Tadbirkorlik va moliya masalalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	1.9MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Madinabonu

Ro'yxatga olish sanasi 27 Aprel 2024

14 Sotish

Tadbirkorlik va moliya masalalari

Sotib olish

OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
“PSIXOLOGIYA VA IJTIMOIY FANLAR” FAKULTETI
“IJTIMOIY FANLAR” KAFEDRASI
“IQTISODIYOT VA TADBIRKORLIK ASOSLARI” FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: “TADBIRKORLIK VA MOLIYA MASALALARI”
Bajardi: Psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti 3-22 guruh talabasi
__________________________
Ilmiy rahbar : Aliqulov Ravshan Shodiyorovich
Kurs ishiga taqrizga
Topshirilgan sana
“___” _______2025 y. Kurs ishi taqrizdan
Qaytarilgan sana
“___” ________2025 y.
Kurs ishi himoya qilingan
sana
“___” ______2025y.
Baho “ “ _____________
(imzo)
_____________
(imzo) Komissiya a’zolari
__________________
__________________
Guliston-2025

MUNDARIJA
KIRISH 3
I BOB . KICHIK BIZNES VA XUSUSIY TADBIRKORLIK
FAOLIYATINI AMALGA OSHIRISHDA
MOLIYALASHTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI 7
1.1. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub ’ ektlari faoliyatini amalga 12
1.2. Kichik biznes korxonalarini moliyalashtirish manbalari oshirishning
tashkil etish asoslari ………………….………………………... 14
II BOB. TADBIRKORLIK FAOLIYATIDA RESURSLARNING
O‘RNI VA ULARNI BOSHQARISH. 22
2.4. O ’ zbekiston iqtisodiyotida kichik biznesning o ’ rni va ahamiyati 25
2.2. Tadbirkorlikda resurslardan samarali foydalanish strategiyalari 27
XULOSA 28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXAT I 30

KIRISH
Tadqiqot mavzusining dolzarbligi. Milliy iqtisodiyotda muhim o’rin egallab
borayotgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasini yanada rivojlantirish
hamda bu orqali ichki bozorni raqobatbardosh, sifatli va eksportbop mahsulotlar
bilan to’ldirish, yangi ish o’rinlari yaratish hamda buning asosida aholi
daromadlarini ko’paytirish va barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlash borasida
ahamiyatga molik ishlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan bir qatorda, bu soha davlat
byudjetiga soliq to’lov tushumlari hajmining ko’payishi va iqtisodiy rivojlanishning
asosiy ko’rsatkichi hisoblangan yalpi ichki mahsulot salmog’ining oshishiga asosiy
turtki bo’lmoqda. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati jamiyatimizdagi
ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy barqarorlikning tayanchiga hamda asosiy kuchiga
aylanib bormoqda.
Mamlakatimizning iqtisodiy islohatlarini bosqichlarida iqtisodiyotimizning
tarkibiy tuzilmasida tub o’zgarishlarga asos solishdan iborat g’oyat muhim masala
bu tadbirkorlik va xususiy biznesni tashkil etish va rivojlantirishdir.
Bu maqsadni amalga oshirish uchun qator iqtisodiy islohotlar o’tkazildi, uning
rolini oshirish uchun yirik institutsional asoslar yaratildi. Tadbirkorlik faoliyatini
tashkil etish va uni kafolatlovchi huquqiy-me’yoriy hujjatlar, tadbirkorlarga
ko’maklashuvchi nodavlat tashkilotlar, korxonalar shular jumlasiga kiradi. Bir so’z
bilan aytganda, O’zbekistonda xususiy tadbirkorlik va kichik biznes korxonalari
majmuini tashkil etish muvaffaqiyatli bormoqda.
Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev mazkur korxonalar faoliyati borasida shunday
degandilar: “Joriy yil 5 oktyabrdagi Farmon bilan tadbirkorlik faoliyatining jadal
rivojlanishini ta’minlashga, xususiy mulkni har tomonlama ximoya qilish va
ishbilarmonlik muxitini sifat jixatidan yaxshilashga doir kompleks chora-tadbirlar
dasturi tasdiqlandi.
Tajribali va malakali mutaxassislar tomonidan yangitdan tayyorlangan mazkur
davlat dasturi bu borada qabul qilingan qonun hujjatlari talablariga so’zsiz amal
qilinishini ta’minlashga qaratilgan. U davlat tomonidan kichik biznes va

xususiy tadbirkorlikni har tomonlama qo’llab-quvvatlash, bu sohaning huquq va
kafolatlarini himoya kilishni yanada kuchaytirish, tadbirkorlar faoliyatini asossiz
tekshirishlarga chek qo’yish chora-tadbirlarini o’z ichiga oladi.
Darhaqiqat, kichik biznes korxonalari bugungi kunda milliy
iqtisodiyotimizning qon tomirlariga aylanib ulgurdi. Ular faoliyatini yanada
kengaytirishda, kichik korxonalarni rivojlantirishda albatta ular faoliyatini qo’llab-
quvvatlash, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlari faoliyatiga milliy va
xorijiy investitsiyalarni jalb etish orqali ular faoliyatini yanada kengaytirish eng
dolzarb masalalardan biridir. Tadqiqot ishning mavzusi ham bugungi kunda dolzarb
bo’lgan mazkur masalaga bag’ishlangan.
Tadqiqot ob'ekti va predmeti. Respublikamizda faoliyat yuritayotgan kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining investitsiya loyihalarini
moliyalashtirish, ular faoliyatiga yo’naltirilayotgan investitsiya tadqiqot ishining
ob’yekti bo’lib hisoblanadi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari
faoliyatiga xorijiy investitsiyalarni jalb etish jarayonida vujudga keluvchi moliyaviy
munosabatlar tadqiqot ishining predmetini tashkil etadi.
Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Tadqiqot ishining asosiy maqsadi
O’zbekiston Respublikasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlari
faoliyatiga xorijiy investitsiyalarni jalb etish amaliyotini o’rganish va tahlil qilish
asosida, uni takomillashtirishga qaratilgan xulosa va takliflar ishlab chiqishdan
iborat. Tadqiqot ishining maqadiga erishish uchun quyidagi vazifalarni amalga
oshirish belgilab olindi:
- kichik biznes va tadbirkorlik tushunchalari, ularning mohiyati va mazmunini
o’rganish;
- O’zbekiston iqtisodiyotida kichik biznesning o’rni va ahamiyatini nazariy
jihatdan o’rganish;
- O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning
huquqiy asoslarini yoritib berish;
- mamlakatimiz iqtisodiyotiga kiritilayotgan xorijiy investitsiyalar miqdori va

yo’nalishlarining tahlili qilish;
- xalqaro moliya tashkilotlari mablag’lari hisobidan kichik biznesni
kreditlashning amaldagi holatini tahlilini amalga oshirish;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlari faoliyatiga xorijiy
investitsiyalarni jalb etishni takomillashtirish yo’nalishlari qaratilgan xulosa va
takliflar ishlab chiqish.
Ilmiy yangiliklar. Tadqiqot natijalarining ilmiy yangiligi quyidagilardan
iborat:
- kichik biznes va tadbirkorlikning iqtisodiy kategoriya sifatidagi ijtimoiy-
iqtisodiy mohiyati hamda respublikada kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
moliyaviy ta’minlashning o’ziga xos xususiyatlari va ahamiyati ochib berildi;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ahamiyatini hisobga olgan holda uni
moliyaviy ta’minlashning samaradorligini baholashga uslubiy yondoshuv ishlab
chiqildi;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy ta’minlash jarayoniga
salbiy ta’sir etuvchi omillar aniqlandi;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy ta’minlash samaradorligini
oshirishning asosiy yo’llariga asoslangan va raqobat muhitini shakllantirish
bo’yicha, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatiga
investitsiyalarni jalb etishni bo’yicha va moliyaviy institutlarni rivojlantirish va
xorijiy investitsiyalarini jalb etish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqildi.
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Magistrlik dissertatsiya ishi
yuzasidan olib borilgan tadqiqot natijalariga asosan ishlab chiqilgan ilmiy taklif va
amaliy tavsiyalarning amaliyotda qo’llanilishi va kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatiga investitsiyalarni jalb etishni tashkil etilishiga olib
kelishi mumkin.
Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi. Iqtisodiyotni
modernizatsiyalash sharoitida moliya, davlat byudjeti, kichik biznes, tadbirkorlik

sub’ektlari, investitsiyalarni jalb etish hamda xorijiy investitsiyalarni samarali
tashkil etish masalalariga oid muammolarni tadqiq etish bo’yicha o’zining alohida
hissalarini qo’shgan respublikamiz iqtisodchi-olimlari Vahobov A.V., Malikov T.S.,
Haydarov N.H., Jo’raev A.S., Z.Yo’ldoshevlar 2
, shuningdek, xorijlik iqtisodchi-
olimlar Aleshin V.A., Zotova A.I., Neshitoy A.S., Polyaka G.B., Shaxovskaya L.S.,
Xoxlov V.V., O.G.Kulakovalarning ilmiy ishlari, o’quv qo’llanmalari va
darsliklarini nazariy va amaliy jihatlarini tahlil qilgan holda dissertatsiya
tayyorlashda foydalanildi.
Tadqiqotda qo’llanilgan metodikaning tavsifi. Dissertatsiya jarayonida
mantiqiy fikrlash, ilmiy abstraktsiya, prognozlash, sintez, matematik, induktsiya,
deduktsiya, tizimli yondashuv, strategig tahlil, tarkibiy va qiyosiy tahlil, iqtisodiy
taqqoslash, ilmiy umumlashtirish, statistik hisoblash va ilmiy bashoratlash
usullaridan foydalanildi.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati . Tadqiqot
natijalarining nazariy ahamiyati dissertatsiyada ilgari surilgan ilmiy-nazariy va
amaliy g’oyalar, ishlab chiqilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalardan kichik biznes
va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatiga investitsiyalarni ta’minlash va uni
samarali tashkil etishga qaratilgan, kelgusidagi maxsus ilmiy tadqiqot ishlarida
foydalanish mumkinligi bilan belgilanadi. Tadqiqot ishining amaliy ahamiyati
kichik biznes, tadbirkorlik sub’ektlari, investitsiyalarni jalb etish, xorijiy
investitsiyalarni samarali tashkil etish va samaradorligini oshirishga qaratilgan
nazariy va amaliy tavsiyalardan davlat moliyasini samarali tashkil etish va
rivojlantirish bo’yicha kichik biznes tadbirkorlik sub’ektlarining dasturlarini ishlab
chiqilishida foydalanish mumkin. Dissertatsiya materiallaridan oliy o’quv
yurtlarida “Moliya”, “Davlat moliyasini boshqarish”, “Kichik biznes”, “Tadbirkorlik
sub’ektlari”, Investitsiyalarni jalb etish”, “Davlat byudjeti” fanlarining o’quv
dasturlarini takomillashtirish va o’qitish jarayonida foydalanish mumkin.
Tadqiqot ishi tarkibining tavsifi. Tadqiqot ishida o'rganilayotgan
masalalarning mohiyatidan kelib chiqib kirish, uchta bob, har bir bob bo’yicha
xulosa, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.

I BOB. KICHIK BIZNES VA XUSUSIY TADBIRKORLIK FAOLIYATINI
AMALGA OSHIRISHDA MOLIYALASHTIRISHNING NAZARIY
ASOSLARI
1.1 Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatini amalga
oshirishning tashkil etish asoslari
Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy
omillaridan biri kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishdir.
Tadbirkorlik shaxsiy daromad, foyda olishga qaratilgan fuqarolarning
mustaqil faoliyati. Bu faoliyat o'z nomidan, o'z mulkiy ma’suliyati va yuridik
shaxsning yuridik mas’uliyati evaziga amalga oshiriladi. Tadbirkor qonun
tomonidan ta’qiqlanmagan barcha xo'jalik faoliyati, shu jumladan, vositachilik,
sotish, sotib olish, maslahat berish, qimmatbaho qog'ozlar bilan ish olib borish
bilan shug'ullanishi mumkin. Tadbirkorlik shaxsiy va ijtimoiy foydalarni
ko'zlagan holda daromad olish uchun sarflanayotgan mablag' bilan bog'liq
faoliyatdir.
Jumladan Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek:
“O‘ztadbirkoreksport” va “O‘zsanoateksport” aktsiyadorlik jamiyatlari,
shuningdek, Milliy bank huzuridagi Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
sub’ektlarining eksportini qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi yo‘nalishi bo‘yicha
kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari eksporti bilan bog‘liq. Bu
borada kamida 1 milliard 500 million dollarlik eksportni ta’minlash kerak.
Davlat moliyasini barqarorligini ta’minlashdakichik biznes va xususiy
tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatini amalga oshirishning tutgan o'rni jamiyat
taraqqiyotida, siyosiy va ijtimoiy o’zgarishlarning eng muhim omili bo’lib
xizmat qiladi. Ayniqsa o’tish davrida bozor islohotlari turlicha namoyon
bo’layotgan mamlakatlar, xususan, MDH davlatlarida bu tendentsiya yaqqol
ko’zga tashlanmoqda. Bunday sharoitda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
sub’ektlari faoliyatini amalga oshirishda qator funksiyalarni bajaradi. Uning
siyosiy funksiyasi jamiyat iqtisodiyotining asosiy bo’g’ini — o’rta mulkdorlar
7

sinfining shakllanish manbai sifatida namoyon bo’lishidadir.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlari – foyda olish maqsadida
resurslardan yanada samarali foydalanishga qaratilgan xo’jalik faoliyatining
muhim turidir. Ushbu jarayon quyidagilar orqali izohlanadi:
- tadbirkorlik kishilarning tavakkalchilik va mas’uliyat bilan bog’liq
tashabbuskorlik faoliyati demakdir;
- tadbirkorlik cheklangan va innovatsion yondashuvni talab qiladigan
resurslardan yanada oqilona foydalanishga qaratiladi;
- tadbirkorlik faoliyati qo’shimcha daromad va foyda keltirgan taqdirdagina
o’zini oqlagan hisoblanadi. Tadbirkorlik faoliyati davomida, bozor
iqtisodiyotining nimani, qanday, kim uchun ishlab chiqarish kerak, degan
muhim masalalari o’z yechimini topadi.
Iqtisodiy erkinlik (mustaqillik), to’liq moddiy javobgarlik, maksimal
darajada foyda olishga qaratilgan tijorat faoliyati tadbirkorlikning eng muhim
iqtisodiy tamoyillari hisoblanadi. Tadbirkorlikning ikkita muhim turi – savdo-
sotiqqa asoslangan, narxlardagi farqlar hisobidan foyda olishni nazarda
tutadigan hamda aniq iste’molchining ehtiyojlariga mos holda mahsulot ishlab
chiqarish va sotishga asoslangan faoliyatni ajratib ko’rsatish mumkin. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida mulkchilikning barcha shakli – davlat, xususiy
(rivojlanishda ustunlikka ega), jamoa, shaxsiy hamda aralash shakllari teng
huquqli tarzda taraqqiy etadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev rahbarligida
ishlab chiqilgan “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar harakatlar
strategiyasi” 5
mamlakatni isloh qilish va rivojlantirishning samarali strategiyasi
izchil va aniq maqsadni ko’zlab amalga oshirilishi rejalashtirilgan, global
iqtisodiyotda mavjud bo’lgan jiddiy muammolarga qaramay, O’zbekistonda
iqtisodiy o’sishning barqaror yuqori sur’atlarini va makroiqtisodiy barqarorlikni
saqlash ta’minlanmoqda. O’tgan, 2016-yilda Mamlakatimiz yalpi ichki
8

mahsuloti 7,8 foiz, sanoat ishlab chiqarish hajmi 6,6 foizga, qishloq xo‘jaligi
ishlab chiqarishi 9,6 foiz, kapital qurilish 5 foiz, chakana savdo aylanmasi hajmi
12,5 foizga oshdi. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning qariyb 70 foizini yuqori
qo‘shimcha qiymatga ega bo‘lgan tayyor tovarlar tashkil etdi. Davlat budjeti
yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,1 foiz miqdorida profitsit bilan ijro etildi.
Inflyatsiya darajasi prognoz ko’rsatkichlaridan oshmadi.
Ichki talabni mutanosib rag’batlantirish hamda mahalliy tovar ishlab
chiqaruvchi va xizmat ko’rsatuvchilarni har tomonlama qo’llab-quvvatlash
borasida ko’rilayotgan chora-tadbirlar iste’mol tovarlari ishlab chiqarish
hajmining 14,4 foizga, chakana tovar aylanmasining – 14,6 foizga,
xizmatlarning — 12,1 foizga o’sishini ta’minladi. Yalpi ichki mahsulotda
xizmatlar sohasining ulushi 2016-yilning birinchi yarim yilligi yakunlari
bo’yicha 52,2 foiz o’rniga 52,4 foizgacha o’sdi. Mahalliylashtirilgan
mahsulot ishlab chiqarish hajmi 36,1 foizga ko’paydi.
Tadbirkorlik faoliyati iqtisodiyotni barqarorlashtirish va bozor
iqtisodiyotini qaror toptirishda muhim ahamiyatga ega. U xo’jalik yuritishning
samarali usullarini rag’batlantiradi, tashabbuskorlik va innovatsion faoliyatga
keng yo’l ochadi, pirovardida iqtisodiyotni barqarorlashtirib, jamiyat
taraqqiyotini ta’minlaydi.
Shuningdek, 2011 yilning 1 aprelidan to 2014 yilning 1 apreligacha soliq
va boshqa majburiy to’lovlarni vaqtida to’lab kelayotgan hamda ishlab chiqarish
sur’atlarining barqaror o’sishi va rentabellikni ta’minlab kelayotgan kichik
tadbirkorlik sub’ektlarining moliya-xo’jalik faoliyatini soliq sohasida tekshirish
ham taqiqlab qo’yildi. Bu hujjatlar mamlakatimiz iqtisodiyotida kichik biznes
va tadbirkorlikning roli, ulushi va miqyosini kengaytirdi, uning
iqtisodiyotdagi mavqyeini kuchaytirdi. Davlat statistika qo’mitasining
ma’lumotlariga ko’ra 1996 yildan 2011 yilga qadar kichik biznes va tadbirkorlik
sohasiga soliq stavkasi 36 dan 6 foizgacha, ya’ni olti barobardan ziyod
kamaytirildi. Kichik biznes va tadbirkorlikning afzalliklari ko’p. Bunda bozor
kon’yunkturasiga tez moslashish, talabning o’zgarishini tez ilg’ash, faoliyatning
9

bir turidan boshqasiga kam xarajat evaziga tezda moslashish imkoniyatlari
yaratiladi. Faoliyatning ushbu sektori bandlik muammosini hal qilish, odamga
o’zining erkin mehnati natijalaridan moddiy manfaatdorligini oshirishda juda
muhimdir. Shu nuqtai nazardan, bugun hamyurtlarimizning chakana savdo,
maishiy xizmat bilan shug’ullanayotganlari, ishlab chiqarish jarayoniga faol
kirib borayotganlari, ayni muddaodir. Iqtisodiyot vazirligi va Davlat statistika
qo’mitasi ma’lumotlariga ko’ra kichik biznesda sanoat ishlab chiqarishi
hajmining o’sish sur’atlari umumiy sanoatdagi o’rtacha ko’rsatkichdan 2-3
marta ko’pdir.
Bugungi kunda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik fuqarolar bandligini
ta’minlashning muhim sharti hamda aholi daromadining barqaror manbai bo’lib
bormoqda. Mustaqillikning dastlabki yillarida O’zbekistonda kichik biznesning
ulushi yalpi ijtimoiy mahsulotning bor-yo’g’i 1,5 foizini tashkil etgan bo’lsa,
2011 yilda ushbu raqam 31, 2012 yil yakunida esa 52,5 foizga ko’tarildi. 2013
yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi evaziga 500 mingga
yaqin yangi ish joylari tashkil etildi. 2013 yilda yalpi ichki mahsulotda kichik
biznes va xususiy tadbirkorlikning ulushi 55,8 foizga yetkaziladi va 2014 yilda
yalpi ichki mahsulot tarkibida kichik biznes ulushi 31,1 foizdan 52,5 foizga
o'sdi, ushbu sohada bandlik darajasi iqtisodiyot tarmoqlarida ish bilan band aholi
umumiy sonining 49,7 foizidan 74,5 foizigacha oshdi. 2015 yilda bu ko’rsatkich
77,9 foiz, 2016 yilda 78,1 foizga oshgan bo’lsa, 2017 yilning birinchi choragida
77,7 foizga yetganini kuzatishimiz mumkin. 8
Aholi daromadlarining 47 foizdan
ziyodi tadbirkorlik faoliyatidan tushgan daromadlar hissasiga to'g'ri keladi.
Rivojlangan mamlakatlarda ushbu ko’rsatkich 70 foizga yaqinligini hisobga
olsak, bizda ushbu yo’nalishning kelajagi porloqligini e’tirof etish mumkin.
Mamlakatimizda iqtisodiy islohotlar jarayonida kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni yanada qo’llab-quvvatlash, ayniqsa qishloq joylarida uni ravnaq
toptirish uchun keng imkoniyatlar yaratilmoqda. Ishlab chiqarishni
modernizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan yangilash jarayonlari
eksportga yo’naltirilgan mahsulotlar ishlab chiqarish hamda
10

yurtdoshlarimizning turmush farovonligini oshirishda muhim o’rin tutmoqda.
Qishloqda meva-sabzavot maosulotlarini qayta ishlash korxonalari ilgari
ham mavjud edi, albatta. Ammo ularning texnik jihozlanish darajasi ancha past
bo’lib, ishlarning asosiy qismi qo’lda bajarilar, bu esa ko’p vaqtni talab qilar edi.
Hozir tashkil etilayotgan korxonalarda esa ishlab chiqarish jarayonlari to’liq
avtomatlashtirilgan bo’lib, operatorlar ish jarayonini kompyuter yordamida
boshqaradilar. Bugungi kunda mazkur sohani rivojlantirish bo’yicha qator
tadbirlar qilinmoqda hamda Prezidentimiz tomonlaridan katta vazifalar
qo’yimoqda, jumladan: shu bois davlat banklari oldiga kuyidagi vazifalar
qo‘yilmoqtsa. Ular har bir oila bilan muloqot tashkil qilish orqali fuqarolarning
tadbirkorlik bilan shug‘ullanishi uchun qulay imkoniyatlar yaratishi kerak. Shu
maqsadda tijorat banklari va ularning joylardagi filiallari, o‘z imkoniyatlaridan
kelib chiqib, tadbirkorlarga moliyaviy ko‘mak va madad berishni zimmasiga
oladi. Lo‘nda qilib aytadigan bo‘lsak, banklar endi xalqimizni tadbirkorlikka,
ishbilarmonlikka o‘rgatishi va shunga etaklashi lozim bo‘ladi.
Mustaqillik yillarida O’zbekistonda xususiy biznesni tashkil qilish va har
tomonlama rivojlantirish borasida ko’plab ishlar amalga oshirildi. Tadbirkorlik
faoliyati sub’ektlarini ro’yxatga olishni tartibga keltirish, tadbirkorlar va xorijiy
investorlarning manfaatlarini himoya qiluvchi huquqiy negizni
mustahkamlash,ularning xom ashyo va moliyaviy resurslardan foydalanishlari
uchun imkoniyat yaratish, imtiyozlar berish borasida amalga oshirilgan
keng ko’lamli tadbirlar mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
taraqqiyotida yangi ufqlar ochdi. Xullas, bugun tadbirkor davlat himoyasida
bo’lib, olgan foydasiga to’la egalik qilish, o’zining faoliyat doirasini
kengaytirish, muammoli vaziyatlarda sudga murojaat qilish imkoniyatlariga ega.
11

1.2. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyalashtirish
manbalari

Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga kirib borishi jarayonidagi turli mulk
va xo’jalik yuritish shakllarining keng taraqqiyoti ular moliyaviy faoliyatini
ishlab chiqarish samaradorligini rag’batlantirish maqsadlarida
takomillashtirishning muhim, dolzarb muammo ekanligini isbotlamoqda.
Yurtimizning istiqboli bozor xizmat tarmoqlarini shakllantirish bilan, kelgusida
mulkni davlat tasaruffidan chiqarish va xususiylashtirish, yakkahokimlikka
qarshi tadbirlarni amalga oshirish, raqobat muhitini vujudga keltirish bilan uzviy
bog’liqdirki, bozor munosabatlarini shakllantirish yuzasidan iqtisodiy islohotlar
mazkur vazifalarining ijobiy hal etilishi korxonalar moliyaviy faoliyatini tashkil
etishning bozor talablariga javob beruvchi holatidan ham kelib chiqadi. Shunga
ko’ra, kichik biznes va turli tadbirkorlik shakllarining taraqqiyotida ular
moliyaviy faoliyatini tashkil etish xususiyatlari, vazifalari, tarkibi va rivojlanish
asoslarini o’rganish muhimdir.
Kichik biznes subyektlari tomonidan statistik va soliq hisobotlarini taqdim
etish mexanizmlarisezilarli darajada soddalashtirildi. Bugungi kunda
tadbirkorlik subyektlarining 98 foizi soliq va statistika hisobotlari topshirishni,
bojxona deklaratsiyalarini rasmiylashtirishni eski usuldagi qog‘oz to‘ldirish
yo‘li bilan emas, balki bevosita – elektron shaklda amalga
oshirmoqda.Sanoatning yengil, oziq-ovqat va qurilish materiallari ishlab
chiqarish kabi ko‘p mehnat talab qiladigan tarmoqlarida ishchilarning eng ko‘p
soni ilgarigi 100 kishidan 200 kishigacha oshirilgani kichik biznesni
rag‘batlantirish borasidagi chora-tadbirlar tizimidagi muhim qaror bo‘ldi.
Bozor iqtisodiyoti rivojlanishi sharoitida kichik korxonalar moliyaviy
faoliyatining mazmunigina emas, balki ularning vazifalari ham tub
o’zgarishlarga duch keldi. Shu munosabat bilan ishning mazkur qismida biz
bozor munosabatlari shakllanishi sharoitida kichik biznes korxonalari moliyaviy
faoliyatini tashkil etishning asosiy vazifalarini kompleks holda ko’rib chiqishga
12

harakat qildik.
Bizning fikrimizcha, “kichik biznes korxonalari moliyaviy faoliyati”
tushunchasini tor va keng ma’noda ifodalash mumkin. Tor ma’noda kichik
biznes korxonalari moliyaviy faoliyati alohida olingan kichik korxona, xususiy
firma yoki tadbirkorlikning boshqa shakllari moliyaviy faoliyatidan iborat. Bu
ma’noda “kichik biznes korxonalari moliyaviy faoliyati” tushunchasi “kichik
korxonalar moliyaviy faoliyati”, “xususiy firmalar moliyaviy faoliyati” va h.k.
tushunchalar bilan bir xil mazmunni ifodalaydi.
Keng ma’noda “kichik biznes korxonalari moliyaviy faoliyati” tushunchasi
ijtimoiy takror ishlab chiqarishning turli sohalarida faoliyat ko’rsatayotgan, bir-
biri bilan uzviy bog’liq bo’lgan kichik biznes korxonalarining moliyaviy
faoliyatini ifodalaydi. Mazkur tushunchaning keng ma’nosi uni tor ma’noda
tushunishni to’la tarzda o’z ichiga oladi. Shu asosda kichik biznes korxonalari
moliyasini korxonalar va xalq xo’jaligi tarmoqlari moliyasining muhim tarkibiy
qismi sifatida talqin etish mumkin. O’z mohiyatiga ko’ra ular davlat tomonidan
tartibga solib turiladigan pul munosabatlari bo’lib, mazkur munosabatlar kichik
biznes korxonalarining hududiy va umumdavlat extiyojlari, fondlari va
moliyaviy resurslarining tashkil etilishi, taqsimlanishi va ishlatilishi jarayonida
vujudga keladi.
Uncha ko'p bo'lmagan yangi ishbilarmonlar o'z ishlarini o'zlari moliya
bilan ta'minlaydilar. Ko'pchilik kishilar oz miqdorda bo'lsa ham, tashqi
manbalarga muhtoj bo'ladilar. Pul resurslarining 4 ta toifasi mavjud:
1. Savdo krediti. Bu turdagi “Pul” to'g'ri ma'noda zayom vositasi
hisoblanmaydi, haqiqatan bu tovarlar qiymati hisoblanadi. Uni sizning yetkazib
beruvchilaringiz sizga pul to'lamasdan qarz qilib beradilar va qarzni eslatilgan
muddatlarda to'lash sharti bilan.
2. Qisqa muddatli kredit. Banklar va boshqa kredit beruvchilar, bu
kabi kreditlar maxsus maqsadlar - muddatli kreditlar ehtiyot sifatida kelgusi
mavsumda sotish uchun beriladi. Bu kabi kredit uchun qarz bir yilga yetmasdan
13

uziladi.
3. Uzoq muddatli kredit. Bu zayomlar bir yildan ortiq muddatga
korxonani kengaytirish yoki takomillashtirish uchun beriladi.
4. Aksionerlik investorining qatnashishi. Bu kabi resurslar
qaytarilmaydi. Siz vositalarni olasiz va foydaning bir qismini investorga berasiz.
Boshqacha qilib aytganda, siz o'z korxonangizning bir qismini sotasiz.
Pullarni qayerdan olish mumkin? Moliyaviy ta'minotning imkonli
manbalari quyidagilardir:
• tijorat banki;
• moliyaviy kompaniyalar;
• investitsion kompaniyalar;
• investitsion fondlar;
• kredit idoralari;
• xaridorlar;
• mahsulot beruvchilar;
• do'st va tanishuvlar;
• xayriya tashkilotlari;
• trans kompaniyalar va banklarning trast bo'linmalari;
• davlat, xalqaro va jamiyat tashkiloti va idoralar, kichik bimesni qo'llab-
quvvatlash dasturida ishtirok etuvchilar;
• ishlovchilar;
• dastgoh ishlab chiqaruvchilar;
• sug'urta kompaniyalari;
• nafaqa fondlar;
14

• xususiy investorlar;
• moliyaviy maslahatchilar.
Kimga va qayerga murojaat qilish kerak?
Keng tarqalgan moliyaviy manbalar:
Banklar-banklardan ssuda olish nihoyatda sodda. Sizga pul savdo
operatsiyasi o'tkazish uchun bemalol, ammo yangi korxona bunyod etish uchun
bemalol emas. Demak bankni ishontirish kerak. Bu ishda ishlab chiqarilgan
biznes reja qo'l keladi. Quyidagi masalalarga alohida diqqat-e 'tibor qilish kerak:
• Olingan vositalar qanday ishlatiladi?
• Qarz qanday qilib to'lab beriladi?
• Kredit olish uchun qanday ta'minot taklif etilishi kerak.
• Tanlangan faoliyat uchun zarur tajriba va tayyorgarlikka egalik.
• Boshqaruv xodimlarining va yetakchi mutaxassislar ishi qanday?
• Ushbu biznes sohasining uzoq muddatli kelajak taraqqiyoti qanday?
Investitsion fondlar hissadorlik yuqori o'sish potensialiga ega, kichik
korxonalar kapitaliga badallar to'lash mumkin. Ko'plari aniq tarmoq,
texnologiyalar bo'yicha yoki ma'lum hajm uchun investitsiya loyihasiga
ixtisoslashadilar. Ular bilan kelishuv paytida quyidagilarni esda tutish zarur:
investitsion fondni bir kunda ko'rib chiqish uchun 30 dan ortiq buyurtmani va
biznes-rejani qabul qilish mumkin, ulardan 10 % gina o'qib chiqiladi. O'qib
chiqilganlardan faqat bir nechasigina yana davom etib o'qish uchun jo'natiladi va
juda ozlari moliya olishi mumkin.
Tadbirkorlik yo'nalishi firmalarning strategik yo'nalishlarining alohida
yo'nalishi bo'lib, resurslarni va imkoniyatlarni rivojlantirish uchun ichki firma
orientatsiyasi sifatida ko'riladi
Tadbirkorlik yo'nalishi firmalarning yo'nalishini va yangi imkoniyatlarni
o'rganishga intilishni anglatadi va shuning uchun firmaning innovatsionlik, xavf-
15

xatarni va proaktivlikni qabul qilish tamoyillari orqali o'zini namoyon qiladi.
Tadqiqot ishlariga katta e'tibor qaratib, tadbirkorlarga yo'naltirilgan
jarayonlarning yuqori darajasiga ega bo'lgan firmalar yangi tashkiliy shakllar va
atrof-muhit konfiguratsiyalarini yaratishda tajribaga ega va bozor
mexanizmlarini o'z manfaatlariga moslashtira oladi. Tadbirkorlik yo'nalishini
kapitalizatsiya qilish orqali firmalar biznes hamkorlari bilan loyihalarni amalga
oshirishda yuqori tendentsiyani rivojlantiradi. Hamkorlik yo'li bilan olingan
resurslar yangi mahsulotni ishlab chiqish va bozorning ta'sirchanligi kabi
qobiliyatlarni yaratishi mumkin. Natijada, firmalar ichida ishlab chiqilgan
qobiliyatlar raqobatbardosh ustunlikni va ish faoliyatini oshiradi.
Davlat va jamiyat tashkilotlari. Bugungi kunda kichik biznesni qo'llashni
o'zlarining asosiy vazifasi deb hisoblaydigan davlat vajamiyat tashkilotlarining
soni ko'paymoqda. Ular faqat moliyaviyyordam qilmasdan, balki (qoida
bo'yicha imtiyozli kredit shaklida), xodimlarni o'qitish va boshqa ishlarda
yordam beradi.
Bu kabi tashkilotlarga qo'llash uchun murojaat qilishdan oldin ularni o'ziga
xos talablarini bilish kerak, ko'plari ular uchun kerakli sohalardagi kichik
korxonalarga yoki alohida ijtimoiy guruhlarga zaxiraga bo'shatilgan harbiylarga
yordam ko'rsatadi.
Kapitalni jalb qilishning boshqa imkoniyatlari ham bor. Masalan, ixtirochi
investorlar guruhidan moliya olish mumkin, buning uchun u agar ishi
yurishmay, qolganda o'zining ishlab chiqqan texnologiyasiga egalik huquqini
ularga topshirishi kerak. Xorijiy rnoliya manbalari mavjud. Masalan, xorijiy
firmalar, ular boshqa davlatlarga investitsiya qilish imkoniyatlarini faol
o'rganmoqdalar.
Kichik biznesning ishbilarmonlik tarkiblarini kredit bilan ta'rninlash - bu
ularga rnoliyaviy pul yoki tovar shaklidagi vositalarnima'lum muddatga xo'jalik
faoliyatini amalga oshirish uchun berishdir.Kredit bilan ta'minlashni quyidagi
turlari mavjud:
• Xo'jalik yurituvchi subyektlarga pul ssudalarini yoki tovarni kapital
16

o'rnida to'g'ridan-to'g'ri berish shakli.
• Hisob-kitob turlaridan biri sifatida kredit bilan ta'minlash, ya'ni to'lov
muhlati uzaytirilganligi hisobi bilan.
Bu yerda “Kredit” tushunchasi keng ma'noga ega. Birinchidan: Kredit
to'lash va foiz to'lash sharti bilan ssuda ko'rinishida pul yokitovar shaklida
bo'lishi mumkin. Yuridik yoki jismoniy shaxslar qarzgavosita beruvchilar -
kreditorlar, oluvchilar - zayomchilar deb ataladi. Kreditning asosiy vazifasi
pul vositalarini qaytarib berish sharti bilankorxonalar, tashkilotlar, tarmoqlar
orasida taqsimlash vavaqtincha bo'sh pul mablag'larini samarali ishlatishdan
iboratdir. Kreditni boshqa vazifasi bu haqiqiy pullarni kredit pullariga
(banknotlar) va kredit operatsiyalariga (naqd pulsiz hisob-kitobga)
almashtirishdan iborat. Ikkinchidan: Kredit o'zini ssuda kapitali harakati
shaklida namoyon etadi. Pul yoki tovar shaklidagi ssuda qaytarilishi va
to'lovlisharti bilan kreditor va zayomchi orasidagi iqtisodiy munosabatni aks
ettiradi. Kichik biznesda kredit bilan ta'minlash keng shakllarda tasavvur
etiladi, bu yerda quyidagi kreditlar ishlatiladi: tijorat, bank, davlat,
iste'molchi, xalqaro. Ularning hammasi kredit berilish muddatiga qarab
qisqa muddatli (bir yilgacha), o'rta muddatli (bir yildan uchyilgacha) va uzoq
muddatli (uch yildan ortiq) bo'lishi mumkin. Tijorat krediti - tovar shaklida
(beriluvchi) sotuvchilar tomonidan xaridorlarga beriluvchi kredit bo'lib sotilgan
tovarni qiymatini orqaroq surishdan iboratdir. Natijada hisob-kitoblar veksel
yoki ochiq hisob bilan amalga oshiriladi. Birinchi holatda xaridor tovar
hujjatlarini olganidan so’ng o'tkazilish sotuvchi tomonidan qo'yilgan vekselni
(trattani) talaffuz etadi yoki oddiy veksel rasmiylashtiradi. Ikkinchi holatda
sotuvchi xaridorning qarz majburiyatlarini olmaydi va qarz bo'yicha hisob
ochadi. Qarzni uzish davriy to'lovlar sifatida qisqa muddatlarda (1-2 oy)
amalga oshiriladi. Tijorat kreditiga bo'lgan zarurat kapitalni ishlatish va
muomala vaqtini bir-biriga to'g'ri kelmasligi natijasida kelib chiqadi.
Bu yerda tovarni kreditga sotish ishlab chiqarish jarayonining
17

uzluksizligiga yordamlashadi, kapitalni aylanishini tezlashishini va foydani
ko'payishini ta'minlaydi. Ushbu shakldagi kredit odatda qisqa muddatli
bo'ladi. Bank krediti-ishbilarmon va korxonalarga pul ssudasi ko'rinishida
beriladi. Bank ssudasi- bu korxona, tashkilotlarning alohida fuqarolaning
vaqtincha bo'sh vositalari bo'lib bank tomonidan shartnoma asosida, ularning
roziligi bilan jalb qilinadi va ssuda fondi tashkil bo'ladi. Kredit olish uchun
kredit oluvchi va zayomchi tomonidan kredit shartnomasi tuziladi, u o'z ichiga
quyidagilarni oladi. Kichik biznes taraqqiyoti uchun Davlat krediti davlat
budjetidan eng muhimi zamonaviy ishbilarmonlik loyihalarini amalga oshirish
bo'yicha tasdiqlangan dasturlar asosida beriladi.
Iste'mol krediti- bu kredit shaklida qarz oluvchi sifatida yuridik shaxs, qarz
beruvchi sifatida kredit idorasi, korxona va tashkilot chiqishi mumkin. Bu kredit
shakli xalqning iste'mol talabini qondirish vositasisifatida xizmat qiladi va pul
yoki tovar shaklida bo'lishi mumkin.
Xalqaro kredit- bu xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasi bo'lib, u turli
davlatlar kreditorlar va qarz oluvchilari orasida ssuda berish, ishlatish va uni
uzish bo'yicha foiz to'lash bilan amalga oshiriladi. Bu turdagi kredit kichik
biznesni taraqqiyot toptirish uchun davlatlararo banklar va frrmalar tomonidan
xalqaro yordam shaklida beriladi. Xalqaro kredit o'lchami va uni berish sharti
kredit beruvchi va oluvchilar o'rtasidagi kredit shartnomasida o'z aksini topadi.
Firmaning nuqtayi nazarida berish va ta'minlashda quyidagi kreditlar bo'lishi
mumkin: Tovar, valuta, ta'minlangan (tovar, tijorat hujjatlari bilan va boshqa
qiymatlar bilan) va ta'min etilmagan (bank) kreditlar. Qarz oluvchilari bo'yicha
kreditlar shaxsiy , davlat vamoliyaviybo'lishi mumkin.
Kreditning asosiy shartli hisob-kitob turi bo'lib (to'lash muddati
uzaytirilgan hisob) firma krediti, veksel (hisobli) va faktoring hisoblanadi.
Firma kredit- bu kredit berish shaklida mol beruvchi va sotuvchi to'lash
muddati uzaytirilgan kreditni xaridorga beradi. Bu kabi kredit shaklining birdan-
bir misoli mahsulotni iste'molchiga avans berishdir, avans beruvchiga
shartnomaga qo'l qo'yilgandan so’ng o'tkaziladi.
18

Veksel krediti - bu vekselni bank tomonidan sotib olish, (hisobli) veksel
egasidan to'lash muddati kelmasdan sotib olishdir, ya'ni veksel egasi bankdan
muddatidan ilgari vekselda ko'rsatilgan pul miqdorini, tijorat to'lovlarini, hisob
to'lovini va boshqa xarajatlarni ayirgandan keyingisini oladi.
Faktoring- bu aylanuvchi vositalarni kredit bilan ta'minlashda o'rtada
turuvchining faoliyati turidir. O'rtada turuvchi kompaniya (bank) ma'lum to'lov
evaziga ishbilarmonlar tarkibidan xaridorlardan uning hisobiga olinadigan
pul mablag'ini olish huquqiga ega bo'ladi (debitorlik qarzini inkassaga qo'shish
huquqi). Shu bilan birga o'rtada turuvchi mijozning aylanuvchi vositasini kredit
bilan ta'minlaydi va uning kredit va valuta tavakkalchiligini o'z zimmasiga oladi.
O'rtada turuvchi tovar sotuvchining o'zaro munosabatlari faktoring bo'yicha
shartnoma bilan tartibga solinadi.
Ochiq hisob bo'yicha kredit bilan ta'minlash- bu sotuvchini doimiy
xaridoriga ta'min etmasdanva tez foiz to'lamasdan to'lov muddati uzaytirilgan
shakldagi kreditidir. Sotuvchi xaridorga tovarni uning manzilgohiga tovar
taqsimlash hujjatlari bilan qarz miqdorini xaridor nomiga ochilgan debet
hisobiga o'tkazadi. Xaridor shartnomada qurilgan muddatlarda o'z qarzini ochiq
hisob bo'yicha uzib boradi.
Overdraft - qisqa rnuddatli kreditlash shakli bo'lib banklar amaliyotida
ishlatiladi. U Angliyada paydo bo'ladi. Overdraftning mazmuni shundan
iboratki, odatda bankning ishonchli mijoziga ma'lum chegarada cheklar bilan
qarz to'lash huquqi beriladi. Bu kabi operatsiya natijasida manfiy balans bunyod
bo'ladi, ya'ni debitorlik saldosi - (mijozni bankka qarzi). Bank va mijoz o'zaro
shartnoma tuzib unda overdraftning eng katta miqdori, kredit berish sharti, uni
qaytarish tartibi va overdraft uchun foiz miqdori belgilanadi.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, bozor munosabatlari rivojlanib borishi
bilan, kichik biznes korxonalari moliya munosabatlarining tarkibi ham yanada
o’zgarib boradi. Shuning uchun kichik biznes taraqqiyoti jarayonida uning
moliyaviy faoliyati tarkibiy qismidagi o’zgarishlarni tabiiy bir hol sifatida
qarash lozim.
19

Kichik biznes taraqqiyoti va moliya munosabatlarini takomillashtirish
o’zaro bog’liq muammolardandir. Iqtisodiyotning turli mulk va xo’jalik yuritish
shakllaridan keng foydalanishga o’tishi, xususiy tadbirkorlik va kichik
biznesning taraqqiyoti bilan moliya munosabatlari ham bozor talablari asosida
rivojlanishi uchun muhim turtki oldi. Shu bilan birga, moliya munosabatlari
kichik biznes taraqqiyotini rag’batlantirishning muhim dastaklariga egadir.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, kichik biznes korxonalarini moliyalashtirishning
turli xil manbalarini quyidagi rasm holida tasvirlash mumkin (1.1-rasm).

1.3-rasm. Kichik biznes korxonalarini moliyalashtirish
manbalari
Bu narsa shu bilan bog’liqki, kichik biznes tizimi ichida mukammal
20

taqsimot tizimining yaratilishi natijasida markazlashgan va rezerv fondlarining
tashkil etilishi orqali kengaytirilgan takror ishlab chiqarish imkoniyatlarining
yanada mustahkamlanishiga erishish hamda turli soliq imtiyozlarining
qo’llanilishi maqsadida kichik biznes kelgusi taraqqiyoti uchun qulay iqtisodiy
sharoitlar yaratiladi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning aholini ish bilan band etishi va
o’rta sinfni shaklantirishi kabi xususiyatlari xorijiy iqtisodiy adabiyotlarda
batafsil oritilgan. Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ma’lumki, kichik
korxonalar iqtisodiy rivojlanish, ilmiy-texnika ixtirolarini, aholining talabini
qondirish uchun qo’llashda istiqbollidir. Boshqarish sohasida kichik
korxonalarda eng kam xarajat qilinishi bilan birga mulk haqiqiy egasining
qo’lida bo’lib, undan foydalanish, ko’paytirish doimo yaxshi natijalarga olib
kelgan.
Shu munosabat bilan kichik va xususiy biznesni har tomonlama
rivojlantirish zarur. Ularni tashkil etish, ro’yxatga olish va moliyalashtirish
masalalarida qulay shart-sharoitlar yaratish kerak. Kichik biznes sub’ektlarining
to’la erkinligini ta’minlash va ular faoliyatini rag’batlantirish lozim.

21

1.2. Kichik biznes korxonalarini moliyalashtirish manbalari oshirishning
tashkil etish asoslari

O’zbekistonda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini barpo etishning
asosiy maqsadlaridan biri mamlakatda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
shakllarini ustuvor rivojlantirishdan iborat. Bu maqsadni amalga oshirish uchun
iqtisodiy islohotlar o’tkazildi, uning rolini oshirish uchun yirik institutsional
asoslar yaratildi. Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish va uni kafolatlovchi
huquqiy-me’yoriy hujjatlar, tadbirkorlarga ko’maklashuvchi nodavlat
tashkilotlar, korxonalar shular jumlasiga kiradi. O’zbekistonda xususiy
tadbirkorlik va kichik biznes korxonalari majmuini tashkil etish muvaffaqiyatli
bormoqda.
Kichik biznes faoliyati bilan shug’ullanuvchi korxonalar davlatga bog’liq
bo’lmagan holda, ya’ni katta kapital mablag’larsiz o’zlari ish joylarini joriy
etishlari, hozirgi davrda bizda vaqtinchalik mavjud bo’lgan tovarlar tanqisligini
kamaytirishlari va, hattoki, bu tanqislikni butunlay yo’qotishlari mumkin.
Hozirgi jamiyatimizda kichik korxonalar faoliyatini ayrim kishilarning
extiyojlarini qondirish sari yo’naltirish zarur. Bu narsa maishiy xizmat ko’rsatish
hamda xalq iste’moli tovarlari ishlab chiqarish sohalarida yaqqol ko’rinmoqda.
Kichik korxonalar texnologiya yangiliklarini joriy etishda ham g’oyat katta
ahamiyatga ega.
Kichik korxonalar ilmiy-texnika taraqqiyoti sharoitida sanoatning etakchi
sohalarini yangi texnologiyalarga o’tishda tobora o’z o’rnini topib bormoqda.
Ular yangi fikrlar va ishlab chiqarishni takomillashtirish, yangi axborot
texnologiyalarini joriy qilish bilan ish jarayonini ta’minlovchi butun tizimni
asosiy bog’lovchilik sifatini o’zlarida namoyon etmoqdalar.
Bugungi kunga kelib, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari
mamlakatimiz iqtisodiyotining barcha jabhalarida, mashinasozlik mahsulotlari
ishlab chiqarishda, xalq iste’moli mollarini, qishloq xo’jaligi va oziq-ovqat
22

mahsulotlarini ishlab chiqarishda hamda boshqa sohalarda faoliyat
ko’rsatmoqda.
Tadbirkorlik yo'nalishini kapitalizatsiya qilish orqali firmalar biznes
hamkorlari bilan loyihalarni amalga oshirishda yuqori tendentsiyani
rivojlantiradi. Hamkorlik yo'li bilan olingan resurslar yangi mahsulotni ishlab
chiqish va bozorning ta'sirchanligi kabi qobiliyatlarni yaratishi mumkin.
Natijada, firmalar ichida ishlab chiqilgan qobiliyatlar raqobatbardosh ustunlikni
va ish faoliyatini oshiradi. 13
Kichik korxonalar ishlab chiqargan mahsulot davlat
korxonalarida ishlab chiqarilgan mahsulotlardan sifati jihatidan qolishmasligi
va, hatto, ayrim hollarda ulardan yuqori turishi bilan ajralib turadi.
Respublikamizdagi kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari
faoliyatining 60-70 foizi bevosita ishlab chiqarish bilan uzviy bog’langan, ular
fermerlar, dehqonlar, sanoatchilar va qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta
ishlovchilar va hokazolardir.
Xususiy tadbirkorlik, kichik biznesni jadal rivojlantirish asosida mulkdorlar
sinfini shakllantirish, tegishli institutlar tizimini tashkil etish, kichik va xususiy
tadbirkorlik faoliyati sohasiga kredit resurslarini keng jalb qilish va xorijiy
sarmoyalar olib kirish uchun maqbul sharoit yaratish maqsadida O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining 1998 yil 9 apreldagi «Xususiy tadbirkorlik, kichik
va o’rta biznesni rivoj-lantirishni yanada rag’batlantirish chora-tadbirlari
to’g’risida»gi Farmoniga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish
haqida»gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 30 avgustda PF-
3305-sonli Farmoni qabul qilindi. Mazkur Farmonga asosan «o’rta korxonalar»
tushunchasi bekor qilindi va 2004 yil 1 yanvardan boshlab quyidagilar kichik
biznes sub’ektlari hisoblanadi:
- yakka tartibdagi tadbirkorlar;
- ishlab chiqarish tarmoqlarida band bo’lgan xodimlarning o’rtacha yillik
soni 20 kishidan, xizmat ko’rsatish sohasi va boshqa ishlab chiqarishga aloqador
bo’lmagan tarmoqlarda 10 kishidan, ulgurji, chakana savdo va umumiy
23

ovqatlanish sohasida 5 kishidan oshmagan mikrofirmalar.
Quyidagi tarmoqlarda band bo’lgan xodimlarning o’rtacha yillik soni:
- engil va oziq-ovqat sanoti, metallga ishlov berish va asbobsozlik,
yog’ochni qayta ishlash va mebel sanoati hamda qurilish materiallari sanoatida –
100 kishidan;
- mashinasozlik, metallurgiya, yoqilg’i-energetika va kimyo sanoati,
qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlash, qurilish va
boshqa sanoat- ishlab chiqarish sohalarida – 50 kishidan;
- fan, ilmiy xizmat ko’rsatish, transport, aloqa, xizmat ko’rsatish sohalari
(sug’urta kompaniyalaridan tashqari), savdo va umumiy ovqatlannish hamda
boshqa noishlab chiqarish sohalarida – 25 kishidan oshmagan kichik korxonalar.
Kichik korxonalar yirik kompaniyalarga nisbatan ular bozor sharoitiga tez
moslashadilar hamda ishlab chiqargan mahsulotlarini bozorda muvaffaqiyatli
o’tishini ta’minlashda bir qancha ustunliklarga ega. Chunki, kichik korxonalar
o’z faoliyatlarini tor ishlab chiqarish dasturlariga, ilg’or texnologiyaga, kam
turkumli ilm-fan talab qiladigan mahsulotlar chiqarishga tezda moslaydilar
hamda bozor asoslarini tez o’zlashtirib boradilar.
Milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligi iqtisodiy faoliyat jarayonlari va
uning natijalarini aks ettiruvchi ko’rsatkichlarda kichik biznes ulushining yuqori
bo’lishiga ham bog’liq ekanligi shubhasizdir.
Kam xarajat hisobiga yangi ish o’rinlari yaratish imkoniyati, yirik biznes
kirib bora olmaydigan bozor segmentlarini egallay olish qobiliyati, ayniqsa,
xizmat ko’rsatish sohasida va uncha katta bo’lmagan mahalliy resurs bazalarini
o’zlashtirishda juda qulay tashkiliy shakl ekanligi kichik biznesni
rivojlantirishning ahamiyati beqiyosligini ko’rsatadi. Shu sababli ham kichik
biznesni jadal rivojlantirish masalasi mahsulot ishlab chiqarishni
mahalliylashtirish, xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirish va shuningdek,
mamlakatning eksport salohiyatini oshirish masalalari bilan chambarchas
24

bog’langan.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash
borasidagi qator farmon va qarorlari, xususan, 2015 yil 15 maydagi
“Xususiy mulk, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ishonchli himoya
qilishni ta'minlash, ularni jadal rivojlantirish yo'lidagi to'siqlarni bartaraf etish
chora-tadbirlari to'g'risida”gi PF-4725-sonli Farmoniga muvofiq, iqtisodiyotni
liberallashtirish, biznes yuritish shart-sharoitlarini yanada engillashtirish, qulay
ishbilarmonlik muhitini shakllantirish, tadbirkorlikni rivojlantirish yo'lidagi
ortiqcha to'siq va g'ovlarni bartaraf etish bo'yicha keskin va ta'sirchan chora-
tadbirlarning amalga oshirilishi sohaning yanada rivojlanishiga zamin va turtki
bo'lmoqda.
Jumladan, xususiy mulkni, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
ishonchli himoya qilishni ta'minlash yuzasidan qabul qilingan chora-tadbirlar
dasturlarining izchil amalga oshirilishi natijasida 2016 yilda 55,7 ming ta yangi
korxonalar tashkil etilib, shundan 26,9 mingtasi kichik tadbirkorlik (fermer va
dehqon xo'jaliklaridan tashqari) subyektlaridir.
2017 yil davomida 32 mingga yaqin yoki 2016 yilga qaraganda 18 foizga
ko‘p yangi kichik biznes subyektlari davlat ro‘yxatidan o‘tkazilib, o‘z faoliyatini
boshladi. Hamkorlik yo'li bilan olingan resurslar yangi mahsulotni ishlab chiqish
va bozorning ta'sirchanligi kabi qobiliyatlarni yaratishi mumkin.
Natijada, firmala ichida ishlab chiqilgan qobiliyatlar raqobatbardosh
ustunlikni va ish faoliyatini oshiradi.
Umuman olganda, mazkur yo'nalishda olib borilayotgan samarali islohotlar
natijasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasining Kichik tadbirkorlik
subyektlarining mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi hissasi 56,9 foizgacha,
sanoatda esa 45 foizgacha oshdi. Hozirgi kunga kelib iqtisodiyotda ish bilan
band aholining 78 foizi mazkur sohada mehnat qilmoqda.
2016 yilda mamlakatimiz tashqi iqtisodiy faoliyati jahon iqtisodiyotida, shu
jumladan, asosiy savdo hamkorlarimiz hisoblangan davlatlarda kuzatilayotgan
nobarqaror moliviy-iqtisodiy vaziyatlar, shuningdek, tashqi bozorlarda asosiy
25

xomashyo tovarlari narxlarining pasayishi ta'sirida yuzaga kelgan noqulay
raqobat sharoitlariga qaramasdan, 2016 yil yakunlariga ko'ra tashqi savdo
aylanmasi qariyb 24,7 mlrd. AQSH dollarini tashkil etib, 2015 yilga nisbatan 1,0
foizga kamaydi. Tashqi savdo balansining ijobiy saldosi 453,6 mln. AQSH
dollarini tashkil etdi. Bu esa mamlakatimiz to'lov balansi ijobiyligini ta'minlab,
oltin-valyuta zaxiralarining oshishiga xizmat qildi.
2017 yilda O‘zbekiston iqtisodiy rivojlanishining asosi bo‘lgan biznes yuri-
tish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish hamda kichik biznes va xususiy tad-
birkorlik uchun xorijiy investitsiyalarni jalb etishga qaratilgan qator tizimli
chora- tadbirlar amalga oshirildi.
2016 yil oktyabr oyida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Sh.Mirziyoyevning “ Tadbirkorlik faoliyatining jadal rivojlanishini ta'minlashga,
xususiy mulkni har tomonlama himoya qilishga va ishbilarmonlik muhitini sifat
jihatidan yaxshilashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida ” gi
tadbirkorlik subyektlari faoliyatini rejadan tashqari va muqobil tekshirishlarning
barcha turlarini bekor qilish orqali yanada qulay ishbilarmonlik muhitini
yaratishga qaratilgan Farmoni qabul qilindi. Ushbu hujjatda asosiy e'tibor kichik
va xususiy korxonalarni jadal modernizatsiya qilish va ularning eksport
faoliyatini rag‘batlantirishni ta'minlash bo‘yicha amaliy chora-tadbirlarga
qaratilgan bo‘lib, bu tarmoqlar va hududlar iqtisodiy rivojlanishining hamda
aholi bandligini ta'minlash-ning muhim yo‘nalishi bo‘lishi lozim.
Xususiy mulk va kichik biznes manfaatlarini ishonchli himoya qilish
bo‘yicha amalga oshirilgan chora-tadbirlar 2017 yilda ushbu sohaning barqaror
rivojlanishi uchun imkon yaratdi.
2017 yil davomida YAHMda kichik tadbirkorlik subyektlarining yuqori
o‘sish sur'ati Jizzax (1-chorakdagi 61,6%dan yil yakunida 80,3%ga), Namangan
(68,2%dan 80,3%ga), Samarqand (67,7%dan 78%ga) shuningdek, Surxondaryo,
Xorazm, Sir-daryo, Buxoro va Andijon viloyatlarida qayd etildi.
2017 yilda asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar 6 barobardan zi-yodga
o‘sib, I chorakdagi 3235,9 mlrd.so‘mdan yil yakuni bo‘yicha 19963,2
26

mlrd.so‘mgacha o‘sdi va respublika bo‘yicha o‘zlashtirilgan investitsiyalar
hajmining 40,3%ini yoki o‘tgan yilga nisbatan o‘sish 122,9%ni tashkil etdi.
2017 yil yakuniga ko‘ra, KTdagi bandlar soni 10392,5 ming kishini tashkil
etib, o‘tgan yildagi ko‘rsatkichga (10178,9 ming kishi) nisbatan 102,1% ni
tashkil etdi. Iqtisodiyotdagi jami bandlar tarkibida KTdagi bandlar-ning ulushi
78,1%ni tashkil etdi. KTning individual sektorida – 8212,1 ming kishi (2015
yilga nisbatan o‘sish 3,3 f.b.), kichik korxona va mikrofirmalarda – 2180,4 ming
kishi mehnat qilmoqda. KTning xususiy sektori hissasiga 9573,5 ming kishi
yoki kichik biznesda band bo‘lganlarning 92,1%i to‘g‘ri kelmoqda.
Hukumat tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari
uchun yaratilgan qulayliklar va imtiyozlar tufayli, yangi tashkil etilgan
subyektlar soni sezilarli ortdi.
27

XULOSA
Tadbirkorlikda resurslardan samarali foydalanish biznes muvaffaqiyatining
asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Resurslar cheklangan bo‘lgani sababli, ularni
to‘g‘ri taqsimlash va optimal boshqarish tadbirkorning daromad olish
imkoniyatlarini oshiradi, raqobatbardoshligini kuchaytiradi va biznesning barqaror
rivojlanishiga xizmat qiladi. Resurslar asosan moddiy va nomoddiy turlarga
bo‘linadi. Moddiy resurslar tarkibiga xomashyo, ishlab chiqarish vositalari,
moliyaviy mablag‘lar, energiya manbalari va boshqa fizik aktivlar kiradi.
Nomoddiy resurslar esa intellektual kapital, bilim, innovatsiyalar, brend, ishchi
kuchining tajribasi va mijozlar bilan munosabatlarni qamrab oladi. Har ikkala
turdagi resurslarni samarali boshqarish tadbirkorlik faoliyatining natijadorligini
oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Resurslardan samarali foydalanishning
muhim yo‘nalishlaridan biri – optimallashtirish. Korxona o‘z faoliyatini doimiy
ravishda tahlil qilib borishi, ortiqcha xarajatlarni kamaytirishi va ishlab chiqarish
jarayonlarini yanada samaraliroq tashkil etishi kerak. Bu, ayniqsa, cheklangan
budjetga ega kichik va o‘rta biznes uchun muhimdir. Misol uchun, xomashyoni
tejamkorlik bilan ishlatish, texnologiyalarni modernizatsiya qilish yoki
avtomatlashtirish natijasida ishlab chiqarish samaradorligi oshishi va tannarx
kamayishi mumkin.
Innovatsiyalar ham resurslardan samarali foydalanishning muhim omillaridan
biridir. Yangi texnologiyalarni joriy qilish, sun’iy intellekt va avtomatlashtirilgan
tizimlardan foydalanish orqali ish unumdorligini oshirish va vaqtni tejash mumkin.
Bugungi raqobatbardosh bozor sharoitida innovatsiyalar tadbirkorlikning barqaror
rivojlanishini ta’minlashga yordam beradi. Bundan tashqari, ekologik omillarni
inobatga olish ham dolzarb masalalardan biridir. Hozirgi vaqtda barqaror
rivojlanish tamoyillariga rioya qilish, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan
foydalanish va chiqindilarni kamaytirish orqali atrof-muhitni muhofaza qilish
tadbirkorlarning ijtimoiy mas’uliyatini oshiribgina qolmay, ularning brendiga
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi va mijozlar ishonchini orttiradi. Resurslarni samarali
28

boshqarishda inson omili ham katta ahamiyatga ega. Malakali va tajribali kadrlar
har qanday korxonaning asosiy boyligidir. Shuning uchun tadbirkorlar
xodimlarning bilim va ko‘nikmalarini oshirishga, ularni doimiy ravishda
o‘qitishga, motivatsiyasini oshirishga e’tibor qaratishlari lozim. Ishchi kuchining
samaradorligini oshirish orqali umumiy biznes natijalari ham yaxshilanadi.
Shuningdek, moliyaviy resurslarni to‘g‘ri boshqarish ham tadbirkorlik
muvaffaqiyatining asosiy tarkibiy qismidir. Korxonalar o‘z xarajatlarini nazorat
qilish, investitsiyalarni oqilona yo‘naltirish va moliyaviy oqimlarni samarali
boshqarish orqali risklarni kamaytirishlari va daromadlarini oshirishlari mumkin.
Xulosa qilib aytganda, tadbirkorlikda resurslardan samarali foydalanish har
tomonlama yondashuvni talab qiladi. Moliyaviy, moddiy, intellektual va inson
resurslarini to‘g‘ri boshqarish natijasida korxona o‘z raqobatbardoshligini oshirib,
uzoq muddatli muvaffaqiyatga erishishi mumkin. Innovatsiyalarni joriy qilish,
ekologik mas’uliyatni oshirish, moliyaviy oqimlarni nazorat qilish va ishchi
kuchini rivojlantirish orqali tadbirkorlar o‘z bizneslarini yanada barqaror va
samarali tashkil etishlari mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
29

"Iqtisodiyot asoslari" – A.O’lmasov. Toshkent: 2013. (darslik),
"Iqtisodiyot nazariyasi" – A. Vahobov, A. O‘lmasov, Sh. Qobilov. Toshkent: 2014.
(darslik),
Xojiyev B. "Tadbirkorlik asoslari" – Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2022. (darslik),
Qoraboyev I. "Global iqtisodiyot va uning rivojlanish tendensiyalari" – Toshkent:
O‘zbekiston, 2023.(darslik),
Karimov U. “Kichik biznesning global iqtisodiyotga ta’siri” // (Iqtisodiyot va
innovatsiyalar jurnali), 2022,
Smith A. “Bozor iqtisodiyotining globalizatsiya sharoitidagi rivojlanishi” //
Harvard Business Review, 2021. (jurnal),
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki. "Tadbirkorlikni moliyalashtirish va
iqtisodiy barqarorlik" – 2023. (hisobot),
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi. "O‘zbekistonda tadbirkorlik
va iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlari" – 2023. (statistika hisoboti),
Kotler F.; Osnovi marketinga, Moskva, 1997-yil. (darslik),
Nosirov P.; Abdullayeva L.; Marketing — bozor iqtisodiyoti asosi, Toshkent,
1995-yil. (darslik),
Jalolov J. J.; Marketing, Toshkent, 1999-yil. (o’quv qo’llanma),
G ulomov S. S; Marketing asoslari, Toshkent, 2002-yil. (darslik).ʻ
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki. "Tadbirkorlikni moliyalashtirish va
iqtisodiy barqarorlik" – 2023. (hisobot),
Internet manbalari:
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki – www.cbu.uz
Davlat statistika qo‘mitasi – www.stat.uz
Jahon banki – www.worldbank.org
30

30 sahifa vamurakkab rejada

Sotib olish