Tadbirkorlik turlari va ularning xususiyatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	479.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Madinabonu

Ro'yxatga olish sanasi 27 Aprel 2024

23 Sotish

Tadbirkorlik turlari va ularning xususiyatlari

Sotib olish

OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
“PSIXOLOGIYA VA IJTIMOIY FANLAR” FAKULTETI
“IJTIMOIY FANLAR” KAFEDRASI
“IQTISODIYOT VA TADBIRKORLIK ASOSLARI” FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: “Tadbirkorlik turlari va ularning xususiyatlari”
Bajardi: ________________- fakulteti ___ guruh talabasi
________________________
Ilmiy rahbar : _________________________
Kurs ishiga taqrizga
Topshirilgan sana
“___” _______2025 y. Kurs ishi taqrizdan
Qaytarilgan sana
“___” ________2025 y.
Kurs ishi himoya qilingan
sana
“___” ______2025y.
Baho “ “ _____________
(imzo)
_____________
(imzo) Komissiya a’zolari
__________________
__________________
Guliston-202_
1

MUNDARIJA
KIRISH 3
I BOB. TADBIRKORLIKNING NAZARIY ASOSLARI 6
1.1. Tadbirkorlik tushunchasi va uning ahamiyati 6
1.2. Tadbirkorlik shakllari va ularning farqlari 11
II BOB. TADBIRKORLIKNING TURLARI VA ULARNING
O’ZIGA XOS JIHATLARI 15
2.1. Ishlab chiqarish tadbirkorligi va uning afzalliklari 15
2.2. Savdo va xizmat ko‘rsatish tadbirkorligi 20
2.3. Innovatsion va startap tadbirkorlik 25
XULOSA 28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 31
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Zamonaviy iqtisodiyotda tadbirkorlik jamiyatning
har bir jabhasida muhim rol o‘ynaydi. Tadbirkorlik – bu bozor talab va
ehtiyojlarini inobatga olgan holda iqtisodiy foyda olishga qaratilgan faoliyat bo‘lib,
u nafaqat daromad olish imkoniyatini yaratadi, balki yangi ish o‘rinlarini tashkil
etish, innovatsiyalarni joriy etish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat
qiladi. 1
Mamlakat iqtisodiy taraqqiyoti tadbirkorlik faoliyatining rivojlanish
darajasi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, uning samarali rivojlanishi aholining
farovonligi va davlat budjetining mustahkamlanishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov
tadbirkorlikni mamlakat taraqqiyotining muhim omili sifatida baholab, uning
rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash uchun huquqiy asoslarni mustahkamlash, erkin
bozor iqtisodiyoti sharoitlarini yaratish va kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash
borasida keng islohotlar olib borgan. Uning “Bizning bosh maqsadimiz – mustaqil
Vatanimizni yanada rivojlantirish, xalqimiz farovonligini oshirish” degan so‘zlari
tadbirkorlik rivoji va iqtisodiy mustaqillik o‘rtasidagi bog‘liqlikni ifodalaydi. 2
Hozirgi kunda mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ham
tadbirkorlikni rivojlantirishga katta e’tibor qaratib, biznes yuritish uchun qulay
muhit yaratish, soliq yengilliklarini taqdim etish va tadbirkorlarni qo‘llab-
quvvatlash yo‘nalishida muhim islohotlarni amalga oshirmoqda. Uning “Xususiy
mulk daxlsizligi, tadbirkorlik erkinligi – iqtisodiyotimizning eng muhim
tamoyillaridan biri bo‘lib qoladi” degan fikrlari tadbirkorlikning O‘zbekiston
iqtisodiyotidagi o‘rnini yanada mustahkamlashga qaratilgan strategik yondashuvini
ifodalaydi. 3
Tadbirkorlikning rivojlanishida ilm-fan va innovatsiyalarning roli beqiyosdir.
Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, ilmiy izlanishlar natijasida yuzaga kelgan
1
Yoqubov Q. (2008). Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish omillari. Toshkent: Iqtisodiyot
2
Karimov I. A. (1995). O‘zbekiston – bozor iqtisodiyotiga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li. Toshkent: O‘zbekiston.
3
Mirziyoyev Sh.M. (2017). Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent:
O'zbekiston.
3

texnologiyalar va yangi bilimlar tadbirkorlik faoliyatida qo‘llanilishi orqali butun
iqtisodiyotga ulkan ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, mashhur iqtisodchi va tadbirkor
Jozef Shumpeter o‘zining “Innovatsion tadbirkorlik” nazariyasida tadbirkorlikni
iqtisodiy rivojlanishning asosiy dvigateli sifatida e’tirof etgan. 4
Unga ko‘ra,
innovatsiyalar yangi bozorlarning paydo bo‘lishi, ishlab chiqarish samaradorligini
oshirish va jamiyat farovonligini yuksaltirishda muhim rol o‘ynaydi.
Shuningdek, nobel mukofoti sovrindori Muhammad Yunus “Ijtimoiy
tadbirkorlik” konsepsiyasini ilgari surib, tadbirkorlik faqatgina moliyaviy daromad
olish vositasi emas, balki jamiyatdagi muammolarni hal qilish mexanizmi ham
bo‘lishi kerakligini ta’kidlagan. 5
Uning mikromoliya sohasidagi ishlari dunyo
bo‘ylab millionlab tadbirkorlarning rivojlanishiga hissa qo‘shdi.
O‘zbek olimlari ham tadbirkorlikni rivojlantirish yo‘nalishida o‘z hissalarini
qo‘shib kelishmoqda. Masalan, akademik Qudratboy Yakubov kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish borasida qator ilmiy tadqiqotlar olib borgan
bo‘lsa, professor Baxodir Egamberdiev bozor iqtisodiyotida tadbirkorlik
muhitining shakllanishiga oid muhim ilmiy ishlari bilan tanilgan. 6
Bu olimlarning
tadqiqotlari tadbirkorlikning nazariy va amaliy jihatlarini chuqur o‘rganishga
xizmat qilmoqda.
Tadbirkorlik turlarining xilma-xilligi uning iqtisodiy tizimdagi
universalligidan dalolat beradi. Umuman olganda, tadbirkorlik ishlab chiqarish,
savdo, xizmat ko‘rsatish, moliyaviy hamda innovatsion faoliyat shakllarida amalga
oshiriladi. Har bir tadbirkorlik turi o‘ziga xos xususiyat va rivojlanish
yo‘nalishlariga ega. Ishlab chiqarish tadbirkorligi mahsulot yaratishga asoslangan
bo‘lsa, savdo tadbirkorligi tayyor mahsulotlarni iste’molchilarga yetkazib berish
bilan shug‘ullanadi. Xizmat ko‘rsatish tadbirkorligi esa turli sohalarda aholiga
xizmatlarni taqdim etadi. So‘nggi yillarda innovatsion tadbirkorlik, startaplar va
4
Shumpeter J. A. (1942). Kapitalizm, sotsializm va demokratiya. Harper & Birodarlar, Nyu York.
5
Yunus M. (2003). Kambag'allarga bankir: mikro-kredit va dunyo qashshoqligiga qarshi kurash. PublicAffairs, Nyu
York.
6
Egamberdiev B. (2010). Bozor iqtisodiyotida tadbirkorlik muhitining shakllanishi. Toshkent: Fan.
4

raqamli texnologiyalar asosida faoliyat yurituvchi biznes modellar dolzarblikka
ega bo‘lib, jahon iqtisodiyotining muhim qismiga aylanmoqda.
Biroq, tadbirkorlik faoliyati doimo tavakkalchilik va muayyan muammolar
bilan bog‘liq bo‘ladi. Mamlakatlar tadbirkorlik rivojiga to‘sqinlik qiluvchi
muammolar – byurokratik to‘siqlar, moliyaviy resurslarning yetishmovchiligi,
soliq yukining og‘irligi va infratuzilma kamchiliklarini bartaraf etishga
intilmoqda. 7
Ayniqsa, kichik biznes subyektlari uchun kredit resurslariga kirish
imkoniyatini kengaytirish va me’yoriy-huquqiy asoslarni takomillashtirish dolzarb
vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda.
Tadbirkorlik nafaqat iqtisodiy rivojlanish, balki ijtimoiy barqarorlikni
ta’minlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Bu faoliyat turli sohalarda amalga
oshirilishi mumkin bo‘lib, har bir tadbirkorlik turi o‘ziga xos o‘zgarishlarga sabab
bo‘ladi. 8
Masalan, ishlab chiqarish tadbirkorligi sanoat rivojiga turtki berib, yangi
mahsulotlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘lsa, innovatsion tadbirkorlik texnologik
taraqqiyotni tezlashtiradi. Shuningdek, xizmat ko‘rsatish sohasidagi tadbirkorlik
aholi ehtiyojlarini qondirish va turmush sifatini yaxshilashga xizmat qiladi.
Shu bilan birga, tadbirkorlik faoliyatining asosiy omillaridan biri bu risklarni
boshqarish va ularni minimal darajaga tushirishdir. Bozorda raqobatning
kuchayishi, iste’molchilar talabining o‘zgarishi, iqtisodiy inqirozlar va moliyaviy
qiyinchiliklar tadbirkorlar duch keladigan asosiy muammolar sirasiga kiradi. 9
Shunday bo‘lsa-da, tadbirkorlar innovatsion yondashuvlar, bozorni chuqur tahlil
qilish, mijozlarga yo‘naltirilgan xizmatlar va strategik rejalashtirish orqali ushbu
muammolarni samarali hal qilishga intilishmoqda.
Ushbu kurs ishida tadbirkorlik turlarining o‘ziga xos jihatlari, ularning
jamiyat va iqtisodiyot rivojlanishidagi o‘rni, har bir turining afzalliklari va duch
keladigan muammolari batafsil tahlil qilinadi.
7
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlari va farmonlari (2016–2024). Tadbirkorlikni rivojlantirish
strategiyalari va islohotlar to‘plami. Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti rasmiy veb-sayti.
8
Drucker P.F. (1985). Innovatsiya va tadbirkorlik: amaliyot va tamoyillar. Harper & Satr, Nyu York.
9
O‘zbekiston Respublikasi “Tadbirkorlik kodeksi” (2022). O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami.
5

I BOB. TADBIRKORLIKNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Tadbirkorlik tushunchasi va uning ahamiyati.
Tadbirkorlik – bu iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismi bo‘lib, foyda olish
maqsadida tovarlar ishlab chiqarish, xizmatlar ko‘rsatish va innovatsiyalar joriy
qilish bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyatdir. Tadbirkorlik faoliyati mustaqillik,
tashabbuskorlik va tavakkalchilik asosida olib boriladi. Tadbirkorlik tushunchasi
ilk bor XVII-XVIII asrlarda iqtisodiy fanlar rivojlanishi bilan shakllangan. Bu
atamani iqtisodiy fanga fransuz iqtisodchisi Rishar Kantilyon (1680-1734)
kiritgan bo‘lib, u tadbirkorni tavakkal qiluvchi shaxs sifatida ta’riflagan.
Keyinchalik, tadbirkorlik bo‘yicha Adam Smit , David Rikardo , Karl Marks ,
Yozef Shumpeter kabi iqtisodchilar turli nazariyalar yaratganlar. Adam Smit
(1723-1790) tadbirkorlikni bozor iqtisodiyotining asosiy harakatlantiruvchi
kuchi deb ta’kidlagan bo‘lsa, Jozef Shumpeter (1883-1950) tadbirkorlikni
innovatsiyalar va iqtisodiy rivojlanishning eng muhim omili deb bilgan. Uning
fikricha : "Tadbirkor – bu iqtisodiyotni oldinga siljituvchi, yangi texnologiyalar va
biznes modellarini yaratib, jamiyat taraqqiyotiga xizmat qiluvchi shaxsdir." U
tadbirkorlikni innovatsiya bilan bog‘lagan va tadbirkorlarni iqtisodiy
rivojlanishning asosiy harakatlantiruvchi kuchi deb bilgan. 10
Uning fikricha, aynan
tadbirkorlar yangi texnologiyalar, mahsulotlar va xizmatlar yaratish orqali
iqtisodiy o‘sishga hissa qo‘shadi.
Mashhur iqtisodchi Adam Smit tadbirkorlikni bozor iqtisodiyotining muhim
bo‘g‘ini deb hisoblab, uni “ko‘rinmas qo‘l” nazariyasi bilan bog‘lagan. 11
Uning
fikricha, tadbirkorlar shaxsiy manfaatlarini ko‘zlagan holda harakat qilishsa ham,
bu jamiyat uchun foydali natijalarga olib keladi.
Fridrix Hayek , Milton Fridman kabi olimlar esa tadbirkorlikni bozor
iqtisodiyotining erkinligi va davlat aralashuvining cheklanganligi bilan bog‘liq
tushuncha sifatida tahlil qilganlar.
10
Mahmudov E., G‘ulomov S. "Tadbirkorlik va biznes asoslari" – Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2020.
11
Jahon banki va Xalqaro valyuta jamg'armasi hisobotlari – www.worldbank.org , www.imf.org
6

Tadbirkorlikning O‘zbekistonga kirib kelishi : savdogarlar va hunarmandlar
Buyuk Ipak yo‘li davrida savdo va hunarmandchilik taraqqiy etib, yurtimiz
tadbirkorlikn rivojlanib kelgan. qadimiy davrlardan boshlab O‘zbekistonda
tadbirkorlik iqtisodiy faoliyat yuritib, xalqaro bozorlarga chiqishgan.
Chor Rossiyasi davrida XIX-XX asrlarda rivojlangan bo’lib, zamonaviy
tadbirkorlik sanoat korxonalari vujudga kelgan bo‘lsa, sovet davrida tadbirkorlik
keskin cheklangan edi.
Mustaqillik yillarida esa O‘zbekistonda tadbirkorlikni rivojlantirish bo‘yicha
yangi siyosat olib borila boshlandi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov
tadbirkorlik bo‘yicha quyidagi so’zlarni ta’kidlagan edi: "Biz bozor iqtisodiyotiga
o‘tish yo‘lini tanlagan ekanmiz, tadbirkorlik va kichik biznes rivojiga keng
imkoniyat yaratishimiz lozim." 12
Bu so‘zlar O‘zbekistonda tadbirkorlikni rivojlantirish bo‘yicha muhim
siyosat olib borilganidan dalolat beradi. Ayniqsa, 2017-yildan boshlab Prezident
Shavkat Mirziyoyev boshchiligida tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan
islohotlar amalga oshirildi. Shavkat Mirziyoyev tadbirkorlikning jamiyat rivojidagi
ahamiyatini quyidagicha ta’kidlagan: "Tadbirkorlik – bu har qanday
iqtisodiyotning poydevori. Kim tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlasa, o‘sha davlat
rivojlanadi." 13
Tadbirkorlikning iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyati. Tadbirkorlikning
iqtisodiyot va jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati juda katta bo‘lib, u quyidagi
asosiy omillar bilan izohlanadi:
1. Iqtisodiy o‘sishga hissa qo‘shadi – Tadbirkorlik yangi mahsulotlar,
xizmatlar va innovatsiyalar yaratish orqali iqtisodiyotni o’sishiga sezilarli
darajada katta hissa qo’shadi.
12
Karimov I.A. "O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li" – Toshkent: O‘zbekiston, 1992.
13
O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi rasmiy ma’lumotlari –
www.mineconomy.uz
7

2. Bandlikni ta’minlaydi – Kichik va o‘rta biznes yangi ish o‘rinlarini
yaratish orqali aholining bandligini oshiradi, ishsizlik darajasini pasaytiradi
hamda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi.
3. Yangi texnologiyalar va innovatsiyalarni rivojlantiradi – Tadbirkorlar
yangi g‘oyalar va texnologiyalarni iqtisodiyotga olib kiradi.
4. Davlat byudjetiga soliq tushumlarini oshiradi – Tadbirkorlik faoliyati
orqali davlat g‘aznasiga turli soliq va to‘lovlar tushadi. Bu mablag‘lar
ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish, infratuzilmani rivojlantirish va aholi
farovonligini oshirishga sarflanadi
5. Hududiy rivojlanishga turtki beradi – Tadbirkorlik nafaqat yirik
shaharlarda, balki qishloq va kichik hududlarda ham rivojlanib, mahalliy
infratuzilmani yaxshilashga, yangi ish o‘rinlari yaratishga va aholining
daromadini oshirishga yordam beradi. Shu bilan birga, mintaqaviy
investitsiyalar ko‘payib, hududlarning iqtisodiy o‘sishi ta’minlanadi.
Bugungi kunda O‘zbekiston hukumati tadbirkorlikni rivojlantirish bo‘yicha
quyidagi muhim chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda:
1. Tadbirkorlik faoliyatini soddalashtirish – Biznesni ro‘yxatdan o‘tkazish
jarayoni qisqartirildi, bu esa yangi tadbirkorlik subyektlarini shakllantirishni
tezlashtirdi. Hozirda tadbirkorlikni ro‘yxatdan o‘tkazish elektron tizimlar orqali
amalga oshirilmoqda, bu esa ortiqcha byurokratik to‘siqlarni kamaytirib,
tadbirkorlarning vaqt va mablag‘ini tejashga yordam bermoqda.
2. Imtiyozlar va kreditlar – Kichik va o‘rta biznes uchun qulay sharoitlar
yaratildi. Davlat tomonidan ajratilgan imtiyozli kreditlar, soliq yengilliklari va
subsidiyalar tadbirkorlarning rivojlanishi uchun mustahkam poydevor bo‘lib
xizmat qilmoqda. Shu bilan birga, biznesni boshlash va uni kengaytirish uchun
davlatning kafolatlangan moliyaviy ko‘magi tadbirkorlarning faolligini
oshirmoqda.
3. Soliq tizimini isloh qilish – Tadbirkorlarning soliqlari iqtisodiyotning muhim
tarkibiy qismi hisoblanadi. So‘nggi yillarda soliqlarni soddalashtirish, soliq yukini
8

kamaytirish va imtiyozlar yaratish orqali tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash
choralari ko‘rildi. Ayniqsa, kichik biznes uchun imtiyozli soliq stavkalari joriy
qilinib, soliqlarni to‘lash tizimi avtomatlashtirildi.
4. Eksport va investitsiyalarni rivojlantirish – Tadbirkorlarga xalqaro bozorga
chiqish imkoniyatlari yaratildi. Mamlakatda eksport qiluvchi tadbirkorlarga
bojxona va transport xarajatlarini kamaytirishga qaratilgan imtiyozlar berildi.
Shuningdek, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun tadbirkorlik subyektlariga
qulay sharoitlar yaratilib, biznes yuritish muhiti yaxshilanmoqda. 14
Shunday qilib, tadbirkorlik tushunchasi dunyo miqyosida rivojlanib,
O‘zbekistonda ham o‘zining mustahkam o‘rniga ega bo‘ldi. Bugungi kunda
mamlakatimizda tadbirkorlikning barcha shakllari qo‘llab-quvvatlanib, iqtisodiy
o‘sishning muhim yo‘nalishlaridan biriga aylandi.
O‘zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati to‘g‘risida”gi qonunida
tadbirkorlik quyidagicha ta’riflangan: "Tadbirkorlik faoliyati – bu tadbirkor
tomonidan o‘zining tavakkalchiligi va mulkiy javobgarligi asosida, shaxsiy
manfaatini ko‘zlagan holda, qonun doirasida amalga oshiriladigan mustaqil
xo‘jalik faoliyatidir. "Bu ta’rif tadbirkorlikning asosiy jihatlarini o‘z ichiga oladi,
ya’ni:
 Mustaqillik – tadbirkor o‘z faoliyatini mustaqil yuritadi.
 Tavakkalchilik – har qanday biznes xavf-xatarlarga duch kelishi mumkin.
 Foyda olish – tadbirkorlikning asosiy maqsadi daromad olishdir.
 Qonuniylik – tadbirkorlik qonun doirasida olib borilishi shart.
Shunday qilib, tadbirkorlik tushunchasi dunyo miqyosida rivojlanib,
O‘zbekistonda ham o‘zining mustahkam o‘rniga ega bo‘ldi. Bugungi kunda
mamlakatimizda tadbirkorlikning barcha shakllari qo‘llab-quvvatlanib, iqtisodiy
o‘sishning muhim yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Davlat tomonidan amalga
oshirilayotgan islohotlar, xususan, tadbirkorlik faoliyatini soddalashtirish,
imtiyozli kreditlar ajratish, soliq yukini kamaytirish va xorijiy investorlarni jalb
14
Mahmudov E., G‘ulomov S. "Tadbirkorlik va biznes asoslari" – Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2020.
9

etish bo‘yicha qabul qilingan qarorlar biznes muhitini yaxshilashga xizmat
qilmoqda. Shu bilan birga, kichik va o‘rta biznes subyektlariga soliq imtiyozlari
taqdim etilishi, ularning xorijiy bozorga chiqishiga ko‘maklashish kabi choralar
tadbirkorlarning yanada rivojlanishiga turtki bo‘lmoqda. Bundan tashqari,
yurtimizda zamonaviy texnologiyalarni jalb qilish, innovatsion g‘oyalarga
asoslangan startaplarni qo‘llab-quvvatlash va yosh tadbirkorlarni rag‘batlantirish
orqali iqtisodiy barqarorlik mustahkamlanmoqda. Ayniqsa, sanoat klasterlari, erkin
iqtisodiy zonalar va eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish korxonalarining soni
ortib, yangi ish o‘rinlari yaratilib, aholi farovonligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Umuman olganda, tadbirkorlikning rivojlanishi nafaqat iqtisodiy o‘sishga, balki
jamiyatning ijtimoiy taraqqiyotiga ham xizmat qiladi. Zero, kuchli tadbirkorlik
muhitiga ega bo‘lgan mamlakatlar jahon miqyosida raqobatbardosh bo‘lib, xalqaro
iqtisodiy hamkorlikning faol ishtirokchisiga aylanadi. Shu bois, O‘zbekistonda
ham tadbirkorlikni yanada rivojlantirish va qo‘llab-quvvatlash davlat siyosatining
ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda.
10

1.2. Tadbirkorlik shakllari va ularning farqlari
Tadbirkorlik iqtisodiy rivojlanishning asosiy omillaridan biri bo‘lib, turli
shakllarda namoyon bo‘ladi. Har bir tadbirkorlik shakli o‘ziga xos huquqiy,
iqtisodiy va boshqaruv xususiyatlariga ega bo‘lib, tadbirkorlarning maqsadlari,
resurslari va bozordagi pozitsiyasiga qarab tanlanadi. Jahon tajribasi shuni
ko‘rsatadiki, har bir mamlakatda tadbirkorlik shakllari iqtisodiy siyosat va biznes
muhiti bilan chambarchas bog‘liq.
Dastlabki tadbirkorlik shakllari an’anaviy hunarmandchilik va dehqonchilik
faoliyatiga asoslangan bo‘lsa, zamonaviy iqtisodiyotda biznesning turli
ko‘rinishlari rivojlanib bormoqda. O‘zbekistonda ham tadbirkorlik shakllari bozor
iqtisodiyoti talablariga mos ravishda o‘zgarib bormoqda. Hukumat tomonidan
yaratilgan qulay investitsiya muhiti, kreditlash tizimining rivojlanishi va
soliqlarning soddalashtirilishi ushbu jarayonni jadallashtirdi.
Tadbirkorlikning shakllari mamlakatning iqtisodiy va huquqiy tizimiga
qarab farq qilishi mumkin. Umuman olganda, dunyo bo‘ylab yakka tartibdagi
tadbirkorlik, sheriklik asosida tashkil etilgan biznes, yirik korporatsiyalar, davlat-
xususiy sheriklik (DXSH) va kooperativ shakllari keng tarqalgan. 15
Har bir
shaklning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari mavjud bo‘lib, ularning
tadbirkorlar uchun qay darajada mos ekanligi biznesning maqsadlari, moliyaviy
imkoniyatlari va bozor talablariga bog‘liq.
Yakka tartibdagi tadbirkorlik Yakka tartibdagi tadbirkorlik eng keng
tarqalgan biznes shakli bo‘lib, u, ayniqsa, kichik biznes uchun qulay hisoblanadi.
AQSh, Buyuk Britaniya, Germaniya va boshqa rivojlangan mamlakatlarda yakka
tartibdagi tadbirkorlik soliqqa tortishning qulayligi, biznesni tez ro‘yxatdan
o‘tkazish va yuritish qulayligi tufayli mashhur. O‘zbekistonda ham yakka
tartibdagi tadbirkorlar uchun alohida yuridik shaxs maqomi talab qilinmaydi va
ular soddalashtirilgan soliq tizimidan foydalana oladilar. Biroq, bu shaklning
asosiy kamchiligi shundaki, tadbirkor o‘zining shaxsiy mol-mulkini biznes qarzlari
bo‘yicha javobgarlikka qo‘yishi kerak bo‘ladi.
15
Xayriddinov S., Xasanov B. Tadbirkorlik asoslari . – Toshkent: Iqtisodiyot, 2019.
11

Sheriklik asosida tashkil etilgan biznes. Ikki yoki undan ortiq tadbirkor
birlashib, sheriklik asosida biznes yuritishi mumkin. Bu shakl Germaniya, Kanada,
Yaponiya va boshqa rivojlangan mamlakatlarda ham keng tarqalgan. Masalan,
Germaniyada "Gesellschaft bürgerlichen Rechts" (GbR) deb ataladigan sheriklik
shakli juda mashhur bo‘lib, u kichik biznes uchun mos keladi. Sheriklikning asosiy
afzalligi shundaki, kapital va resurslar birlashtiriladi, bu esa biznesni rivojlantirish
imkoniyatini kengaytiradi. Ammo, bu shaklda sheriklar o‘rtasida
kelishmovchiliklar yuzaga kelishi va biznesni boshqarish bo‘yicha muammolar
paydo bo‘lishi mumkin.
Korporativ tadbirkorlik. Yirik korporativ tadbirkorlik aksiyadorlik
jamiyatlari yoki xususiy kompaniyalar shaklida faoliyat yuritadi. AQSh, Yevropa
mamlakatlari va Xitoy kabi yirik iqtisodiyotga ega davlatlarda ko‘plab transmilliy
kompaniyalar aynan shu shaklda ishlaydi. Masalan, Apple, Microsoft, Toyota,
Volkswagen kabi global kompaniyalar aksiyadorlik jamiyatlari bo‘lib, ularning
kapitali investorlar tomonidan shakllantiriladi. O‘zbekistonda ham aksiyadorlik
jamiyatlari va yirik korporatsiyalar mavjud bo‘lib, ularga davlat tomonidan
imtiyozlar berilmoqda. Biroq, bu shaklning kamchiligi shundaki, korporatsiyalarni
boshqarish murakkab bo‘lib, ular qat’iy huquqiy va soliq talablariga rioya qilishlari
kerak.
Davlat-xususiy sheriklik . DXSH – davlat va xususiy sektorning
hamkorlikdagi tadbirkorlik shakli bo‘lib, infratuzilma loyihalari, transport,
energetika va sog‘liqni saqlash sohalarida keng qo‘llaniladi. Buyuk Britaniya,
Avstraliya, Kanada kabi mamlakatlarda DXSH yirik loyihalarni amalga oshirishda
asosiy vositalardan biri hisoblanadi. Masalan, Londondagi metro tizimi yoki
Avstraliyadagi sog‘liqni saqlash sohasidagi loyihalar DXSH asosida
moliyalashtirilgan. O‘zbekistonda ham DXSH modeli rivojlanib bormoqda,
xususan, sog‘liqni saqlash va ta’lim sohalarida bir qator loyihalar amalga
oshirilmoqda. Biroq, bu shaklning kamchiligi shundaki, uzoq muddatli
shartnomalar va davlat tomonidan qo‘yiladigan talablar xususiy sektor uchun
qiyinchiliklar tug‘dirmoqda.
12

Kooperativ tadbirkorlik . Kooperativ tadbirkorlik odatda qishloq xo‘jaligi,
ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarida keng qo‘llaniladi. Masalan, Daniya
va Niderlandiya kabi Yevropa mamlakatlarida qishloq xo‘jaligi kooperativlari juda
rivojlangan bo‘lib, ular fermerlarning manfaatlarini himoya qilish va mahsulotlarni
samarali bozorga chiqarishga yordam beradi. O‘zbekistonda ham dehqon va fermer
xo‘jaliklari kooperativ shaklida faoliyat yuritmoqda. Bu shaklning asosiy afzalligi
shundaki, ishtirokchilar birgalikda harakat qilish orqali katta hajmdagi moliyaviy
va resurs imkoniyatlariga ega bo‘ladilar. Biroq, bu shaklda boshqaruv murakkab
bo‘lishi va a’zolar o‘rtasida kelishmovchiliklar yuzaga kelishi mumkin .
Tadbirkorlik shakllari mamlakat iqtisodiyoti va qonunchiligiga bog‘liq holda
turlicha bo‘lishi mumkin. O‘zbekistonda tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashga
qaratilgan islohotlar natijasida barcha shakllar rivojlanib bormoqda. 16
Kichik
biznes va yakka tartibdagi tadbirkorlik aholi bandligini oshirish va iqtisodiy
faollikni rag‘batlantirishda muhim ahamiyat kasb etsa, korporativ tadbirkorlik yirik
investitsiyalar jalb qilish va xalqaro bozorlarga chiqish imkonini beradi. DXSH esa
davlat va xususiy sektorning hamkorligini ta’minlab, infratuzilma va ijtimoiy
sohalarni rivojlantirishga xizmat qilmoqda.
Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, tadbirkorlikning samarali rivojlanishi
uchun huquqiy himoya, soddalashtirilgan soliqlar, qulay kredit tizimi va
zamonaviy boshqaruv usullari muhim ahamiyatga ega. Shu sababli, O‘zbekiston
tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha xalqaro tajribadan foydalanishi va
biznes muhitini yanada yaxshilashi zarur. 17
Dunyo miqyosida tadbirkorlik shakllari
mamlakatlarning iqtisodiy modeli va qonunchiligiga bog‘liq. Masalan, AQShda
yirik aksiyadorlik jamiyatlari va innovatsion startaplar rivojlangan bo‘lsa, Yevropa
davlatlarida oilaviy biznes va kooperativ korxonalar ustuvor hisoblanadi. Osiyo
davlatlarida, ayniqsa Xitoy va Janubiy Koreyada davlat va xususiy sektor hamkor
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga katta
e’tibor qaratilmoqda. Prezident Shavkat Mirziyoyev tadbirkorlikni qo‘llab-
16
Bekmurodov A. Bozor iqtisodiyoti va tadbirkorlik rivojlanishi . - Toshkent: Fan, 2020.
17
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha
chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoni. (2022-yil 1-mart).
13

quvvatlash borasida quyidagi fikrni bildirgan: “Tadbirkor – bu iqtisodiyotimiz
tayanchi, bandlik va farovonlik manbai. Shuning uchun biz tadbirkorlarga yanada
keng imkoniyatlar yaratishimiz zarur.”
O‘zbekistonda tadbirkorlikni rivojlantirish maqsadida:
 Biznesni ro‘yxatdan o‘tkazish jarayonlari soddalashtir
 Kichik va o‘rta biznesga kreditlar va imtiyozl
 Soliq yukini kamaytirish va investorlar uchun qulay sharoit yaratishga
qaratilgan
Shunday qilib, tadbirkorlikning turli shakllari iqtisodiy rivojlanishning ajralmas
qismi bo‘lib, ularning har biri muayyan sharoitlarga mos holda qo‘llaniladi.
O‘zbekiston ham dunyo tajribasidan kelib chiqib, tadbirkorlik subyektlarini har
tomonlama qo‘llab-quvvatlash orqali iqtisodiy o‘sishni ta’minlashga harakat
qilmoqda.
14

II BOB. TADBIRKORLIKNING TURLARI VA ULARNING O’ZIGA XOS
JIHATLARI
2.1. Ishlab chiqarish tabirkorligi va uning afzalliklari.
Ishlab chiqarish tadbirkorligi – bu turli mahsulotlarni ishlab chiqarish, qayta
ishlash yoki xizmatlar ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirkorlik faoliyatining
muhim yo‘nalishidir. Bu turdagi tadbirkorlik real aktivlar va ishlab chiqarish
quvvatlaridan foydalangan holda iqtisodiy faoliyat yuritib, jamiyat ehtiyojlarini
qondirish va mamlakat iqtisodiy barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Ishlab chiqarish tadbirkorligi kichik, o‘rta va yirik biznes subyektlari
tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Kichik ishlab chiqarish korxonalari asosan
mahalliy bozor ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan bo‘lsa, yirik sanoat korxonalari
xalqaro miqyosda raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan
bo‘ladi. Mamlakatimizda, ayniqsa, sanoat tarmoqlarida klaster tizimi yo‘lga
qo‘yilib, ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlari yagona tizim doirasida
muvofiqlashtirilmoqda.Shuningdek, ishlab chiqarish tadbirkorligi sanoat
rivojlanishining asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib, mamlakat yalpi ichki
mahsulot (YaIM) tarkibida muhim o‘rin egallaydi. Masalan, O‘zbekistonda sanoat
ishlab chiqarishining YaIMdagi ulushi yildan-yilga ortib, 2023-yilda 30 foizdan
oshdi. Davlat tomonidan ishlab chiqarish sohasiga qaratilgan imtiyozlar, jumladan,
soliq yengilliklari, kredit va subsidiyalar, yer va bino ajratish kabi qo‘llab-
quvvatlash choralari bu jarayonga katta turtki bermoqda.
Ishlab chiqarish tadbirkorligi nafaqat iqtisodiy o‘sishga, balki innovatsion
taraqqiyotga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Texnologik taraqqiyot va raqamli ishlab
chiqarish tizimlarining joriy etilishi mahsulot tannarxini kamaytirish, ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish va ekologik barqarorlikni ta’minlash imkonini
beradi. Masalan, Germaniyaning “Industrie 4.0” strategiyasi ishlab chiqarish
jarayonlarini to‘liq avtomatlashtirish va raqamlashtirishga qaratilgan bo‘lib, bu
tajriba O‘zbekistonda ham tadbiq etilmoqda. Bundan tashqari, ishlab chiqarish
tadbirkorligi xorijiy investitsiyalarni jalb qilishda ham muhim o‘rin tutadi.
O‘zbekistonning erkin iqtisodiy zonalarida xorijiy kompaniyalarga qulay shart-
15

sharoitlar yaratilib, ularning mahalliy ishlab chiqaruvchilar bilan hamkorlik
qilishiga imkoniyat berilmoqda. Xususan, Xitoy, Janubiy Koreya va Rossiya bilan
hamkorlikda avtomobilsozlik, tekstil, farmatsevtika va kimyo sanoati kabi
yo‘nalishlarda yirik loyihalar amalga oshirilmoqda.
Ishlab chiqarish tadbirkorligi turli shakllarda namoyon bo‘lishi mumkin.
Masalan, yirik sanoat korxonalari, kichik ishlab chiqarish sexlari yoki
hunarmandchilik asosida mahsulot tayyorlovchi kichik biznes subyektlari ushbu
turga kiradi. Hozirgi kunda innovatsion texnologiyalar va avtomatlashtirilgan
tizimlardan keng foydalanish natijasida ishlab chiqarish samaradorligi ortib,
mahsulot sifati oshmoqda.
Ishlab chiqarish tadbirkorligining asosiy yo‘nalishlari
1. Xomashyo qazib olish va qayta ishlash – bu yo‘nalishda tadbirkorlar tabiiy
resurslarni qazib olib, ularni sanoat ishlab chiqarishiga yo‘naltiradilar.
Masalan, neft, gaz, metallurgiya, paxta va g‘alla yetishtirish va ularni qayta
ishlash.
2. Sanoat ishlab chiqarishi – turli mahsulotlar ishlab chiqarish, jumladan,
oziq-ovqat, to‘qimachilik, avtomobilsozlik, elektronika va boshqa
tarmoqlarni o‘z ichiga oladi.
3. Qurilish sanoati – uy-joylar, sanoat binolari va infratuzilma obyektlari
qurilishi bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirkorlik shaklidir.
4. Hunarmandchilik va kichik biznes ishlab chiqarishi – qo‘lda
tayyorlanadigan mahsulotlar, mebelsozlik, chilangarlik va boshqa
hunarmandchilik yo‘nalishlarini o‘z ichiga oladi.
Ishlab chiqarish tadbirkorligining afzalliklari
1. Bandlikni oshirish – Ishlab chiqarish korxonalari yangi ish o‘rinlarini
yaratadi, bu esa ishsizlik darajasining pasayishiga yordam beradi.
2. Iqtisodiy rivojlanishga hissa qo‘shish – ishlab chiqarilgan mahsulotlar
ichki bozorda talabni qondirishi va eksport orqali valyuta tushumlarini
ta’minlashi mumkin.
16

3. Mahalliy mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatini yaratish – ishlab
chiqarish tadbirkorligi import mahsulotlariga bog‘liqlikni kamaytirib, milliy
mahsulotlarni rivojlantirishga imkon beradi.
4. Eksport salohiyatini oshirish – ishlab chiqarish korxonalari xalqaro
bozorlarga chiqish orqali mamlakatga xorijiy investitsiyalar jalb qilishi
mumkin.
5. Sanoat infratuzilmasini rivojlantirish – yangi ishlab chiqarish korxonalari
ochilishi natijasida transport, energetika va logistika infratuzilmasi
rivojlanadi.
6. Yangi texnologiyalar va innovatsiyalarni joriy etish – zamonaviy
texnologiyalarni qo‘llash orqali mahsulot ishlab chiqarish tezligi va sifati
oshadi.
7. Soliq tushumlarining ko‘payishi – ishlab chiqarish tadbirkorlik subyektlari
tomonidan to‘lanadi
8. Xomashyodan samarali foydalanish – ishlab chiqarish jarayonlarida
mahalliy xomashyodan foydalangan holda, uning eksporti emas, balki qayta
ishlash orqali qo‘shimcha qiymat yaratish ta’minlanadi.
Chet el tajribasi va ishlab chiqarish tadbirkorligining o‘rni. Jahon
miqyosida ishlab chiqarish tadbirkorligi iqtisodiy rivojlanishning asosiy
omillaridan biri hisoblanadi. Masalan, Germaniya, Janubiy Koreya, Yaponiya kabi
davlatlar ishlab chiqarish sohasiga katta e’tibor qaratib, global bozorda yetakchi
o‘rinlarni egallab kelmoqda. Ular ilm-fan va texnologiyalarni ishlab chiqarish
jarayonlariga joriy qilish orqali yuqori sifatli mahsulotlarni yaratishga
erishmoqdalar.
AQSh va Yevropa Ittifoqi davlatlarida ishlab chiqarish tadbirkorligiga
yo‘naltirilgan maxsus grantlar, soliq imtiyozlari va davlat dasturlari orqali
korxonalar qo‘llab-quvvatlanadi.
O‘zbekiston ham ishlab chiqarish tadbirkorligini rivojlantirishga katta e’tibor
qaratmoqda. Davlat tomonidan mahalliy tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash
maqsadida ishlab chiqarish uskunalarini import qilish uchun bojxona imtiyozlari
17

berilmoqda, kredit va subsidiyalar ajratilmoqda. Xususan, Prezidentning 2022-yil
21-dekabrda qabul qilingan “Tadbirkorlikni rivojlantirish va qo‘llab-quvvatlash
tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoniga binoan,
mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun soliq yuklamalarini kamaytirish, maxsus
sanoat zonalarida ish boshlayotgan korxonalar uchun subsidiyalar taqdim etish va
innovatsion texnologiyalarni joriy etish uchun grant ajratish mexanizmlari ishlab
chiqildi.
Shuningdek, 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan “Yangi O‘zbekiston”
taraqqiyot strategiyasida ishlab chiqarish sanoatini diversifikatsiya qilish, yangi
texnologiyalarni joriy etish va eksport hajmini oshirish kabi maqsadlar belgilab
berilgan. Ushbu strategiya doirasida, xususan, “Made in Uzbekistan” brendini
rivojlantirish, mahalliy mahsulotlarni xalqaro bozorga olib chiqish hamda sanoat
klasterlarini shakllantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Bundan tashqari, mamlakatimizda sanoat infratuzilmasini yaxshilash
maqsadida maxsus iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalari tashkil etilmoqda.
Jumladan, 2023-yilning o‘zida 100 dan ortiq kichik sanoat zonalari tashkil etilib,
tadbirkorlarga yer maydonlari va ishlab chiqarish obyektlari ajratildi. Natijada,
sanoat tarmoqlarida ishlab chiqarish hajmi ortib, mahsulotlarning import o‘rnini
bosish va eksport imkoniyatlarini kengaytirish imkoniyati yaratildi.
O‘zbekiston hukumati ishlab chiqarish tadbirkorligini yanada rivojlantirish
maqsadida xalqaro tajribadan ham foydalanmoqda. Masalan, Xitoy, Janubiy
Koreya va Germaniya kabi davlatlarning sanoat rivojlantirish bo‘yicha ilg‘or
tajribalari o‘rganilib, ishlab chiqarish texnologiyalarini modernizatsiya qilish va
avtomatlashtirish bo‘yicha yirik investitsiya loyihalari amalga oshirilmoqda. Shu
jumladan, xorijiy investorlar uchun qulay shart-sharoitlar yaratilib, ularga soliqqa
tortishning soddalash
Bularning barchasi mamlakat iqtisodiyotining barqaror o‘sishiga, yangi ish
o‘rinlarining yaratilishiga va xalq farovonligining oshishiga xizmat qilmoqda.
Shu tariqa, ishlab chiqarish tadbirkorligi mamlakat iqtisodiyotining strategik
tarmog‘i bo‘lib, yangi ish o‘rinlari yaratish, eksport salohiyatini oshirish va
18

innovatsiyalarni joriy etish orqali iqtisodiy taraqqiyotga ulkan hissa qo‘shmoqda.
Shunday qilib, ishlab chiqarish tadbirkorligi iqtisodiyotning mustahkam
poydevorini yaratib, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga katta hissa
qo‘shadi. Ushbu sohani yanada rivojlantirish uchun innovatsion yondashuvlarni
tatbiq etish, biznes muhitini soddalashtirish va xorijiy investitsiyalarni jalb qilish
muhim ahamiyatga ega.
19

2.2. Savdo va xizmat ko‘rsatish tadbirkorligi .
Savdo va xizmat ko‘rsatish tadbirkorligi – bu tovarlarni sotish va
iste’molchilarga xizmatlar ko‘rsatish orqali foyda olishga yo‘naltirilgan
tadbirkorlik faoliyatining eng keng tarqalgan shakllaridan biridir. Ushbu soha
iqtisodiyotning muhim tarmoqlaridan biri bo‘lib, ichki bozorni rivojlantirish,
aholining turmush darajasini yaxshilash hamda bandlikni ta’minlashga katta hissa
qo‘shadi. Bugungi kunda dunyoda savdo va xizmat ko‘rsatish sohasi yalpi ichki
mahsulot (YaIM) tarkibida katta ulushga ega bo‘lib, rivojlangan mamlakatlarda bu
ko‘rsatkich 60-80% gacha yetadi. Masalan, AQSh, Yevropa Ittifoqi va Yaponiya
kabi davlatlarda xizmatlar sektori iqtisodiyotning asosiy drayverlaridan biri
hisoblanadi. Ayniqsa, elektron tijoratning rivojlanishi bu sohaga yangicha
yondashuvlarni olib kirib, an’anaviy savdo modelidan onlayn savdo tizimlariga
o‘tishni jadallashtirmoqda.
O‘zbekistonda ham savdo va xizmat ko‘rsatish tadbirkorligi so‘nggi yillarda
jadal rivojlanmoqda. 2023-yilda xizmatlar sohasi mamlakat YaIMining 35 foizini
tashkil etdi va bu ko‘rsatkich yil sayin ortib bormoqda. O‘zbekistonda elektron
tijoratni rivojlantirish bo‘yicha 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan “Yangi
O‘zbekiston” taraqqiyot strategiyasi doirasida bir qator islohotlar amalga
oshirilmoqda. Jumladan, biznesni ro‘yxatdan o‘tkazish soddalashtirildi, elektron
to‘lov tizimlari keng joriy qilinmoqda hamda tadbirkorlar uchun soliq va kredit
imtiyozlari taqdim etilmoqda. Savdo tadbirkorligi bozor iqtisodiyotining ajralmas
qismi bo‘lib, xalqaro hamkorlikni kengaytirish, yangi ish o‘rinlari yaratish va
mamlakatning eksport salohiyatini oshirishga xizmat qiladi. Masalan,
O‘zbekistonda yirik savdo markazlari, bozorlari va logistika tizimlari rivojlanib,
xalqaro kompaniyalar bilan hamkorlik kuchaymoqda.
Xizmat ko‘rsatish sohasi esa iqtisodiy o‘sishning barqarorligini ta’minlovchi
muhim segmentlardan biri bo‘lib, ta’lim, tibbiyot, transport, turizm, bank va
moliyaviy xizmatlar, axborot texnologiyalari kabi yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi.
O‘zbekistonda turizm va mehmonxona biznesi jadal rivojlanib, xorijiy sayyohlar
uchun xizmat ko‘rsatish infratuzilmasi yaxshilanmoqda.
20

Savdo tadbirkorligi mahsulotlar yoki tovarlarni xarid qilish, saqlash va
iste’molchilarga yetkazib berish jarayonini o‘z ichiga oladi. Bu turdagi tadbirkorlik
ulgurji va chakana savdo ko‘rinishlarida amalga oshiriladi:
 Ulgurji savdo – yirik hajmdagi mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilardan yoki
importyorlardan sotib olib, chakana savdogarlarga yetkazib berish
faoliyatidir.
 Chakana savdo – tovarlarni bevosita iste’molchilarga sotish bilan bog‘liq
bo‘lib, supermarketlar, do‘konlar va bozorlarda amalga oshiriladi.
Savdo tadbirkorligi bozordagi talab va taklifni muvozanatlashtirish,
mahsulotlarning iste’molchilarga tez va samarali yetkazilishini ta’minlash orqali
iqtisodiy tizimda muhim o‘rin egallaydi. Bugungi kunda elektron savdo (e-
commerce) tarmog‘ining rivojlanishi tufayli onlayn do‘konlar, internet
platformalari va logistika xizmatlari savdo tadbirkorligining muhim qismlariga
aylangan. O‘zbekistonda savdo sohasini rivojlantirish maqsadida davlat tomonidan
bir qancha islohotlar amalga oshirilmoqda. Xususan, 2022–2026-yillarga
mo‘ljallangan “Yangi O‘zbekiston” taraqqiyot strategiyasi doirasida ichki
bozorda erkin raqobat muhitini shakllantirish, elektron tijoratni rivojlantirish va
biznes yuritish sharoitlarini soddalashtirish bo‘yicha qator tashabbuslar ilgari
surilgan.
Xizmat ko‘rsatish tadbirkorligi insonlarning ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan
xizmatlarni tashkil etish va taqdim etish bilan bog‘liq bo‘lib, quyidagi asosiy
yo‘nalishlarga bo‘linadi:
 Moliyaviy xizmatlar – bank, sug‘urta va investitsiya xizmatlarini o‘z ichiga
oladi.
 Transport va logistika – yuk tashish, yo‘lovchi tashish va yetkazib berish
xizmatlari.
 Mehmonxona va turizm – sayyohlik agentliklari, mehmonxona va restoran
biznesi.
21

 Tibbiyot va ta’lim xizmatlari – xususiy klinikalar, dorixonalar, o‘quv
markazlari va universitetlar.
 Texnik va IT xizmatlari – dasturiy ta’minot, texnik servis va ma’lumotlar
bazasini boshqarish kabi xizmatlar.
Bugungi kunda dunyo bo‘ylab xizmat ko‘rsatish sektori tez sur’atlar bilan
rivojlanib, iqtisodiy faoliyatning asosiy yo‘nalishlaridan biriga aylanmoqda.
Masalan, AQSh va Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida xizmatlar sohasi yalpi
ichki mahsulotning (YaIM) 70 foizdan ortig‘ini tashkil etadi. Xitoy va Janubiy
Koreya kabi davlatlar ham xizmat ko‘rsatish sohasini innovatsion texnologiyalar
orqali rivojlantirib, global bozorga chiqishga harakat qilmoqda. O‘zbekistonda
xizmatlar sohasini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilib, soliq imtiyozlari ,
subsidiyalar , raqobat muhitini yaxshilash va xorijiy investitsiyalarni jalb
qilish kabi chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Misol uchun, 2023-yilda
mamlakatimizda xizmatlar sohasining YaIMdagi ulushi 35 foizga yetdi , bu esa
sohaning iqtisodiyotdagi o‘rnini yanada mustahkamlamoqda.
Savdo va xizmat ko‘rsatish tadbirkorligining afzalliklari
 Kam boshlang‘ich kapital talab etadi – boshqa tadbirkorlik turlariga
qaraganda savdo va xizmat ko‘rsatish biznesini boshlash uchun katta
sarmoya talab etilmaydi.
 Tez aylanuvchi kapital – tovarlar va xizmatlarni tez realizatsiya qilish
imkoniyati mavjud bo‘lib, biznesning barqarorligini ta’minlaydi.
 Ish o‘rinlari yaratadi – xizmatlar sektori va savdo sohasi keng miqyosda
bandlikni ta’minlab, aholi daromadlarini oshiradi.
 Iqtisodiy rivojlanishga hissa qo‘shadi – savdo va xizmat ko‘rsatish
tadbirkorligi ichki bozorni rivojlantirib, iqtisodiy barqarorlikni
mustahkamlaydi.
 Texnologik rivojlanishga turtki beradi – elektron tijorat, onlayn to‘lov
tizimlari va avtomatlashtirilgan xizmatlar bu sohaga innovatsiyalarni jalb
qiladi.
22

Shu tariqa, savdo va xizmat ko‘rsatish tadbirkorligi zamonaviy iqtisodiyotning
ajralmas qismi bo‘lib, davlat iqtisodiyotini rivojlantirish, aholi farovonligini
oshirish va bandlik darajasini ko‘tarishda muhim o‘rin tutadi. O‘zbekistonda bu
sohani yanada rivojlantirish maqsadida qator islohotlar amalga oshirilmoqda va
kelajakda uning hissasi yanada oshishi kutilmoqda. Xususan, 2022–2026-yillarga
mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi doirasida savdo va
xizmatlar sektorini modernizatsiya qilish, elektron tijoratni kengaytirish, xorijiy
investorlarni jalb qilish va mahalliy tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha
tizimli ishlar olib borilmoqda. Onlayn savdo platformalari va zamonaviy logistika
xizmatlarining kengayishi orqali O‘zbekiston ichki bozorni rivojlantirish bilan bir
qatorda, xalqaro savdo aloqalarini ham mustahkamlashni maqsad qilmoqda.
Bundan tashqari, davlat tomonidan tadbirkorlar uchun soliq yukini kamaytirish,
kredit resurslaridan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish, tadbirkorlikni
ro‘yxatdan o‘tkazish jarayonini soddalashtirish kabi chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda. Natijada, so‘nggi yillarda kichik va o‘rta biznes subyektlari soni
ortib, ular orasida innovatsion xizmatlar bilan shug‘ullanuvchi korxonalar
ko‘paymoqda.
Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, savdo va xizmat ko‘rsatish sohasi yalpi ichki
mahsulot tarkibida yuqori ulushga ega bo‘lgan mamlakatlar barqaror iqtisodiy
rivojlanishga erishgan. Masalan, AQSh, Germaniya, Yaponiya va Janubiy
Koreya kabi davlatlarda xizmatlar sohasi YaIMning 70-80 foizini tashkil etadi.
O‘zbekistonda ham bu ko‘rsatkichni oshirish uchun elektron tijorat, logistika,
transport, turizm va boshqa xizmat yo‘nalishlarini keng rivojlantirishga katta
e’tibor qaratilmoqda. Shuningdek, bank va moliyaviy xizmatlar , IT xizmatlari,
konsalting va biznesni rivojlantirish xizmatlari kabi zamonaviy yo‘nalishlarning
jadal rivojlanishi soha istiqbolini yanada oshirishga xizmat qiladi. O‘zbekiston
hukumati tomonidan raqamli iqtisodiyotga o‘tish jarayoni qo‘llab-
quvvatlanayotgani natijasida elektron to‘lov tizimlari, onlayn banking, mobil
ilovalar orqali xizmat ko‘rsatish tarmoqlari kengayib bormoqda. Bularning
barchasi savdo va xizmat ko‘rsatish tadbirkorligi ning mamlakat
23

iqtisodiyotidagi rolini yanada oshirib, uning global raqobatbardoshligini
mustahkamlashga xizmat qiladi. Kelgusida bu sohada innovatsion texnologiyalarni
keng joriy etish, xizmat sifatini oshirish va yangi ish o‘rinlarini yaratish orqali
O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy maydondagi mavqei yanada mustahkamlanishi
kutilmoqda.
24

2.3. Innovatsion va startap tadbirkorlik.
Zamonaviy iqtisodiyotda innovatsion va startap tadbirkorlik mamlakatning
texnologik taraqqiyotini tezlashtiruvchi va global bozor iqtisodiyotida
raqobatbardoshligini oshiruvchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. U yangi
mahsulot, xizmat yoki biznes model yaratish orqali iqtisodiyotni rivojlantirishga
katta hissa qo‘shadi.
Innovatsion tadbirkorlik an’anaviy tadbirkorlikdan farqli ravishda, bozorda
mavjud bo‘lmagan yoki sezilarli yaxshilangan mahsulot va xizmatlarni ishlab
chiqishga qaratilgan bo‘lib, quyidagi xususiyatlarga ega:
 Ilmiy yondashuv – yangi texnologiyalar va ilmiy ishlanmalarga asoslangan;
 Yuqori risk darajasi – muvaffaqiyatga erishish ehtimoli past bo‘lsa-da,
muvaffaqiyatga erishgan innovatsion kompaniyalar katta daromad olishi
mumkin;
 Tezkor o‘sish va kengayish – innovatsion kompaniyalar qisqa muddat
ichida jahon bozorlariga chiqishi mumkin.
Dunyo tajribasida innovatsion tadbirkorlik . Bugungi kunda dunyoda
ko‘plab yirik kompaniyalar innovatsion tadbirkorlik asosida shakllangan . Apple,
Microsoft, Google, Tesla, Amazon, SpaceX kabi kompaniyalar yangi
texnologiyalarni joriy etish orqali butun dunyo iqtisodiyotiga katta ta’sir
ko‘rsatgan. Masalan, Tesla kompaniyasi elektromobillar va qayta tiklanuvchi
energiya sohasida innovatsiyalar kiritib, an’anaviy avtomobil sanoatida
inqilob qildi.
Innovatsion tadbirkorlik shuningdek, farmatsevtika, sun’iy intellekt,
biotexnologiya, yashil texnologiyalar kabi sohalarda ham katta ahamiyatga ega
bo‘lib, inson hayot sifatini yaxshilash va global muammolarga innovatsion
yechimlar topishga xizmat qiladi.
Startap tadbirkorlik va uning rivojlanish omillari. Startap – bu
innovatsion mahsulot yoki xizmatni yaratishga yo‘naltirilgan, tez o‘sishga
mo‘ljallangan yangi biznes shakli bo‘lib, u quyidagi omillarga asoslanadi:
25

1. Innovatsion mahsulot yoki xizmat – startaplar bozorda mavjud bo‘lmagan
yoki sezilarli yaxshilangan
2. Tez o‘sish va jadal rivojlanish – muvaffaqiyatli startaplar qisqa muddat
ichida ko‘p fo
3. Venture kapital va investitsiyalar – startaplar rivojlanishinin
Dunyo miqyosida startaplarning muvaffaqiyati misollariga Facebook, Airbnb,
Uber, PayPal, Stripe kabi kompaniyalarini misol keltirishimiz mumkin.
O‘zbekistonda innovatsion va startap tadbirkorlik O‘zbekistonda ham
innovatsion tadbirkorlik va startaplar rivojlanmoqda. Davlat tomonidan raqamli
iqtisodiyotni rivojlantirish, innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash va startap
ekotizimini yaratish bo‘yicha islohotlar amalga oshirilmoqda.
So‘nggi yillarda quyidagi yo‘nalishlarda startap ekotizimi shakllanmoqda:
 Bu va fintech startaplar -Uzum, PayMe, Click, Apelsin kabi kompaniyalar
mahalliy bozorda yetarli bo'ldi.
 Agrotexnologiyalar – innovatsion usullar orqali qishloq xo‘jaligida
samaradorlikni oshirish.
 Ta’lim startaplari – onlayn ta’lim platformalari rivojlanmoqda (EduAction,
Dars.uz).
 Elektron tijorat – e-commerce sektori jadal rivojlanib, O‘zbekistonda
internet-do‘konlar soni ortib bormoqda.
Innovatsion rivojlanish vazirligi, IT Park , Toshkent shahridagi INHA
universiteti , AloqaTechLab kabi tashkilotlar tomonidan innovatsion startaplarni
rivojlantirish, yangi texnologiyalarni joriy etish va tadbirkorlik ekotizimini qo‘llab-
quvvatlash bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar olib borilmoqda.
O‘zbekistonda innovatsion tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash maqsadida quyidagi
choralar amalga oshirilmoqda:
 Startap akselerator va inkubator dasturlari – yosh tadbirkorlar o‘z
loyihalarini ishlab chiqish va rivojlantirish uchun maxsus dasturlarga jalb
etilmoqda.
26

 Venture kapital fondlari – startaplarning moliyaviy resurslarga ega bo‘lishi
uchun investitsion m
 Soliq imtiyozlari va grant dasturlari – IT va innovatsion texnologiyalar
sohasida faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik subyektlariga preferensiyalar ta
 Xalqaro hamkorlik – O‘zbekiston Google, Microsoft, Huawei, Yandex
kabi yirik texnologik kompaniyalar bilan hamkorlikda loyihalarni amalga
oshirmoqda.
Bundan tashqari, 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan "Yangi O‘zbekiston"
taraqqiyot strategiyasi doirasida innovatsion tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash
bo‘yicha maxsus dasturlar ishlab chiqilgan bo‘lib, bu sohaning yanada
jadallashishiga xizmat qilmoqda. Ushbu sa’y-harakatlar natijasida O‘zbekiston
innovatsion tadbirkorlik bo‘yicha Markaziy Osiyoning yetakchi davlatlaridan
biriga aylanishi kutilmoqda. O‘zbekistonda ham innovatsion tadbirkorlikni
rivojlantirish bo‘yicha qator chora-tadbirlar amalga oshiril
 Texnoparklar va startap akseleratorlari – Toshkentdagi IT Park, Inha
Universit
 Soliq va bojxona imtiyozlari – Innovatsion biznes uchun maxsus soliq
imtiyozlari va investitsiya dasturlari joriy etilgan.
 Xalqaro hamkorlik – Google Developers, Amazon Web Services (AWS)
va boshqa yirik kompaniyalar bilan hamkorlik yo‘lga qo‘yilgan.
Kelajakda O‘zbekiston innovatsion tadbirkorlik bo‘yicha Markaziy Osiyoning
yetakchi davlatlaridan biriga aylanishi kutilmoqda. Buning uchun ilmiy
izlanishlarni qo‘llab-quvvatlash, yosh startapchilarga moliyaviy yordam ko‘rsatish
va xorijiy investorlar bilan hamkorlikni rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi.
27

XULOSA
Tadbirkorlik jamiyat va iqtisodiyotning ajralmas qismi bo‘lib, u nafaqat
iqtisodiy o‘sishning muhim omili, balki barqaror rivojlanishning asosiy
vositalaridan biri sifatida ham xizmat qiladi. Bugungi kunda dunyo miqyosida
tadbirkorlikning rivojlanishi mamlakatlar iqtisodiy barqarorligi va ularning global
bozorlar bilan integratsiyalashuv jarayoniga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. Ayniqsa,
kichik va o‘rta biznes iqtisodiyotning lokomotivi sifatida mamlakatning yalpi ichki
mahsuloti (YIM) hajmini oshirish, yangi ish o‘rinlari yaratish va innovatsiyalarni
rivojlantirishga xizmat qiladi.
Kelajakda tadbirkorlik ekotizimini yanada takomillashtirish har qanday
davlat uchun strategik ahamiyat kasb etadi. Buning uchun biznes yuritish
sharoitlarini soddalashtirish, tadbirkorlar uchun qulay muhit yaratish, ularning
huquqiy himoyasini kuchaytirish va moliyaviy resurslardan foydalanish
imkoniyatlarini kengaytirish muhim sanaladi. Rivojlangan mamlakatlar
tajribasidan kelib chiqib, iqtisodiy o‘sishning asosiy omillaridan biri sifatida
innovatsion tadbirkorlikni rivojlantirish ham ustuvor yo‘nalishlardan biri bo‘lishi
kerak. Yangi texnologiyalarni joriy etish, raqamli iqtisodiyotni shakllantirish, ilm-
fan va tadbirkorlik integratsiyasini mustahkamlash orqali innovatsion biznes
ekotizimini shakllantirish mumkin.
Shuningdek, xalqaro bozorlarga chiqish imkoniyatlarini kengaytirish ham
mamlakatning iqtisodiy salohiyatini mustahkamlashga xizmat qiladi. Eksportyor
tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash, ularning mahsulotlari va xizmatlarini global
miqyosda targ‘ib qilish, investitsiyalarni jalb etish uchun qulay sharoit yaratish
orqali milliy tadbirkorlikni yangi bosqichga olib chiqish mumkin. Chet el
investorlari bilan hamkorlikni rivojlantirish, xorijiy kompaniyalarning mahalliy
bozorga kirish jarayonlarini yengillashtirish orqali mamlakatning investitsiyaviy
jozibadorligini oshirish ham muhim omillardan biridir.
Shu bois, tadbirkorlik sohasida islohotlarni davom ettirish zarur. Bu borada,
ayniqsa, yoshlar va ayollar tadbirkorligini qo‘llab-quvvatlash dolzarb vazifalardan
28

biridir. Yosh tadbirkorlar zamonaviy biznes modellarni tez o‘zlashtirish,
innovatsion g‘oyalarni ilgari surish va yangi texnologiyalarni joriy etishda faol
ishtirok etish imkoniyatiga ega. Shu sababli, davlat tomonidan yosh tadbirkorlar
uchun maxsus dasturlar, grantlar, startap loyihalarini moliyalashtirish tizimi yo‘lga
qo‘yilishi lozim.
Bundan tashqari, barqaror biznes muhitini shakllantirish uchun huquqiy
me’yorlarni yanada takomillashtirish, tadbirkorlarning manfaatlarini himoya qilish,
moliyaviy resurslardan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish va korrupsiyaga
qarshi kurashish kabi chora-tadbirlarni amalga oshirish talab etiladi. O‘zbekistonda
amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar aynan shu yo‘nalishlarga qaratilgan
bo‘lib, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash orqali mamlakatning iqtisodiy
barqarorligi va xalq farovonligini ta’minlash asosiy maqsadlardan biri hisoblanadi.
tadbirkorlik mamlakat iqtisodiy taraqqiyotining asosiy omillaridan biri bo‘lib,
jamiyat farovonligini oshirish, yangi ish o‘rinlari yaratish va innovatsion
rivojlanishga xizmat qiladi. Tadbirkorlik faoliyatining samarali yuritilishi davlat
tomonidan qulay biznes muhitini yaratish, soliq yukini optimallashtirish va
tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash choralariga bog‘liq. Rivojlangan davlatlar
tajribasi shuni ko‘rsatadiki, biznes ekotizimini mustahkamlash va innovatsion
tadbirkorlikni rivojlantirish iqtisodiy barqarorlikning muhim shartidir.
Bugungi kunda O‘zbekistonda tadbirkorlik sohasini rivojlantirishga katta
e’tibor qaratilmoqda. Xususan, kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlash
bo‘yicha soliq imtiyozlari, subsidiyalar va kreditlar ajratish tizimi yo‘lga qo‘yildi.
“Yangi O‘zbekiston” strategiyasi doirasida ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va
innovatsion tadbirkorlikni rivojlantirish maqsadida qator islohotlar amalga
oshirilmoqda. Mamlakatimizda eksport hajmini oshirish, startap loyihalarni
qo‘llab-quvvatlash va investitsiya muhitini yaxshilash tadbirkorlikning yangi
bosqichga chiqishiga xizmat qilmoqda. Shuningdek, raqamli iqtisodiyotning
rivojlanishi bilan birga innovatsion va startap tadbirkorlikning ahamiyati ortib
bormoqda. Zamonaviy biznes jarayonlari sun’iy intellekt, raqamli texnologiyalar
va ekologik toza ishlab chiqarish usullariga asoslangan holda shakllanmoqda.
29

O‘zbekiston ham bu yo‘nalishda rivojlanish strategiyasini ishlab chiqib, yosh
innovatorlarni qo‘llab-quvvatlashga katta e’tibor qaratmoqda.
Hududiy rivojlanish ham tadbirkorlikning muhim yo‘nalishlaridan biri
bo‘lib, ayniqsa qishloq joylarida biznesni rivojlantirish orqali aholi bandligini
ta’minlashga qaratilgan sa’y-harakatlar davom ettirilmoqda. Qishloq xo‘jaligi,
sanoat va turizm sohalarida tadbirkorlik faoliyatini kengaytirish mahalliy ishlab
chiqarish hajmini oshirish va importga qaramlikni kamaytirishga xizmat qilishi
mumkin.
Kelajakda O‘zbekiston tadbirkorlik ekotizimini yanada takomillashtirish,
startaplarni rivojlantirish va xalqaro bozorga chiqish imkoniyatlarini kengaytirish
orqali iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashni davom ettirishi lozim. Shu bois,
tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan islohotlarni chuqurlashtirish, yoshlar
va ayollar tadbirkorligini rivojlantirish hamda barqaror biznes muhitini
shakllantirish ustuvor yo‘nalishlardan biri bo‘lib qolishi zarur.
Xulosa qilib aytganda, tadbirkorlikning rivojlanishi nafaqat iqtisodiy
o‘sishni jadallashtiradi, balki innovatsiyalarni rag‘batlantiradi, jamiyatning
farovonligini oshiradi va mamlakatning xalqaro maydondagi mavqeini
mustahkamlashga xizmat qiladi. Shu bois, mamlakatimizda tadbirkorlik faoliyatini
har tomonlama qo‘llab-quvvatlash va unga qulay sharoit yaratish muhim vazifa
bo‘lib qolmoqda.
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Fayzullayev Sh. “Tadbirkorlik asoslari” – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021.
(darslik)
2. Qodirov N. “Tadbirkorlik va biznes” – Toshkent: Fan va texnologiya, 2020.
( darslik)
3. Abduqodirov A. “Biznes asoslari” – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019.
(darslik)
4. Shumpeter J. A. "iqtisodiy rivojlanish nazariyasi" - Garvard universiteti
matbuoti, 1934 yil.(monografiya)
5. Drucker P. "Innovatsiya va tadbirkorlik" - Harper Business, 1985.
(monografiya)
6. “Tadbirkorlikni rivojlantirish bo‘yicha yangi tashabbuslar” – “Xalq so‘zi”
2023 yil, 15-mart soni. (gazeta)
7. “Iqtisodiy o‘sishda biznesning o‘rni” – “Yangi O‘zbekiston” 2022 yil, 10-
oktabr soni. (gazeta)
8. “O‘zbekistonda innovatsion tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash” – “Pravda
Vostoka” 2021 yil, 5-iyun soni. (gazeta)
9. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki. "Tadbirkorlikni moliyalashtirish
va iqtisodiy barqarorlik" – 2023. (hisobot),
10. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi. "O‘zbekistonda
tadbirkorlik va iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari" – 2023. (statistika hisoboti),
Internet manba a lari:
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining rasmiy sayti – www.prezident.uz
2. O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar, sanoat va savdo vazirligi –
www.invest.gov.uz
3. O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi –
[ www.mininnovation.uz](
31

31 sahifa

Sotib olish