Dokument ma'lumotlari

Narxi 50000UZS
Hajmi 51.4KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 06 Iyun 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Psixologiya

Sotuvchi

ISROILJONOVLAR

Ro'yxatga olish sanasi 31 May 2024

10 Sotish

Tafakkur – eng yuksak bilish jarayoni

Sotib olish
K IRISH: I BOB. Tafakkur – eng yuksak bilish jarayoni I. 1. Psixologiya va falsafada tafakkur muammosi II. 2. Tafakkur evolyutsiyasi va tarixiy taraqqiyoti II BOB. Turli yosh davrlarida tafakkur jarayonining rivojlanishi II.1. Individ, maktabgacha va kichik maktab yoshida tafakkur jarayoni II.2. O’smirlik, o'spirinlik, yoshlik va yetuklik davri tafakkurining xususiyatlari II 3. Tafakkur rivojlanishining asosiy bosqichlari XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR TAVSIYA ILOVA KIRISH: Kurs ishining dolzarbligi: Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyevning Aholiga psixologik xizmat ko’rsatish va psixologiya sohasida kadrlar tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida PQL-1518/20-2 Qarori loyihasi Qaror loyihasidagi bolalarning maktabgacha bo’lgan davri rivojlanishi, idrok, ong va xulq-atvor, kognitiv va ijtimoiy psixologiya sohasidagi ilg’or tajribalarni o’zlashtirish va ommalashtirish; tibbiy va klinik psixologiya, psixolingvistika, psixogеnеtika, boshqaruv psixologiyasi, savdo psixologiyasi, gеrontopsixologiya, kross-madaniy psixologiya, mеhnat psixologiyasi, tashkiliy psixologiya kabi dolzarb yo’nalishlarda kadrlar tayyorlashni rivojlantirish; psixologiya sohasida zamonaviy o’quv, ilmiy va ommabop adabiyotlarni tayyorlash, nashr etish va ommalashtirish ishlarini tizimli yo’lga qo’yish; Yosh psixologiyasi, psixofiziologiya, tibbiy psixologiya, psixotеrapiya, patopsixologiya, diffеrеnsial psixologiya, pеdagogik psixologiya, psixodiagnostika, gеnеtik psixologiya kabi sohalarda fundamеntal, amaliy tadqiqotlarni rivojlantirish kabi bandlari ayni maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi psixolog kadrlar uchun ahamiyatlidir. Kurs ishining maqsadi: tafakkur bilish jarayonining asosiy bosqichlarini ajratish va ularni o’rganish. Kurs ishining vazifalari: 1) Tafakkur bilish jarayoni haqida umumiy tushuncha olish; 2) Tafakkur jarayoniga doir chet el va o’zbek olimlari nazariyalarini psixolog kadrlarga tanishtirish; 3) Tafakkur jarayonining insonda shakllanishini bosqichlarga ajratib alohida alohida o’rganish; 4) Tafakkur shakllanishining bosqichlariga xos xususiyatlarni o’rganish; Kurs ishining predmeti: tafakkur bilish jarayoni rivojlanishining asosiy bosqichlari. Kurs ishining ob’ekti – Farg’ona viloyati Farg’ona shahar 36- Davlatgacha ta’lim tashkiloti, katta guruhi 30 nafar tarbiyalanuvchilari. Kurs ishining metodi Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati: Tadqiqot natijalari maktabgacha yoshdagi tafakkurida buzilishi bor bolalarni ertaroq aniqlash, buzilishlarni darajalash va mumkin bo’lgan darajalarda bolani tafakkurni rivojlantiruvchi va mashq qildiruvchi metodikalar yordamida ushbu bolalarda o’ta og’ir buzilishlarning oldini olish, oligofreniya bolalar bilan to’g’ri ishlash haqida muhim ma’lumotlar bera oladi. Kurs ish tadqiqotning tuzilishi: tadqiqot ikki bob, besh paragraf, xulosa, tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar, ilova va mundarijadan iborat. I BOB. TAFAKKUR – ENG YUKSAK BILISH JARAYONI I. 1. Psixologiya va falsafada tafakkur muammosi Qadimgi faylasuflar va olimlar tafakkurni o’rganishni boshladilar, lekin ular buni psixologiya emas, balki boshqa fanlar, birinchi navbatda, falsafa va mantiq nuqtai nazaridan qildilar. Ulardan birinchisi Parmenid edi. “Haqiqat yo’li” inshosida u Yevropa faylasuflari tarixida birinchi bo’lib deduktiv metafizikaning asosiy qoidalarining qisqartirilgan taqdimotini taqdim etdi. Shu bilan birga, u fikrlash jarayonini mantiq nuqtai nazaridan ham ko’rib chiqadi. Falsafiy nuqtai nazardan u borliqning tafakkurga o‘xshashligini ta’kidlaydi: “Ko’p o’ylash, fikrlash dunyo qarashini kengaytirib tafakkurni boyitadi!” tafakkur qiling zero, hech qachon yutqazmaysiz. Harotning asl mohiyatini anglash, hayot tarjibasini ko’paytiradi va insonni zohirona fikr qilishga undaydi. Tafakkur ko pgina fan sohalari (falsafa, mantiq, jamiyatshunoslik, ped.,ʻ fiziologiya, kibernetika, biologiya.)ning tadqiqot ob yekti hisoblanadi. ʼ Psixologiyada Tafakkur voqelikni umumlashtirish darajasiga, muammoni yechish vositasi xususiyatiga, holatlarning inson uchun yangiligi, shaxsning faollik ko rsatish darajasiga ko ra bir necha turlarga (ko rgazmali harakat, ʻ ʻ ʻ ko rgazmaliobrazli, amaliy, nazariy, ixtiyoriy, ixtiyorsiz, mavhum, ijodiy va ʻ h.k.) ajratib tadqiq qilinadi. Ijtimoiy hayotda, ta lim jarayoni va ishlab ʼ chiqarish.da odamlar o rtasidagi aloqa va munosabatlar ham Tafakkur ʻ yordamida namoyon bo ladi. Jamoada tanqidiy qarash, o zini o zi tanqid, ʻ ʻ ʻ baholash, tekshirish, o zini o zi tekshirish, nazorat qilish, o zini o zi nazorat ʻ ʻ ʻ ʻ qilish, guruhiy mulohaza yuritishdan iborat Tafakkur sifatlari vujudga keladi. Insonning inson tomonidan idrok kilinishi ham Tafakkur bilan uzviy aloqadadir. Ijodiy ishlar, kashfiyotlar, ixtirolar, takliflar Tafakkurning mahsuli hisoblanadi. Psixologiya Tafakkurning filogenetik (insoniyat paydo bo lishi davri), ʻ ontogenetik (kishi umri davomida) bilishga oid tarixiy jihatlarini ham o rganadi. ʻ Hozirgi zamon fanining juda ko p murakkab masalalari Tafakkurdagi mantiqiyʻ jarayonlarni yanada chuqurroq o rganishni taqozo etmoqda. ʻ Tafakkur muammosi xorij psixologiyasida keng doirada tadqiq qilinib, atroflicha bilimlar va ma’lumotlar zahirasi to’plangan. Aynan keltirilgan ma’lumotlarda tafakkur tushunchasi turli nuqtai nazarlardan tahlil qilinadi. Ekzistensializmning asoschisi bo’lmish nemis faylasufi Martin Xaydeger (1889- 1978) tushunish uchun o’z diqqatimizni qarata olsakkina biz fikrlashga o’rganamiz-deb yozadi. Uning fikricha, narsa va voqealarning mohiyatini tushunish, anglab yetish, inson fikrlash jarayonida muhim o’rin egallaydi. Tushunishni talab qiladigan narsa insonni fikrlashga undaydi. Tushunishni talab qiladigan narsa hech qachon biz tomonimizdan yaratilmadi. Xaydegerning fikricha, tafakkur mavjudligining asosiy xislati bu tasavvurdir. Tafakkur haqidagi ta’limotga asosan tasavvur fikrda ifoda etiladi. Shuning uchun ham tafakkur haqidagi ta’limotni logika, mantiq deb ataydın. K.R.Megrelidzening ta’kidlashicha, insondagi biror bir ruhiy hodisa ijtimoiy omilni hisobga olmasdan turib, to’g’ri tushuntirilishi mumkin emas. Bu narsa birinchi navbatda tafakkurga taalluqlidir. Tafakkurning ijtimoiy hayotning boshqa ko’rinishlarisiz o’rganish mumkin emas Inson tafakkurining usullari nerv tizimida ham, miyasida ham emas, balki bir davrda mana shunday idrok etishga, o’ylashga, ishlashga, boshqa bir davrda esa nerv faoliyatini boshqacha ishlashga yo’llaydigan ijtimoiy sharoitdadir. Insonlar fikrlari va qarashlari individual tartibda emas, ijtimoiy munosabatlar tufayli sodir bo’ladi. Bu haqda K.R.Megrelidze shunday yozadi: inson tafakkuri tabiiy va biologik qonunlar bo’yicha emas, balki ijtimoiy – tarixiy qonuniyatlar yo’lida harakatlanadi. Insonning fikrlash usuli avvalo ijtimoiy hodisadir. Fikr hech qachon o’z-o’zidan paydo bo’lmaydi, fikr biror narsa haqida, biror predmet haqida bo’lishi mumkin. Predmetsiz fikrning bo’lishi mumkin emas. Tafakkurning funksiyasi miya faoliyati jarayonida kechadigan sub’ektiv psixologik jarayonlar bilangina chegaralanmaydi: Birinchidan, ongning sub’ektiv holatinigina ifodalamasdan, balki ob’ektga ham tegishli bo’ladi va narsalar munosabatini ifodalaydi. Ikkinchidan, yangi fikrning vujudga kelishi bilan bilish jarayoni tugallanmaydi, balki faqatgina boshlanadi. Bu bilishning boshlang’ich bosqichi bo’lib, g’oyaning sub’ektiv holatidir, endi fikrni amalga oshirish bosqichi boshlanadi. Uchinchidan, alohida individning fikri ijtimoiy yetilgan fikrlarning xususiy ko’rinishidir. Har bir alohida shaxs ijtimoiy tushunchalar, tasavvurlar yordamida fikrlaydi. K.R.Megrelidze inson fikrining ijtimoiy ekanligini qayta- qayta ta’kidlaydi. Fikrlar va g’oyalar erkin individual ijodning mahsuli emas, balki individning o’zi kabi jamiyat va ijtimoiy munosabatlar mahsulidir. Shuning uchun inson tafakkuri tafakkur bosqichlari, inson tafakkurining shakllari va usullari haqidagi jumboqning yechimini mantiqiy izlanishlardan an’anaviy psixologiyadan emas, balki avvalo bu g’oyalarning ijtimoiy kelib chiqishidan izlash kerak. U yoki bu individ jamiyatda yetilgan ijtimoiy g’oyalarning tasodifiy ifodalovchisi bo’lib qoladi. Akademik A.I.Berg shunday deb yozadi “inson faqat tashqi dunyo bilan to’xtovsiz muloqot qilishi sharoitidagina uzoq vaqt fikrlashi mumkin. Tashqi dunyodan to’liq informasion ajralish bu aqldan ozishning boshlanishidir. Informasion undovchi tafakkurning tashqi dunyo bilan aloqasi insonga oziq-ovqatdek, issiqlikdek zarur”. Psixologiya fani taraqqiyotida nemis psixologiya maktabi muhim o’rinlardan birini egallaydi va asrimizning boshlarida Germaniyada Vyursburg psixologiya maktabi deb nomlangan yangi yo’nalishga ega bo’lgan psixologik oqim paydo bo’ldi. Mazkur yo’nalishning yirik vakillari sifatida O.Kyulpe (1862-1915), K. Byuller (1879-1922), A.Messer (1837-1937), Ax Narsis (1871-1946) va boshqalarni sanab o’tish lozim. Ular tomonidan olib borilgan eksperimental tadqiqotlar tafakkur muammosining rivojiga ma’lum darajada hissa qo’sha oldi. Vyursburg psixologiya maktabi vakillari tafakkurni hissiy bosqichda turgan psixik jarayonlarga, ya’ni sezgi va tasavvurlarga ajratib o’rganishda rasional bosqichdagi murakkab jihatlardan mexanik ravishda vujudga keladi, deb tushuntirish mumkin emasligini eksperimental yo’l bilan isbotlashga harakat qildilar. Olib borilgan tadqiqotlarni o’zlarining ustilarida o’tkazib, natijalarni ob’ektiv bo’lishiga kamroq e’tibor berganlar. Vyursburg psixologiya maktabining namoyondalari tafakkur bu ichki harakat, aktidir deb qaray boshlaydilar. O’z-o’zini kuzatish metodidan foydalanib, ish tutishda ular mana bunday ifodaning ma’nosini tushuntirib berishlari lozim, tafakkur haddan tashqari mashaqqatliki, shunga qaramay ko’pchilik shunchaki hukm chiqarishni ma’qul ko’radilar. Shuningdek, ular oldida munosabatlarni o’rnatish qism, yaxlit, tur, jins ob’ektning nisbati va o’zaro munosabatlarini ushbu munosabatlarning aniq a’zolarini idrok qilishni aniqlash vazifalari turadi. Shuning bilan birga ularning barcha tadqiqotlari ob’ektiv metodlarni izlashga oid faoliyatlarida avj oldi. Jumladan, N.Ax tomonidan sun’iy tushun-chalarning shakllanishi bo’yicha dastlabki metodika yaratildi. Mazkur nazariya vakillari tafakkurni munosabatlarning aks etishi bilan bog’lab, tafakkurni munosabatlarning birlamchi qarab chiqish, yoinki birlamchi ma’lumot berish manbai sifatida talqin qiladilar. Tafakkur taraqqiyoti masalasini ko’tarib chiqib, o’sishning fikrlarni faollashtirish orqali amaliy faoliyatdan tafakkurni mutlaqo ajratib qo’ydilar. Tafakkurni tadqiq qilishning asosiy metodi – bu o’z-o’zini kuzatish ekanligini tan oladi, xolos. Mazkur muammo gnoselogik nuqtai- nazardan olib qaralganda ushbu pozisiya idealizm izmiga kirib borayotganligini anglab olish unchalik qiyin emas. Vyursburg maktabi namoyondalari tafakkurni alohida mustaqil bilish faoliyati sifatida aniq ko’rsata bildi. Biroq tafakkurni amaliyotda nutqdan va hissiy obrazlardan qat’iy ajratib tashladilar. Vyursburg psixologiya maktabi namoyondalaridan biri O.Zels tafakkurni intellektual operasiyalar harakati sifatida qabul qilgan. U o’z oldiga fikr yuritish faoliyatining u yoki bu jihatlari qay yo’sinda shakllanishini kuzatish, intellektual faoliyat bosqichlarini ko’rsatish aqliy faoliyatning produktiv va reproduktiv ko’rinishidagi ziddiyatlarni bartaraf qilish vazifasini qo’ydi. O.Zels masala yechish jarayonini o’rganishda umumiylikka ega bo’lgan masalani vujudga keltirish bosqichlariga alohida e’tibor berib, elementlar bilan predmetlar munosabatini ajratib ko’rsatadi. Buning natijasida muammo kompleksi namoyon bo’ladi. Kompleks o’z ichiga ushbu jihatlarni qamrab olishi nazarda tutilgan: a) ma’lumning tavsifnomasini bo’laklarga ajratish; b) qidiriluvchi noma’lumning o’rnini aniqlash; v)noma’lum qidiriluvchi bilan ma’lum o’rtasidagi munosabatlarni ajratib ko’rsatish. Shunday qilib, Vyursburg psixologiya maktabining namoyondasi O.Zels psixologiya tarixida birinchi bo’lib tafakkurni jarayon sifatida ekspremental metodlar bilan tadqiq qilgan, intellektual operasiyalar va ularning tarkibiy qismlarini nazariy va amaliy jihatdan ta’riflab bergan, izchil ilmiy metodlarga asoslanib, o’rganishga butun vujudi bilan intilgan psixologdir. Germaniyada psixologiyaning geshtaltpsixologiya yo’nalishi vujudga keldi. Uning, ko’zga ko’ringan namoyondalari qatoriga X.Erenfels (1859-1932), V.Keler (1887-1967), K.Kofka (1886-1941) va boshqalar kiradi. Geshtaltchilar fikriga qaraganda, har bir psixik hodisaning mazmuni uning tarkibiga kiruvchi qism va elementlarni birgalikda aks ettirishdan ko’lam jihatidan keng, mazmun jihatidan rang- barangdir. Geshtaltchilarning aksiomatik xarakterga ega bo’lgan ushbu tezislari mazkur ta’limot g’oyasini ochib berishga xizmat qiladi, alohida olingan qism va elementlarning yig’indisi yaxlit tuzilish mazmunini belgilab bera olmaydi, aksincha yaxlit tuzilma qism va elementlarning xususiyatlari va xossalarini belgilab berishga qurbi yetadi. Geshtaltpsixologiyaning markaziy nazariyasi har qanday psixologik jarayonlarning bosh mohiyati ularning sezgilarga o’xshash alohida elemetlari emas, balki konfigurasiya shakl yoki geshtaltchilarning yaxlit yaratishidan iborat. Geshtaltpsixologiyada tafakkur muammosining tadqiqoti keng qamrovli tarzda olib boriladi. Jumladan, V.Kelyor antropoidlarning intellektual harakatlarini eksperimental o’rganish natijasida yuqori darajada taraqqiy qilgan maymunlarning aqliy harakatida inson harakatiga xos o’xshashlik borligi to’g’risida xulosa chiqaradi. V.Kelyorning fikricha, topshiriqni yechish mexanizmi quyidagilardan iborat: organizmning optik maydonidagi vaziyatlarning muhim elementlari bir butunlikni, ya’ni vaziyat elementlariga, geshtalt ichiga kirib, geshtaltda qaysi joyni egallashga bog’liq ravishda yangi ahamiyat kasb etadi. Vaziyatning muhim elementlaridan namoyon bo’luvchi geshtaltchilar muammosi vaziyatda organizmda ba’zi bir zo’riqishlar ta’sirida vujudga keladi, topshiriqni yechish muammoli vaziyatning qismlari yangi geshtaltda yangi munosabatda idrok qilina boshlaganida tugallanadi. Masalani yechish aniq qadamlarni yuzaga keltiruvchi geshtalt sifatida maydonga chiqadi. Geshtaltchilarning ayrimlari “yo’nalish” atamasini qo’llab, uni o’tmish tajribasi bilan bog’lashga intiladilar. Shuningdek, ular “tafakkurning evrestik metodlari” to’g’risidagi tushunchadan ham foydalanadilar. Bunda materialni, qo’yilgan maqsadni, konfliktli holatlarni tahlil qilishni nazarda tutadilar. Geshtaltchilar tafakkur psixologiyasining qator muammolarini ko’tarib chiqadilar, chunonchi ijodiy tafakkurning o’ziga xosligi, tafakkur jarayonida yangilikning vujudga kelishi, bilimlar bilan tafakkur nisbati, topshiriqni bajarish jarayonida asta-sekin va birdaniga yechish yo’lini qo’llash kabilar. Tafakkurni psixologik o’rganishda funksional rivojlanish g’oyasini amaliyotga tadbiq qilish ham ma’lum darajada geshtaltpsixologiya namoyondalarining xizmati hisoblanadi. Shunga qaramasdan V.Kyoler M.Vertgaymer, K.Dunkerlarning eksperimental tadqiq otlari tafakkurning asosiy mexanizmlaridan biri bo’lgan predmetlarni yangi aloqalar va munosabatlarga fikran jihatini ochishni aniqladilar. Ammo ular ham mazkur muammoli vaziyatda individning amaliy va nazariy aqliy faoliyatlari rolini mutlaqo tan oladilar. Amerika psixologiyasida vujudga kelgan bixeviorizm yoki xulq psixologiyasi oqimi o’tgan asrning oxirlaridan boshlab hukm surib kelmoqda. Bixeviorizm oqimining asoschilari amerikalik psixologlar Dj.Uotson (1878-1958) va E.Torndayk. (1871-1949) lardir. Keyinchalik bular qatoriga K.Levin (1890-1957) A.Vays (1974-1931) va boshqalar kelib qo’shiladilar. Ma’lum davrgacha mazkur oqim psixologiya olamida dominantlik rolini o’ynaydi. Hozirgi davrda bu oqim bir necha mustaqil psixologik maktablarga ajralib ketgan. Lekin ularning mohiyatida bixeviorizm nafasi urib turadi. Hammasi uchun umumiy formula S-R, ya’ni stimul-reaksiya xizmat qilib kelmoqda. Dj.Uotson tafakkurning ichki nutq va noverbal tovushsiz imo-ishora, mimika, yelka qisishi, qosh suzish, kommunikasiya, muloqotni birga qo’shib, keng ma’noda tushunadi va uni uchta shaklga ajratib o’rganadi. Nutq shakllaridan biri nutq malakalarini sekin-asta avj oldirish deb ataladi. Bu she’rni yoki sitatani aniq esga tushirishda o’z ifodasini topadi. Tafakkurning ikkinchi shakli sub’ekt uchun yangi bo’lmagan topshiriqni so’z yordami bilan yechish, yarim-yortisi unutilgan she’rni eslashga harakat va nihoyat, yangi topshiriqni yaqqol ifodali harakat va so’z yordami bilan yechish Dj. Uotson uchun malaka u individual egallagan va o’rganilgan xatti-harakatdir. Ushbu nazariya nuqtai nazaridan qarasak, tafakkur malakaga yaqinlashtirilib qo’yiladi, chunki she’rni esga tushirish ham tafakkur deb talqin qilinadi. Dj. Uotson tilni o’zlashtirishning ijtimoiy jihatlarini umuman hisobga olmagan, nutqning tuzilishi va rivojlanishiga sira e’tibor qilmagan. Nutq bilan tafakkur birligi to’g’risida tamoyilni anglab yetmagan, tafakkur va ongning xulq ko’rinishi sifatida olib qaralgan. I. 2. TAFAKKUR EVOLYUTSIYASI VA TARIXIY TARAQQIYOTI Tafakkurning kelib chiqishi insonning paydo bo’lishi bilan bog’liq bo’lsa, faqat insonga fikrlash qobiliyati berilganligi e’tirof etilsa. Bu fikrga qo‘shilsak, insonga nafaqat mehnat, balki tafakkur ham tabiatdan, biosferadan ajralib turishga imkon berganligiga, shuningdek, tafakkur tarixi insoniyat tarixi bilan bog‘liqligiga e’tiroz bildirish qiyin. Lekin hammasi shundaymi? Faqat inson, ijtimoiy mavjudot o’ylaydi, degani rostmi? Balki inson tafakkurining biologik ildizlari bor, u nimadan kelib chiqqan? Birdan paydo bo’lishi mumkin emasmi, yo’qdan paydo bo’lgandek? Xo’sh, falsafaning asosiy masalasini hal qilishda materialistlar tafakkur (ong) ikkinchi darajali, tabiat esa birlamchi, deb ta’kidlaganligi sababli, tafakkurning ildizlari tabiatda ekanligi ma’lum bo’ladi. Bundan tashqari, fikrlashning ildizlari bor deb o’ylashning yana bir sababi, aks ettirishning materialistik kontseptsiyasi bo’lib xizmat qilishi mumkin. Ushbu kontseptsiyada ob’ektiv voqelikni aks ettirishning eng yuqori – ruhiy – shaklida ikkita daraja mavjud. Eng quyi pog’onada sezish, idrok etish va ifodalash, eng yuqori pog’onada esa tushuncha, hukm va xulosa chiqarish, ya’ni mavhum tafakkur, sub’ektiv idealistlar, sensatsionistlar, solipsistlar bunga e’tiroz bildirmasalar. Darhaqiqat, sub’ektiv idealizmda hislar, hislar (sensus) sub’ektiv g’oyalar, ya’ni fikrlardir. Ma’lum bo‘lishicha, sensualistlar intellekt, aqliy, noyal fikrlash shaklini ajratib ko‘rsatuvchi noumenalistlardan farqli o‘laroq, tafakkurning hissiy, hissiy shakliga, voqelikni idrok etishga imkon beradi. Ma’lum bo‘lishicha, hissiy tafakkur, voqelikni hissiy idrok etish yordamida hissiy tajriba – hodisa shakllanadi. Aql orqali noyal tajriba, noumenon shakllanadi. Shu bilan birga, hodisani aks ettirishning aqliy shaklining birinchi darajasiga, noumenni esa ikkinchi darajaga qo’yish mantiqan to’g’ri keladi. Refleks – bu refleks bo’lib, uning eng yuqori shaklini rus refleksologi I. Pavlov o’rgangan. U refleks signalizatsiya tizimini chaqirdi. U, shuningdek, uni shartsiz va shartli refleksli birinchi signal tizimiga va og’zaki va yozma nutq, so’z va tushunchalarni nazarda tutgan holda ikkinchi signal tizimiga ajratdi: So’z tili nafaqat ma’noga ega bo’lgan belgilar, balki signallar hamdir. Ma’lum bo’lishicha, signallar ma’no, fikr yuritadi. Zero, ma’no va fikr bir ildizli so‘zlardir. Tana tili borligi sababli, u hayvonlarning fikrlashiga dalil bo’lib xizmat qilishi mumkin. Shartli reflekslar hayvonlarning sabab-oqibat munosabatlarini ajrata olish qobiliyatidan dalolat beradi, ya’ni fikrlash. Yana bir dalil – masalan, ba’zi qushlarning, masalan, qarg’aning ettitagacha hisoblash qobiliyati. Demak, hayvonlarda hissiy tafakkur mavjudligi haqida bahslashish mumkin. Ularning boshqa fikrlash usullari yo’q, chunki ular asboblar yasashni va ishlashni, shuningdek gapirish va yozishni bilishmaydi. Agar tosh bolta yasash qobiliyati xolis fikrlash qobiliyatidan dalolat bersa, yozuvning ixtiro qilinishi mavhum va ramziy fikrlash qobiliyatidan dalolat beradi. Oraliq pozitsiyani ob’ektlar va belgilar nuqtai nazaridan fikrlash qobiliyati egallaydi. Subyekt-ramziy tafakkurning misoli mavzu yozishdir va bu erda siz uchun bir misol. Gerodotning aytishicha, podshoh Doro I skiflar bilan jang qilganda, skif podshohlari unga hadyalar bilan xabarchi yuborgan. Ular qush, sichqon, qurbaqa va beshta o’q edi. Elchining aytishicha, forslarning o’zlari bu sovg’alarning ma’nosini tushunishlari kerak. Kengash yig’ildi. Doro qaror qildi: o’qlar skiflarning qarshilik ko’rsatishdan bosh tortishini anglatadi, qush parvozni anglatadi, sichqon va qurbaqa esa skiflar unga o’z erlari va suv omborlarini berishlarini anglatadi. Podshohga hamroh bo‘lgan donishmandlardan biri uning fikriga qo‘shilmadi. U skiflarning xabarini butunlay boshqacha talqin qildi: “Agar siz forslar, qushlar kabi osmonga uchmasangiz yoki sichqonlar kabi yerga chuqur tushmasangiz yoki qurbaqalarga o’xshab sakrab tushmasangiz. Botqoq bo’lsa, bu o’qlar urgan holda qaytib kelmaysiz.” Keyingi voqealar bu donishmandning haq ekanligini ko’rsatdi: Doro skiflardan mag’lub bo’ldi. Skiflarning Doro Iga yozgan xati mazmunli edi. Uning ildizlari qadimgi davrlarga borib taqaladi. Miloddan avvalgi 9-ming yillikda, ya’ni zamonaviy inson tomonidan ixtiro qilingan. Shu bilan birga, chorva mollarining hisobini “yozib olish” uchun buyumlar – tayoq va toshlar ishlatilgan. Masalan, Shimoliy Amerika hindulari juda murakkab xabarlarni – qobiq harflarini yozish uchun ko’p sonli qobiqlardan foydalanganlar. Retsept nafaqat mavzu yozish, balki piktogramma, tasviriy yozuv ham edi. Yozishni kim ixtiro qilgan? Javob, bu ikki tomonlama fikrlashning mahsuli degan gipoteza bo’lishi mumkin. Ma’lumki, shizofreniyadagi simvolizm heterojendir. Shizofreniya bilan og’rigan bemorlar uchun eng tipik belgilar ikki xil simvolizmdir: aniq-vizual va mavhum. Ushbu kasallikdan aziyat chekkan chilangar uchun murvat ayolning xiyonati belgisi, shayba esa ko’p xiyonat belgisi, belgisi bo’lganida tasvirlangan. Agar biz xayolparast komponentni chetga surib qo’ysak, unda ramziy ob’ektlar yordamida ma’lumotni masofadan uzatish g’oyasi ta’kidlanadi. Shizofreniyadagi mavhum simvolizm turiga misol keltiramiz. Bemorning chiziqlari so’zlarni bildiradi. Siz u ieroglif deb ataladigan Shumer mixxat yozuvini qaytadan ixtiro qilgan deb o’ylashingiz mumkin. Ierogliflardan alifbo va alifbo yozuviga qadar bir qadam qoldi. Insoniyat tarixida bu bir necha ming yillar davom etgan. Eng muhimi, mixxat yozuvining ko’rinishi belgining ixtirosi bilan ramzning sub’ektdan ajratilishini ko’rsatadi. Ob’ekt ramz sifatida ishlashni to’xtatdi. Ramz o’z belgisiga ega bo’la boshladi. Belgilarning paydo bo’lishi bilan belgi-ramziy haqiqat ochildi. Haqiqat sub’ektga va ramziylikka bo’lingan. Ikki dunyo paydo bo’ldi, mavzu va ramziy. Ob’ektlar bitta, ularning tabiiy ma’nosi va belgilar ham bitta, sun’iy ma’no yoki ma’noga ega. Umuman olganda, agar ob’ektiv tafakkur paydo bo’lmaganida, ibtidoiy odam, mavhum tafakkur paydo bo’lmaganida, zamonaviy odam paydo bo’lmagan bo’lar edi. Bu esa tafakkurning insoniyat tarixi bilan bog’liq tarixiy rivojlanish bosqichlari bo’lganligidan dalolat beradi. Birinchi bosqich – ob’ektiv fikrlashning paydo bo’lishi tafakkurning ob’ektivlashuvi bilan bog’liq. Tafakkurning ob’ektivlashuvi ob’ektivlashuvdan keyin keladi va sun’iy belgi-ramzlarning ixtirosi bilan bog’liq: yozuv va adabiyot – ikkinchi signal tizimi. Ya’ni, u dastlab ob’ekt-ramziy tafakkurning, keyin mavhum-ramziy tafakkurning paydo bo’lishi bilan bog’liq: ramziy tafakkur. Ikkinchi signal tizimi ramziy fikrlashning dalilidir. Endi shuni aytish kerakki, agar mavhum-ramziy tafakkur ramzlardan mahrum bo’lsa, u sof mavhum bo’lib chiqadi, shuningdek, hali namoyon bo’lmagan, o’zida qoladigan, ya’ni belgilar olamidan uzilgan – ikkinchi signal tizimi . Tafakkurning belgi-ramziy voqelikdan ajratilishi uning ob’ektiv voqelikdan oldingi izolyatsiyasiga olib keladi. Va bu shuni anglatadiki, dastlab tafakkur mavhum emas, balki qandaydir tarzda boshqacha, qarama-qarshi edi. Biz bu fikrlashni konkret deb ataymiz. Shunday qilib, fikrlash aniq va mavhum, ochiq va yashirin bo’lishi mumkinligi ma’lum bo’ladi. Manifest fikrlash ob’ektiv fikrlash va ramziy fikrlashdir. Agar ob’ektiv fikrlash ibtidoiy vositalarni ishlab chiqarishda namoyon bo’lsa, ramziy tafakkur ikkinchi signal tizimining paydo bo’lishida namoyon bo’ldi. Agar birinchi signal tizimi tananing signallarida bo’lsa, ikkinchi signal tizimi fikr, konkret va mavhum signallarda bo’ladi. Mavhum tafakkur yuksak aql-zakovat belgisi ekan, ibtidoiy madaniyatning pastligi ibtidoiy odamlarning aql-zakovati pastligidan, tafakkuri konkret bo‘lganidan dalolat berishi aniq. Ya’ni, ular zamonaviy odam bilan solishtirganda ahmoq edilar. Aytish kerakki, birinchi yozma tilning ixtirosi neolit inqilobi bilan bog’liq. Neolit inqilobi atamasini ilmiy foydalanishga ingliz arxeologi G. Child kiritgan. U ularni neolit davrida (miloddan avvalgi 12 – 10 ming yillar) xo’jalikning o’zlashtiruvchi turidan ishlab chiqarish turiga, ovchilik, baliqchilik, terimchilikdan chorvachilik va dehqonchilikka o’tishning tarixiy davrini belgilab berdi. Keyin zamonaviy odam paydo bo’ldi. Yozuv birinchi marta yer yuzidagi birinchi sivilizatsiya – shumerlarda (miloddan avvalgi 3-4 ming yillar) paydo bo’lgan. Loy lavhalardagi harflar madaniy yodgorliklardir. Insonning qazilma ajdodlari madaniyati yodgorliklari madaniy va tarixiy davrlashtirishning muhim bosqichlari bo’lib xizmat qiladi. Ushbu bosqichlar tufayli xronologiya yaratiladi. Birinchi madaniy fakt madaniyatning insoniyat jamiyatining ishonchli belgisi sifatida paydo bo’lish momenti bo’lib xizmat qiladi. U ijtimoiy xronologiyaning boshlanishi yoki nuqtasi sifatida qabul qilinadi. Tosh davri, bronza va temir asrlari ajralib turadi. Tosh asrida antik, o’rta va yangi davrlar, paleolit, mezolit va neolit ajralib turadi. Paleolit – qazilma odamning mavjud bo’lgan davri. Paleolit qadimgi (quyi, erta) (1 mln. 800 ming – 35 ming yil avval pitekantrop davri) va kech (yuqori) (35-10 ming yil avval Kromanyon davri)ga bo linadi. Qadimgi paleolit ʻ arxeologik davrlarga (madaniyatlarga) bo linadi: Cheliyadan oldingi, Shellik, Acheul. Ko’pgina ʻ arxeologlar Musteri davrini (100-35 ming yil oldin, neandertallar yashagan vaqt) maxsus davr – o’rta paleolitga ajratadilar. Kechki paleolit davrida zamonaviy jismoniy tipdagi odam – zamonaviy odam rivojlangan deb ishoniladi. Ayni paytda neolit inqilobi sodir bo’ldi. Ma’lum bo’lishicha, millionlab yillar davomida insonning qazilma ajdodlari, jumladan, neandertallar va kromanyonlar tarixni juda yomon yaratgan, bu ularning yomon rivojlangan madaniyatidan dalolat beradi. Zamonaviy insonning fotoalbom ajdodlarining pastki ijodiy faolligini ularning miyasi faoliyatining sifat xususiyati bilan izohlash mumkin, ammo miyaning massasi va uning hajmi bilan emas. Gap shundaki, zamonaviy odamning miyasining massasi va hajmi Cro-Magnon miyasining massasi va hajmidan ortiq emas. Ma’lumot uchun, buyuk maymun – avstralopitek (lot. Australis – “janubiy” va boshqa yunoncha avstralopitek) miyasining hajmi;;;;;;; – “maymun”, taxminan 4 million yil avval yashagan, uning qoldiqlari. 1924 yilda antropologlar tomonidan Janubiy, Sharqiy va Markaziy Afrikada topilgan) 800 kub metrgacha bo’lgan. Qarang: maymunga o’xshash odamning miyasining hajmi – Pitekantrop (yunoncha pitekantrop ;;;;;; - “maymun” va ;;;;;;;; - “odam”, - odamlarning qazilma kenja turi, Bir vaqtlar avstralopiteklar va neandertallar o’rtasidagi evolyutsiyaning oraliq bo’g’ini hisoblangan) allaqachon 900 dan 1200 kub metrgacha edi. Qarang U taxminan 800 ming yil oldin yashagan va 1890 yilda Yava orolida antropologlar tomonidan kashf etilgan. 140-24 ming yil oldin yashagan neandertal yoki paleoantropistning miya hajmi 1400-1600 kubometrga teng edi. Miya hajmining oshishi HAKP1P tipidagi gendagi mutatsiya bilan bog’liq deb ishoniladi. Bu gen embrion rivojlanishining 5-9 xaftaligida inson miyasining o’sishiga ta’sir qiladi. Bu shuni ko’rsatadiki, taxminan 140 000 yil oldin, neandertal odam paydo bo’lganida, insonning fotoalbom ajdodlari mutatsiyani boshdan kechirgan. Biroq, 40-12 ming yil oldin yashagan Cro-Magnon odamining ko’rinishi bir xil miya hajmi 1400-1900 sm; (o’rtacha zamonaviy evropalikdan ko’proq) va neandertaldan ko’ra ko’proq madaniy yutuqlarga ega bo’lish insonning kelib chiqishi haqidagi mutatsiya yoki biologik kontseptsiyaga shubha tug’diradi. Golosen davrida (so’nggi o’n ming yil) paydo bo’lgan zamonaviy odamning (Homo sapiens recens) miyasi neandertal va kro-manyonlarga qaraganda kichikroq, o’rtacha 1400 kubometrga ega ekanligi shubhalarni kuchaytiradi. Qarang Zamonaviy inson miyaning ekstensiv emas, balki intensiv rivojlanish yo’lini tutganini mutatsiya bilan tushuntirish qiyin. Axir, miya faoliyatining sifati miyaning massasi va hajmi bilan emas, balki madaniyat yutuqlari bilan bog’liq. Shunga qaramay, asab tizimining evolyutsiyasi jarayonida bosh ganglionning miyaga (ensefalon) aylanishi – miya massasining ortishi haqiqatdir. Ushbu hodisa sefalizatsiya deb ataladi. Ma’lum bo’lishicha, “Ch. Darvinning yosh zamondoshlari – D. D. Dana (1813-1895) va D. Le Komt (1823-1901), Shimoliy Amerikaning eng yirik geologlaridan ikkitasi (va Dana ham mineralog va biolog) hatto aniqlangan. 1859 yilgacha tirik materiya evolyutsiyasi ma’lum bir yo’nalishda borishini ko’rsatadigan empirik umumlashma. Bu hodisa Dan tomonidan “sefalizatsiya” va Le Comte tomonidan “psixozoy era” deb nomlangan. “Dana geologik vaqt davomida, ikki milliard yildan ortiq vaqt davomida qisqichbaqasimonlar va mollyuskalardan (sefalopodlar) boshlab, odam bilan tugaydigan markaziy asab tizimining (miya) yaxshilanishi – o’sishi (sakrash) sodir bo’lganini ta’kidladi. Bu hodisa u tomonidan sefalizatsiya deb ataladi. Bir marta erishilgan evolyutsiyada miyaning erishilgan darajasi orqaga qaytmaydi, faqat oldinga. Ha, inson qoldiqlari ajdodlarida miya hajmining sakrashga o’xshash mutatsiyali o’sishi antropoid hayvonlarning zoologik xatti-harakatlarining kuzatilishi mumkin bo’lgan ijtimoiy-madaniy xatti-harakatlarga aylanishiga turtki bo’lishi mumkinligini inkor etish qiyin. Ammo “evolyutsiyada erishilgan miya (markaziy asab tizimi) darajasi bir marta orqaga qaytmaydi, faqat oldinga ketadi” degan bayonot, massasi neandertal va kromanyonlarning massasidan kamroq bo’lgan zamonaviy odamning miyasini rad etadi. Miyalar va fikrlash sifati yuqoriroq. Inson miyasining sifat tomoni u tarixdan ortda qolgan yodgorliklarni amaliy faoliyat va madaniyat sifati bilan ochib beradi. Bu ijodiy fikrlash, ixtiro qilish qobiliyatida yotadi. Ixtirolarning murakkablik darajasi ixtirochilik qobiliyati darajasini ko’rsatadi. Insonning qazilma ajdodlari madaniyati yodgorliklari bu fikrning to’g’riligiga dalil bo’lib xizmat qiladi. Shunday qilib, so’nggi paleolit davrida zamonaviy jismoniy tipdagi shaxs – zamonaviy odam rivojlangan. U yozishni ham ixtiro qilgan. Yozuvning rivojlanish tarixi esa zamonaviy inson tafakkurining bosqichma-bosqich rivojlanishidan dalolat beradi. Ongning rivojlanishi uning ob’ektiv ong va o’z-o’zini ongga bo’linishiga olib keldi, deb ishoniladi, Men emas va men. Refleks aks ettirish bilan to’ldirildi. Ongning rivojlanishini sefalizatsiya, miyaning rivojlanishi bilan izohlash mumkin. Xo’sh, ikkinchi signal tizimining paydo bo’lishi – yozish va ishora- ramziy haqiqat miya tomonidan fikrlovchi funktsiyani egallashidan dalolat beradi. Miya dastlab ob’ektiv, so’ngra ob’ekt-ramziy va mavhum-ramziy tarzda g’oyalar hosil qila boshladi, fikr yurita boshladi. Odamlarda tafakkurninh rivojlanishi va miya bilan bog’liqligi va tilning kelib chiqishi Inson tafakkurining evolyutsiyasi inson miyasining evolyutsiyasi va tilning kelib chiqishi bilan aloqalarni bog’laydi. Inson evolyutsiyasining vaqt jadvali Panning bo’linishidan boshlab 50 000 yil oldin xulq-atvorda zamonaviylikning paydo bo’lishigacha bo’lgan 9 million yilni o’z ichiga oladi. Ushbu nisbiylik xronologiyasidagi dastlabki 3 million yil Sahelantrop bilan, keyingi 2 million yil avstralopitek bilan va oxirgi 2 million yil Pale davridagi Homo jinsi tarixini qamrab oladi. Empatiya, aql nazariyasi, motam, marosimlar va ramzlar va vositalardan foydalanish kabi inson aqlining ko’plab xususiyatlari buyuk maymunlarda biroz yaqqol namoyon bo’ladi, ammo odamlarnikiga qaraganda kamroq sezilarli darajada ko’proq shakllarda, masalan, buyuk maymun tili va emas. Bir xil darajada. Buyuk maymunlar (hominidae) ba’zi kognitiv va empatik qobiliyatlarni namoyon qiladi. Shimpanzelar asboblar yasashi va ulardan oziq-ovqat va ijtimoiy ko’rgazmalarni olish uchun foydalanishi mumkin; ular hamkorlik, ta’sir va darajani talab qiladigan o’rtacha murakkab ov strategiyalariga ega; ular o’rganadilar, manipulyatsiya qiladilar va aldash holatidan xabardor bo’lishadi; ular ramzlardan foydalanishni va inson tilining jihatlarini, jumladan, ba’zi relyatsion sintaksisni, son tushunchalarini va raqamlar ketma-ketligini tushunishni o’rganishlari mumkin. Taxminan 10 million yil oldin, Yer iqlimi sovuqroq va quruqroq fazaga kirdi, natijada to’rtlamchi muzlik taxminan 2,6 million yil oldin boshlangan <325 ga olib keldi. Buning oqibatlaridan biri shundaki, Shimoliy Afrika tropik o’rmonlari qisqara boshladi, uning o’rnini birinchi navbatda ochiq yaylovlar va cho’l (zamonaviy Sahara) egalladi. Ularning atrof-muhit sharoitlari zich o’rmonlardan yaylovlar bilan ajratilgan o’rmon maydonlariga o’zgargan, ba’zi primatlar qisman yoki to’liq quruqlikdagi hayotga moslashgan. Bu erda ular ilgari xavfsiz bo’lgan katta mushuklar kabi yirtqichlarga duch kelishdi. Atrof-muhitning bu bosimi tanlovni ikki oyoqli harakatlanishni qo’llab-quvvatladi: orqa oyoqlarda yurish. Bu homininning ko’zlariga ko’proq balandlik, xavf-xatarga uzoqroq yaqinlashish qobiliyatini va yanada samarali transport vositalarini berdi. Bundan tashqari, qo’llarni yurish vazifasidan ozod qildi va qo’llarni oziq-ovqat yig’ish kabi vazifalar uchun qulay qildi. Bir paytlar ikki oyoqli primatlar qo’llarni rivojlantirdi, bu ularga tayoqlar, suyaklar va toshlarni olib, ularni qurol sifatida yoki mayda hayvonlarni o’ldirish, yong’oqlarni yorish yoki tana go’shtini so’yish kabi vazifalarni bajarish uchun vosita sifatida foydalanishga imkon berdi. Boshqacha qilib aytganda, bu primatlar ibtidoiy texnologiyadan foydalanishni rivojlantirdilar. Ikki oyoqli asboblardan foydalanadigan primatlar, Hominina subtribe, eng qadimgi turlardan biri Sahelanthropus tchadensis kabi taxminan 5-7 million yil oldin paydo bo’lgan. Taxminan 5 million yil oldin hominin miyasi hajmi va funktsiyasi jihatidan tez rivojlana boshladi. Insonning evolyutsion vaqt shkalasi bo’yicha rivojlanishi bilan miya hajmi asta-sekin o’sib bordi (qarang: Homininae), Homo habilisda taxminan 600 sm dan Homo neandertalensisda 1500 sm gacha. Shunday qilib, umuman olganda, miya hajmi va aql o’rtasida korrelyatsiya mavjud. Biroq, zamonaviy Homo sapiensda miya hajmi neandertallarga qaraganda bir oz kichikroq (1250 sm) va hobbitlar laqabli Flores hominidlarida ( Homo floresiensis) bosh suyagi hajmi taxminan 380 sm edi (bu shimpanze uchun kichik hisoblanadi). ) X .erectusning taxminan uchdan bir qismi. Ular tasodifiy orol mitti sifatida H. Erectusdan kelib chiqqan deb taxmin qilinadi. Miya hajmi uch baravar kichik bo’lgan Flores hominidlari, aftidan, H. Erectus ajdodiniki kabi murakkab asboblardan foydalangan. Bunday holda, aql uchun uning hajmidan ko’ra miyaning tuzilishi muhimroqdek tuyuladi. Homo Taxminan 2,4 million yil oldin, Homo habilis Sharqiy Afrikada paydo bo’lgan: birinchi ma’lum bo’lgan inson turi va birinchi tosh asbob yasab, ammo ilgariroq va ko’plab avstralopiteklarning qoldiqlari bilan bir xil hududdan foydalanish belgilarining bahsli topilmalari. H. Habilis o’tmishdoshlaridan qanchalik aqlliroq degan savol. Asboblardan foydalanish hal qiluvchi evolyutsion ustunlikni taqdim etdi va vazifa uchun zarur bo’lgan katta, nozik qo’l harakatlari uchun kattaroq va murakkabroq miyani talab qildi. Homo habilisning murakkab xulq-atvori haqidagi bilimimiz tosh madaniyati bilan cheklanib qolmaydi, ular tish cho’chqalaridan odatdagi terapevtik foydalanishga ham ega edilar. Biroq, kattaroq miyaning evolyutsiyasi erta odamlar uchun muammo tug’dirdi. Kattaroq miya kattaroq bosh suyagini talab qiladi va shuning uchun ayol yangi tug’ilgan chaqaloqning bosh suyagi sig’adigan kengroq tug’ilish kanaliga ega bo’lishi kerak. Ammo agar ayolning tug‘ilish yo‘li juda keng bo‘lib qolsa, uning tos suyagi shunchalik kengayadiki, u yugurish qobiliyatini yo‘qotadi, bu 2 million yil avval zaruriy mahorat Ed. Muammoni hal qilish homila rivojlanishining boshida, bosh suyagi tug’ilish kanalidan o’tish uchun juda katta bo’lishidan oldin tug’ilish bo’lishi kerak. Bu moslashuv inson miyasiga rivojlanishda davom etish imkonini berdi, biroq u yangi intizomni joriy qildi. Uzoq vaqt davomida nochor chaqaloqlarga g’amxo’rlik qilish zarurati odamlarning harakatchanligini kamaytirdi.Ayollar chaqaloqlarga g’amxo’rlik qilishlari uchun odamlarning to’dalari uzoq vaqt davomida bir joyda qolib ketishdi, erkaklar esa ular uchun raqobatlashadigan boshqa to’dalarni ovlashdi. Manbalar, oziqlanish. Natijada, odamlar boshqa hayvonlar va boshqa odamlar bilan raqobat qilish uchun asboblarga ko’proq qaram bo’lib qoldilar. Taxminan 200 000 yil oldin Yevropa va Yaqin Sharq neandertallar tomonidan mustamlaka qilingan bo’lib, ular mintaqada 40 000- 45 000 yil oldin zamonaviy odamlar paydo bo’lganidan keyin 39 000 yil oldin yo’q bo’lib ketgan. I BOB YUZASIDAN XULOSA Psixologiya fani taraqqiyotida nemis psixologiya maktabi muhim o’rinlardan birini egallaydi va asrimizning boshlarida Germaniyada Vyursburg psixologiya maktabi deb nomlangan yangi yo’nalishga ega bo’lgan psixologik oqim paydo bo’ldi. Mazkur yo’nalishning yirik vakillari sifatida O.Kyulpe (1862-1915), K. Byuller (1879-1922), A.Messer (1837-1937), Ax Narsis (1871-1946) va boshqalarni sanab o’tish lozim. Ular tomonidan olib borilgan eksperimental tadqiqotlar tafakkur muammosining rivojiga ma’lum darajada hissa qo’sha oldi. Vyursburg psixologiya maktabi vakillari tafakkurni hissiy bosqichda turgan psixik jarayonlarga, ya’ni sezgi va tasavvurlarga ajratib o’rganishda rasional bosqichdagi murakkab jihatlardan mexanik ravishda vujudga keladi, deb tushuntirish mumkin emasligini eksperimental yo’l bilan isbotlashga harakat qildilar. Olib borilgan tadqiqotlarni o’zlarining ustilarida o’tkazib, natijalarni ob’ektiv bo’lishiga kamroq e’tibor berganlar. Vyursburg psixologiya maktabining namoyondalari tafakkur bu ichki harakat, aktidir deb qaray boshlaydilar. O’z-o’zini kuzatish metodidan foydalanib, ish tutishda ular mana bunday ifodaning ma’nosini tushuntirib berishlari lozim, tafakkur haddan tashqari mashaqqatliki, shunga qaramay ko’pchilik shunchaki hukm chiqarishni ma’qul ko’radilar. Shuningdek, ular oldida munosabatlarni o’rnatish qism, yaxlit, tur, jins ob’ektning nisbati va o’zaro munosabatlarini ushbu munosabatlarning aniq a’zolarini idrok qilishni aniqlash vazifalari turadi. Shuning bilan birga ularning barcha tadqiqotlari ob’ektiv metodlarni izlashga oid faoliyatlarida avj oldi. Jumladan, N.Ax tomonidan sun’iy tushun-chalarning shakllanishi bo’yicha dastlabki metodika yaratildi. Mazkur nazariya vakillari tafakkurni munosabatlarning aks etishi bilan bog’lab, tafakkurni munosabatlarning birlamchi qarab chiqish, yoinki birlamchi ma’lumot berish manbai sifatida talqin qiladilar. Tafakkur taraqqiyoti masalasini ko’tarib chiqib, o’sishning fikrlarni faollashtirish orqali amaliy faoliyatdan tafakkurni mutlaqo ajratib qo’ydilar. Tafakkurni tadqiq qilishning asosiy metodi – bu o’z-o’zini kuzatish ekanligini tan oladi, xolos. Mazkur muammo gnoselogik nuqtai- nazardan olib qaralganda ushbu pozisiya idealizm izmiga kirib borayotganligini anglab olish unchalik qiyin emas. Vyursburg maktabi namoyondalari tafakkurni alohida mustaqil bilish faoliyati sifatida aniq ko’rsata bildi. Biroq tafakkurni amaliyotda nutqdan va hissiy obrazlardan qat’iy ajratib tashladilar. Vyursburg psixologiya maktabi namoyondalaridan biri O.Zels tafakkurni intellektual operasiyalar harakati sifatida qabul qilgan. II BOB. TURLI YOSH DAVRLARIDA TAFAKKUR JARAYONINING RIVOJLANISHI II.1. Individ, maktabgacha va kichik maktab yoshida tafakkur jarayoni Maktabgacha yoshdagi bolalik – bu bolaning rivojlanishidagi alohida davr bo’lib, bolalar har qanday faoliyat turida har qanday shaxs uchun zarur bo’lgan eng umumiy qobiliyatlarni rivojlantiradilar. “Boshqa odamlar bilan muloqot qilish, ular bilan birgalikda harakat qilish qobiliyati, xohlash, quvonish va xafa bo’lish, yangi narsalarni o’rganish, sodda bo’lsa ham, yorqin va noan’anaviy bo’lish, hayotni o’z uslubida ko’rish va tushunish – bu va yana ko’p narsalar maktabgacha bolalikni o’tkazadi “, - deb yozgan L.A. Venger. Uch yoshdan etti yoshgacha bo’lgan bolalarning aqliy rivojlanishining umumiy qonuniyatlari bolalar psixologiyasi tomonidan o’rganiladi. Bolalik haqidagi tadqiqotlarning boshlanishi V.Preyerning “Bolaning ruhi” (1881) asarining nashr etilishi bilan bog’liq bo’lib, u bolaning rivojlanishini ko’p yillik kuzatishlar natijasidir. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida. Tadqiqotlar (A. Vallon, R. Zazzo, J. Bruner va boshqalar) va bolaning aqliy rivojlanishiga oid umumlashtiruvchi ishlar (W. Stern, K. Buhler, A. Binet, A. Gesell va boshqalar) paydo bo’ladi. J. Piaget va uning hamkorlarining tadqiqotlari keng tarqalgan. Rossiyada bolalar psixologiyasining (maktabgacha yoshdagi) eng muhim g’oyalari va qoidalari P.P. Blonskiy, L.S. Vygotskiy, S.L. Rubinshteyn, A.N. Leontieva va boshqalar.Maktabgacha yoshdagi bolaning psixologiyasi bo’yicha tizimli tadqiqotlar A.V.Zaporojets, D.B. Elkonin, M.I. Lisina, L.A. Venger, O.M. Dyachenko va boshqalar. Yosh bolalar o’zlarini va xatti-harakatlarini qanday boshqarishni bilishmaydi. Ularning bu xususiyati ota-onalar va o’qituvchilar uchun juda ko’p muammolarni keltirib chiqaradi. Odatda, kattalar bolalarni to’g’ridan-to’g’ri ko’rsatmalar va ko’rsatmalar bilan o’qitishga harakat qilishadi: “Shovqin qilmang”, “Axlat qilmang”, “O’zingizni tuting”. Lekin bu yordam bermaydi. Bolalar hali ham shovqin-suron qiladi, axlat tashlaydi va o’zini “nopok” tutadi. Og’zaki usullar maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashda mutlaqo kuchsizdir. Boshqa usullar ular uchun ancha mos keladi. O’yin – yosh bolalarni tarbiyalashning an’anaviy, tan olingan usuli. O’yin bolaning tabiiy ehtiyojlari va istaklariga mos keladi va shuning uchun o’yinda bolalar haqiqiy hayotda hali qila olmaydigan narsalarni bajonidil va zavq bilan bajaradilar. Hali o’z oldiga aniq maqsad qo’yib, unga ongli ravishda erisha olmaydigan yosh maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishida o’yinning roli ayniqsa katta. Agar kattalar tomonidan e’lon qilingan xatti-harakatlar qoidalari odatda bolalar tomonidan yomon o’zlashtirilsa, o’yin qoidalarini buzuvchisiga aylanadi. Odatda, har qanday tafakkur jarayoni biron narsaga tushuna olmaslik, biron narsadan taajjublanish, hayron qolish natijasida hosil bo‘ladi. Juda ko‘p ota-onalar va ayrim tarbiyachilar bolalar ortiqcharoq savol bersalar, ularni «Ko‘p mahmadona bo‘lma!», «Sen bunday gaplarni qayerdan o‘rganding?», deb jerkib tashlaydilar. Bola bir necha marta ana shunday pand yegandan so‘ng, kattalarga savol bermaydigan, ayrim murakkab narsalarni o‘z bilganicha yoki afsonalardagi kabi xato tushunadigan bo‘lib qoladi. Masalan, 7 yoshli bola «Yomg‘ir qayerdan yog‘adi?» degan savol berdi. Bu bolaga yomg‘irning yuzaga kelishi juda sodda va tushunarli qilib gapirib berildi (hatto sovuq oynaga issiq par bilan ta’sir qilganda suv zarrachalarining yuzaga kelishi misol qilib ko‘rsatildi). Bola biroz qarab turib, yo‘q unaqa emas deb javob berdi. Bo‘lmasa, qani sen tushuntirib ber, deb so‘raldi. Shunda bola: «Yomg‘ir osmonda yashaydi, uning uyi bulutlardan ham balandda. Bulutlar ochilib ketgan paytda yomg‘ir yiqilib ketadi...», – deb Tushuntirdi. Bolaning ana shunday afsonaviy tushunchasidan voz kechib, to‘g‘ri, ilmiy tushunchani yuzaga keltirguncha ancha vaqt ketadi. Bolalarning beradigan savollari juda qiziq bo‘lishiga bir necha sabablar bor: 1) Bolalar tevarak-atrofdagi narsa va hodisalarni qanday bo‘lsa, shundayligicha, ya’ni yaxlit holda, xuddi rasmdagidek aks ettiradilar; 2) Narsa va hodisalar o‘rtasidagi bog‘liqlik va sababiylikni chuqur analiz va sintez qila olmaydilar; 3) Ularda turli tabiat va jamiyat hodisalariga doir ilmiy tushunchalar tarkib topmagan va yetilmagan bo‘ladi; 4) Bolalarda ularning turmush tajribalari juda oz bo‘ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning beradigan savollaridan ular tafakkurining aniq obrazli xarakterga ega ekanligi ham ko‘rinib turadi. Masalan, katta bog‘cha yoshidagi bolalar quyidagi savollarni berishlari mumkin: Bulutlar nega yuradi? Osmon kattami, yer kattami? Yulduzlar nechta? Osmondagi yulduzlar nima uchun kunduzi ko‘rinmaydi? Daraxtlar nima yeb o‘sadi? Qorbobo odammi? Hozir qorbobo qaerda? Nima uchun qorbobo yozda kelmaydi? Elektr toki qayerdan keladi? Nega simda olov ko‘rinmaydi? Bolalarni tabiat va jamiyatdagi narsalarning sababiy bog‘liqligi hamda ichki taraqqiyot qonunlari emas, balki shu narsalarning o‘zi qiziqtiradi. Ular hamma narsani bilishga intiladilar. Katta guruh bolalarining gaplariga diqqat qilsak, ular shunday hodisalar haqida mulohaza yurgizishayotganining guvohi bo‘lamiz. «Temir og‘ir narsa bo‘lgani uchun suvda cho‘kadi, yog‘och yengil, shuning uchun u oqadi», «Ichi bo‘sh banka yengil, shuning uchun u cho‘kmaydi», «Urug‘ni yerga eksa, ko‘karib chiqadi» va shu kabilar. Ayrim bolalar haddan tashqari ko‘p savol beradilar, boshqa bir bolalar esa deyarli hech savol bermaydilar. Bolalarning juda ko‘plab savollar berishlari ijobiy xarakterga ega bo‘lib, bu ularning qiziquvchanligi, faolligi va mustaqilligidan darak beradi. Odatda, juda passiv va tortinchoq bolalar savol bermaydilar. Bunday bolalarga turli mashg‘ulotlar va ekskursiyalar vaqtida tarbiyachining o’zi savol berishi, shu bilan ularni faollashtirib borishi lozim. II.2. O’smirlik, o’spirinlik, yoshlik va yetuklik davri tafakkurining xususiyatlari Farg’ona shahar 36- Davlat Maktabgacha ta’lim tashkilotining katta guruhi 30 nafar tarbiyalanuvchisida bolalar tafakkurini o’rganish metodikasini o’tkazdim. F.I.SH To’plagan ballari Adiljanov Rozmat 9 Anvarova Sanobar 9 Gafurbekova Soliha 8 Maksudov Muhammadjon 9 Mamadaliyeva Madina 4 Nematova Parizoda 9 Rasulova Mohina 4 Saitgoziyev Muhhammadrofe 9 Toshmatov Akbar 9 Teshaboyev Alisher 7 Toirjonov Azam 9 Xomidov Muslim 9 Valitova Yasmin 3 Tojiboyev Imron 9 Usmonov Ramziddin 6 Tuychiboyev Ootabek 9 Latibjonova Dilhush 9 Xakulov Mustafo 4 Sirojiddinova Iymona 9 Bahromov Yuldashali 7 Rahimjonov Muhammadyusuf 3 Muhtorov Ramzan 7 Yusupov Muhammadyusuf 8 Mirzarasulov Davrbek 6 Salohiddinova Shukrona 7 Obbozjonova Iymona 8 Xasanboyeva Imrona 9 Fozilova Samira 8 Davlatova Samiya 9 Matijenkova Zlata 9 ( Ballar maksimum 10 – minimum 0 – 1 ball shaklida baholandi.) Yuqoridagi metodika tahlili shuni ko’rsatdiki, ushbu katta guruh tarbiyalanuvchilarining 75 %i yuqori darajani 20 %i esa o’rta darajani, 5 %i esa past darajani qayd etishdi. Psixologning bu vaziyatda qiladigan ishi 75 % bolalarning tafakkurlarini yanada rivojlantirish, 20 % bolalar uchun yana qo’shimcha rivojlantiruvchi mashqlarni o’tqazib borish. 5 % bolalar bilan esa, alohida tafakkurni rivojlantiruvchi metodlardan muntazam foydalanib borishdir. Past darajani qayd etgan tarbiyalanuvchilarning hozirgi oilaviy sharoitini o’rganish va ota – onalari bilan suhbat o’tkazish maqsadga muvofiq. Tafakkur buzilishi hech bir tarbiyalanuvchida kuzatilmadi. Ba’zi bolalarda fikrlar tarqoqligi va diqqat taqsimlanishida qiyinchiliklar mavjud ek II BOB bo'yicha xulosa Tafakkur ong emas, bu psixikaning turli funktsiyalari, garchi falsafada ular sinonim bo’lishi mumkin. Zamonaviy ong tushunchasi uzoq tarixga ega. Ong tushunchasi falsafada asosiy, uning tabiati masalasi esa eng qadimiylaridan biridir. Birinchi faylasuflar inson mavjudligi muammosini shakllantirishlari bilanoq, ong muammosiga ham duch kelishdi. Shunga qaramay, yunon falsafasida “ong” tushunchasi mavjud emas, ammo zamonaviy ong g’oyasi bilan bog’lanishi mumkin bo’lgan kamida to’rtta atama mavjud: “nous” – ijodiy aql, “psixe” – ruh, “logos” – aql, “eidos” – fikr. Ong tushunchasini o‘rta asr falsafasi ham o‘ylab topmaganga o‘xshaydi. Tadqiqot predmeti va ong kontseptsiyasi 19-asrda V. Vundt va F. Brentanolarning sa’y-harakatlari bilan fan sifatida psixologiya paydo bo’lishi bilangina aylanadi. Psixologiyada ong shaxs, inson “men”i yoki o z-o ziniʻ ʻ anglashi bilan sinonim bo lib, bir holatda ob yektiv ong va o z-o zini anglash ʻ ʼ ʻ ʻ (“men”)dan iborat bo lishi mumkin. Garchi “o‘z-o‘zini anglash” o‘rta asrlar ʻ falsafasida o‘rin tutmagan bo‘lsa-da, Plotin va Avgustindan keyin Foma Akvinskiy tomonidan ishlab chiqilgan ruhning o‘ziga burilishi kontseptsiyasida namoyon bo‘ladi. Ruh, go’yo ikkiga bo’linadi, begonalashadi, o’zini tashqaridan idrok qiladi. Materialistlar uchun tafakkur dunyoning ikki baravar ko’payishiga olib keladi. Idealizmda mutlaq g’oyaning (Ruh, dunyo O’zi) ikkilanishini uning begonalashishi va o’ziga qaytishi (qaytishi) vaqtida topish mumkin. “Begonalashish” tarixi – bu hodisa sifatida tushunchaga noumen sifatida kirish tarixi. Dastavval begonalashish hissiyotda – tabiatni aks ettirishning ruhiy shaklining quyi darajasida berilgan bo’lib, u ibtidoiy odam deb ataladigan mavjudotning mavjudligi uchun asosiy shart bo’lib xizmat qilgan. Bu jonzot qadimgi tosh asrida tabiatdan ajralib turdi, o’zini o’zi anglash, hissiy o’zini o’zi belgilash, o’z-o’zini anglashning hissiy shakli – I. Ko’rinib turibdiki, tabiatdan o’zini boshqacha – begona – his qildi. Sensor tafakkurga ko’ra, insonning qazilma ajdodi o’zini izolyatsiya qilingan narsa deb hisoblashi mumkin edi. Inson tafakkurining usullari nerv tizimida ham, miyasida ham emas, balki bir davrda mana shunday idrok etishga, o’ylashga, ishlashga, boshqa bir davrda esa nerv faoliyatini boshqacha ishlashga yo’llaydigan ijtimoiy sharoitdadir. Insonlar fikrlari va qarashlari individual tartibda emas, ijtimoiy munosabatlar tufayli sodir bo’ladi. Bu haqda K.R.Megrelidze shunday yozadi: inson tafakkuri tabiiy va biologik qonunlar bo’yicha emas, balki ijtimoiy – tarixiy qonuniyatlar yo’lida harakatlanadi. Insonning fikrlash usuli avvalo ijtimoiy hodisadir. Fikr hech qachon o’z-o’zidan paydo bo’lmaydi, fikr biror narsa haqida, biror predmet haqida bo’lishi mumkin. XULOSA VA TAVSIYALAR Tafakkurni psixologik o’rganishda funksional rivojlanish g’oyasini amaliyotga tadbiq qilish ham ma’lum darajada geshtaltpsixologiya namoyondalarining xizmati hisoblanadi. Shunga qaramasdan V.Kyoler M.Vertgaymer, K.Dunkerlarning eksperimental tadqiq otlari tafakkurning asosiy mexanizmlaridan biri bo’lgan predmetlarni yangi aloqalar va munosabatlarga fikran jihatini ochishni aniqladilar. Ammo ular ham mazkur muammoli vaziyatda individning amaliy va nazariy aqliy faoliyatlari rolini mutlaqo tan oladilar. Amerika psixologiyasida vujudga kelgan bixeviorizm yoki xulq psixologiyasi oqimi o’tgan asrning oxirlaridan boshlab hukm surib kelmoqda. Bixeviorizm oqimining asoschilari amerikalik psixologlar Dj.Uotson (1878- 1958) va E.Torndayk. (1871-1949) lardir. Keyinchalik bular qatoriga K.Levin (1890-1957) A.Vays (1974-1931) va boshqalar kelib qo’shiladilar. Ma’lum davrgacha mazkur oqim psixologiya olamida dominantlik rolini o’ynaydi. Hozirgi davrda bu oqim bir necha mustaqil psixologik maktablarga ajralib ketgan. Lekin ularning mohiyatida bixeviorizm nafasi urib turadi. Hammasi uchun umumiy formula S-R, ya’ni stimul-reaksiya xizmat qilib kelmoqda. Dj.Uotson tafakkurning ichki nutq va noverbal tovushsiz imo-ishora, mimika, yelka qisishi, qosh suzish, kommunikasiya, muloqotni birga qo’shib, keng ma’noda tushunadi va uni uchta shaklga ajratib o’rganadi. Nutq shakllaridan biri nutq malakalarini sekin-asta avj oldirish deb ataladi. Bu she’rni yoki sitatani aniq esga tushirishda o’z ifodasini topadi. Tafakkurning ikkinchi shakli sub’ekt uchun yangi bo’lmagan topshiriqni so’z yordami bilan yechish, yarim-yortisi unutilgan she’rni eslashga harakat va nihoyat, yangi topshiriqni yaqqol ifodali harakat va so’z yordami bilan yechish Dj. Uotson uchun malaka u individual egallagan va o’rganilgan xatti-harakatdir. Ushbu nazariya nuqtai nazaridan qarasak, tafakkur malakaga yaqinlashtirilib qo’yiladi, chunki she’rni esga tushirish ham tafakkur deb talqin qilinadi. Dj. Uotson tilni o’zlashtirishning ijtimoiy jihatlarini umuman hisobga olmagan, nutqning tuzilishi va rivojlanishiga sira e’tibor qilmagan. Nutq bilan tafakkur birligi to’g’risida tamoyilni anglab yetmagan, tafakkur va ongning xulq ko’rinishi sifatida olib qaralgan. ILOVA Kichik maktab yoshidagi bolalar tafakkurini o’rganish m е todikasi Mazkur m е todika kichik maktab yoshidagi bolalarda tushunchalar, turli ob’ е ktlar o’rtasidagi sababiy bog’lanish, o’xshashlik haqidagi tasavvurlarning shakllanganligini o’rganish uchun xizmat qiladi. U 20 ta savoldan iborat. Psixolog bolaga har bir savolni o’qib b е radi va bolaning javobini qayd etadi. Har bir savoldan so’ng qavs ichida to’g’ri javob k е ltirilgan. Savollar. 1. Ot kattami yoki itmi? (ot) 2. Ertalab nonushta qilamiz, p е shindachi? (tushlik) 3. Kunduzi yorug’, k е chasi-chi? (qorung’u) 4. Osmon havo rangda, o’tlar – chi? (yashil) 5. Gilos, nok, olma, olxo’ri – bular nima? (mеva) 6. Nima uchun hali po е zd o’tmasdan shlagbaum tushiriladi? (mashinalarni to’xtatib turish uchun) 7. Toshk е nt, Samarqand, Buxoro – bular nima? (shahar) 8. Soat n е cha bo’ldi? (bolaga soat ko’rsatiladi?) 9. Sigirning bolasi buzoq, itning bolasi kuchukcha, qo’yning bolasi-chi? (qo’zichoq) 10. It ko’proq tovuqqa o’xshaydimi yoki mushukkami? (mushukka) 11. Nima uchun avtomobillarda tormoz bor? (mashinani s е kinlashtirish ma’nosidagi har qanday javob to’g’ri bo’ladi) 12. Bolg’a bilan bolta nimasi bilan bir-biriga o’xshaydi? (o’xshash vazifalarini bajaruvchi asboblar mazmunidagi har qanday javob to’g’ri) 13. Olmaxon bilan mushuk nimasiga ko’ra o’xshaydi? (kamida ikkita o’xshash b е lgi sanab o’tilishi k е rak) 14. Mix bilan vintning nima farqi bor? (mixning usti t е kis, vint g’adir – budur, mix bolg’a bilan qoqiladi, vint burab kiritiladi) 15. Futbol, t е nis, suzish – bular nima? (sport, fizkulitura) 16. Qanday transport turlarini bilasan? (kamida ikkita har xil transport sanab o’tilishi k е rak) 17. Qari odam yoshdan nima bilan farqlanadi? (kamida ikkita muhim farqli b е lgi sanab o’tilishi k е rak) 18. Odamlar nima uchun sport bilan shug’ullanadi? (sog’lom bo’lish uchun, baquvvat bo’lish uchun, kuchli bo’lish uchun, g’alaba qozonish uchun, ch е mpion bo’lish uchun) 19. Odamlar ishlamasa nima bo’lishi mumkin? (narsalar yarata olmaydilar, narsalar sotib ololmaydilar, qiynalib yashaydilar kabi javoblar) 20. Odamni nima uchun qamab qo’yadilar? (yomon ish qilgani uchun mazmunidagi har qanday javob, boshqalarga zarar е tkazmasligi uchun d е gan javob to’g’ri). Natijalarni qayta ishlash. Agar bolaning javobi to’g’ri javobga mos k е lsa, unga 0,5 ball, qisman to’g’ri k е lsa 0,25 ball qo’yiladi. Javobni baholashdan avval bolaga savolni to’g’ri tushuntirilganligiga ishonch hosil qilish k е rak. Zarurat tug’ilganda psixolog ayrim so’zlarning ma’nosini izohlab b е rishi lozim (masalan, shlagbaum so’zi izoh talab qilish mumkin). Natijalarni baholash. 10 ball – juda yuqori darajada 8 – 9 ball – yuqori daraja 4 – 7 ball – o’rta daraja 2 – 3 ball – past daraja 0 – 1 ball – juda past daraja FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Qarori: “Aholiga psixologik xizmat ko’rsatish va psixologiya sohasida kadrlar tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” ID-25665 2. Baubekova Z.D.Tarbiyaviy ishlar metodikasidagi korsatmalar. T. 1991 y. Toshkent “O’qituvchi” 1990. 3. Badritdinova M. Mo’minova D., G’aniyeva N. Kichik maktab yoshidagi bolalarda tafakkur rivojlanishining o’ziga xos xususiyatlari 4. Ergash G’oziyev: “Ontogenez psixologiyasi” kitobi 134 – 145 – betlar. Toshkent “O’qituvchi” 1992. 5. Jalilova S.X. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi: kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma / S.X. Jalilova, S.M. Aripova; O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi; O‘rta maxsus, kasbhunar ta’limi markazi. – Toshkent: «Faylasuflar» nashriyoti, 2017. – 496 b.UO‘K: 159.9-053. 6. Ismailova Z. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi.T.:2006. 7. Mavlonova R.,O`To`raeva,K.Xoliqberdiev.Pedagogika.-T.:”O`qituvchi”, 2002. 8. Mavlonova R., B. Normurodova, N. Rahmonqulova, Tarbiyaviy ishlar metodikasi.-T.:”Tib-kitob”, 2010. Ortiqov N.O., Jorayev A.J. Maktab, oila va jamoatchilik hamkorligi kengashi. T.:Oqituvchi, 19201 9. Ochilov M. Muallim qalb memori T.: Oqituvchi 2001. 10. Ochilov M. O’qituvchi odobi T.: Oqituvchi 1997. 11. Ruvinskiy P.I. Tarbiyaviy ishlar metodikasi.. T. 1991 y. 12. Raximjonov N. Yoshlar iqtisodiy tafakkurini shakllantirishda oilaning roli T., 2005 (B.M.I.) 13. Yoldoshev J.«Zamonaviy ozbek oilalarida osmir bolalar shaxsining shakllanishi nomzodlik dissertatsiyasi, T., 2002 14. Yoldoshev J.G.Oquvchi manaviyatini shakllantirish (qollanma)-T.:-2000. 15. Xojaev N. Tarbiya nazariyasi. Va boshqalar. T.: 2003. 16. Xasanboeva O. Tarbiyaviy ishlar metodikasi.T.:2001. 17. Z. Ibodullayev. Tibbiyot psixologiyasi. Darslik., 3-nashr., T.; 2019., 494b. 18. G‘oziev E. Faoliyat va xulq-atvor motivatsiyasi. Toshkent, Universitet, 2003. – 124 b. 19. G‘oziev E. Oliy maktab psixologiyasi. Toshkent, 2006. – 164 b. 20. G‘oziev E. Psixologiya tarixi sahifalari. Toshkent, “Fan”, 2006. – 74b. 21. G’oziev E. Umumiy psixologiya. Toshkent, 2010. – 544 b 22. G‘oziev E. Psixologiya (Yosh davrlari psixologiyasi). Toshkent, “O‘qituvchi”, 1994. 224 b Internet saytlari 1. http://www.allbest.ru/Read more at: https://minikar.ru/uz/doma-uyutno/metodika-dlya-doshkolnikov-na- myshlenie-gruppirovka-metodiki/ 2. www.wikipedia.org 3. https://uz.mazorhomes.com/8197-.html 4. www.scientificprogress.uz

Psixologiya va falsafada tafakkur muammosi, Tafakkur evolyutsiyasi va tarixiy taraqqiyoti, Turli yosh davrlarida tafakkur jarayonining rivojlanishi , Individ, maktabgacha va kichik maktab yoshida tafakkur jarayoni, O’smirlik, o'spirinlik, yoshlik va yetuklik davri tafakkurining xususiyatlari, Tafakkur rivojlanishining asosiy bosqichlari.

Sotib olish