Tafakkur filogenik taraqqiyoti va bosqichlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	804.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Misha Khan

Ro'yxatga olish sanasi 22 Yanvar 2025

5 Sotish

Tafakkur filogenik taraqqiyoti va bosqichlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETI JIZZAX FILIALI
PSIXOLOGIYA FAKULTETI
“OILA PSIXOLOGIYASI” YO‘NALISHI
II BOSQICH 412-22-GURUH TALABASI
JABBOROVA DILNURANING UMUMIY PSIXOLOGIYA
FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: Tafakkur filogenik taraqqiyoti va bosqichlari
Ilmiy rahbar: Sharafiddinov Abdulla
Bajardi: Jabborova Dilnura
Jizzax-2024-yil
1

MUNDARIJA
Kirish…………………………………………………………………………3
I BOB Tafakkurning ilmiy-nazariy tahlili
1.1 .Tafakkur haqida tushuncha va hissiy bilish……………………………...5
1.2 .Tafakkurning asosiy turlari, jarayonlari va sifatlari…………………..10
1.3 .Tafakkur nazariyalari va ularning ahamiyati………………….…..…..19
II BOB Tafakkurning rivojlanish bosqichlari
2.1 .Tafakkurni eksperimental usullar yordamida o‘rganish………………23
2.2. O‘quvchilar tafakkurini o‘rganish metodlari…………………….…....28
Xulosa…………………………………………………………………….…35
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………36
2

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. Kishining butun hayoti uning oldiga hamisha
jiddiy va kechiktirib bo‘lmaydigan vazifalar va muammolarni qo‘yadi. Bunday
muammolarning, qiyinchiliklarning, tasodiflarning yuzaga kelishi atrofimizdagi
voqelikda hali juda ko‘p no‘malum, tushunib bo‘lmaydigan kutilmagan, yashirin
narsalar borligidan dalolat beradi. Tafakkur shuning uchun ham zarurki, hayot va
faoliyat davomida har bir individ narsalarning qandaydir yangi, ilgari ma’lum
bo‘lmagan xususiyatlariga duch keladi. Tafakkur hamisha hali bilib olinmagan
yangilikning ana shunday cheksiz chuqur jihatlariga qaratilgan bo‘ladi. Har bir
odam tafakkur qilar ekan buning bilan shu paytgacha qandaydir yangilikni,
noma’lum narsani mustaqil ravishda qayd qiladi.
Tafakkur jiddiy ravishda yangilik qidirish va ochishga ijtimoiy jihatdan
bog‘liq, aloqador psixik jarayondir. Tafakkur amaliy faoliyat asosida hissiy
bilimlardan paydo bo‘ladi va hissiy bilim chegarasidan ancha tashqariga chiqib
ketadi. “Tafakkur” so‘zi arabcha “fikr” so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, o‘ylash,
muhokama, mushohada va fikr yuritish ma’nolarini bildiradi. Inson borki u fikr
yuritish qobiliyatiga ega. Bilish faoliyati sezish va idrok qilishdan boshlanadi va
keyin tafakkurga o‘tib ketishi mumkin. Biroq istagan tafakkur hatto eng
rivojlangan tafakkur ham hamisha hissiy bilim bilan, ya’ni sezgi, idrok va
tafovutlar bilan bog‘langan bo‘ladi. Tafakkur faoliyati o‘zining butun
materialining faqat bitta manbadan, ya’ni hissiy bilishdan oladi. Tafakkur sezgilar
va idrok qilish jarayonlari orqali tashqi olam bilan bevosita bog‘lanadi, hamda shu
tariqa olamni aks ettiradi. Bu aks ettirishning to‘g‘riligi amaliy faoliyat orqali
tabiat va jamiyatni o‘zgartirish jarayonida uzluksiz tekshirilib turiladi. Tafakkur
sezgi idrok va tasavvurlarning bilish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlarni davom ettiradi
va rivojlantiradi, hamda ularning chegaralaridan tashqariga chiqib ketadi.
Tafakkurning til bilan uzviy, chambarchas bog‘liqligi inson tafakkurining
ijtimoiy, tarixiy mohiyatini ochiq oydin namoyon qilib beradi. Bilim insoniyat
tarixi davomida egallangan barcha bilimlarning izchilligini zaruriy tarzda taqozo
qiladi. Bilimlarning bu tarixiy vorisligi ularni qayd qilish, mustahkamlash va esda
3

saqlashda bir kishidan boshqasiga, avloddan - avlodga o‘tkazish yo‘li bilan sodir
bo‘lishi mumkin.
Kimning aqliy taraqqiyoti insoniyatining ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti
davomida hosil qilgan bilimlarni o‘zlashtirish jarayonida muqarrar ravishda
amalga oshiriladi. Individning olamni bilish jarayoni ilmiy bilimlarni tarixiy
taraqqiyoti bilan yuzaga kelgan, bevosita ifodalangan, buning natijalarini har bir
individ ta’lim olish davomida o‘zlashtiradi, bu esa kishining insoniyat bilan
munosabatini aynan o‘zidir.
Tafakkur faoliyati insoniyatning tarixiy taraqqiyoti davomida bilimlarni
o‘zlashtirish uchun ham va mutlaqo yangi bilimlarni egallash dastavval olimlar
tomonidan kashf etilishi uchun ham zarur asos bo‘lib qoladi.
Kurs ishining maqsadi. Tafakkur haqida tushuncha va hissiy bilish ,
tafakkurning asosiy turlari, jarayonlari va sifatlari, tafakkur nazariyalari va
ularning ahamiyatini nazariy va tafakkurni eksperimental usullar yordamida
o‘rganish.
Kurs ishining vazifasi. “ Tafakkur filogenik taraqqiyoti va bosqichlari”
mavzusini o‘rganish va yetarlicha ma’lumotlar asosida yoritib berish .
Kurs ishining ob’ekti. 19 - maktab 8 - b sinf o‘quvchilari
Kurs ishining predmeti. Tafakkur bilish jarayonlari
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish qism, 2 bob, 5 paragraf, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar va 36 sahifadan iborat.
4

I BOB. TAFAKKURNING ILMIY-NAZARIY TAHLILI
1.1. Tafakkur haqida tushuncha va hissiy bilish
Tafakkur inson aqliy faoliyatining yuksak shaklidir. Insonda tafakkur
bo‘lganligi va tafakkur bilan chambarchas nutq bo‘lganligi tufayli u hayvonlardan
farq qiladi, shu sababli u ongli mavjudotdir. Inson o‘z atrofidagi olamda bo‘lgan
buyumlar va hodisalarni ongli ravishda idrok qiladi. Ongli ravishda eslab qoladi
hamda esga tushiradi va ongli ravishda harakat qiladi. Tafakkur atrofdagi olamni
bilish qurolidir va inson amaliy faoliyatini vujudga kelishi uchun shartdir. Biron
narsa to‘g‘risida tafakkur qilish jarayonida fikr paydo bo‘ladi, bu fikrlar insonning
ongida hukm va tushunchalar shaklini oladi. Tafakkurning bilish faoliyatidagi roli
avvalo bizning idroklarimiz va fikrlarimizning voqelikka qanchalik muvofiq
bo‘lishini, bo‘lar haqiqat yoki xato, chinmi yoki yolg‘on ekanligini belgilashda o‘z
ifodasini topadi. Bunday tafakkur qilish eng oddiy amaliy voqelikda namoyon
bo‘ladi. Voqelikning sezgilardagi va idrokdagi in’ikosining o‘zi chinakam bilim
bo‘ladi. Masalan: biz quyoshning har kuni sharqdan chiqib , g‘arbga botayotganini
hammamiz ko‘ramiz (idrok qilamiz). Biz yerni qimirlamay turganini, asrlar
davomida qilgan fikriy faoliyati natijasidagina uzoq davom qilgan kuzatishlar
o‘tkazish va matematika yo‘li bilan tadqiqotlar qilish natijasidagina haqiqatda
quyosh yer atrofida aylanmasdan, balki yer o‘z o‘qi atrofi va quyosh atrofida
aylanayotganligini aniqladik. Demak, quyoshning harakati to‘g‘risidagi bizning
bevosita idrokimiz voqelikka to‘g‘ri kelmas ekan. Voqelikni to‘g‘ri aks etishi
tafakkur bilan aniqlanadi. Yuqoriroq bosqichlarda bunday fikrlash tafakkur
jarayonlarida hosil bo‘lgan hukmlar va tushunchalarning chinligini yoki chin
emasligini aniqlashda ifodalanadi 1
.
Tafakkur deb, voqelikdagi narsa va hodisalarni ular o‘rtasidagi
bog‘lanishlarni fikran, umumlashtirib, vositali yo‘l bilan aks ettirishga aytiladi.
Voqelik tafakkurda , idrok va tasavvurgina nisbatan chuqurroq va to‘laroq
aks etadi. Biz sezgi, idrok vositasi bilan bilib olishimiz mumkin bo‘lmagan narsa
yoki hodisalarni, narsa yoki hodisalarning xususiyatlarini, ularning bog‘lanish va
1
https://muhaz.org/1-tafakkur-haqida-umumiy-tushuncha-tafakkur-jarayonlari.html
5

munosabatlarini tafakkur vositasi bilan bilib olamiz. Masalan: bizga ma’lumki,
agar yorug‘lik nuri shisha prizma orqali o‘tkazilsa bu nur spektorni yetti rangiga
ajralib ketadi. Bu ranglarni biz idrok qilamiz (ko‘zimiz bilan ko‘ramiz). Lekin
fizikadan bizga shu narsa aniqki , bu nurlardan bo‘lak yana boshqa nurlar ham bor.
Bu nurlar infraqizil, ultrabinafsha nurlar deb ataladi. Bu nurlarni biz ko‘rmaymiz.
Bunday nurlarni borligi tafakkur yordami bilan kashf qilingan. Biz tasavvur
qilishimiz mumkin bo‘lgan ko‘pgina hodisalar bor. Biz bu hodisalar to‘g‘risida
faqat fikr yurita olamiz. Tafakkur voqelikni umumlashtirib aks ettirishdir. Biz
ayrim narsalarni va hodisalarni, masalan, alohida stolni yoki stulni idrok
qilamiz, tasavvur qilamiz , ammo umuman stol va stul to‘g‘risida fikrlashimiz
mumkin. Umumlashtirish natijasida bir hukmning o‘zida ayni vaqtda yakka bir
narsa to‘g‘risidagina fikr qilib qolmasdan, balki shu narsa bilan birga narsalarning
butun bir turkumi to‘g‘risida ham fikr qilish mumkin. Masalan, “O‘zbekistonning
hamma fuqarolari qonun oldida tengdirlar.” Bu hukmda ayrim bir kishi to‘g‘risida
hukm qilmasdan, balki O‘zbekistonning hamma fuqarolari to‘g‘risida fikr
yuritamiz. Narsa yoki hodisalar to‘g‘risidagi eng muhim bog‘lanishlar va
munosabatlar tafakkur yordami bilan ochiladi. Siz qalamni barmoqlaringiz bilan 20
sm balandda ushlab turibsiz. Barmoqlaringizni ochib yuborsangiz qalam stol ustiga
to‘shadi, uning taqillagani eshitiladi. Biz bu hodisalarni birin-ketin idrok qilamiz
va ularni xuddi shu tartibda tasavvur qilishimiz mumkin. Lekin biz bunda
hodisalarni ma’lum vaqt ichida birin - ketin sodir bo‘lishini idrok qilamiz, holos.
Ammo ayni vaqtda tafakkur yordami bilan bu hodisalarning bir - biriga qonuniy
bog‘lanishdagi chuqurroq sabablar va bundan kelib chiqadigan natijalar ochiladi.
Biz hodisalarning birin - ketin o‘tayotganligini qayd qilib qolavermaymiz ,
balki birinchi hodisa bo‘lgani uchun ikkinchi hodisa ro‘y berdi, undan keyingina
hodisalarning har qaysisi (masalan, tovush) oldindan hodisa ro‘y berganligi uchun
(qalam stolga urilgani uchun) sodir bo‘ladi, deb aniq qilib aytamiz va oldingi
hodisaning ro‘y berganligi keyingi hodisaning muqarrar keltirib chiqarganligini
anglaymiz. Bu hodisalar ularning ma’lum bir vaqt ichida birin - ketin sodir
bo‘lganligini idrok qilganimizdan tashqari ular o‘rtasida sabab - natija tariqasida
6

bog‘lanishi, ya’ni qonuniy bog‘lanish bor, deb aniq qilib aytamiz. Biz shu sabab -
natija tariqasidagi bog‘lanishning o‘zini bevosita idrok qila olmaymiz. Uni sezgi
organlarimiz vositasi bilan his qilolmaymiz, (ko‘rmaymiz, ushlab ko‘rmaymiz,
eshita olmaymiz) balki shu bog‘lanish borligini idrokimizga asoslanib turib fikr
qilish yo‘li bilan topamiz. So‘ngra ayrim hodisalardagi sabab-natija bog‘lanishlari
ochilganligiga asoslanib, umumiylashtirish yo‘li bilan voqelikning umumiy
qonuniyatlarini topib olamiz. Masalan, bir holda suvning yaxlab qolganligi
haroratning pasayganligi (0 dan pastda tushib ketganligi) sabab bo‘lgani
aniqlangan bo‘lsa va bu hodisa boshqa bir qancha hollarni ham aniqlagan bo‘lsa,
yana shu hollarni umumiylashtirish natijasida “harorat 0 dan past bo‘lgani suv
hamisha muzlaydi”, degan hukmda ifodalangan qonun topilgan. Hodisalar
o‘rtasidagi mavjud sabab - natija bog‘lanishlarini belgilaganimiz uchun biz hozirgi
paytda bizning oldimizda ro‘y bermagan hodisalarning yuz berishini oldindan
aytib berishimiz mumkin. Masalan: termometrda haroratning 0 dan past
tushganligini ko‘rishimiz bilan endi suv muzlaydi, deb oldindan ayta olamiz.
Astronomlar osmondagi jismlarning harakat qonunlarini bilganliklari uchun
quyosh yoki oy qachon tutilishini rosa aniq qilib oldindan aytib beradilar. SHarq
mutafakkirlari jamiyat taraqqiyoti qonunlarini ochib berganlar. Bu qonunlarni
bilish ijtimoiy - siyosiy voqealarning qay tarzda borishini (bilish tufayli mumkin
bo‘lmoqda) oldindan bilib turish imkoniyatlarini beradi.
Oldindan bilish muayyan maqsadni qo‘yishga va ana shu maqsadga muvofiq
harakat qilishga imkon beradi. Odamlarning hozirgi amaliyoti bizning xilma - xil
mehnatimiz natijasini oldindan bilish tufayli mumkin bo‘lmoqda. Mehnat faoliyati
ayni vaqtda fikrlash faoliyati hamdir. Tafakkur yo‘li bilan aniqlangan abstrakt -
nazariy qoidalar inson amaliyotida sinovdan o‘tkaziladi, (tasdiqlanadi yoki rad
qilinadi), voqelikni xuddi shu yo‘l bilan eng to‘g‘ri va aniq bilib olinadi.
Tafakkur ongning voqelikni eng aniq , chuqur, to‘liq, umumiylashtirib va bevosita
aks ettirishga (bilishga) qaratilgan faoliyatdir, asosan narsalarni bevosita
sezishimiz va idrok qilishimiz mumkin bo‘lmagan bog‘lanishlar va
munosabatlarning aks etishidir. Fikrlar, hukmlar va tushunchalar dastlab idrok va
7

tasavvur asosida vujudga keladi. Bu fikrlar xotirada mustahkamlanadi va so‘ngra
tafakkurning yuksakroq va murakkabroq jarayonlari uchun material (asos) bo‘lib
qoladi. Har bir kishi tevarak - atrofdagi olamni bevosita bilish bilan mashg‘ul
bo‘lganida fikr yuritmay, balki shu bilan birga u harakat qilayotganida ham boshqa
kishilar nutq orqali aloqa qilayotganida, o‘z fikrini boshqa kishilarga
bildirayotganida hamda boshqa kishilardan tayyor fikr va bilimlarni olayotganida
ham fikr qiladi. Odamning tafakkuri til bilan bevosita bog‘langandir. Fikr va
muhokamalar , bilish va tajriba til yordami bilan shakllanadi. Insoniyat jamiyatida
odamlar bir - birlari bilan til vositasi orqali fikr almashadilar.
Inson atrof-olam (narsa, hodisalar, insonlarni) va o‘zini turli xil faoliyatlarni
bajarish va bu ob’ektlarga ta’sir ko‘rsatgan holda ma’lum bir ijtimoiy va shaxsiy
ahamiyatga molik maqsadlarga erishish uchun o‘rganadi. Sezgi, idrok va
tasavvurlar ixtiyorsiz diqqat va ko‘rgazma-obrazli xotira bilan hamkorlikda
insonga aniq bir ob’ektlar va ularning bevosita o‘rganiladigan xossalari haqida
ma’lumot beradilar. Psixik aks ettirishning bu shakllari inson tomonidan ob’ektiv
reallikni bilishning hissiyotli asoslaridir . Lekin alohida jismlar va real olam
hodisalarini bilish istalgan amaliy vazifani hal etishda yuzaga keladigan uch
ahamiyatga ega bo‘lgan savolga javob topish uchun etarli emas. Bu savollar:
«yuzaga kelgan vaziyatda nimani, qay tarzda bajarish mumkin, va bu harakat
natijasida nima hosil bo‘ladi?»dan iborat.
Bu savollarga javob izlashda bizlarga tafakkur yordam beradi . Avvalambor,
tafakkur yuksak darajadagi bilish psixik jarayoni hisoblanadi . Ushbu jarayonning
mohiyati inson tomonidan voqelikning faol ijodiy aks ettirish va o‘zgartirishdan
iborat . T afakkur bevosita idrokda anglaymaydiganlarni ochib beradi ; u olamni
ahamiyatli aloqalar va munosabatlarda, uning turli xildagi vositalarida aks
ettiradi . Tafakkurning asosiy vazifasi real bog‘liqliklarga asoslangan zarur
aloqalarni vaqt va fazodagi tasodifiy mos kelishlardan ajratgan holda aniqlashdan
iborat . Tafakkur jarayonida tasodifiydan zaruratga, ayrimlikdan umumiylikka
o‘tish sodir bo‘ladi .
8

S h unday qilib , tafakkurni voqelikni umumlashtirilgan va vositalangan aks
ettirish sifatida ta’riflash mumkin . Bundan tafakkurning muhim belgilaridan
biri umumlashtirishdan iboratligi kelib chiqadi . Voqelikni umumlashtirgan holda
aks ettirish birgina odam va zamondoshlarining emas, balki, o‘tmish avlodlarining
ham tajribasini qayta ishlab chiqish natijasidir . Bu tajriba til yordamida og‘zaki va
yozma nutqda (o‘qituvchilar ma’ruzalarida, kitob, darsliklarda va h.k.)
Ifodalangan. Shuning uchun tafakkur ko‘plab odamlar bilimlarini umumlashtiradi.
Tafakkur jarayonida inson amaliy faoliyat, obrazlar va tasavvurlar, modellar,
chizmalar, belgilar, til kabi jismli va ijtimoiy olamning ahamiyatli aloqa va
munosabatlariga kirib borish maqsadida, insoniyat tomonidan ishlab chiqilgan turli
xildagi vositalardan foydalanadi .
Tafakkurning ikkinchi muhim belgisi voqelikni analizatorga bevosita ta’sir
ko‘rsatmay, ko‘pchilik hollarda asboblar ko‘magida olingan qo‘shimcha belgilar
yordamida anglanadiganlarni tushunish va namoyon qilish imkonini
yaratuvchi vositali tarzda aks ettirishdir. Hodisalarning qonuniyatlari, ichki
aloqalari bizning ongimizda hodisalarning tashqi belgilarida vositali tarzda
namoyon bo‘lishi bilan inson ichki, barqaror o‘zaro aloqalarning belgilarini
aniqlab oladi.
Tafakkurning o‘ziga xos xususiyati bilish yoki amaliy faoliyat jarayonida
yuzaga keladigan u yoki bu vazifani bajarish bilan bog‘liqligidan iborat. Tafakkur
muammoli vaziyatdan, tafakkurning maqsadi bo‘lgan savolga javobdan
boshlanadi.
Tafakkur muammosini ko‘rib chiqqan A.A.S mirnov tafakkur va aqliy
jarayonlarning assotsiativ tarzda k echishini tafovutlash zaruriyati haqida
ogohlantirgan edi. Gap shundaki, aqliy faoliyatda biz assotsiatsiyalardan keng
foydalanamiz, chunki ular tafakkur masalalarini yechishda ahamiyatli yordam
ko‘rsatadi. Aqliy jarayonlarning assotsiativ kechishida holat o‘zgacha bo‘ladi.
Muhim tafovut shundan iboratki, bu vaziyatda o‘z oldimizga hech qanday maqsad
qo‘ymaymiz, chunki hech qanday vazifani bajarmaymiz. Bunda bir jarayon
ikkinchisi bilan almashadi, chunki ular bir-biri bilan assotsiativ tarzda bog‘langan
9

bo‘ladi. Tafakkur jarayonlarining assotsiativ tarzda kyechishi ko‘p hollarda inson
toliqqan bo‘lib, hordiq olishni xohlayotganida kuzatiladi. Uyquga ketishdan oldin
xayolingizdan ketma-ket turli xildagi o‘ylar o‘tishini kuzatgansiz. Mana shu o‘ylar
ma’lum assotsiatsiyalarga kiradi.
Tafakkurning alohida muhim o‘ziga xos xususiyati – bu uning nutq bilan
uzluksiz aloqasi. Tafakkur va nutqning bunday aloqasi, avvalambor, fikrlarning,
hatto, nutq tovush shakliga ega bo‘lmagan holat, masalan, kar-soqov odamlarda
ham nutq shakliga mujassamlashtirilishida o‘z ifodasini topadi. Biz doimo so‘zlar
orqali fikr yuritamiz.
Qisqartirilganlik, muxtasarlik, ixchamlilik xususiyatiga ega bo‘lgan yashirin,
tovushsiz, ichki nutq insonning tafakkur mexanizmi bo‘lib hisoblanadi.
Nutq tafakkur qurolidir. Ma’lum fikr so‘zlar bilan ifoda etilganida tafakkur
jarayoni amalga oshiriladi. Fikrni so‘z bilan ifoda etish – ifodalash motivi (nutqiy
maqsad), ichki nutq, fikrni tashqi tomondan nutqiy ifodalash kabi bosqichlaridan
iborat bo‘lgan murakkab jarayon.
T afakkur – bu narsalar mohiyatini ochib beruvchi g‘oyalar harakati. Uning
natijasi obraz emas, balki ma’lum bir fikrdir . Tafakkur – bu kiritilgan yo‘nalishli-
tadqiqiy, qayta o‘zgarishli va bilish xususiyatiga ega bo‘lgan harakatlar va
muolajalar tizimini taxminlovchi alohida turga ega bo‘lgan nazariy va amaliy
faoliyat .
Tafakkur moddiy olam qonuniyatlari, tabiat va ijtimoiy-tarixiy hayotdagi
sababiy-oqibat aloqalari, insonlar psixikasi qonuniyatlarini tushunish imkonini
beradi . Aqliy faoliyat natijalarini qo‘llash sohasi bo‘lgan amaliyot tafakkur
faoliyatining manbai bo‘lib xizmat qiladi .
Tafakkur psixik faoliyat sifatida miyaning vazifasi hisoblanadi . Oddiy psixik
jarayonlar, masalan, sezgilar uchun asos vazifasini o‘taydigan yuqoriroq
darajadagi miya jarayonlari tafakkurning fiziologik asosini tashkil etadi . Lekin
hozirda tafakkur jarayonini ta’minlovchi barcha fiziologik tuzilmalarning o‘zaro
ta’sir etish tartibi va ahamiyati haqida aniq fikr mavjud emas. Tafakkur faoliyatida
miya peshona qismlari alohida ahamiyatga ega ekanligi shubhasizdir . Bundan
10

tashqari , bosh miya po‘stlog‘ining tafakkurni gnostik ( bilish ) vazifasi bilan
ta’minlovchi doirasi, shuningdek, tafakkur jarayonini ta’minlovchi miya nutq
markazlari ham katta ahamiyatga ega .
1.2. Tafakkurning asosiy turlari, jarayonlari va sifatlari
Tafakkurning ikki darajasi mavjud : fahm-farosat – abstraksiyalardan
foydalanish o‘zgarmas chizmalar, namunalar chegarasida sodir bo‘ladigan oddiy
tafakkur , sog‘lom fikr , tafakkurning boshlang‘ich darajasi, uning mantiqiy
mazmunini emas, balki, ibora va dalillar tuzilishini o‘rganadi, bu aniq, izchilliklik
bilan mulohaza yuritish, fikrlarni to‘g‘ri tuzish, dalillarni qat’iy tizimlashtirish,
tasniflash layoqati ; aql (dialektik tafakkur ) – abstraksiyalarni ijodiy qo‘llash va
ular tabiatini ongli tadqiq etish xususiyatiga ega bo‘lgan nazariy bilishning oliy
darajasi, aql yordamida inson narsalar mohiyati, ularning qonunlari va qarama-
qarshiliklarini anglab etadi .
Tafakkurning psixik faoliyat sifatidagi umumiy xususiyatlarni chizma
shaklida keltirish mumkin (10.1 rasm ).
1. 1 rasm. Tafakkurning psixik jarayon sifatidagi umumiy xususiyatlari .

11

Tafakkur – bu o‘z tuzilishi va turlariga ega bo‘lgan o‘ziga xos faoliyat.
Tafakkurning turlarga bo‘linishi shakli, xususiyati, ochib berilganlik, yangililik va
voqelikka moslik darajasiga ko‘ra amalga oshiriladi (10.2 rasm).
1.2 rasm . Tafakkur turlari .

Tafakkur, odatda, nazariy va amaliy tafakkurlarga bo‘linadi . Nazariy
tafakkurda tushunchali va obrazli tafakkur, amaliy tafakkurda esa ko‘rgazmali-
obrazli va ko‘rgazmali-harakatli tafakkur ajratiladi .
Tushunchali
tafakkur – bu ma’lum tushunchalar qo‘llaniladigan
tafakkur . U yoki bu aqliy masalalarni yechishda boshqa odamlar tomonidan
aniqlangan va tushunchalar, mulohazalar, xulosalar shaklida ifodalangan tayyor
bilimlardan foydalanamiz .
Obraz li
tafakkur – bu obrazlar yordamida mulohaza yuritish jarayonining
bir turi . Ular xotiradan olinadi yoki tasavvurda hosil qilinadi . Ko‘pincha
tafakkurning bu turi badiiy ijodkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi odamlarda
ustun bo‘ladi .
12

Tushunchali tafakkur voqelikni aniq va umumlashtirgan holda aks ettiradi,
lekin bunday aks ettirish mavhumdir. O‘z navbatida, obrazli tafakkur atrofimizdagi
olamni aniq va sub’ektiv aks ettirish imkonini beradi . Shunday qilib , tushunchali
va obrazli tafakkurlar bir-birini to‘ldiradi .
Ko‘rgazmali -obraz li tafakkur obrazlarni qo‘llash bilan bog‘liq . Bu
tafakkur odam biror masalani yechishda turli obrazlarni, hodisalar va jismlar
haqidagi tasavvurlarni tahlil qilishida, qiyoslashtirishida, umumlashtirishida
namoyon bo‘ladi .
Ko‘rgazmali - harakatli tafakkur – mohiyati real jismlar bilan amalga
oshiriladigan amaliy o‘zgartiruvchi faoliyatdan iborat bo‘lgan tafakkurning alohida
turi. Tafakkurning bu turi biror-bir moddiy mahsulot ishlab chiqarish maqsadidagi
mehnat bilan mashg‘ul bo‘lgan odamlarda kengroq ifodalanadi.
Yana til vositalari asosida vazifa bajaruvchi so‘z-mantiqiy tafakkur mavjud
bo‘lib, u tafakkur tarixiy rivojlanishining so‘nggi bosqichidir. Unga tushunchalar
va mantiqiy hosilalarni qo‘llash xosdir.
Amaliy tafakkur tajriba, amaliy harakatlar asosida amalga oshiriladi va aniq
vazifalarni bajarishga qaratilgan, nazariy – tajriba bilan ish ko‘rmasdan
tushunchalardan foydalanadi. Diskursiv tafakkur – kengaytirilgan tafakkur, ichki
sezgi kyechishining tezligi, aniq ifodalangan bosqichlarning mavjud emasligi, oz
darajada anglanganligi bilan xaraterlanadi. Reproduktiv, ishlab chiqaruvchi
tafakkur – bu namuna bo‘yicha tafakkur, ijodkorlik esa – yangi kashfiyotlar,
yangi natijalarga olib boruvchi tafakkur. Realistik tafakkur voqelikni to‘g‘ri aks
ettiradi, odam o‘z hulq-atvorini anglaydi, autistik tafakkur esa, asosan, ob’ektga
emas, affektga mos bo‘lganlarni ifodalaydi, ehtiyojni qondirishga, kelib chiqqan
hissiy zo‘riqishni kamaytirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi.
Tafakkurning aqliy jarayonning natijasi hisoblangan uch xil shakli:
tushuncha, mulohaza va xulosa farq qilinadi 2
.
Tushuncha – bu jism va hodisalarning umumiy, ahamiyatga ega bo‘lgan va
farqlanuvchi belgilarini aks ettiruvchi tafakkur shakli. Tushunchalar asosida
2
https://reja.tdpu.uz/shaxsiyreja/content/120/html/102991/10.mavzu.Tafakkur.htm
13

hodisalar va jismlar haqidagi mavjud bilimlarimiz yotadi.
U aniq va mavhum bo‘lishi mumkin. Jismning barcha belgilaridan aynan ushbu
jism yoki o‘xshash jismlar guruhini xarakterlab beruvchi ma’lum belgilar
yig‘indisi ajratilgan bo‘lsa, u holda aniq bir tushuncha haqida gap ketadi. Bunday
tushunchalarga shahar, g‘oya, jamiyat va boshqalar kiradi. Agar jismdagi biror-bir
alohida belgi ajratilib, va bu belgi o‘rganish predmeti bo‘lib xizmat qilsa, alohida
jism sifatida o‘rganilsa, mavhum tushuncha hosil bo‘ladi. Bunday tushunchalarga
fidokorlik, tenglik, vijdoniylik va boshqalar kiradi.
Tushunchalar ayrim va umumiy bo‘lishi mumkin. Ayrim belgilar deb,
jismning qaysi sinfga tegishliligidan qat’iy nazar, yagona jismga taalluqli bo‘lgan
tushunchaga aytiladi. Ayrim tushunchalarga moskva, toshkent, baykal ko‘li va
boshqalar kiradi. Umumiy tushuncha deb, bir jismga emas, balki, jismlar sinfiga,
bu sinfdagilarning istalgan jismiga tegishli bo‘lgan tushunchaga aytiladi. Masalan,
samolyot, davlat, korxona, institut va h.k.
Tushunchalarning tasavvurdan farq qiluvchi o‘ziga xos xususiyatlariga,
tasavvurlarning doimiy obrazga ega ekanligi, tushuncha esa – bu so‘zda o‘z
ifodasini topgan fikr ekanligidan iboratligi kiradi; tasavvur ahamiyatli va
ahamiyatga ega bo‘lmagan belgilarni o‘z ichiga oladi, tushunchalarda esa faqatgina
ahamiyatli belgilar saqlanib qoladi. Tushuncha tasavvurdan ko‘ra ko‘proq
umumlashtirilgan aks ettirish hisoblanadi.
Hukm – jismlar va hodisalar o‘rtasidagi aloqani aks ettiruvchi tafakkur
shakli; biror narsani tasdiqlash yoki inkor etish. Tasdiqlovchi hukmga misol
sifatida: «psixika miyaning vazifasi», «barcha metallar elektr tokini o‘tkazadi»,
inkor etishga – «suvda hech qanday yog‘ erimaydi» kabi hukmlarni keltirish
mumkin.
Biz tasdiqlayotgan yoki inkor etayotgan hukmning ma’lum sinfning
jislaridan birortasi, ba’zilari yoki har qaysi jismga taalluqli bo‘lishiga bog‘liq
ravishda hukmlar ayrim, xususiy yoki umumiy bo‘lishi mumkin. Ayrim hukm: «bu
odam hech qachon aldov yo‘liga kirmaydi». Xususiy hukm: «ba’zi metallar suvdan
14

og‘irroq». Umumiy hukm: «suyuqlikdagi har bir jismga u siqib chiqargan
suyuqlikka teng bo‘lgan bosim ta’sir ko‘rsatadi».
Hukmlarning ob’ektiv voqelikni aks ettirishiga ko‘ra ular chin va soxta
bo‘lishi mumkin. C hin hukm jismlar va ularning xossalari o‘rtasidagi voqelikda
mavjud bo‘lgan aloqalarni ifodalaydi. «massa – inertlik o‘lchovi» chin
hukmdir. Xato hukm ob’ektiv hodisalar o‘rtasidagi voqelikda mavjud bo‘lmagan
aloqani ifodalaydi, masalan: «barcha odamlar uchun o‘lim muqarrar emas».
Bir yoki bir necha hukmlardan yangi hukm yuzaga keladigan tafakkur
shakli xulosa deb ataladi. Boshqa hukmlar keltirib chiqariladigan boshlang‘ich
hukmlar xulosa dalillari deb ataladi. Masalan, barcha slanetslarning yonuvchanligi
ma’lum, va ushbu modda slanets bo‘lsa, u holda «ushbu moddaning
yonuvchanligi» haqida xulosa yasash mumkin.
Xulosa chiqarishning sodda va tipik shakli sillogizm hisoblanadi. Masalan :
« barcha metall ar – elektr o‘tkazuvchi . Qalay – metall bo‘lgani uchun , qalay –
elektr tokini o‘tkazadi ».
Inson asosan xulosalarning ikki turi – induksiya va deduksiyadan
foydalanadi . Induksiya – bu xususiy xulosalardan umumiy xulosalarni keltirib
chiqarish, ayrim dalillar va hodisalarni o‘rganish asosida umumiy qoidalar va
qonunlar o‘rnatish usuli .
Tafakkur faoliyati muayyan maqsadga qaratilgan alohida ong jarayoni
tariqasida sodir bo‘ladi. Bosh miyaning biror uchastkasidagi faoliyat emas, balki
butun bosh miya po‘stining faoliyati mana shu jarayonning nerv - fiziologik
asosidir. Tafakkur faoliyati uchun avvalo analizatorning miyadagi uchlari o‘rtasida
vujudga keladigan murakkab bog‘lanishlar muhim ahamiyatga egadir.
Analizatorning bosh miya po‘stidagi uchastkalari bir - biridan keskin ajralgan
holda emas, balki bir - biriga tutashib, bir - biri bilan chambarchas bog‘lanib
ketganligi sababli mazkur bog‘lanishlarning vujudga kelishi osonlashadi. Ikkinchi
signal tizimida muvaqqat bog‘lanishlar vujudga kelishi, yuqorida aytib
o‘tilganidek, tafakkurning maxsus nerv -fiziologik mexanizmlaridir. Bunda
15

ikkinchi signal tizimining bog‘lanishlari birinchi signal tizimidagi bog‘lanishlarga
tayanadi.
I.P.Pavlov ikkinchi signal tizimining ishi hamisha birinchi signal tizimi bilan
o‘zaro o‘tkazish jarayonida hozir bo‘ladi, deb ta’kidlagan. Ikkinchi signal tizimi
asosida, birinchi signal bilan o‘zaro ta’sir qilish jarayonida “dastlab umuminsoniy
empirizm”ni va nihoyat odamning o‘z tevaragida olamni va uning o‘zini bilish
uchun oliy qurol bo‘lgan fanni yaratuvchi maxsus insoniy, oliy tafakkur voqe
bo‘ladi. Tafakkurning muayyan bir narsaga qaratilishi uchun nerv - fiziologik asos
bo‘lgan orientirovka refleksi tafakkur jarayonlarida katta rol’ o‘ynaydi. Tafakkur
jarayoni insonning bilishga bo‘lgan ehtiyojlari , tevarak -atrofdagi olam va turmush
to‘g‘risidagi o‘z bilimlarini kengaytirishga va chuqurlashtirishga intilish sababli
vujudga keladi. Fikr qiluvchi kishining tafakkur ob`ektini anglashi (bilish) tafakkur
jarayonining xarakterli xususiyatidir. Odam o‘zi idrok qilayotgan, tasavvur
qilayotgan narsalar to‘g‘risida fikr qiladi. SHuning uchun tushunchalar,
narsalarning butun bir sinfi (turkumi) to‘g‘risida fikr qiladi. Odam o‘z tafakkuri
to‘g‘risida va boshqa psixik jarayonlar to‘g‘risida, shuningdek o‘ziga xilma xil
ob`ektiv xususiyatlari to‘g‘risida fikr qiladi, ya’ni bo‘lar tafakkur ob`ekti bo‘ladi.
Bir narsaga tayanmagan quruqdan - quruq tafakkur bo‘lishi mumkin emas.
Taqqoslash, tahlil va sintez, abstraktsiya va umumlashtirish, tasniflash va tizimga
solish aqliy operatsiyalarning asosiy turlaridir. Bizda yangi hukmlar ana shu
operatsiyalar jarayonida hosil bo‘ladi, real olamdagi narsalar va hodisalar
to‘g‘risidagi tushunchalar vujudga keladi.
Taqqoslash . Taqqoslash shunday bir aqliy operatsiyadirki, bu operatsiya
ayrim narsalar o‘rtasidagi o‘xshashlikni yoki tafovutni, tenglikni yoki tengsizlikni,
bir xil yoki qarama - qarshilik borligini aniqlashda ifodalanadi. Narsalarning
o‘xshashligi yoki tafovuti dastlab bevosita sezgilarda va idroklarda aks etadi.
Taqqoslash fikr qilish jarayoni idrok qilinayotgan narsalarning o‘xshashligi yoki
tafovutni aniqlash lozim bo‘lganda, yoxud sezgilarda va idrokda bevosita aks
etmagan o‘xshashlik va tafovutni topish lozim bo‘lgan hollarda hosil bo‘ladi.
Amaliy taqqoslash bir narsani ikkinchi bir narsaga solishtirib ko‘rilayotganda,
16

masalan: bir qalamni ikkinchi bir qalamga, o‘lchov chizig‘ini taxtaga va shu
kabilarga solishtirib ko‘rilayotganda sodir bo‘ladi. Taqqoslash tasavvur
qilinayotgan yoki o‘ylanilgan narsalarni bir -biriga fikran solishtirib ko‘rish yo‘li
bilan amalga oshiriladi. Psixologiyani o‘rganayotgan vaqtimizda biz hamisha
ayrim psixik hodisalarni bir - biri bilan taqqoslaymiz va ulardagi o‘xshashlikni,
tafovutni topamiz. Ayrim kishilarni bir -biriga taqqoslab, ularning qobiliyatida,
xarakterida, qarashlarida tafovut yoki o‘xshashlik topamiz.
Sintez va tahlil . Analiz (tahlil) narsa - buyumlarni, hodisalarni, jarayonni
tarkibiy belgilari, elementlariga, qismlariga bo‘lish demakdir. Tahlil jarayonida
butunning uning qismlariga, uning elementlariga bo‘lgan munosabati aniqlanadi.
Tahlil ob`ektlari amalda ajratib bo‘lmaydigan elementlarga yoki belgilarga
bo‘lishda ifodalanishi mumkin. Bu fikriy tahlil, ya’ni fikrda qilinadigan tahlildir.
Psixologiyani o‘rganayotganimizda har bir psixik hodisani bir-biri bilan
taqqoslabgina qolmasdan, balki shu bilan birga tahlil ham qilamiz. O‘qish
mashg‘uloti vaqtida tafakkurning tahlil qilish faoliyati katta o‘rin
tutadi. Chunonchi , savod o‘rgatish, nutqni tahlil qilishdan: gapni so‘zlarga,
so‘zlarni bo‘g‘inlarga, bo‘g‘inlarni tovushlarga ajratishdan boshlanadi. Matematik
masalani yechish tahlil qilishdan, dastlab bir qancha ma’lum sonlarni, so‘ngra esa
noma’lum sonlarni topishdan boshlanadi.
Sintez tahlilning aksi yoki teskarisi bo‘lgan tafakkur jarayonidir. Bu jarayon
ob`ektning ayrim elementlarini, qismlarini, belgilarini bir butun qilib qo‘shishdan
iboratdir. Sintez jarayonida murakkab bir butun narsa yoki hodisa tarkibiga kirgan
elementlar yoki qismlar tariqasida olingan buyum va hodisalarning shu murakkab
bir butun narsa yoki hodisaga bo‘lgan munosabati aniqlanadi. Sintez
elementlarning, narsa va hodisalarning qismlarini bir butun qilib qo‘yishdan
iboratdir, tahlil amaliy bo‘lgani singari sintez ham amaliy bo‘lishi mumkin. Tahlil
singari sintez ham o‘qish jarayonida katta o‘rin tutadi. Masalan: o‘qishga o‘rgatish
vaqtida tovushlar va harflardan bo‘g‘inlar, bo‘g‘inlardan so‘zlar, so‘zlardan gaplar
tuziladi. Mana shuning o‘zi sintezdir.
17

Abstraktsiyalash, umumlashtirish va konkretlashtirish. Abstraktsiya
shunday bir fikrlash jarayonidirki , bunday tafakkurda aks etilayotgan bir yoki bir
necha ob`ektlarning biror belgisi (xususiyati, harakati, holati, munosabati) shu
ob`ekt yoki ob`ektdan fikran ajratib olinadi. Bu jarayonda ob`ektdan ajratilgan bir
belgining o‘zi tafakkurning mustaqil ob`ekti bo‘lib qoladi. Abstraktsiya, odatda
tahlil jarayonida yoki tahlil natijasida sodir bo‘ladi. Masalan: sinfdagi doskani
qoraligi to‘g‘risidagi, so‘ngra umuman qoralik to‘g‘risida fikr qilish mumkin. Biz
odamlar, samolyotlar, suv, ot va hokazolarni ko‘z oldimizdagi harakatini ko‘zatib
turib, ularning bitta umumiy belgisini, harakatini fikran ajratib olishimiz va
umuman harakat to‘g‘risida fikr qilishimiz mumkin. Chunonchi abstraktsiyalash
yo‘li bilan bizda uzunlik, kenglik, miqdor, tenglik, son, qiymat va boshqa shu
kabilar to‘g‘risida abstrakt tushuncha hosil bo‘ladi.
Umumlashtirish tafakkurda aks etgan bir turkum narsalarning o‘xshash
muhim belgilarining shu narsalar to‘g‘risidagi bitta tushuncha qilib fikrda
birlashtirish demakdir. Masalan: olmalar, noklarda, o‘riklarda, apelsinlarda va
boshqa shu kabilarda bo‘lgan o‘xshash belgilar bitta tushunchada birlashadi. Biz
buni meva degan so‘z bilan ifodalaymiz. Daraxtlar, o‘tlar, gullar va boshqa shu
kabilar o‘simlik degan tushunchada umumlashtiriladi.
Konkretlashtirish birinchidan, umumiy abstrakt belgining yakka ob`ektga
tadbiq etish mansub qilinadi, ifodalanadi. Masalan: biz “oq” deganimizda ko‘z
oldimizga kor, qog‘oz, paxta va shu kabilar kelishi mumkin. Ikkinchidan,
konkretlashtirish umumiy va yakka belgilari kamroq bo‘lgan umumiylikni
ochishda ifodalanadi. Masalan, biz olma , olxo‘ri, o‘zumni mevalar qatoriga, stol,
stul, divan va shu kabilarni mebel qatoriga qo‘shamiz. Umumiy fikrlarni bayon
qilish va izohlash chog‘ida biz, odatda keltiriladigan misollarning hammasi
konkretlashtirishning o‘zidir.
Klassifikatsiya (turkumlarga bo‘lish), sistemaga solish atrofdagi olamni bilish
uchun bitta narsani emas, balki ko‘pchilik va xilma - xil narsalarni o‘rganishdir.
SHu sababli o‘rganish uchun qulaylik tug‘dirish maqsadida, shuningdek amaliy
maqsadlarida mana shu ko‘pchilik narsalarni guruhlarga, turkumlarga bo‘lishga
18

to‘g‘ri keladi. Ko‘pchilik narsalarni (hodisalarni) guruhlarga bo‘lish klassifikatsiya
yoki turkumlarga bo‘lish deb ataladi. Masalan: kutubxonada kitoblar muqovasiga,
shakliga, mazmuniga va shu kabi belgilariga qarab turkumlarga bo‘lish mumkin.
O‘quvchilarning odatda yoshi yoki jinsiy belgilari bo‘yicha, ulgurishlariga
kabilarga qarab turkumlarga bo‘ladilar. Tizimga solish shundan iboratki , bunda
ayrim narsalar, faktlar, hodisa va fikrlar muayyan tartibda makondagi, vaqtdagi
tutgan o‘rniga yoki mantiqiy tartibda joylashtiriladi. Shu sababli makon,
xronologiya va mantiqiy belgilar asosida tizimga solish turlari ajratiladi.
Mebelning xonadagi joylashtirilishi, daraxtning boqqa o‘tqazilishi makoniy
tizimga na’muna bo‘la oladi.
O‘tmishda bo‘lib o‘tgan voqealarning xronologik tartibda joylashtirilishi shu
voqealarning vaqtiga qarab tizimga solishning namunasi bo‘la oladi.
Matematikaga, falsafaga, mantiqqa doir darsliklarda ilmiy materiallarning
joylashtirilishi mantiqiy tizimga solishning namunasidir.
1.3. Tafakkur nazariyalari va ularning ahamiyati
Tafakkur muammosi xorij psixologiyasida keng doirada tadqiq qilinib,
atroflicha bilimlar va ma’lumotlar zahirasi to‘plangan. Aynan keltirilgan
ma’lumotlarda tafakkur tushunchasi turli nuqtai nazarlardan tahlil qilinadi.
Nemis faylasufi Martin Xaydeger (1889-1978) tushunish uchun o‘z
diqqatimizni qarata olsakkina blz fikrlashga o‘rganamiz - deb yozadi.
Uning fikricha, narsa va voqealarning mohiyatini tushunish, anglab yetish,
inson fikrlash jarayonida muhim o‘rin egallaydi. Tushunishni talab qiladigan narsa
insonni fikrlashga undaydi. Tushunishni talab qiladigan narsa hech qachon biz
tomonimizdan aratilmaydi 3
.
Xaydegerning fikricha, tafakkur mavjudligining asosiy xislati bu tasavvurdir.
Tafakkur haqidagi ta’limotga asosan tasavvur fikrda ifoda etiladi. Shuning uchun
ham tafakkur haqidagi ta’limotai logika, mantiq deb ataydi.
K.L.Megrelidzening ta’kidlashicha, insondagi biror bir ruhiy hodisa
ijtimoiy omilni hisobga olmasdan turib , to‘g‘ri tushuntirilishi mumkin emas. Bu
3
https://azkurs.org/umumiy-psixologiya-v9.html?page=3
19

narsa birinchi navbatda tafakkurga taalluqlidir. Tafakkurning ijtimoiy hayotning
boshqa ko‘rinishlarisiz o‘rganish mumkin emas.
Inson tafakkurining usullari nerv tizimida ham, miyasida ham emas, balki bir
davrda mana shunday idrok etishga, o‘ylashga, ishlashga, boshqa bir davrda esa
nerv faoliyatini boshqacha ishlashga yo‘llaydigan ijtimoiy sharoitdadir.
Akademik A.I.Berg shunday deb yozadi: "inson faqat tashqi dunyo bilan
to‘xtovsiz muloqot qilishi sharoitidagina uzoq vaqt fikrlashi mumkin. Tashqi
dunyodan to‘liq informatsion ajralish bu aqldan ozishnmg boshlanishidir.
Informasion undovchi tafakkurning tashqi dunyo bilan aloqasi insonga oziq-
ovqatdek , issiqlikdek zarur".
Psixologiya fani taraqqiyotida nemis psixologiya maktabi muhim o‘rinlardan
birini egallaydi va asrimizning boshlarida Germaniyada Vyursburg psixologiya
maktabi deb nomlangan yangi yo‘nalishga ega bo‘lgan psixologik oqim paydo
bo‘ldi.
Mazkur yo‘nalishning yirik vakillari sifatida (X.Kyulpe (1862-1918), K.
Byuller (1879-1922), A.Messer (1837-1937), Ax Narsis (1871-1946) va
boshqalarni sanab o‘tish lozim. Ular tomonidan olib boriigan eksperimental
tadqiqotlar tafakkur jarayoni rivojiga ma’lum darajada hissa qo‘sha oldi.
Vyursburg psixologiya maktabi vakillari tafakkurni hissiy bosqichda turgan
psixik jarayonlarga, ya’ni sezgi va tasavvurlarga ajratib o‘rganishda ratsional
bosqichdagi murakkab jihatlardan mexanik ravishda vujudga keladi, deb
tushuntirish mumkin emasligini eksperimental yo‘1 bilan isbotlashga harakat
qildilar. Olib borilgan tadqiqotlami o‘zlarining ustilarida o‘tkazib, natijalarni
ob’ektiv bo‘lishiga katta e’tibor berganlar.
Vyursburg psixologiya maktabi namoyondalaridan biri O.Zels tafakkurni
intellektual operatsiyalar harakati sifatida qabul qilgan. U o‘z oidiga fikr yuritish
faoliyatining u yoki bu jihatlari qay yo‘sinda shakllanishini kuzatish, intellektual
faoliyat bosqichlarini ko‘rsatish aqliy faoliyatning produktiv va reproduktiv
ko‘rinishidagi ziddiyatlarni bartaraf qilish vazifasini qo‘ydi.
20

Shunday qilib, Vyursburg psixologiya maktabining namoyondasi O.Zels
psixologiya tarixida birinchi bo‘lib tafakkurni jarayon sifatida eksprementni
metodlar bilan tadqiq qilgan.
Intellektuai operatsiyalar va ularning tarkibiy qismlarini nazariy va amaliy
jihatdan ta’riflab bergan, izchil ilmiy metodlarga asoslanib , o‘rganishga butun
vujudi bilan intilgan psixologdir. Germaniyada psixologiyaning geshtalt
psixologiya yo‘nalishi vujudga keldi.
Uning, ko‘zga ko‘ringan namoyondalari qatoriga X.Eraifels (1859-1932),
V.KeIer (1887-1967), K.Kofka (1886-1941) va boshqalar kiradi.
Geshtaltchilar fikriga qaraganda, har bir psixik hodisaning mazmuni uning
tarkibiga kiruvchi qism va elementlari birgalikda aks ettirishdan ko‘lam jihatidan
keng, mazmun jihatdan rang –barangdir. Geshtaltchilarning akslomatik xarakterga
ega bo‘lgan ushbu tezislari mazkur ta’limot g‘oyasini ochib berishga xizmat qiladi.
Geshtalt psixologiyaning markaziy nazariyasi har qanday psixologik
jarayonlarning bosh mohiyati ularning sezgilarga o‘xshash alohida elementlari
emas, balki konfiguratsiya shakl yoki geshtaltchilarning yaxlit yaratishidan iborat.
Geshtalt biologiyada tafakkur muammosining tadqiqoti keng qamrovli tarzda
olib boriladi. V.Kelyorning fikricha, topshiriqni yechish mexanizmi quyidagilardan
iborat: organizmning optik maydonidagi vaziyatlarining muhim elementlari bir
butunlikni , ya’ni vaziyat elementlariga, geshtalt ichiga kirib, geshtaltga qaysi joyni
egallashga bog‘liq ravishda yangi ahamiyat kasb etadi. Vaziyatning muhim
elementlaridan namoyon bo‘luvchi geshtaltchilar muammosi vaziyatda organizmda
ba’zi bir zo‘riqishlar ta’sirida vujudga keladi, topshiriqni yechish muammoli
vaziyatning qismlari yangi geshtaltda yangi munosabatda idrok qilina boshlaganida
tugallanadi. Masalani yechish aniq qadamlarni yuzaga keltiruvchi geshtalt sifatida
maydonga chiqadi.
Geshtaltchilarning ayrimlari "yo‘nalish" atamasini qo‘llab, uni o‘tmish
tajribasi bilan bog‘lashga intiladilar. Shuningdek, ular "tafakkurning yevrestik
metodlari" to‘g‘risidagi tushunchadan ham foydalanadilar. Bunda materialni ,
qo‘yilgan maqsadni, konfliktli holatlarni tahlil qilishni nazarda tutadilar,
21

Amerika psixologiyasida vujudga kelgan bixeviorizm yoki xulq psixologiyasi
o‘tgan asrning oxirlaridan boshlab hukm surib kelmoqda. Bixeviorizm oqimining
asoschilari amerikalik psixologlar Dj.Uotson (1878-1958) va Torndayk (1871-
1949) lardir. Keyinchalik bular qatoriga K.Levin (1890-1957) va boshqalar kelib
qo‘shiladilar. Ma’lum davrgacha mazkur oqim psixologiya olamida dominantlik
rolini o‘ynaydi. Hozirgi davrda bu oqim bir necha mustaqil psixologik maktablarga
ajralib ketgan. Lekin ularning mohiyatida bixeviorizm nafasi urib turadi. Hammasi
uchun umumiy formula S-R, ya’ni stimul-reaksiya xizmat qilib kelmoqda.
Dj.Uotson tafakkuming ichki nutq va noverbal tovushsiz imo-ishora, mimika,
yelka qisishi, qosh suzish, kommunikasiya, muloqot birga qo‘shib, keng ma’noda
tushunadi va uni uchta shaklga ajratib o‘rganadi. Nutq shakllaridan biri nutq
malakalarini sekin-asta avj oldirish deb ataladi. Bu she’rni yoki sitatani aniq esga
tushirishda o‘z ifodasini topadi. Tafakkurning ikkinchi shakli sub’ekt uchun yangi
bo‘lmagan topshiriqni so‘z yordami bilan yechish , yarim-yortisi unutilgan she’rni
eslashga harakat va nihoyat, yangi topshiriqni yaqqol ifodali harakat va so‘z
yordami bilan yechish.
Dj.Uotson uchun Malaka - u individual egallagan va o‘rganilgan xatti-
harakatdir. Ushbu nazariya nuqtai nazaridan qarasak, tafakkur malakaga
yaqinlashtirilib qo‘yiladi, chunki she’rni esga tushirish ham tafakkur deb talqin
qilinadi.
Dj.Uotson tilni o‘zlashtirishning ijtimoiy jihatlarini umuman hisobga
olmagan, nutqning tuzilishi va rivojlanishiga sira e’tibor qilmagan. Nutq bilan
tafakkur birligi to‘g‘risida tamoyilni anglab yetmagan, tatakkur va ongning xulq
ko‘rinishi sifatida olib qaragan.
Tashqi olamdagi voqeilikni sezgi, idrok va tassavur jarayonlari orqali
bilish muhim ahamiyat kasb etadi , lekin o‘rganilayotgan narsa va hodisalarni
atroflicha chuqur aks ettirish uchun bular hali etarli emas. Chunki ularning o‘zaro
munosabatlari, sifat va miqdor o‘zgarishlari, murakkab ichki bog‘lanishlari, o‘zaro
22

ta’sir etish xossalarini bevosita kuzatish yoki hissiy obrazlar yordamida aniqlash
imkoniyati yo‘q 4
.
4
https://hocday.com/psixologiya-va-yoshlar-psixologiyasi-fanidan-tayyorlagan-musta.html?page=26
23

II BOB. TAFAKKURNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI
2.1. Tafakkurni eksperimental usullar yordamida o‘rganish
Psixologiyada eksperimental usullar yordamida kuzatish bilan bir qatorda
umuman ilmiy bilishning, xususan, psixologik tadqiqot usullaridan biridir.
Eksperiment kuzatuvdan bir yoki bir nechta o‘zgaruvchilar (omillar) bilan tizimli
manipulyatsiyalarni amalga oshiradigan va o‘rganilayotgan hodisa bilan sodir
bo‘lgan o‘zgarishlarni qayd qiluvchi tadqiqotchining vaziyatga faol aralashuvi
imkoniyati bilan farq qiladi.
Eksperimentning tadqiqot usul qiymatini belgilovchi asosiy xususiyatlari
quyidagilardan iborat:
1) tajribada tadqiqotchining o‘zi hodisalarning tasodifiy oqimi imkon
berguncha kutish o‘rniga (odatni ob’ektiv kuzatishda bo‘lgani kabi) o‘zi
o‘rganayotgan hodisani keltirib chiqaradi. unga bu hodisani kuzatish,
2) eksperimentator hodisaning tasodifiy berilgan kontekstda ularni idrok etish
o‘rniga, o‘z xususiyatlarini namoyon qiladigan sharoitlarni o‘zgartirishi mumkin;
3) eksperimentatorning o‘rganish shartlari bo‘yicha o‘zgaruvchan
manipulyatsiyasi muayyan jarayonlar, hodisalarning muayyan sharoit va
vaziyatlardagi qonuniyatlarini aniqlash imkonini beradi;
4) eksperiment jarayonida turli darajadagi hodisalar o‘rtasida miqdoriy
qonuniyatlarni o‘rnatish mumkin, ularning o‘zaro ta’siri aniq tadqiqot tartibida
modellashtiriladi.
Psixologiyada tajriba laboratoriya yoki tabiiy bo‘lishi mumkin. Laboratoriya
tajribasi o‘rganilayotgan hodisa uchun sun’iy (laboratoriya) sharoitda , hodisani
yoki uning individual xususiyatlarini aniqlashtirish uchun vaziyatda maxsus tashkil
etilgan eksperimentator kutilgan jarayonni boshlaganida va buning uchun barcha
zarur shart-sharoitlarni sun’iy ravishda simulyatsiya qilganda amalga oshiriladi.
Laboratoriya tajribasi na tashqi ta’sirlarni (qo‘zg‘atuvchilarning kuchi,
davomiyligi va ketma-ketligi yoki ularning kombinatsiyasi) va insonning ushbu
ogohlantirishlarga bo‘lgan reaktsiyalarini (harakatlari va bayonotlari) aniq hisobga
olish imkonini beradi. Demak, masalan, sezgi va idrokni o‘rganish jarayonida turli
24

qo‘zg‘atuvchilarning kuchi va ketma-ketligi, shuningdek, turli sezgi a’zolarining
ularga bo‘lgan javoblari aniq hisobga olinadi. Xotirani o‘rganishda eslab qolgan
materialning miqdori va sifati aniq hisobga olinadi; turli yo‘llar bilan esda saqlash
(to‘liq, qismlarga bo‘lib, ovoz chiqarib, «o‘ziga», takrorlar soni va boshqalar),
so‘ngra barcha ma’lumotlarni taqqoslash orqali u yoki bu turdagi materialni va
boshqa qonuniyatlarni samarali esda saqlash shartlari o‘rnatiladi.
Birinchidan eksperimental tadqiqotlar psixik jarayonlar (birinchi sezgilar)da
amalga oshirilgan o‘n to‘qqizinchi o‘rtalari ichida. M.Veber va. G.Fexner birinchi
eksperimental psixologik laboratoriyalar tashkil etildi. V.Vundt (in. N.
Germaniya), va keyinchalik -. V.M.Bekhterev va. Ali-Karskiy (Rossiyada).
M.Lange (Ukrainada). Psixologiyada laboratoriya tajribasini rivojlantirishda,
masalan, ishlab chiqilgan xotirani o‘rganish usullari muhim rol o‘ynadi.
Laboratoriya psixologik eksperimentining katta afzalligi shundaki , u nafaqat
sub’ektlarning tashqi harakatlari va bayonotlarini, balki ichki (yashirin) fiziologik
reaktsiyalarni ham hisobga olish imkonini beradi: miyaning elektr potentsialidagi
o‘zgarishlar, faoliyatdagi o‘zgarishlar, yurak va qon tomirlari, proprioseptiv va
miokenetik reaktsiyalar va boshqalar. Bu fiziologik reaktsiyalarni aniqlash.
Videoqo‘ng‘iroq maxsus jihozlar yordamida amalga oshiriladi. Umuman olganda ,
eksperimentda o‘rganilayotgan hodisaning tabiati va tadqiqot maqsadlariga qarab,
ma’lum texnik vositalar yoki eksperimental vaziyatning boshqa modellashtirish
elementlari qo‘llaniladi.
Laboratoriya tajribasi natijalari har doim quyidagi xususiyatlarni hisobga
olgan holda tahlil qilinadi: 1) eksperimental vaziyatning sun’iyligi; 2)
eksperimental jarayonning analitikligi va mavhumligi; 3) eksperimentator
ta’sirining eksperimentning borishi va natijalariga murakkablashtiruvchi
ta’siri . Bundan tashqari , eksperiment har doim u yoki bu metodologik vositalar
bilan to‘ldiriladi, bu eksperimentning tadqiqot tekisligini kengaytirish va tadqiqot
samarasini butunga oshirish imkonini beradi.
Kuzatish va eksperiment o‘rtasidagi oraliq shakl bo‘lgan tajribaning o‘ziga
xos versiyasi taklif qilingan tabiiy eksperiment usulidir. O.Lvakurskiy
25

laboratoriyada emas, balki oddiy hayot sharoitida amalga oshiriladi, faoliyat olib
boriladigan sharoit eksperimental ta’sirga duchor bo‘lsa, o‘rganilayotgan
ob’ektning faolligi uning tabiiy ko‘rinishida kuzatiladi. Biroq, tajribaning tabiiy
holatini tanlash o‘z-o‘zidan, tasodifiy emas.
Tadqiqot tadqiqot maqsadlariga javob beradigan tanlangan shartlarga muvofiq
amalga oshiriladi va jarayonlar o‘zlashtiriladi, eksperimentatorning aralashuvisiz
tabiiy tartibda va ketma-ketlikda davom etadi. Tabiiy tajriba birlashtiradi ijobiy
fazilatlar kuzatish va laboratoriya tajribasi , lekin qolganlari bilan solishtirganda, u
kamroq aniq va ko‘p hollarda u bilan to‘ldirilishi kerak.
Muallifning fikricha, eksperimentning asosiy atributi iste’molchiga faol ta’sir
ko‘rsatishdir. Shuning uchun, "maydon" va laboratoriya tajribalari bu usulning
butunlay boshqa sinflari. Birinchi holda, marketolog iste’molchilarga real, faol
ta’sir ko‘rsatadi, ikkinchidan - ma’lum sharoitlarda uydirma, shartli yoki
simulyatsiya. Shunga ko‘ra, bu ikki tajriba sinfi turli afzalliklarga va
kamchiliklarga ega.
"Dala" tajribasi tabiiy sharoitda mustaqil o‘zgaruvchini o‘zgartirishni o‘z
ichiga oladi: do‘konda, iste’molchining uyida va hokazo. Bu yerda o‘rganilayotgan
omilning ta’siri hodisalarning tabiiy yo‘nalishi bilan bog‘liq, shuning uchun
sharoitlarni diqqat bilan nazorat qilishni ta’minlash juda qiyin. "Dala" tajribalari
bozor testi yoki sinov marketingi deb ham ataladi. Odatda, "nol" eksperimenti bir
yoki bir nechta cheklangan geografik bozorlarda keng ko‘lamli marketing
dasturining bir qismini amalga oshirishdir.
Tafakkur va nutq bir-biri bilan mustahkam aloqaga ega. So‘z tushunchani
ifodalaydi, uni umumlashtiradi va fikrning mavjudligining shakli hisoblanadi. SHu
bilan birga nutq va tafakkur o‘rtasida farq mavjudki, ularni aralashtirib, aynan bir
narsa deb qarash aslo mumkin emas. Tafakkur bevosita bilishdan, amaliy faoliyat
jarayonida vujudga kelib uning chegarasidan tashqariga chiqib ketadi. Sezgi va
idrok orqali tafakkur tashqi olam bilan bog‘langan. Nutq esa barcha psixik
jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lib, ularga nisbatan integrativ (birlashtiruvchi) vazifani
bajaradi. Tafakkur ancha kech eksperimental psixologiyaning predmetiga aylanadi.
26

Dastlabki tajribalar Vyurtsburg psixologiya maktabi namoyondalari tomonidan
o‘tkazilgan. Hozirda eksperimental tadqiqotlar ta’sirida tafakkur bir qancha
fikrlash jarayonlari (rejalashtirish, loyihalashtirish , oldindan aytish, baholash,
tushunish, xulosa chiqarish) va operatsiyalari (analiz, sintez, umumlashtirish ,
taqqoslash) dan iborat aqliy harakat deb qaralmoqda. Tafakkurni kuzatish yo‘li
bilan o‘rganish mumkinmi?
Tafakkurning boshlang‘ich holati muammoli vaziyatdir. Bunday muammoli
vaziyatlar tafakkurning bosqichli tabiatga ega ekanligini ifodalaydi. Ko‘pgina
tadqiqotchilar tomonidan fikrlash jarayonining quyidagi bosqichlari ajratilgan:
1) muammoning vujudga kelishi, (sub’ekt maqsadga erishish uchun o‘zining
bilimlari ko‘lami yetarli emasligini anglaydi).
2) muammoli vaziyatning tahlili, sub`ekt muammoli vaziyatdagi axborotlarni
tahlil qiladi.
3) maqsadga erishish usullari haqidagi farazni shakllantiradi (bu nisbatan
maxsuldor bosqich bo‘lib, sub`ekt yangi axborotlarni faraz va metod shaklida
yaratadi).
4) farazni tekshirish, ilgari surilgan faraz va yechim usullari nazorat qilinadi ,
baholanadi, tekshirib ko‘riladi.
Tafakkur va nutqning o‘zaro bog‘liqligi avvalo fikrlash jarayonining til orqali
ifodalanishida namoyon bo‘ladi. Hozirgi kunda so‘z va uning mazmuniy tomonini
o‘rganish maqsadida assotsiativ eksperimentdan foydalaniladi. Assotsiativ
eksperimentning barcha turlari uchun xos bo‘lgan xususiyat, ularda natijaning
asosiy ko‘rsatkichi sifatida reaktsiya vaqti hisoblanadi. Bu mezonlar nutq-fikrlash
jarayonining dinamikasini o‘rganish imkonini beradi. Assotsiativ reaktsiya vaqti
nerv jarayonlarining o‘tish tezligini ifodalaydi.
Eksperimental psixologik tadqiqotlarda aniqlanishicha o‘tgan tajriba fikrlash
jarayoniga faqat ijobiy emas, balki salbiy ham ta’sir etishi mumkin.
M.Vertgeymerning fikricha, bolalarda o‘tgan tajriba ijodiy tafakkurga salbiy
ta’sir qiladi. Ta’lim va amaliy faoliyat jarayonida inson muammolarni yechishning
cheklangan usullarini o‘zlashtirsa, tuzilishi har xil bo‘lgan vazifalarni yechishda
27

tafakkurning rigidligi (qotib qolgan) namoyon bo‘ladi. Rigidlik deganda,
sub`ektning muammoni hal qilishga qiynalishi yoki shakllangan dasturni qayta
o‘zgartirish uchun qobiliyatning etishmasligi tushuniladi. Rigidlikning kognitiv
(bilish), affektiv (hissiy) va motivatsion turlar mavjud tafakkurni o‘rganishda
ko‘proq kognitiv rigidlik muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Biror muammoni doimo
bir xil usulda yechish, keyinchalik shu muammoni boshqacha usulda yechishni
qiyinlashtiradi.
A.S.Lachins tomonidan ishlab chiqilgan metodika
A.S.Lachins tomonidan ishlab chiqilgan metodika yordamida bir xil tipdagi
vazifani yyechish jarayonidagi ikki guruh tekshiriluvchilar natijalarini solishtirish
orqali fikrlash jarayonidagi rigidlikni aniqlash mumkin. Vazifa shunday tanlanishi
kerakki , ularning bir qismi bir usul bilan, qolganlari ikki usul bilan yechiladi.
Tajriba boshlangunga qadar har biri 10 tadan arifmetik vazifadan iborat 2 ta varaqa
tayyorlanadi. 1-guruh eksperimental, ikkinchisi nazorat guruhi deb qaralib, ularga
alohida-alohida vazifalar beriladi. Har ikki guruhdagi tekshiriluvchilar birbirlariga
bog‘liq bo‘lmagan holda vazifalarni yyechishlari kerak bo‘ladi. 1-5 vazifalar
bittadan yechimga ega , 6-10 vazifalar esa minimal bitta yoki ratsional yechimga
ega emas.
Natijalarni tahlil qilish uchun nechta tekshiriluvchi 6-10 vazifalarni ratsional
usul bilan yechganligini hisoblab, foizga aylantirish kerak. Ko‘p hollarda
tekshiriluvchi 1-5 vazifalarni bir xil usul bilan yechgandan so‘ng 6-10 vazifalarni
ham shunday usul bilan yechishga harakat qiladilar, sharoit o‘zgarganligini
sezmaydilar. Bunda fikrlash jarayonida bilish rigidligi vujudga kelganligini
aniqlash mumkin. Tafakkurda ko‘rsatma (ustanovka)ning rolini o‘z davrida
Vyursburg maktabi namoyondalari ham ko‘rsatib o‘tishgan. Tafakkur
psixologiyasida ko‘rsatma berish deganda, inson oldiga biror vazifa qo‘yilganda
uni yechish uchun ongsiz tarzda tayyor turishiga (anglamagan holda) aytiladi.
Ko‘rsatma berishning turli darajadagi kiyinchilikka ega bo‘lgan vazifalarni
yechish natijasiga ta’sirini o‘rganish maqsadida maxsus metodikadan foydalanish
mumkin. Buning uchun oldindan har bir tekshiriluvchi uchun 2 tadan vazifalar
28

to‘plami tayyorlanadi. Ularning har birida 2 tadan mahsuldor tafakkurni , 1 tadan
qayta tiklovchi tafakkurni talab qiladigan vazifalar bo‘lishi kerak.
Tekshiriluvchilar - tajriba va nazorat guruhlariga bo‘linadi. Tajribaning birinchi
bosqichida har bir guruh uchun bir xil vazifalar beriladi. Ammo ularga turlicha
ko‘rsatma (instruktsiya) beriladi. Natijalarni tahlil qilishda har bir
tekshiriluvchining javobi alohida-alohida tahlil qilinib 3 ballik tizim bo‘yicha
baholanadi. 3-ball - faqat 1 marta uchragan javob uchun. 2- ball - 3 - 5 marta
uchragan javob uchun. 1-ball - 5 martadan ortiq bo‘lgan javoblar uchun.
Tekshiriluvchilarning javoblari mikdoriy va sifat jihatdan tahlil qilinib,
ko‘rsatmaning masala yechish sifatiga ta’siri haqida xulosa chiqarish mumkin 5
2.2 .O‘quvchilar tafakkurini o‘rganish metodlari
DJ. RAVENNING «PROGRESSIV MATRISALAR» TESTI
412-22-GURUH TALABASI JABBOROVA DILNURA
Tadqiqotimiz 30ta sinaluvchida o‘tqazilganda A-seriyada natijalariga ko‘ra
guruhda o‘rtacha 3%,yuqori 7%,quyi 1% bilan natija ko‘rsatdi.
5
https://azkurs.org/tafakkurning-eksperimental-usullar-yordamida-tadqiq-etilishi.html?page=2
29

Tadqiqotimiz 30 ta sinaluvchida o ‘ tqazilganda B - seriyada natijalariga ko ‘ ra
guruhda o ‘ rtacha 4%, yuqori 6%, quyi 2% bilan natija ko ‘ rsatdi .
Tadqiqotimiz 30 ta sinaluvchida o ‘ tqazilganda C - seriyada natijalariga ko ‘ ra
guruhda o ‘ rtacha 3%, yuqori 7%, quyi 1% bilan natija ko ‘ rsatdi .
30

Tadqiqotimiz 30 ta sinaluvchida o ‘ tqazilganda D - seriyada natijalariga ko ‘ ra
guruhda o ‘ rtacha 4%, yuqori 5%, quyi 2% bilan natija ko ‘ rsatdi .
Tadqiqotimiz 30 ta sinaluvchida o ‘ tqazilganda YE - seriyada natijalariga ko ‘ ra
guruhda o ‘ rtacha 3%, yuqori 6%, quyi 2% bilan natija ko ‘ rsatdi .
31

$METODIKA TAHLILI: PSIXODIAGNOSTIKA TAHLILI MUALLIFI: JABBOROVA DILNURA TADQIQOT OBYEKTI:19-MAKTAB 8-“B”-SINF; O‘TKAZILGAN VAQT:21.04.2024-YIL, 10:00 TADQIQOTIMIZ NATIJASIGA KO‘RA 30 NAFAR SINALUVCHIDA OLINGAN METODIKA TAHLILI USHBU GURUHDA O‘RTACHA INTELEKT YE-SERIYA BO‘YICHA 80 BALL UMUMIY 245 BALL BILAN NISBATAN USTUNLIK KO‘RSATDI. EXSEL JADVALI T\ R F.I.O Yosh i A- Seriy a B- Seriy a C- Seriy a D- Seriy a Ye- Seriy a Umumi y Ball 1 Abdurasulov.B 19 15 20 24 26 30 175 2 Muhammadova.Sh 20 18 25 35 40 32 162 3 To‘Xtayeva.F 18 25 30 40 45 50 104 4 Fayzullayev.B 18 25 40 42 50 70 133 5 Bozorov.B 20 27 42 50 54 80 143 6 Qo‘Chqorova.X 21 30 40 55 25 50 162 7 Xolmurodov.O 20 44 55 12 23 45 117 8 Obloqulov.Sh 19 74 50 34 50 55 144 9 Botirova.L 20 50 55 65 70 24 264 10 Sottiyev.R 18 60 40 45 55 34 234 11 Naimov.F 19 15 20 24 26 30 249 12 Sobirova.G 19 18 25 35 40 32 269 13 Xasanova.P 19 25 30 40 45 50 129 14 Do‘Qqiyev.B 20 25 40 42 50 70 247 15 Shokirov.Sh 21 27 42 50 54 80 229 16 Shukurova.G 20 55 40 75 20 11 211 17 Karimova.L 19 60 70 35 50 53 264 18 Ibrohimova.A 20 70 60 50 49 50 279 19 Azimova.A 20 55 50 14 20 30 169 20 Azimov.A 19 15 20 24 26 30 255 21 Do‘Stbekov.A 21 18 25 35 40 32 236 22 Haqberdiyeva.Sh 20 25 30 40 45 50 189 23 Shodiyev.E 20 25 40 42 50 70 202 24 Azizbekov.N 20 27 42 50 54 80 214 25 Toshmurodova.M 21 55 45 65 45 30 240 26 Tojiyev.M 20 15 20 24 26 30 235 34$

27 Do‘Stbekova.M 19 18 25 35 40 32 232
28 Musulmonova.D 19 25 30 40 45 50 261
29 Nurimov.S 19 25 40 42 50 70 234
30 Toshbekova.M 18 27 42 50 54 80 245
35

Xulosa
Tafakkurning filogenetik taraqqiyoti va bosqichlari mavzusini o‘rganish
davomida quyidagi xulosalarga keldik, ya’ni bizning nazariy tadqiqotlarimiz
natijasida tafakkurni o‘rganish bo‘yicha turli nazariyalarni tahlil qilish asosida biz
insonning tafakkuri juda murakkab degan xulosaga kelishimiz mumkin. Kishining
butun hayoti uning oldiga hamisha jiddiy va kechiktirib bolmaydigan vazifalar va
muammolarni qo‘yadi. Shu muammo va qiyinchiliklar, tasodiflarning yuzaga
kelishi naijasida juda ko‘p noma’lum, tushunib bo‘lmaydigan narsalar borligi
ma’lum bo‘ladi . Tafakkur shuning uchun ham hayot va faoliyat davomida har bir
individ narsalarning qandaydir yangi, ilgari ma’lum bo‘lmagan xususiyatlariga
duch keladi. Tafakkur hamisha hali bilib olinmagan yangilikning ana shunday
cheksiz, chuqur jihatlariga qaratilgan bo‘ladi. Tafakkurning turli nazariyalarini
o‘raganayotganda, tafakkurni murakkab jarayon ekanligini, u juda keng tushuncha
ekanligiga amin bo‘ldik. Tafakkur bo‘yicha Dj. Ravenning “Progressiv matrisalar”
testi mavjud hisoblanadi. 1936-yilda Dj.Raven va L.Penrouz tomonidan umumiy
intellektni o‘lchashga mo‘ljallangan ''Progressiv matrisalar” testi ishlab chiqildi.
Mazkur test ma’lum shakllar, ularning xususiyatlari, xarakteri, o‘zaro
munosabatlari va munosabatlari yig‘indisining idrok qilish qobiliyatini o‘rganishga
qaratilgan hisoblanadi.
36

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh. M . Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliaytining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. T.:
«O‘zbekiston», 2017. – 102 b
2. Mirziyoyev Sh. M . Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. T.: «O‘zbekiston», 2016. – 56 b
3. Mirziyoyev Sh. M . Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz
bilan birga quramiz. T.: «O‘zbekiston», 2017. – 488 b
4. Mirziyoyev Sh. M . Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash
– yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. T.: «O‘zbekiston», 2017
5. G‘oziev E. Oliy maktab psixologiyasi. T. 1997
6. G‘oziev E. Psixologiya. T. 1994.
7. Karimova V. M. "Ijtimoiy psixologiya asoslari". - T., 1994
8. Karimova V. M. Auditoriyada bahs-munozarali darslarni tashkil
etishning psixologik texnikasi. - T., 2000
9. Karimova V. M. Psixologiya. - T., 2002
10. Karimova V. M., Akramova F. Psixologiya. Ma’ruzalar matni - T., 2000
11. Karimova V. va b.q. Mustaqil fikrlash. - T.: SHarq, 2000
12. Karimova V., Sunnatova R. Mustaqil fikrlash bo‘yicha mashg‘ulotlarni
tashkil etish yuzasidan uslubiy qo‘llanma. - T.: SHarq, 2000
13. Брунер Д. С. Психология познания. - М., 1977
14. Грановская Р. М. Элементи практической психологи. СПБ, 1997
15. Дюи Д. Психология и педагогика мишления. - М., 1998
16. Лурия А. Р. Язик и мишление - М., 1979
17. ОлшанскT Б. Б. Практическая психология для учителей. М. 1994.
18. Психология. Учебник. - Под ред. А. Крилова - М., 1998
19. Рубинштейн С. Л. Основи обшей психологи. - М., 1998
37

III Internet saytlari
1. https://muhaz.org/1-tafakkur-haqida-umumiy-tushuncha-tafakkur-
jarayonlari.html
2. https://mbaza.uz/taqdimotlar/tafakkur/
3. https://azkurs.org/umumiy-psixologiya-v9.html?page=3
4. https://reja.tdpu.uz/shaxsiyreja/content/120/html/
102991/10.mavzu.Tafakkur.htm
38

telegram:@Print5703

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Tafakkur filogenik taraqqiyoti va bosqichlari

O'xshash dokumentlar