomashyo xarid qilib bo‘lmaydi, demak, ishlab chiqarish to‘xtaydi. Ishlab
chiqarish kechiksa, mahsulot bozorga chiqmaydi va foyda olinmaydi. Shuning
uchun tadbirkor kapital aylanishining barcha bosqichlarini bir butun jarayon
sifatida boshqarishi lozim.
Kapital aylanishi jarayoni o‘zaro tsiklik xarakterga ega. Har bir aylanish sikli
boshlang‘ich kapitalga qiymat qo‘shadi va yangi siklga zamin yaratadi. Bu
jarayon tadbirkorning foydasini doimiy ravishda oshirishiga, ishlab chiqarish
hajmini kengaytirishiga va raqobatbardoshlikni ta’minlashga xizmat qiladi.

17Aynan shuning uchun kapital aylanishi tadbirkorlikning “iqtisodiy qon
aylanishi” deb ataladi.
Kapital aylanishining bosqichlari orasida vaqt va tezlik jihatidan farq bo‘ladi.
Pul bosqichi odatda qisqa davom etadi – mahsulot uchun mablag‘ to‘lanadi va
resurslar xarid qilinadi. Ishlab chiqarish bosqichi nisbatan uzoqroq – bu
jarayonda mahsulot yaratiladi, sifati nazorat qilinadi. Tovar-pul bosqichi esa
bozordagi talab va narx kon’yunkturasiga bog‘liq ravishda tez yoki sekin
bo‘lishi mumkin. Shu sababli, kapital aylanishini tezlashtirish iqtisodiy
samaradorlikni oshiradi.
Shu bilan birga, kapital aylanishini ikki shaklda ko‘rib chiqish mumkin:
Oddiy aylanish – kapital oddiy sikl bo‘yicha harakat qiladi va boshlang‘ich
qiymatini saqlaydi.
Kengaytirilgan aylanish – kapital foyda bilan qaytadi va qo‘shimcha
investitsiyalarga olib keladi.
Kapitalning har bir aylanishi — bu ishlab chiqarish jarayonining tugashi va
yangi bosqichga o‘tishidir. Har bir yangi aylanishda tadbirkor o‘z faoliyatini
optimallashtiradi, ya’ni xarajatlarni kamaytiradi, samaradorlikni oshiradi,
mahsulot hajmini ko‘paytiradi.Shuningdek, kapital aylanishi samaradorligini
oshirish uchun har bir bosqichga alohida e’tibor qaratish zarur:
Pul bosqichida – mablag‘ taqsimoti va xarid strategiyasi;
Ishlab chiqarishda – resurslardan samarali foydalanish;
Sotuv bosqichida – marketing, narx siyosati va mijozlar bilan ishlash.
Kapital aylanishi uch asosiy bosqichdan iborat bo‘lib, ular o‘zaro uzviy
bog‘liq va bir-biriga bevosita ta’sir qiladi. Harakatning bu bosqichlari orqali
kapital o‘z qiymatini ko‘paytiradi, foyda keltiradi va tadbirkorlik faoliyatining
iqtisodiy asosini tashkil etadi. Shu sababli kapital aylanishi mexanizmini to‘g‘ri
tushunish va boshqarish har bir tadbirkor uchun strategik ahamiyatga ega.

18Kapital aylanishi uch asosiy bosqichdan iborat: pul kapitali bosqichi, ishlab
chiqarish bosqichi va tovar-pul bosqichi. Har bir bosqichning iqtisodiy
jarayondagi o‘rni, davomiyligi va ta’siri mavjud. 2021–2025 yillarda
O‘zbekistonda kichik va o‘rta tadbirkorlik subyektlari sonining ortishi bilan
birga kapital aylanishiga bo‘lgan ehtiyoj va bosqichlar samaradorligining ta’siri
ham o‘sdi.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2021-yilda O‘zbekistonda faoliyat
yuritayotgan kichik biznes subyektlari soni 421,000 tani tashkil etgan bo‘lsa,
2022-yilda bu ko‘rsatkich 466,000 taga, 2023-yilda esa 501,000 taga yetdi.
2024-yilda kichik biznes subyektlarining soni 547,000 taga yetgan bo‘lsa, 2025-
yil prognozlariga ko‘ra, bu raqam 580,000 dan oshishi kutilmoqda. Bu esa
shuni anglatadiki, kapital aylanishi iqtisodiyotning har bir darajasida tobora
faolroq ishtirok etmoqda.
Pul kapitali bosqichi – bu kapitalning xomashyo, material, texnika,
xizmatlarga aylantirilishi bosqichi bo‘lib, 2023-yilda O‘zbekistondagi kichik
tadbirkorlik subyektlari tomonidan umumiy 124,5 trillion so‘mga teng
xarajatlar amalga oshirilgan. Bu ko‘rsatkich 2021-yildagi 88,7 trillion so‘mlik
xarajatga nisbatan 40,3 foizga o‘sdi. Ushbu xarajatlar ko‘p hollarda kredit
mablag‘lari, davlat subsidiya dasturlari yoki o‘z mablag‘lari hisobiga amalga
oshirilmoqda.

19Ishlab chiqarish bosqichida kapital tovar shakliga o‘tadi va ishlab chiqarishda
ishtirok etadi. 2022-yilda kichik biznes sektorining ishlab chiqargan mahsulot
hajmi 238,6 trillion so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 278,2
trillion so‘mga yetdi. 2024-yilda bu raqam 320 trillion so‘mga yaqinlashdi.
2025-yil uchun prognoz – 360 trillion so‘m. Ushbu o‘sish ishlab chiqarish
jarayonining soddalashganligi, raqamli texnologiyalarning joriy qilinishi,
logistik tizimlarning modernizatsiyasi bilan bog‘liq. Ishlab chiqarish bosqichi
uzog‘i bilan 3–4 oygacha davom etadigan jarayon bo‘lib, bu bosqichda
resurslardan samarali foydalanish kapital aylanishining umumiy tezligini
belgilaydi.
Tovar-pul bosqichida esa tayyor mahsulot bozorga chiqarilib, sotuv orqali
foyda olinadi. 2021-yilda kichik biznes foydasi 112,5 trillion so‘mni tashkil
etgan bo‘lsa, 2022-yilda 145 trillion so‘m, 2023-yilda 187,4 trillion so‘m
daromad qayd etilgan. 2024-yilda bu raqam 234 trillion so‘mga yetdi. 2025-yil
uchun prognoz – 278 trillion so‘m. Bu bosqich kapital siklining yakuni bo‘lib,

20pulga aylanish va daromad olishni anglatadi. Shu bilan birga, ushbu bosqichda
marketing strategiyasi, narx siyosati va sotuv tarmog‘i muhim rol o‘ynaydi.
Kapital aylanishining o‘zaro bog‘liqligi shundan iboratki, bir bosqichda
yuzaga kelgan to‘siq yoki kechikish butun siklni izdan chiqarishi mumkin.
Masalan, pul kapitali bosqichida bank kreditlari berilmasligi ishlab chiqarishni
boshlashga to‘sqinlik qiladi. Ishlab chiqarish bosqichida texnologik uzilishlar
mahsulot sifati va hajmiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Tovar-pul bosqichida esa
bozordagi talab pastligi yoki raqobat narxlari daromadni kamaytiradi. Shu bois,
kapitalning har bir bosqichini chuqur tahlil qilish va alohida boshqarish
strategiyasini ishlab chiqish talab etiladi.
2021–2025 yillarda kapital aylanish tezligini tezlashtirish bo‘yicha davlat
tomonidan ham keng ko‘lamli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Masalan,
2022-yildan boshlab “Har bir tadbirkorga – 1 milliard so‘m” loyihasi doirasida
kichik biznes subyektlariga 10 mingdan ortiq kreditlar ajratildi. Bu orqali
kapital aylanishining pul bosqichi tezlashdi. 2023-yildan esa “Raqamli biznes”
dasturi orqali ishlab chiqarish bosqichiga texnologik qo‘llab-quvvatlash
ko‘rsatildi.
Kapital aylanishining samaradorligini baholashda aylanish koeffitsiyenti
ishlatiladi. 2023-yil holatiga ko‘ra, O‘zbekistonda kichik korxonalar
kapitalining o‘rtacha aylanish koeffitsiyenti 2,7 martani tashkil etdi. Bu degani,
korxona o‘z kapitalini yil davomida o‘rtacha 2,7 marta aylantirgan. 2024-yilda
bu ko‘rsatkich 3 martagacha ko‘tarilgan bo‘lsa, 2025-yil uchun maqsad 3,5
martaga yetkazishdir. Aylanish koeffitsiyentining oshishi foyda marjasi va
likvidlik darajasining oshishiga olib keladi.
Tadbirkorlik kapitalining aylanish siklining optimallashuvi nafaqat
tadbirkorning o‘z daromadiga, balki mamlakat YAIMining o‘sishiga ham ta’sir
ko‘rsatadi. Masalan, 2021-yilda O‘zbekiston YAIMining 36,5 foizi kichik
biznes subyektlari hissasiga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich
40,7 foizga yetdi. Bu esa kapital aylanishining harakatga keltiruvchi kuchga

21aylanganini ko‘rsatadi.kapital aylanishining pul, ishlab chiqarish va tovar-pul
bosqichlari bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, har bir bosqichning sifati
va davomiyligi umumiy moliyaviy samaradorlikka bevosita ta’sir qiladi.
Statistik ma’lumotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, 2021–2025 yillar davomida
O‘zbekistonda kapital aylanishining sifati va tezligi izchil oshmoqda. Bu esa
tadbirkorlik muhitining yaxshilanayotgani, resurslardan foydalanish
darajasining oshayotgani va davlat siyosatining natijalari sifatida talqin etilishi
mumkin. Kelgusi yillarda bu ko‘rsatkichlarni yanada oshirish uchun har bir
bosqichni raqamlashtirish, boshqaruvni soddalashtirish va bozor talablariga
moslashish dolzarb vazifalardan biri bo‘lib qoladi.
2.2. Kapital aylanish tezligi va uni tezlashtirish omillari
Kapitalning iqtisodiy samaradorligi uning aylanish tezligi bilan bevosita
bog‘liqdir. Tadbirkorlik faoliyatida kapitalning bir sikldan ikkinchisiga o‘tish

22tezligi qanchalik yuqori bo‘lsa, foyda olish imkoniyati shunchalik ortadi.
Aylanish tezligi – bu kapitalning pul shaklidan tovar va ishlab chiqarish
shakliga o‘tib, yana foyda bilan pul shakliga qaytishi uchun sarflanadigan
vaqtga bog‘liq ko‘rsatkichdir. Demak, kapitalning faqat miqdori emas, balki
aylanish tezligi ham tadbirkorlik faoliyatining muvaffaqiyatini belgilaydi.
Kapital aylanish tezligi aylanish koeffitsiyenti yoki kapital aylanish muddati
orqali baholanadi. Kapital aylanish koeffitsiyenti – bu kapital yil davomida
necha marta to‘liq siklni bosib o‘tganini ifodalaydi. Statistik ma’lumotlarga
ko‘ra, O‘zbekistonda 2021-yilda kichik biznes subyektlarining o‘rtacha kapital
aylanish koeffitsiyenti 2,2 marta bo‘lgan bo‘lsa, 2022-yilda bu ko‘rsatkich 2,5
martaga yetgan. 2023-yilga kelib ko‘rsatkich 2,7 marta bo‘lib, 2024-yilda 3,0
martani tashkil etdi. 2025-yil uchun prognozlar bu ko‘rsatkich 3,5 martagacha
o‘sishini ko‘rsatmoqda.
Kapital aylanish tezligini oshirish – bu foyda olish muddatini qisqartirish,
investitsiya rentabelligini kuchaytirish va umumiy aylanma aktivlar
samaradorligini yaxshilash demakdir. Aylanish tezligining yuqoriligi ishlab
chiqarish harakatining uzluksizligini, moliyaviy oqimlarning barqarorligini
ta’minlaydi. Shu bilan birga, bu ko‘rsatkich korxonaning likvidligi, kreditga
bo‘lgan ehtiyoji va moliyaviy mustaqilligiga ham ta’sir ko‘rsatadi.
Aylanish tezligini aniqlovchi asosiy omillar quyidagilardir:
Ishlab chiqarish jarayonining davomiyligi – mahsulot ishlab chiqarish
qanchalik ko‘p vaqt oladi, aylanish shunchalik sekinlashadi;
Tovarlarning omborlarda saqlanish muddati – mahsulot bozorga tez
chiqarilmasa, kapital tovar shaklida turib qoladi
Bozor talabining barqarorligi – yuqori talab bo‘lsa, mahsulot tez sotiladi va
kapital pulga qaytadi;
Hisob-kitoblarning to‘lov muddati – uzoq muddatli debitor qarzlar kapitalni
aylanmasidan chiqarib qo‘yadi;

23Ishlab chiqarish texnologiyalarining zamonaviyligi – avtomatlashtirilgan
ishlab chiqarish jarayonlari vaqtni tejaydi;
Boshqaruv tizimining samaradorligi – resurslarni rejalashtirish va nazorat
qilish muhim omil hisoblanadi.2023-yilda O‘zbekistonda ishlab chiqarish
korxonalarida kapital aylanish muddati o‘rtacha 133 kunni tashkil qilgan. Bu
2021-yildagi 157 kunlik davrga nisbatan 24 kunlik tezlashuvni bildiradi. Bu
o‘zgarishlar ishlab chiqarishda texnologik modernizatsiya, moliyaviy
boshqaruvni avtomatlashtirish, marketing strategiyalarining kuchaytirilishi
natijasidir.
Kapital aylanish tezligini tezlashtirish uchun quyidagi chora-tadbirlar
amalga oshirilmoqda:
Elektron hisob-kitob tizimlarining joriy etilishi – bu to‘lovlarni tezlashtiradi;
Elektron bojxona va logistika tizimlari – xomashyo va tayyor mahsulot
harakatini tezlashtiradi;
Bank-moliya sektorining raqamlashtirilishi – kredit va hisoblash
operatsiyalari soddalashtirilmoqda;
Mahalliy va xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga qaratilgan grantlar va
imtiyozlar – kapital aylanishiga turtki bo‘lmoqda;Sotuvni onlayn platformalar
orqali tashkil qilish – mahsulot realizatsiyasini jadallashtiradi.Shuningdek,
2023-yilda “Tadbirkor bank” orqali berilgan qisqa muddatli kreditlar hajmi 9,8
trillion so‘mga yetdi. Bu mablag‘larning 65 foizi ishlab chiqarish vositalarini
xarid qilishga, 25 foizi xomashyo ta’minotiga, 10 foizi esa marketing va
logistika xarajatlariga yo‘naltirilgan. Bu raqamlar pul kapitali bosqichining faol
harakatda ekanini, ishlab chiqarish va sotuv jarayonlariga kapitalning tez kirib
chiqayotganini ko‘rsatadi.Bundan tashqari, kapital aylanishini tezlashtirishda
digital texnologiyalarning roli ortmoqda. Masalan, 2022–2024-yillar davomida
“Raqamli korxona” dasturi asosida 2,300 dan ortiq ishlab chiqaruvchi
subyektlar ERP, CRM, MRP kabi tizimlarni joriy etdilar. Bu tizimlar orqali
zahiralar, ishlab chiqarish jarayoni va moliyaviy oqimlar real vaqt rejimida

24boshqarilmoqda, bu esa kapitalni sekin aylanishdan saqlaydi.Shu bilan birga,
ayrim muammolar ham mavjud. 2023-yilda o‘tkazilgan tahlilga ko‘ra, 21%
korxonada mahsulotning omborda uzoq saqlanishi, 18% korxonada esa
to‘lovlarning kechikishi kapital aylanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatgan. Bu
muammolarni bartaraf etish uchun yetkazib beruvchilar bilan tezkor
shartnomalar tizimini yaratish, oldindan to‘lov asosida sotuvlar ulushini
oshirish, debitor qarzlarni monitoring qilish zarur
Kapital aylanish tezligi va asosiy omillar (2021–2025)
Ko‘rsatkichlar 2021 2022 2023 2024 2025
Kapital aylanish koeffitsiyenti (marta) 2.2 2.5 2.7 3.0 3.5
Kapital aylanish muddati (kun) 157 145 133 122 104
Kichik biznes subyektlari soni (mingta) 421 466 501 547 580+
Foyda hajmi (trln so‘m) 112.5 145 187.4 234 278
Ishlab chiqarish hajmi (trln so‘m) 198 238.6 278.2 320 360
Qisqa muddatli kreditlar hajmi (trln
so‘m) 6.1 7.8 9.8 11.4 13.2
Elektron boshqaruv tizimlari joriy
etilgan korxonalar soni 820 1,540 2,300 3,100 4,000+
Omborda ushlanayotgan mahsulotlar
o‘rtacha muddati (kun) 42 38 33 29 25
Debitor qarzlar ulushi (%) 24.5% 22.3
% 19.8% 17.4% 15.0%
Kapital aylanish tezligi tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy samaradorligiga
bevosita ta’sir qiluvchi ko‘rsatkichdir. 2021–2025 yillar oralig‘ida
O‘zbekistonda kapital aylanish tezligining barqaror o‘sishi kuzatilmoqda. Buni
iqtisodiy siyosatdagi islohotlar, raqamlashtirish jarayonlari, ishlab chiqarishning
modernizatsiyasi va savdo tizimining soddalashuvi bilan izohlash mumkin.
Kelajakda bu jarayonni qo‘llab-quvvatlash orqali investitsiyalarning qaytish

25muddati qisqaradi, foyda marjasi oshadi va milliy iqtisodiyotning barqarorligi
mustahkamlanadi.
Yashil sektor – 2025-yilda ishlab chiqarish hajmi (360 trln so‘m),

26 Ko‘k sektor – foyda hajmi (278 trln so‘m),
Qizil sektor – kapital aylanish koeffitsiyenti (3.5 marta).
2.3. Kapital aylanishini tahlil qilish va samaradorligini oshirish yo‘llari
Kapital aylanishi har bir tadbirkorlik subyektining iqtisodiy barqarorligi va
moliyaviy samaradorligini ta’minlovchi asosiy jarayondir. Kapitalning qanday
tezlikda harakatlanayotgani, uning har bir bosqichda qanday rentabellik
keltirayotgani va qayerda to‘xtalishlar yuzaga kelayotgani tahlil qilinmasa,
foyda olish jarayoni uziladi. Shu sababli kapital aylanishining tahlili va uni
optimallashtirish har qanday korxona uchun muhim strategik vazifadir.
Kapital aylanishini tahlil qilish deganda – uning bosqichlari, tezligi, sikllar
soni va har bir sikldagi samaradorlik darajasini raqamli asosda o‘rganish
tushuniladi. Tahlil qilish orqali tadbirkor kapitalning qayerda "to‘xtab
qolayotganini", qanday omillar aylanishni sekinlashtirayotganini va qanday
choralar yordamida aylanishni tezlashtirish mumkinligini aniqlaydi.
Statistik ma’lumotlarga qaraganda, 2021-yilda O‘zbekiston iqtisodiyotida
kichik biznes subyektlari o‘rtacha 2,2 martalik kapital aylanishga erishgan
bo‘lsa, 2022-yilda bu ko‘rsatkich 2,5 martani, 2023-yilda 2,7 martani, 2024-
yilda esa 3,0 martani tashkil etdi. 2025-yil prognozlariga ko‘ra, o‘rtacha
koeffitsiyent 3,5 martaga yetadi. Bu kapitalning har yili o‘zini necha marta
foyda bilan "qayta ishlab chiqarganini" bildiradi.
Kapital aylanishini tahlil qilishda bir nechta asosiy ko‘rsatkichlar
ishlatiladi:
Kapital aylanish muddati – bir sikl qancha kunda tugaydi. 2023-yilda bu
ko‘rsatkich o‘rtacha 133 kunni tashkil qilgan.
Kapital aylanish koeffitsiyenti – yil davomida aylanish soni.
Sotilgan mahsulotga nisbatan kapital ulushi – tovar tannarxiga qarab kapital
ishtirok darajasi.
Debitor va kreditor qarzlar miqdori – aylanishni tormozlaydigan omillar
sifatida.

27Zaxira darajasi va ombordagi mahsulot aylanishi – saqlash muddatining
tahlili.
Misol uchun, 2023-yilda ishlab chiqarish hajmi 278,2 trillion so‘mni tashkil
etgan bo‘lsa, foyda 187,4 trillion so‘m bo‘lgan. Kapital aylanish muddati 133
kunni tashkil qilib, 2,7 martalik koeffitsiyentga olib kelgan. Bu ko‘rsatkichni
tahlil qilish natijasida aniqlanganki, ombordagi mahsulotning o‘rtacha ushlanish
muddati 33 kunni tashkil etgan, bu esa aylanishga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Kapital aylanishini tezlashtirish va samaradorligini oshirish uchun quyidagi
yo‘llarni ko‘rsatish mumkin:
Zaxira va ombor boshqaruvini optimallashtirish – ortiqcha zaxiralar kapitalni
“muzlatib qo‘yadi”, bu esa aylanma mablag‘ni kamaytiradi. 2024-yilda
zaxiralarning 5–8% qisqarishi aylanish tezligini 8 kunga qisqartirishga olib
keldi.
Debitor qarzlarni nazorat qilish – mahsulotni sotgach daromad olish
kechiksa, kapital yana aylanishga qaytolmaydi. Shuning uchun to‘lov
intizomini kuchaytirish, avans asosidagi shartnomalarni ko‘paytirish zarur.
Elektron boshqaruv tizimlaridan foydalanish – ERP, CRM, WMS kabi
tizimlar yordamida korxonalar ishlab chiqarish, savdo va moliyaviy oqimlarni
avtomatlashtirish orqali kapitalni real vaqt rejimida nazorat qilishmoqda.
Mahsulot sotuvini tezlashtirish – marketing, brending, elektron tijorat
platformalari yordamida mahsulot bozorga tez chiqishi kerak. 2023–2024
yillarda onlayn savdo hajmining 34% ga ortgani mahsulot realizatsiyasi
muddatini qisqartirgan.
Ishlab chiqarish texnologiyalarini modernizatsiya qilish – ishlab chiqarish
vaqtini qisqartirgan holda mahsulotni tezroq bozorga chiqarishga imkon beradi.
2022–2023-yillarda avtomatlashtirilgan ishlab chiqarishga o‘tgan korxonalarda
aylanish muddati 20 kungacha qisqargan.
Kapital aylanishi tahlili va samaradorlik omillari (2021–2025)
Ko‘rsatkichlar / 2021 2022 2023 2024 2025

28Yil
Kapital aylanish
koeffitsiyenti
(marta) 2.2 2.5 2.7 3.0 3.5
Kapital aylanish
muddati (kun) 157 145 133 122 104
O‘rtacha foyda
(trln so‘m) 112.5 145 187.4 234 278
Ishlab chiqarish
hajmi (trln so‘m) 198 238.6 278.2 320 360
Kapital
rentabelligi (%) 24.5% 28.1% 32.2% 36.0% 40.5%
Ombordagi mahsulot
o‘rtacha ushlanish
muddati 42 kun 38 kun 33 kun 29 kun 25 kun
Debitor qarzlar
ulushi (%) 24.0% 22.3% 19.8% 17.4% 15.0%
Raqamli
boshqaruv joriy
etilgan korxonalar 820 1,540 2,300 3,100 4,000+
ERP/CRM tizimlar orqali
boshqarilayotgan ulush 11% 18% 27% 35% 42%
Aylanish
samaradorligini
oshiruvchi asosiy
omil Avans asosida
shartnomalar ERP
tizimi Zaxira
optimallas
htirish Onlayn
sotuv Debitor
nazorat
Sotuv siyosatini moslashtirish – chegirma, bonus, avans asosida shartnomalar
orqali xaridorlarni rag‘batlantirish, mahsulot aylanishini jadallashtiradi.2025-yil
prognozlariga ko‘ra, yuqoridagi chora-tadbirlar amalga oshirilishi hisobiga
kapital aylanish muddati 104 kungacha qisqaradi, bu esa o‘rtacha foyda

29koeffitsiyentini 3,5 martagacha oshiradi. Shu orqali korxonalar kapitaldan
ko‘proq foydalanish, ya’ni kamroq mablag‘ evaziga ko‘proq mahsulot ishlab
chiqarish va daromad olish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Kapital aylanishining samaradorligini baholashda yana bir muhim jihat – bu
rentabellik darajasi. Agar bir aylanishda o‘rtacha 10% foyda olinadigan bo‘lsa,
kapital 3 marta aylansa, umumiy yillik rentabellik 30% ni tashkil etadi. Bu
shuni anglatadiki, kapital tez aylansa, foyda miqdori ham ortadi.Shuningdek,
kapital aylanishini tahlil qilishda soha xususiyatlarini ham hisobga olish lozim.
Masalan, yengil sanoat, oziq-ovqat, savdo sohalarida aylanish koeffitsiyenti
yuqori bo‘lishi mumkin, chunki mahsulotlar tez realizatsiya qilinadi. Og‘ir
sanoat, mashinasozlikda esa aylanish uzoq davom etadi, lekin foyda marjasi
yuqoriroq bo‘ladi.
XULOSA
Men ushbu kurs ishini tayyorlar ekanman, tadbirkorlik kapitali
tushunchasining mazmun-mohiyatini, uning asosiy turlarini va kapital
harakatining bosqichma-bosqich jarayonini chuqur tahlil qildim. Kapital – har

30qanday tadbirkorlik faoliyatining yuragi hisoblanadi. Aynan kapitalning
aylanish tezligi, tarkibi va samaradorligi korxonaning moliyaviy barqarorligi
hamda foyda olish salohiyatini belgilaydi.
Kurs ishining birinchi bobida men tadbirkorlik kapitalining mohiyatini, uning
asosiy va aylanma turlarini, ular o‘rtasidagi farqlarni ko‘rib chiqdim. Bundan
tashqari, kapitalning shakllanish manbalari, xususan, o‘z mablag‘lari, qarz
mablag‘lari, davlat subsidiyalari, investitsiyalar va boshqa moliyaviy
manbalarni o‘rganib chiqdim. Bu nazariy bilimlar kapitalning real sektordagi
harakat mexanizmini tushunishda mustahkam zamin bo‘ldi.
Ikkinchi bobda esa men kapital aylanishining bosqichlari: pul shaklidagi
kapital, ishlab chiqarish shakli, tayyor mahsulot va qayta pul shakliga o‘tish
jarayonlarini tahlil qildim. Ayniqsa, 2021–2025 yillarga oid statistik
ma’lumotlar asosida kapital aylanishining o‘zgarish sur’atlari, koeffitsiyentlari,
rentabellik darajalari va ularni jadallashtirish yo‘llari bo‘yicha batafsil tahlil
o‘tkazdim. Shu bilan birga, diagrammalar va jadvallar orqali analiz qilinib,
samaradorlikni oshirish uchun zamonaviy boshqaruv yondashuvlari,
texnologiyalar va kapital aylanishini tezlashtirish mexanizmlari yoritildi.
Kurs ishim davomida men quyidagi xulosalarga keldim:
Tadbirkorlik kapitalining to‘g‘ri shakllanishi va boshqaruvi – raqobatbardosh
iqtisodiy faoliyatning garovidir.
Kapital aylanishining har bir bosqichi o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, ulardan
biridagi uzilish umumiy moliyaviy barqarorlikka salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Kapital aylanish tezligini oshirish uchun ishlab chiqarish texnologiyalarini
modernizatsiya qilish, zahiralarni optimallashtirish, hisob-kitob intizomini
kuchaytirish muhim ahamiyatga ega.
Mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar va sarmoyaviy
iqlimning yaxshilanishi tadbirkorlik kapitalining harakati uchun yangi
imkoniyatlar yaratmoqda

31Shu asosda, kelgusida amaliyotda ham kapital aylanishini chuqur tahlil qilish,
raqamli texnologiyalarni tadbirkorlikka joriy etish va moliyaviy monitoring
tizimlarini kuchaytirish orqali samaradorlikni oshirish mumkin, degan xulosaga
keldim. Ushbu kurs ishi nafaqat nazariy bilimimni boyitdi, balki real iqtisodiy
jarayonlarga yangicha nazar bilan qarashimga imkon yaratdi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi

32to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz

3314) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Tadbirkorlik kapitali, uning harakat bosqichlari va aylanishi kurs ishi

Sotib olish