Tafakkur va nutq - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	251.1KB
Xaridlar	20
Yuklab olingan sana	25 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Tafakkur va nutq

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
UMUMIY PSIXOLOGIYA KAFEDRASI
Kurs ishi
Mavzu: Tafakkur va nutq
Ta’lim yo’nalishi:60310903 Psixologiya(amaliy
psixologiya)
Bajardi:
Ilmiy rahbar:
Toshkent

Mundarija
Kirish
I BOB. Tafakkur turlari va uning xususiyatlari masalasi
1.1. Tafakkurning o’ziga xos xususiyatlari
1.2. Tafakkur qilish jarayonida nutqning roli
II BOB. Tafakkurni o’rganishning amaliy jihatlari
2.1. Statistik tahlil qilingan metodikalar tavsifi
2.2. Tahliliy statistika
III BOB.Bob bo’yicha xulosa
Umumiy xulosa
Asosiy adabiyotlar ro’yxati .
Qo’shimcha adabiyotlar ro’yxati

Kirish
2

Til va tafakkurning o’zaro munosabati masalasi fanda uzoq tarixga ega. Til va
tafakkur bir narsami yoki boshqa-boshqa narsalarga bog’liqligi bormi? Shu kabi
savollarga aniqlik kiritmoqchimiz. Til va tafakkur alohida-alohida hodisalar bo’lib,
ular o’zaro qanday bog’langan deb uning ustida bosh qotirishgan, izlanish olib
borishgan. Fikrlash jarayonida tilning, so’zlash jarayonida tafakkurning roli
qandayligi, til va tafakkurning bog’liqligi nimalarda ko’rinishi borasida turli
qarashlar bayonini ko’rishingiz mumkin.
Til va tafakkur masalalari nihoyat darajada murakkab jarayon bo’lib, u
tilshunoslikdan tashqari falsafa, mantiq, psixologiya, fiziologiya fanlari bilan
bevosita aloqadordir.Hozir men quyidagi maqolada tafakkur va nutq jarayonlari
haqida batafsilroq ma’lumot berib o’tmoqchiman.Siz o’qishda davom etarkansiz
nazariy ma’lumotdan tashqari amaliy qismi ham bor.Amaliy qismda statistik tahlil
amalga oshirilgan.Bir qator tafakkur haqida metodiklar haqida ma’lumot berilgan
va statistik tahlili keltirilgan.
Mavzuning dolzarbligi. Nutq- tafakkur bilan chambarchas bog’langandir.
Odam nutq bo’lmasa, til vositalari bo’lmasa fikr qilolmaydi. Yuqorida aytib
o’tilganidek, nutq fikrlash qurolidir. Tafakkur bo’lmasa nutq, til bo’lishi ham
mumkin emas. Til materiallari bo’lmasa, biz hatto eng oddiy hukmni ham o’zimiz
uchun ifodalay ololmaymiz - biz shu onning o’zida idrok qilib turgan buyumlar
to’g’risida ham biror nimani tasdiq qilib yoki inkor qilib aytolmaymiz. Biz so’zlar
bo’lmasa, bitta ham tushunchani fikrimizga joylashtira olmaymiz.
Faqat til yordami bilangina odamlar bir-birlariga o’z fikrlarini ayta oladilar.
Odamlar nutq orqali bir-birlari bilan aloqa bog’laganlarida, tafakkur natijalarini va
o’tmish ajdodlarning bilish sohasida erishgan muvaffaqiyatlarini til yordami bilan
o’zlashtirib oladilar va ayni vaqtda o’z fikrlarini va bilimlarini avlodlariga
topshiradilar.
Inson tafakkuri ham tarixiy taraqqiyot jarayonida, til yordami bilan bo’ladigan
nutq aloqalarida o’sdi - tafakkurning mantiqiy shakllari ishlab chiqildi.
3

Har bir kishining tafakkuri uning butun umri davomida til yordami bilan
bo’ladigan nutq aloqalari jarayonida o’sib boradi.
Lekin biz tafakkur, nutq va til bir-biriga chambarchas bog’langan
deganimizda shuni ham nazarda tutishimiz kerakki, nutq bilan tafakkur bir xil
narsa emas, nutq bilan tafakkurni, fikr bilan tilni bir-biriga aynan teng deyish
yaramaydi. Biz ba’zi burjua psixologlarining tafakkur bilan nutq aynan bir narsa,
deb da’vo qiluvchi soxta ta’limotini qat’iyan rad qilishimiz lozim.
Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishini qilishdan ko’zlangan maqsad
shundan iboratki,o’quvchi-talabalarda tafakkur va nutq haqida batafsilroq
tushuncha uyg’otish hamda ushbu jarayonlarning bir-biriga bog’liq jihatlarini
hamda tafakkur va nutq jarayonlarining bir-biridan farqlanuvchi jihatlari haqida
ma’lumot berish,tafakkur operatsiyalarining kechish jarayoni,nutq hosil bo’lish
jarayonlari haqida qisqacha ma’lumot berishdan iborat.Bundan tashqari tafakkur
borasidagi bir nechta metodikalar bilan o’quvchi-talabalarni tanishtirish hamda
ularning bu boradagi bilim va tajriblarini oshirish eng asosiy maqsad hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti. Tafakkur haqida tushuncha, tafakkur va nutq bog’liqligi,
nutq haqida tushuncha.
Kurs ishining metodlari. Tafakkurni o’rganish uchun, ayollar va erkaklar
tafakkurini farqlash, autistik va realistik tafakkur haqida ma’lumotga ega bo’lish
borasidagi metodikalar o’tkazildi.
Kurs ishi hajmi va tuzilishi: amaliy va nazriy qismlari mavjud 30 bet,2 ta bob va
4 ta qismdan iborat.
Asosiy qism
I BOB.Tafakkur xususiyatlari va uning turlari masalasi
1.1. Tafakkurning va nutqning o’ziga xos xususiyatlari.
Inson atrof-olam (narsa, hodisalar, insonlarni) va o’zini turli xil faoliyatlarni
bajarish va bu ob’ektlarga ta’sir ko’rsatgan holda ma’lum bir ijtimoiy va shaxsiy
ahamiyatga molik maqsadlarga erishish uchun o’rganadi. Sezgi, idrok va
4

tasavvurlar ixtiyorsiz diqqat va ko’rgazmali-obrazli xotira bilan hamkorlikda
insonga aniq bir ob’ektlar va ularning bevosita o’rganiladigan xossalari haqida
ma’lumot beradilar. Psixik aks ettirishning bu shakllari inson tomonidan ob’ektiv
reallikni bilishning hissiyotli asoslaridir . Lekin alohida jismlar va real olam
hodisalarini bilish istalgan amaliy vazifani hal etishda bir nechta savolllar yuzaga
kelishi aniq. Bu savollarga javob izlashda bizlarga tafakkur yordam
beradi . Avvalambor, tafakkur yuksak darajadagi bilish psixik jarayoni
hisoblanadi . Ushbu jarayonning mohiyati inson tomonidan voqelikning faol ijodiy
aks ettirish va o’zgartirishdan iborat . T afakkur bevosita idrokda
angla n i lma ganlarni ochib beradi ; u olamni ahamiyatli aloqalar va munosabatlarda,
uning turli xildagi vositalarida aks ettiradi .
Tafakkurning asosiy vazifasi real bog’liqliklarga asoslangan zarur aloqalarni vaqt
va fazodagi tasodifiy mos kelishlardan ajratgan holda aniqlashdan iborat . Tafakkur
jarayonida tasodifiydan zaruratga, ayrimlikdan umumiylikka o’tish sodir bo’ladi .
S hunday qilib , tafakkur ni voqelikni umumlashtirilgan va vositalangan aks
ettirish sifatida ta’riflash mumkin . Bundan tafakkurning muhim belgilaridan
biri umumlashtirish dan iboratligi kelib chiqadi . Voqelikni umumlashtirgan holda
aks ettirish birgina odam va zamondoshlarining emas, balki, o’tmish avlodlarining
ham tajribasini qayta ishlab chiqish natijasidir . Bu tajriba til yordamida og’zaki va
yozma nutqda (o’qituvchilar ma’ruzalarida, kitob, darsliklarda va h.k.)
ifodalangan. Shuning uchun tafakkur ko’plab odamlar bilimlarini umumlashtiradi.
Tafakkur jarayonida inson amaliy faoliyat, obrazlar va tasavvurlar, modellar,
chizmalar, belgilar, til kabi jismli va ijtimoiy olamning ahamiyatli aloqa va
munosabatlariga kirib borish maqsadida, insoniyat tomonidan ishlab chiqilgan turli
xildagi vositalardan foydalanadi .
Tafakkurning ikkinchi muhim belgisi voqelikni analizatorga bevosita ta’sir
ko’rsatmay, ko’pchilik hollarda asboblar ko’magida olingan qo’shimcha belgilar
yordamida anglanadiganlarni tushunish va namoyon qilish imkonini
yaratuvchi vositali tarzda aks ettirish dir. Hodisalarning qonuniyatlari, ichki
aloqalari bizning ongimizda hodisalarning tashqi belgilarida vositali tarzda
5

namoyon bo’lishi bilan inson ichki, barqaror o’zaro aloqalarning belgilarini
aniqlab oladi.
Tafakkurning o’ziga xos xususiyati bilish yoki amaliy faoliyat jarayonida yuzaga
keladigan u yoki bu vazifani bajarish bilan bog’liqligidan iborat. Tafakkur
muammoli vaziyatdan, tafakkurning maqsadi bo’lgan savolga javobdan
boshlanadi.
Tafakkur muammosini ko’rib chiqqan A.A.Smirnov tafakkur va aqliy
jarayonlarning assotsiativ tarzda kechishi ni tafovutlash zaruriyati haqida
ogohlantirgan edi. 1
Gap shundaki, aqliy faoliyatda biz assotsiatsiyalardan keng
foydalanamiz, chunki ular tafakkur masalalarini yechishda ahamiyatli yordam
ko’rsatadi. Aqliy jarayonlarning assotsiativ kechishida holat o’zgacha bo’ladi.
Muhim tafovut shundan iboratki, bu vaziyatda o’z oldimizga hech qanday maqsad
qo’ymaymiz, chunki hech qanday vazifani bajarmaymiz. Bunda bir jarayon
ikkinchisi bilan almashadi, chunki ular bir-biri bilan assotsiativ tarzda bog’langan
bo’ladi. Tafakkur jarayonlarining assotsiativ tarzda kechishi ko’p hollarda inson
toliqqan bo’lib, hordiq olishni xohlayotganida kuzatiladi. Uyquga ketishdan oldin
xayolingizdan ketma-ket turli xildagi o’ylar o’tishini kuzatgansiz. Mana shu o’ylar
ma’lum assotsiatsiyalarga kiradi.
Tafakkurning alohida muhim o’ziga xos xususiyati – bu uning nutq bilan
uzluksiz aloqasi. Tafakkur va nutqning bunday aloqasi, avvalambor, fikrlarning,
hatto, nutq tovush shakliga ega bo’lmagan holat, masalan, kar-soqov odamlarda
ham nutq shakliga mujassamlashtirilishida o’z ifodasini topadi. Biz doimo so’zlar
orqali fikr yuritamiz.
Qisqartirilganlik, muxtasarlik, ixchamlilik xususiyatiga ega bo’lgan yashirin,
tovushsiz, ichki nutq insonning tafakkur mexanizmi hisoblanadi
.
Nutq tafakkur qurolidir. Ma’lum fikr so’zlar bilan ifoda etilganida tafakkur
jarayoni amalga oshiriladi. Fikrni so’z bilan ifoda etish – ifodalash motivi (nutqiy
1
Tafakkur muammosini ko‘rib chiqqan A . A . S mirnov tafakkur va aqliy jarayonlarning assotsiativ tarzda kechishi ni
tafovutlash zaruriyati haqida ogohlantirgan edi.( E.G’oziyev “Umumiy psixologiya “ 2014 )
6

maqsad), ichki nutq, fikrni tashqi tomondan nutqiy ifodalash kabi bosqichlaridan
iborat bo’lgan murakkab jarayon.
T afakkur – bu narsalar mohiyatini ochib beruvchi g’oyalar harakati. Uning
natijasi obraz emas, balki ma’lum bir fikrdir . Tafakkur – bu kiritilgan yo’nalishli-
tadqiqiy, qayta o’zgarishli va bilish xususiyatiga ega bo’lgan harakatlar va
muolajalar tizimini taxminlovchi alohida turga ega bo’lgan nazariy va amaliy
faoliyat .
Tafakkur moddiy olam qonuniyatlari, tabiat va ijtimoiy-tarixiy hayotdagi
sabab-oqibat aloqalari, insonlar psixikasi qonuniyatlarini tushunish imkonini
beradi . Aqliy faoliyat natijalarini qo’llash sohasi bo’lgan amaliyot tafakkur
faoliyatining manbai bo’lib xizmat qiladi .
Tafakkur psixik faoliyat sifatida miyaning vazifasi hisoblanadi . Oddiy psixik
jarayonlar, masalan, sezgilar uchun asos vazifasini o’taydigan yuqoriroq darajadagi
miya jarayonlari tafakkurning fiziologik asosini tashkil etadi . Lekin hozirda
tafakkur jarayonini ta’minlovchi barcha fiziologik tuzilmalarning o’zaro ta’sir etish
tartibi va ahamiyati haqida aniq fikr mavjud emas. Tafakkur faoliyatida miya va
peshona qismlari alohida ahamiyatga ega ekanligi shubhasizdir . Bundan
7

tashqari , bosh miya po’stlog’ining tafakkurni gnostik ( bilish ) vazifasi bilan
ta’minlovchi doirasi, shuningdek, tafakkur jarayonini ta’minlovchi miya nutq
markazlari ham katta ahamiyatga ega .
Tafakkurning ikki darajasi mavjud :
fahm-farosat – abstraksiyalardan foydalanish o’zgarmas chizmalar, namunalar
chegarasida sodir bo’ladigan oddiy tafakkur , sog’lom fikr , tafakkurning
boshlang’ich darajasi, uning mantiqiy mazmunini emas, balki, ibora va dalillar
tuzilishini o’rganadi, bu aniq, izchillik bilan mulohaza yuritish, fikrlarni to’g’ri
tuzish, dalillarni qat’iy tizimlashtirish, tasniflash layoqati ;
aql – abstraksiyalarni ijodiy qo’llash va ular tabiatini ongli tadqiq etish
xususiyatiga ega bo’lgan nazariy bilishning oliy darajasi, aql yordamida inson
narsalar mohiyati, ularning qonunlari va qarama-qarshiliklarini anglab yetadi .
Tafakkur operatsiyalari:
Analiz – bu yaxlitlikni fikran qismlarga yoki yaxlitlikni tomonlar, harakatlar,
munosabatlarga ajratish . 2
Stol ni , masalan , qopqog’i, tirgaklari, g’aladonlari va
boshqalarga bo’lish mumkin . Fikrlash jarayoni bevosita nutqiy faoliyatga
kiritilganida analiz amaliy , va nazariy holatda aqliy bo’ladi .
Sintez – bu qismlar, xossalar, harakatlarni fikran yaxlitlikka
birlashtirish . Xuddi shunday, o’quvchi biror mavzuni o’rganishda matnning
hammasini o’qib chiqadi, so’ngra esa alohida ma’noga ega bo’lgan qismlarni
ajratadi, ya’ni matnni tahlil qiladi . Keyin eslab qolish uchun reja tuzadi – bu sintez
operatsiyasi bo’ladi.
Taqqoslash – bu jism va hodisalar, yoki ularning alohida belgilari
o’rtasidagi o’xshashlik yoki farqlarni aniqlash . Taqqoslash bir tomonlama (chala)
va ko’p tomonlama ( to’liq ); yuzaki va chuqur ; bevosita va vositali bo’lishi
mumkin .
2
Analiz – bu yaxlitlikni fikran qismlarga yoki yaxlitlikni tomonlar, harakatlar, munosabatlarga ajratish .
(MAKLAKOV “UMUMIY PSIXOLOGIYA )
8

Umumlashtirish – jism va hodisalarni ularning umumiy va ahamiyatli
belgilari bo’yicha fikran birlashtirish . Masalan , olma, nok, olxo’ri, o’rik va
h okazo lardagi o’xshash belgilar « mevalar » so’zi bilan ifodalanadigan yagona
tushunchada namoyon bo’ladi . Sodda umumlashtirishlar ob’ektlarni alohida,
tasodifiy belgilar asosida birlashtirishdan iborat , majmuiy umumlashtirish
murakkab hisoblanadi, bunda ob’ektlar turli asoslarga ko’ra birlashtiriladi .
Abstraksiya – bu jism va hodisalarning muhim bo’lgan xossa va belgilarini
fikran ajratib, bir vaqtning o’zida ahamiyatsiz belgilar va xossalardan ayro holatda
ko’rsatish . Xuddi shunday , mas’uliyatlilik hissi haqida so’z yuritganimizda, biror-
bir ishchi, muhandis, talabaning emas, balki har bir insonning muhim xususiyati
sifatida gapiramiz . Abstra k t lashtirish odatda tahlil natijasida amalga
oshiriladi . Aynan, abstraktlashtirish vositasida uzunlik, kenglik, miqdor, narx va
boshqa tushunchalar yuzaga kelgan .
Aniqlashtirish – bu umumlashtirilgan bilimlardan yagona, alohida vaziyatga
fikran o’tish . O’quv faoliyatida aniqlashtirish – umumiy nazariy qonun, qoida,
nizomni tasdiqlovchi misol, rasm, aniq dalilni keltirish demakdir .
Tafakkurning psixik faoliyat sifatidagi umumiy xususiyatlar i ni chizma shaklida
keltirish mumkin .
9

Tafakkur, odatda, nazariy va amaliy tafakkurlarga bo’linadi . Nazariy
tafakkurda tushunchali va obrazli tafakkur, amaliy tafakkurda esa – ko’rgazmali-
obrazli va ko’rgazmali-harakatli tafakkur ajratiladi .
Tushunchali tafakkur – bu ma’lum tushunchalar qo’llaniladigan
tafakkur . U yoki bu aqliy masalalarni y echishda boshqa odamlar tomonidan
aniqlangan va tushunchalar, mulohazalar, xulosalar shaklida ifodalangan tayyor
bilimlardan foydalanamiz .
Obraz li tafakkur – bu obrazlar yordamida mulohaza yuritish jarayonining
bir turi . Ular xotiradan olinadi yoki tasavvurda hosil qilinadi . Ko’pincha
tafakkurning bu turi badiiy ijodkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi odamlarda
ustun bo’ladi .
Tushunchali tafakkur voqelikni aniq va umumlashtirgan holda aks ettiradi,
lekin bunday aks ettirish mavhumdir. O’z navbatida, obrazli tafakkur atrofimizdagi
olamni aniq va sub’ektiv aks ettirish imkonini beradi . Shunday qilib , tushunchali
va obrazli tafakkurlar bir-birini to’ldiradi .
Ko’rgazmali-obrazli tafakkur obrazlarni qo’llash bilan bog’liq . Bu tafakkur
odam biror masalani yechishda turli obrazlarni, hodisalar va jismlar haqidagi
10

tasavvurlarni tahlil qilishida, qiyoslashtirishida, umumlashtirishida namoyon
bo’ladi .
Ko’rgazmali - harakatli tafakkur – mohiyati real jismlar bilan amalga
oshiriladigan amaliy o’zgartiruvchi faoliyatdan iborat bo’lgan tafakkurning alohida
turi. Tafakkurning bu turi biror-bir moddiy mahsulot ishlab chiqarish maqsadidagi
mehnat bilan mashg’ul bo’lgan odamlarda kengroq ifodalanadi.
Yana til vositalari asosida vazifa bajaruvchi so’z-mantiqiy tafakkur mavjud
bo’lib, u tafakkur tarixiy rivojlanishining so’nggi bosqichidir. Unga tushunchalar
va mantiqiy hosilalarni qo’llash xosdir.
Amaliy tafakkur tajriba, amaliy harakatlar asosida amalga oshiriladi va aniq
vazifalarni bajarishga qaratilgan, nazariy – tajriba bilan ish ko’rmasdan
tushunchalardan foydalanadi. Diskursiv tafakkur – kengaytirilgan tafakkur, ichki
sezgi kechishining tezligi, aniq ifodalangan bosqichlarning mavjud emasligi, oz
darajada anglanganligi bilan xaraterlanadi. Reproduktiv, ishlab chiqaruvchi
tafakkur – bu namuna bo’yicha tafakkur, ijodkorlik esa – yangi kashfiyotlar, yangi
natijalarga olib boruvchi tafakkur. Realistik tafakkur voqelikni to’g’ri aks ettiradi,
odam o’z xulq-atvorini anglaydi, autistik tafakkur esa, asosan, ob’ektga emas,
affektga mos bo’lganlarni ifodalaydi, ehtiyojni qondirishga, kelib chiqqan hissiy
zo’riqishni kamaytirishga yo’naltirilgan bo’ladi.
Tafakkurning aqliy jarayonning natijasi hisoblangan uch xil shakli:
tushuncha, mulohaza va xulosa kabi jarayonlari farq qilinadi.
Tushuncha – bu jism va hodisalarning umumiy, ahamiyatga ega bo’lgan va
farqlanuvchi belgilarini aks ettiruvchi tafakkur shakli. Tushunchalar asosida
hodisalar va jismlar haqidagi mavjud bilimlarimiz yotadi.
U aniq va mavhum bo’lishi mumkin. Jismning barcha belgilaridan aynan ushbu
jism yoki o’xshash jismlar guruhini xarakterlab beruvchi ma’lum belgilar
yig’indisi ajratilgan bo’lsa, u holda aniq bir tushuncha haqida gap ketadi. Bunday
tushunchalarga shahar, g’oya, jamiyat va boshqalar kiradi. Agar jismdagi biror-bir
alohida belgi ajratilib, va bu belgi o’rganish predmeti bo’lib xizmat qilsa, alohida
11

jism sifatida o’rganilsa, mavhum tushuncha hosil bo’ladi. Bunday tushunchalarga
fidokorlik, tenglik, vijdoniylik va boshqalar kiradi.
Tushunchalar ayrim va umumiy bo’lishi mumkin. Ayrim belgilar deb,
jismning qaysi sinfga tegishliligidan qat’iy nazar, yagona jismga taalluqli bo’lgan
tushunchaga aytiladi. Ayrim tushunchalarga Moskva, Toshkent, Baykal ko’li va
boshqalar kiradi. Umumiy tushuncha deb, bir jismga emas, balki, jismlar sinfiga,
bu sinfdagilarning istalgan jismiga tegishli bo’lgan tushunchaga aytiladi. Masalan,
samolyot, davlat, korxona, institut va boshqalar kiradi.
Tushunchalarning tasavvurdan farq qiluvchi o’ziga xos xususiyatlari ga,
tasavvurlarning doimiy obrazga ega ekanligi, tushuncha esa – bu so’zda o’z
ifodasini topgan fikr ekanligidan iboratligi kiradi; tasavvur ahamiyatli va
ahamiyatga ega bo’lmagan belgilarni o’z ichiga oladi, tushunchalarda esa faqatgina
ahamiyatli belgilar saqlanib qoladi. Tushuncha tasavvurdan ko’ra ko’proq
umumlashtirilgan aks ettirish hisoblanadi.
Hukm – jismlar va hodisalar o’rtasidagi aloqani aks ettiruvchi tafakkur
shakli; biror narsani tasdiqlash yoki inkor etish. Tasdiqlovchi hukmga misol
sifatida: «psixika miyaning vazifasi», «barcha metallar elektr tokini o’tkazadi»,
inkor etishga – «suvda hech qanday yog’ erimaydi» kabi hukmlarni keltirish
mumkin.
Biz tasdiqlayotgan yoki inkor etayotgan hukmning ma’lum sinfning
jismlaridan birortasi, ba’zilari yoki har qaysi jismga taalluqli bo’lishiga bog’liq
ravishda hukmlar ayrim, xususiy yoki umumiy bo’lishi mumkin. Ayrim hukm : «bu
odam hech qachon aldov yo’liga kirmaydi». Xususiy hukm : «ba’zi metallar
suvdan og’irroq». Umumiy hukm : «suyuqlikdagi har bir jismga u siqib chiqargan
suyuqlikka teng bo’lgan bosim ta’sir ko’rsatadi».
Hukmlarning ob’ektiv voqelikni aks ettirishiga ko’ra ular chin va soxta
bo’lishi mumkin. C hin hukm jismlar va ularning xossalari o’rtasidagi voqelikda
mavjud bo’lgan aloqalarni ifodalaydi. «massa – inertlik o’lchovi» chin
hukmdir. Xato hukm ob’ektiv hodisalar o’rtasidagi voqelikda mavjud bo’lmagan
aloqani ifodalaydi, masalan: «barcha odamlar uchun o’lim muqarrar emas».
12

Bir yoki bir necha hukmlardan yangi hukm yuzaga keladigan tafakkur
shakli xulosa deb ataladi. Boshqa hukmlar keltirib chiqariladigan boshlang’ich
hukmlar xulosa dalillari deb ataladi. Masalan, barcha slanetslarning yonuvchanligi
ma’lum, va ushbu modda slanets bo’lsa, u holda «ushbu moddaning
yonuvchanligi» haqida xulosa yasash mumkin.
Xulosa chiqarishning sodda va tipik shakli sillogizm hisoblanadi. Masalan :
« barcha metall ar – elektr o’tkazuvchi . Qalay – metall bo’lgani uchun , qalay –
elektr tokini o’tkazadi ».
Inson asosan xulosalarning ikki turi – induksiya va deduksiyadan
foydalanadi . Induksiya – bu xususiy xulosalardan umumiy xulosalarni keltirib
chiqarish, ayrim dalillar va hodisalarni o’rganish asosida umumiy qoidalar va
qonunlar o’rnatish usuli .
Deduksiya – bu umumiy mulohazalardan xususiy mulohazalar keltirib
chiqarish, umumiy qonunlar va qoidalar asosida ayrim dalillar va hodisalarni
bilish .

13

Nutq madaniyati tushunchasi, uning yuzaga kelish davri, tadqiqot ob'ekti, uning
mohiyati, ish ko’rish tarzi haqida turli-tuman fikr-mulohazalar mavjud. Shu sababli
tilshunoslar ushbu tushuncha atrofida fikr yuritib nutq madaniyati,til madaniyati,
nutq odobi va so’z odobi atamalarini qo’llaydilar. Hozirgi kunda nutq madaniyati
atamasi shu tushunchani ifodalovchi birlik sifatida ko’pchilik tomonidan tan olindi,
ilmiy muammo sifatida uni tadqiq qilish lozimligi ko’pchilik tomonidan
ma'qullandi.
Kishi ob’yektiv borliqni ko’radi, eshitadi, o’lchaydi, sezadi, yozadi va o’z
tafakkurini boyitadi. Ob’yektiv borliqdagi turli voqea-hodisalar, narsa-
predmetlarning kishi ongida aks etish darajasi turlicha bo’ladi. Natijada kishining
nutq mazmuni ham har xil bo’ladi. Borliq haqidagi bizning tafakkurimiz ikki xil
bo’ladi: predmetli aniq tafakkkur, nazariy abstrakt tafakkur. Predmetli aniq
tafakkur, o’z navbatida, oddiy predmetli va predmet obrazli tafakkurga bo’linadi.
Predmetli aniq tafakkur jarayonida nutqni shakllantirishning quyidagi ko’rinishlari
vujudga keladi: a) oddiy predmetli tafakkur shakllanadi va og’zaki nutqda qo’l
keladi; b) umumlashtiruvchi tafakkur shakllanadi va u publitsistik nutqda
ishlatiladi; v) predmet obrazli tafakkuri shakllanadi va u badiiy nutqda qo’llaniladi.
Nazariy abstrakt tafakkur jarayonida fikrni shakllantirishning ilmiy nutqqa xos
shakllari vujudga keladi. O’zaro aloqa jarayonida nutqni shakllantiruvchi turli xil
omillar mavjud bo’lib, ulardan biri nutqning vazifasidir.
Nutqning vazifasi uning doimiyligi, ob'ektivligi, qonuniyligi va tizimliligi
bilan xarakterlanadi. Nutq ma'lum bir vazifasiga ko’ra bir-biriga o’xshasa ham u
boshqa xususiyatlari bilan farqli tomonlariga egadir. Vazifalarning bir- biri bilan
qorishishi natijasida yangi nutqiy shakllar vujudga keladi. Har bir nutq vazifasida
quyidagi xususiyatlar o’z ifodasini topishi mumkin:ob'ektivlik va sub'ektivlikni
ifodalash vazifasi. Kishi borliq haqida o’zining obyektiv va subyektiv xulosasini
bildiradi. Har doim nutqda obyektiv borliqni ifodalash vazifasi ustun turadi:
Chekish – nafas olish organlarining faolivatiga salbiy ta'sir qiladi. Ushbu misolda
ilmiy uslubning xususiyatlarini aks ettirgan obyektiv nutq na'munasidir. Bu yerda
14

nafas olish mumkin emas gapida subyektiv fikr bayon etilgan. Nutqning
obyektivlik va subyektivlik vazifasi birgalikda kelishi ham mumkin.
Ma’lumki, nutq tuzilishi tilning yashash shaklidir. Nutqni tarkibiy qurilishi
jihatdan uyushtirishning umumiy qonun-qoidalari mavjud. Ular quyidagilardan
iborat:
1)uslubiy beligisi aniq ko’ringan birliklarning salmog’i va xarakteri, Masalan,
so’zlashuv nutqi uchun xarakterli bo’lgan birliklarning tarkibiy qurilishi
publitsistik, badiiy nutqda o’z o’rni bilan ishlatilishi;
2)nutq qurilishida analitizm va sintezizm nisbati. Masalan, badiiy nutqda analitizm
nisbati kuchli bo’lib, kitobxon o’qish va o’ylash jarayonida muallif fikrini
sintezlaydi;
3)O’ta muhim ma'nolarni ifodalash darajasiga ko’ra har bir narsani o’z mohiyatiga
mos keluvchi shakl bilan atash ilmiy nutqqa, muhim ma'nolarni ifodalovchi
shakllarni tanlash so’zlashuv nutqiga, ekspressiv ma'nolarni ifodalovchi shakllarni
tanlash publitsistik nutqqa, barcha uslublarga xos shakllardan foydalanish badiiy
nutqqa xos belgidir;
4) nutq tuzilishining to’liq shakllanganlik darajasi. Fikrni to’liq bayon etish
natijasida nutqni to’liq shakllantirishga intiladilar. Bu holat yozma nutqda o’z
aksini topgan. Sharoit, kontekst va ekstralingvistik omillar ta'sirida nutq to’liq
shakllanmagan bo’ladi. Bu narsa to’liq kuzatiladi;
5) metaforalardan foydalanish xarakteri. Nutqda metafora ikki ma'noni
ifodalashga xizmat qiladi: a) til yoki kontekstdan tashqari ma'no; b) nutqiy yoki
kontestual ma'no. Ana shu ikki ma'nonning o’zaro munosabati natijasida
qo’shimcha semantik, ba’zan tushunib bo’lmaydigan subyektiv ma'nolar
ifodalanadi.
1 .2. Tafakkur qilish jarayonida nutqning roli
Qadimgi faylasuflar ham dunyoni bilish mumkinligini, tafakkur haqida e’tirof etib
kelganlar. Xususan, O’rta osiyolik buyuk mutafakkirlar Xorazmiy, Forobiy,
Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Ulug’bek va boshqalar ham o’z asarlarida
dunyoni bilishning, bilish jarayonida hissiy organlar bilan aqlning roli haqida
15

qimmatbaho fikrlarni ilgari suradilar
Ingliz faylasufi Bekonning fikricha , obyektiv mavjudlik to’g'risidagi bilimlar
sezgilarimiz orqali olingan dalillar tufayligina tafakkur yordamida to’ldiriladi.
Fransuz faylasufi Dekart esa bilishning birdan-bir manbayi tafakkur deb biladi.
Mantiq ilmida ham til va tafakkur munosabatlariga alohida e’tibor berilgan. Unda
tafakkurning muhim xususiyati sifatida uning til bilan bog'langanligi e’tirof
etiladi.Unda ta’kidlanishicha, inson tafakkuri uning tili bilan birga takomillashib
rivojlangan.Tilda tafakkurning ish natijasi mustahkamlanadi. Til o’zining shu
xislati bilan insonga bilim to’plashga, uni saqlashga, avloddan-avlodga uzatishga,
to’plagan bilish boyliklaridan hayotiy faoliyatida unumli foydalanishiga yordam
beradi.Shu bilan birga, til tafakkumi takomillashtirish, mavhumlashtirish,
umumlashtirish va juz’iylashtirish qurolidir. Shuning uchun ham bizning
tafakkurimiz voqelikni bevosita aks ettirish vositasi bo’lgan sezgilardan til
yordamida ifodalanishi bilan farq qiladi.Til va tafakkur reallikni bilish, boshqa
insonlar bilan munosabatda bo’lish, obyektiv reallikka ta’sir ko’rsatish, har bir
ishni oldindan o’ylab, ongli ravishda amalga oshirish kabilarda ko’rinuvchi,
umuman, inson faoliyatining ongli, maqsadga muvofiqligini ta’minlovchi
insongagina xos bo’lgan muhim xislatdir.Lekin amalda, hayotda, tarixiy jarayonda
til va tafakkur har doim o’zaro ajralmas bo’lsa-da, ulami turli fanlar alohida
o’rganadi. Masalan, tafakkur formalarini mantiq fani o’rgansa, til kategoriyalarini
tilshunoslik fanlari tadqiq etadi.Tafakkur umuminsoniy bo’lsa, til, uning qonun-
qoidalari milliy xarakterga ega.Dunyodagi tillar juda ko’p qonun-qoidalarga ko’ra
bir-biridan farq qiladilar. Tafakkur shakllari, tamoyillari esa, insonlarning millati,
irqi, davridan qat’i nazar,hammada bir xildir.
Demak,tafakkurning moddiy qobig’i tildir. Shunday ekan til bilan tafakkurni
bir-biridan ajratib bo’lmaydi. Lekin ayrim tilshunoslar, xususan, N.Y. Marr til
bilan tafakkurni ajratib qo’ydi. U shunday yozadi:“Bo’lajak til tabiiy materiyadan
xoli bo’lgan, texnikada o’sib borayotgan tafakkurdir”. Bunda, albatta, tilning
tafakkurdan ajratib qo’yilganligi ko’rinib turibdi. Hozirgi axborot texnologiyalari
rivojlangan davrda til va tafakkur yanada yaqin munosabatda ekanligi o z isbotiniʻ
16

topmoqda. Tabiat va jamiyatda inson tiliday murakkab, serqirra, serqatlam,
servazifa, shakl va mazmun munosabati kabi murakkab hodisa kamdan kam
topiladi. Til dunyoni bilish, bilimlami to’plash, saqlash, keyingi avlodlarga
yetkazish,ruhiy munosabatlarni aks ettirish, go’zallik kategoriyalarini voqelantirish
kabi bir qancha vazifalarni bajarishiga qaramasdan, asosiy e’tibor uning kishilar
o’rtasidagi aloqani ta'minlash vazifasiga qaratib kelindi. Holbuki, til bemisl boy,
sehr-u sinoatga, ruh-u ruhoniyatga, ko’rk-u komillikka limmo-lim bir ne’matdir.
Til -madaniyatning ko’zgusi bo’lib, unda nafaqat insonni o’rab olgan real
borliq, uning real yashash sharoitlari, balki xalqning ijtimoiy o’zini o’zi anglashi,
uning mentaliteti, milliy xarakteri, hayot tarzi, an’analari, urf-odatlari, axloqi,
qadriyatlar yig’indisi va dunyoqarashi ham aks etadi.
Til —madaniyat xazinasi, sandig’i, majmuyidir. U leksika, grammatika,
iboralar,maqol va matallar, folklyor, badiiy va ilmiy adabiyot, og’zaki va yozma
nutqda madaniy qadriyatlarni saqlab keladi. Madaniyat tashuvchisi bo’lib, u
ajdodlardan avlodlarga milliy madaniyat xazinasini meros qilib qoldiradi. Yosh
avlod ona tili barobarida ajdodlaming boy madaniy tajribasini ham o’zlashtiradi.
Til madaniyatning quroli, vositasidir. U xalq madaniyati vositasida inson
shaxsiyatini, til sohibini shakllantiradi.
Demak,til“bizning hayot tarzimizni tavsiflovchi ijtimoiy meros qilib olingan
malaka va g’oyalar majmuyi sifatida madaniyatdan tashqarida mavjud
bo’lolmaydi. Til inson faoliyatlarining biri sifatida madaniyatning tarkibiy qismi
hisoblansa-da, tafakkur shakli va muloqot vositasi sifatida madaniyat bilan bir
qatorda turadi. Agar tilga uning strukturasi, vazifalari va uni o’zlashtirish jihatidan
qaraladigan bo’lsa, u holda ijtimoiy qatlam yoki madaniyatning komponenti tilning
tarkibiy qismi bo’ladi.Ayni paytda madaniyatning komponenti til orqali xabar
qilinadigan qandaydir madaniy informatsiya emas. U tilning barcha sathlariga
tegishli bo’lgan tilga xos ajralmas xususiyatdir. Til - kishilar oqimini xalqqa
aylantiradigan, mazkur nutq jamoasining o’zini o’zi anglashi, madaniyati,
an’analarini saqlashi va ulami meros qilishi orqali millatni shakllantiradigan kuchli
ijtimoiy vositadir
17

Rohatoy Jo’rayeva“Til va tafakkur munosabatlarining ahamiyati” maqolasida til va
tafakkur masalalarini yoritgan.Ushbu maqolada til va tafakkur munosabatlari
haqida fikrlar bildirilgan. Til tufayli inson tafakkuri boyiydi, moddiy dunyodagi
narsa va predmetlarni ongi orqali idrok qilish, ular ustidan mulohaza yuritish,
ularga oid fikrlarini so’z bilan ifodalash imkoniga ega bo’ldi.
Insoniyat bilan birga paydo bo’lgan til uning hayotida eng muhim rolni o’ynab
kelgan va bundan keyin ham o’z ahamiyatini yo’qotmaydi. Til, eng avvalo, inson
va uning tafakkuri shakllanishidagi zaruriy shartlardan biridir. Aniq nutqning
paydo bo’lishi insonning bilish, idrok qilish jarayonlarini tamoman o’zgartirib
yubordi.Til tufayli inson tafakkuri boyiydi, moddiy dunyodagi narsa va
predmetlarni ongi orqali idrok qilish, ular ustidan mulohaza yuritish, ularga oid
fikrlarini so’z bilan ifodalash imkoniga ega bo’ldi.Til ilk boshdan e’tiboran hech
bir narsa bilan almashtirib bo’lmaydigan xizmatni, ya’ni inson tafakkurida
umumlashtiruvchi vazifani bajarib keladi.
Psixologiyada ham insonning tafakkur faoliyati haqida aytilganda hissiy bilish
bilan birga til va nutqning o’zaro bog'liqligi alohida ko’rsatib o’tiladi. Bunda
inson psixikasi bilan hayvonlar psixikasi o’rtasidagi asosiy farqlardan biri
namoyon bo’lishi ta’kidlanadi. Hayvonlarning o’ta oddiy, juda sodda tafakkuri
hamma vaqt faqat harakat tafakkuriligicha qoladi;ular hech qachon mavhum,
18

bevosita bilish darajasiga yetmaydi. Ularning, ya’ni hayvonlarning tafakkuri ayni
chog'da go’yo ko’z o’ngilarida turgan narsalarni bevosita idrok qilish bilan ish
ko’radi. Ana shunday jo’n tafakkur harakat tarzidagi narsalar bilan munosabatda
bo’ladi va bunday harakat doirasidan chetga chiqmaydi. Faqat nutq paydo
bo’lgach, bilinayotgan obyektdan ma’lum bir xususiyatni ajratib olib, uni maxsus
so’z yordamida tasavvurda yoki tushunchada mustahkamlash,qayd etish
imkoniyati tug'ildi. Tafakkur so’zda o’zining moddiy qobig'iga ega bo’ladi,
tafakkur faqat so’z orqali boshqalar uchun va o’zimiz uchun ham bevosita
reallikka aylanadi.Inson tafakkurini, u qanday shaklda amalga oshirilmasin, tilsiz
amalga oshirib bo’lmaydi.Har qanday fikr nutq bilan chambarchas bog'liq holda
paydo bo’ladi va rivojlanadi. U yoki bu fikr qanchalik chuqur va asosli suratda
o’ylangan bo’lsa, u so’zlarda, og'zaki va yozma nutqda shunchalik aniq hamda
yaqqol ifodalangan bo’ladi.Yoki, qandaydir fikning so’z orqali ifodasi qanchalik
ko’p takomillashgan,sayqallangan bo’lsa, ayni shu fikrning o’zi shunchalik yaqqol
va tushunarli bo’ladi.
Kishi o’zining fikr-mulohazalarini boshqalar uchun ovoz chiqarib ifodalab
berar ekan, buning bilan u shu mulohazalarni o’zi uchun ham ifodalaydi. Fikrni
ana shu tarzda so’zlar orqali ifodalash, mustahkamlash, fikni so’zlarda qayd qilish
fikrni bo’lishni anglatadi, diqqatni mazkur fikrning turli o’rinlarida va qismlarida
tutib turishga yordam beradi hamda fikrning qismlarini yanada chuqurroq
tushunishga imkon tug'diradi. Shu tufayli keng, izchil, sistemali mulohaza yuritish,
ya’ni tafakkur jarayonida tug'ilgan hamma asosiy fikrlarni bir-biri bilan aniq va
to’g'ri solishtirib ko’rish mumkin bo’ladi. Shunday qilib,so’zda, fikrni ifodalashda
tafakkurning eng muhim zaruriy, mulohazali, mantiqiy bo’laklarga ajratilgan va
anglashilgan tomonlari berilgan bo’ladi. Fikrni so’zda ifodalash va mustahkamlash
orqali u yo’qolmaydi hamda paydo bo’lishi bilanoq o’chib qolmaydi.Fikr so’z
iboralarida - og'zaki yoki yozma so’z iboralarida mustahkam qayd qilinadi.
Shuning uchun, kerak bo’lganda, mazkur fikrga yana qaytish, uni yanada
chuqurroq o’ylab, tekshirib ko’rish va qayta o’ylash davomida boshqa fikrlar bilan
19

solishtirib ko’rish imkoniyati saqlanib qoladi.
Til va tafakkur reallikni bilish, boshqa insonlar bilan munosabatda bo’lish,
obyektiv reallikka ta’sir ko’rsatish, har bir ishni oldindan o’ylab, ongli ravishda
amalga oshirish kabilarda ko’rinuvchi, umuman, inson faoliyatining ongli,
maqsadga muvofiqligini ta’minlovchi insongagina xos bo’lgan tarixiy muhim
xislatdir. Lekin amalda, hayotda, tarixiy jarayonda til va tafakkur har doim o’zaro
ajralmas bo’lsa-da, ularni turli fanlar alohida o’rganadi. Masalan,tafakkur
formalarini mantiq fani o’rgansa, til kategoriyalarini tilshunoslik fanlari tadqiq
etadi. Tafakkur umuminsoniy bo’lsa, til, uning qonun-qoidalari milliy xarakterga
ega.
Fikr -tafakkurning aniq bir natijasi.Tafakkur - o’ylash, muhokama qilish,
voqelikni anglash, tasavvur qilish, unga baho berish, fikrlash qobiliyati. Demak,
tafakkurni so’z boyligi vositasida ifodalashda asosiy vazifani til bajaradi. Albatta,
har bir inson tafakkuridagi fikrlami ifodalashda shu inson nutqining naqadar
takomil topganligi muhim sanaladi.Chinakam nutq madaniyati shu tilning butun
boylik va go’zalliklaridan foydalana olish,uni ne’mat sifatida idrok etish asosida
shakllanadi.
Aniqki,nutq madaniyati jamiyat madaniy-ma’rifiy taraqqiyotining, millat
ma’naviy kamolotining muhim belgisidir. Haqiqiy ma’nodagi madaniy nutq shaxs
umummadaniy saviyasining favqulotda muhim unsurlaridan biridir. Shuning uchun
ham mamlakatimizda ma’naviy-ma’rifiy islohotlar davlat siyosatining ustuvor
yo’nalishi deb e’lon qilingan bugungi kunda nutq madaniyati
masalalari,farzandlarimizning nutqiy madaniyat ko’nikmalari va malakalarini
oshirish, ta’lim jarayonlarining barcha bosqichlarida madaniy nutq muammolarini
yetarli darajada nazarda tutish har qachongidan ham dolza rblik kasb etganligi bejiz
emas.
Bob bo’yicha xulosa
20

Yuqorida yozilganlardan xulosa sifatida shuni aytishim mumkinki,til insonda
ham bor,hayvonda ham bor.Ammo inson o’z ongi va tafakkur jarayoni bilan
hayvonlardan farq qiladi.Hayvonlarda til bo’lganligi bilan u faqagina ularning
hissiy holatini va kechinmlarini ifodalashi mumkin,ammo obyektlarni esa
ko’rsatmaydi.
21

AMALIY QISM
II BOB
2.1.Tadqiqot metodlari haqida nazariy ma’lumot va ularni qayta
ishash jarayoni haqida
Tahlil qilingan metodikalardan birinchisi bu-Tafakkur turini aniqlash
metodikasi.Ushbu so’rovnoma har bir bandining tasdiqlari beshtadan yakunlovchi
javob variantlariga ega.Sinaluvchilar berilgan tasdiqlarning har birini o’qib
chiqishadi va har bir variantning ahamiyatini 5 balli tizim bo’yicha
baholaydilar.Bunda 5-mutlaqo,to’liq mos keladi;4-to’liq mos keladi;3-mos
keladi;2-qisman mos keladi;1-juda kam mos keladi.
1. SINTETIK USLUB : А1 + Ж1 + Н1 + Б2 + З2 + О2 + В5 + И5 + П5 +
Г4 + К4 + Р4 + Д3 + Л3 + С3 + Е2 + М2 + Т2 ∑ =
2. G ’ OYAVIY USLUB : А2 + Ж2 + Н2 + Б1 + З1 + О1 + В4 + И4 + П4
+ Г3 + К3 + Р3 + Д1 + Л1 + С1 + Е3 + М3 + Т3 ∑ =
3. PRAGMATIK USLUB : А3 + Ж3 + Н3 + Б4 + З4 + О4 + В1 + И1 +
П1
+ Г5 + К5 + Р5 + Д2 + Л2 + С2 + Е4 + М4 + Т4 ∑ =
4. ANALITIK USLUB : А4 + Ж4 + Н4 + Б3 + З3 + О3 + В3 + И3 + П3 +
Г1 + К1 + Р1 + Д5 + Л5 + С5 + Е5 + М5 + Т5 ∑ =
5. REALISTIK USLUB : А5 + Ж5 + Н5 + Б5 + З5 + О5 + В2 + И2 + П2
∑=+ Г2 + К2 + Р2 + Д4 + Л4 + С4 + Е1 + М1 + Т1 ∑ =
Beshta ko’rsatkich natijalari 270 ballni tashkil etishi kerak. Agarda ballar soni
66 dan 71 gacha bo’lsa, u holda tafakkurning ushbu usuli yetakchilik qiladi va bu
tafakkur usulidan muttasil foydalaniladi.
Agarda ballar yig’indisi 43 va 48 da bo’lsa, u holda muammolarni yechishda
ushbu tafakkur uskubi hecham inobatga olinmaydi. Bu uslubga nisbatan
e’tiborsizlik va iltifotsizlik kuzatiladi.
22

Agarda ballar yig’indisi 37-42 oralig’ida bo’lsa, ushbu tafakkur uslubidan
umuman foydalanmaysiz va u siz uchun begona.
Agar 36 va undan kam ball to’plansa, ushbu uslub sizga begona undan
hecham foydalanmaysiz.
Tahlil qilingan metodikalarning navbatdagisi-Djeyn Staynning Kreativ
tafakkurni baholash testi hisoblanadi. Metodikadagi ballar ma’lum tafakkur
usullari asosida hisoblanadi. Ushbu metodika 14 ta mulohaza berilgan. Ulardan
mos kelganlariga, mos kelmaganlariga beriladi deb belgilangan javoblar yig’indisi
hisoblab chiqiladi .
Qayta ishlash:
1-4-ballar. Sizning ijodiy qobiliyatingizni qoniqarli deb bo’lmaydi.
5-8-ballar. Sizni yaxshi kinofilmlar va shoular muxlisi deyish mumkin. Siz
o’zingizni emas, balki boshqa insonllarning ijodidan bahra olasiz. Siz o’zingizni
ijodiy insonlar safidan deb tan olmaysiz va bunga intilmaysiz ham.
9-12-ballar. Sizning ijodiy qobiliyatingiz normal rivojlangan,siz juda ko’p kitob
o’qiysiz,rasmlar chizishni yoqtirasiz.San’atninng har bir sohasi siz uchun qiziqarli.
13-14- ballar. Siz o’ta ijodiy shaxssiz. Sizga yo’nalish berish yoki san’at sohasida,
ijod borasida bir nima o’rgatishga haddimiz sig’maydi. Bu sohada biz sizdan
maslahat olishimiz kerak.
Ijodiyot o’zida muammoning yechimini yangi g’oya va ixtirolarni namoyon
etadi.Ayni shu ijodiy qobiliyatlar yordamida insoniyat o’z oldidagi qiyinchiliklarni
yengib o’tgan,takomillashgan.Tadqiqotchilarning fikricha, inson ijodiy
qobiliyatidan mahrum bo’lishi ham mumkin ekan.Agar bolalarning rasmlariga,ular
tomonidan to’qib chiqarilgan hikoyalar va ertaklarga nazar tashlasak ulardagi
rivojlanayotgan ijodiy qobiliyatlarni ilg’ashimiz mumkin.Lekin ko’pgina
holatlarda 7 yoshdan kichik bolalarda ushbu qobiliyatlar o’rnini asta-sekin boshqa
qobiliyatlar egallab borar ekan.
Ko’pgina faktlarga nazar tashlasak, ixtirolar, g’oyalar insonlarning ongiga
uyqu vaqtida tush ko’rishida namoyon bo’ladi.
23

2.2. Tahliliy statistika
Metodika tavsifi: Rezapkina modifikatsiyasi bo’yicha tafakkur turi va J.
Staynning kreativ tafakkurni aniqlash metodikasi
Yosh
17 yosh
18 yosh
19 yosh
20 yosh
21 yosh
22 yosh
23 yosh
24 yosh
1-rasm yosh bo’yicha ma’lumot
Tadqiqotimizda 60 nafar sinaluvchi ishtirok etdi. Bulardan 17 yoshlilar 4 nafar , 18
yoshlilar 19 nafar , 20 yoshlilar 11 nafar, 21 yoshlilar 6 nafar, 22 yoshlilar 3 nafar,
23 va 24 yoshlilar esa 1 nafarni tashkil etishdi.Yuqoridagi tadqiqotimizning asosiy
qismini 18 yoshlilar tashkil etganini ko’rishimiz mumkin.
24

Jins
erkaklar
ayollar
2-rasm. Jins bo’yicha ma’lumot
Diagrammadagi natijadan erkaklarga nisbatan ayol sinaluvchilar ko’pligini
ko’rishimiz mumkin.
Tafakkur uslubi va ijodiy tafakkurni o’rganish bo’yicha birlamchi tahlil
N Minimal
qiymat Maximal
qiymat O' rtacha
qiymat Standart
og'ish Assimetriya Eksess
Pretmetli
haraka tli
tafakkur 60 2 ,00 8,00 4,7500 1,53628 -,375 ,442
Abstrak t
mavhum
tafakkur 60 2 ,00 7,00 3,2500 1,66341 ,113 -,355
So'z-mantiq iy
tafakkur 60 2,00 8,00 5,1333 1,54554 ,311 -,686
25

Ko'rgazmali
tafakkur 60 2,00 8,00 4,9167 1,72019 -,156 -,980
Kreativ
tafakkur 60 2 ,00 8,00 5,2833 1,60604 -,558 ,645
Sintetik 60 39,00 65,00 54,5000 4,84156 -,385 1,065
G'oyaviy 60 40,00 70,00 53,4667 6,22860 ,632 ,584
Pragmatik 60 43,00 69,00 55,2833 5,54211 ,302 -,245
Analitik 60 39,00 68,00 54,3333 5,58347 -,229 ,547
Realistik 60 41,00 71,00 53,6333 6,28953 ,481 ,354
1-jadval
Tadqiqotimiz doirasida 60 nafar sinaluvchi ishtirok etdi va biz bu
ma lumotlarning to g ri o tkazilganligini aniqlash maqsadida tavsiflovchi statistikaʼ ʻ ʻ ʻ
tahlilini amalga oshirdik. Natijalar tahlilida quyidagilar kuzatildi. Sintetik tafakkur
shkalasida o’ng tomonlama musbat eksses kuzatildi. Ushbu shkala bo’yicha
minimal ball 39 ballni tashkil qilsa, maksimal ball 65 ni tashkil qildi, mazkur
shkala bo yicha o rtacha qiymat 54.50 tashkil qilganligini kuzatishimiz mumkin,
ʻ ʻ
standart og ish esa 4,84 tashkil qilganligini kuzatishimiz mumkin. So’z-mantiqli
ʻ
tafakkur shkalasida 2 dan 8 gacha ball me’yor hisoblansa o’rtacha qiymat 5,13 va
standart og’ish 1,54 ni tashkil etdi. Ko’rgazmali tafakkur shkalasida 2 dan 8 gacha
ball me’yor hisoblansa o’rtacha qiymat 4,91 va stantart og’ish 1,72 ni tashkil etdi.
Kreativ tafakkur shkalasida 2 dan 8 gacha ball me’yor hisoblansa o’rtacha qiymat
5,2 va standart og’ish 1,60 ni tashkil etdi. So’z-mantiqli tafakkur shkalasida 2 dan
8 gacha ball me’yor hisoblansa o’rtacha qiymat 5,13 va standart og’ish 1,54 ni
tashkil etdi. Sintetik tafakkur shkalasida 39 dan 65 gacha ball me’yor hisoblansa
o’rtacha qiymat 54,50 va standart og’ish 4,84 ni tashkil etdi. G’oyaviy tafakkur
shkalasida 40 dan 70 gacha ball me’yor hisoblansa o’rtacha qiymat 53,46 va
standart og’ish 6,22 ni tashkil etdi. Pragmatik tafakkur shkalasida 43 dan 69 gacha
ball me’yor hisoblansa o’rtacha qiymat 55,28 va stantart og’ish 5,54 ni tashkil etdi.
Analitik tafakkur shkalasida 39 dan 68 gacha ball me’yor hisoblansa o’rtacha
26

qiymat 54,33 va standart og’ish 5,58 ni tashkil etdi. Realistik tafakkur shkalasida
41 dan 71 gacha ball me’yor hisoblansa o’rtacha qiymat 53,63 va standart og’ish
6,28 ni tashkil etdi.
Tafakkur uslublari bo’yicha Kolmogorov Smirnov mezoni
Shkalasi Kolmogorov-
Smirnov Z Ishonch darajasi
Pretmetli harakat li tafakkur 1,017 ,252
Abstrak t - mavhum tafakkur 1,089 ,186
So'z-mantiq iy- tafakkur 1,304 ,067
Ko'rgazmali tafakkur 1,050 ,220
Kreativ tafakkur 1,090 ,185
Sintetik ,657 ,780
G'oyaviy 1,006 ,264
Pragmatik ,722 ,675
Analitik ,712 ,691
Realistik ,883 ,417
2-jadval
*p<0,05 0,050-0,011-95%
Natijalarni tahlil qilish orqali ma lumotlarni normal taqsimlanishga mosliginiʼ
tekshirdik. shuni ko’rsatdiki, barcha shakalalar normal taqsimlanishga mos keldi,
demak biz ularni parametrik mezonlarga qo’yib ishlashimiz mumkin. Predmetli
harakat tafakkur shkalasi normal taqsimlanish qonuniga mos keldi (D=1,017;
p>0,05), abstrak mavhum tafakkur shkalasi ham normal taqsimlanish qonuniga
mos keldi (D=1,089; p>0,05) , so'z-mantiqtafakkur shkalasining ham normal
taqsimlanish qonu niga mos kelganligini kuzatishimiz mumkin (D=1,304;
p>0,05).Ko'rgazmali tafakkur shkalasida ham normal taqsimlanish aniqlandi
27

(D=1,050; p>0,05).Kreativ tafakkur shkalasi normal taqsimlanish qonuniyatiga
mos keldi (D=1,090; p>0,05).Sintetik shkalasi shkalasi normal taqsimlanish
qonuniyatiga mos keldi (D=0,657; p>0,05).G'oyaviy shkalasi shkalasi normal
taqsimlanish qonuniyatiga mos keldi (D=1,006; p>0,05).Pragmatik shkalasi
shkalasi normal taqsimlanish qonuniyatiga mos keldi (D=0,722; p>0,05).Analitik
shkalasi bo yicha ham shkalasi normal taqsimlanish qonuniyatiga mosligiʻ
aniqlandi (D=0,712; p>0,05) Realistik shkalasi yuqoridagi shkalalar qatori normal
taqsimlanishga mos keldi(D=00,883; p>0,05)
Tafakkur uslubi bo’yicha jins tafovuti haqida ma’lumot
Jinsi N O’rtacha
qiymat St andart
og’ish t P
Pretmetli harakat
tafakkur erkakl
ar 6 4,3333 1,63299
-,697 ,488
ayollar 54 4,7963 1,53426
Abstrak - mavhum
tafakkur erkakl
ar 6 4,0000 1,26491
1,474 ,183
ayollar 54 3,1667 1,69071
So'z-mantiq
tafakkur erkakl
ar 6 4,6667 1,96638
-,777 ,440
ayollar 54 5,1852 1,50564
Ko'rgazmali
tafakkur erkakl
ar 6 4,3333 1,75119
-,874 ,386
ayollar 54 4,9815 1,72102
Kreativ tafakkur erkakl
ar 6 4,6667 1,86190
-,991 ,326
ayollar 54 5,3519 1,58003
Sintetik erkakl 6 55,0000 3,94968 ,318 ,760
28

ar
ayollar 54 54,4444 4,95895
G'oyaviy erkakl
ar 6 50,8333 2,13698
-1,093 ,279
ayollar 54 53,7593 6,47181
Pragmatik erkakl
ar 6 56,8333 6,61564
,719 ,475
ayollar 54 55,1111 5,45536
Analitik erkakl
ar 6 57,3333 2,58199
1,398 ,167
ayollar 54 54,0000 5,73963
Realistik erkakl
ar 6 47,8333 3,65605
-2,483 ,016
ayollar 54 54,2778 6,20838
3-jadval .
Sinaluvchilarning jinsi bo’yicha tafavutlar tahil qilingand, realistik tafakkur
shkalasida ishonchli farq kuzatildi.
Psixologiya fanida tafakkur yoyiqligiga ko’ra tafakkur realistik va autistik turlarga
ajratiladi. Realistik tafakkur qurshab olgan atrof-muhitni o’rganishga, aks
ettirishga qaratilgan fikr yuritish bo’lib, u mantiqiy qonun va qoidalar yordami
bilan voqelikni in'ikos qiladi. Ushbu shkalada ishonchli farq kuzatilishining sababi,
ayol sinaluvchilarimizning erkak sinaluvchilarga nisbatan ko’pligi bo’lsa ajab
emas, shu bilan bir qatorda vaziyatga real baho beradigan, hayot davomida
muammolar yechimini mantiqan topadigan ayol sinaluvchilarimiz ishtirok etgani
ham sabab bo’lishi mumkin. Bundan tashqari tadqiqotimzda boshqa tafakkur
turlariga nisbatan ayol sinaluvchilarimizda realistik tafakkur turi ko’p chiqqanligi
ham natijalarda ishonchli farq kuzatilishiga o’z ta’sirini ko’rsatgan bo’lishi
mumkin. Boshqa tafakkur turlari bo’yicha ishonchli farq kuzatilmadi.
29

erkaklar ayollar44464850525456 Realistik tafakkur bo`yicha jins tafovuti
Jins
3-rasm.
Tafakkur uslublari bo’yicha yosh tafovutlarining dispersion tahlili
Predmetli harakat tafakkur shkalasi bo’yicha eng yuqori natijani 24 yoshli
sinaluvchimiz berganini ko’rishimiz mumkin,abstrakt mavhum tafakkur turida 21
yoshli sinaluvchilarimiz yuqori natija ko’rsatgan,so’z-mantiq tafakkurida ham 24
yoshli sinaluvchimiz yuqori natija ko’rsatgan,ko’rgazmali tafakkur turida 19 yoshli
sinaluvchilarimiz yuqori natija ko’rsatgan,kreativ tafakkur turida 22 yoshli
sinaluvchilarimizning o’rtacha ko’rsatkichlari yuqori chiqqan, sintetik tafakkur 18
yoshli sinaluvchilarimizda,g’oyaviy va pragmatik tafakkur 23
yoshlilarimizda,analitik tafakkur 20 yoshli sinaluvchilarimizda , realistik tafakkur
esa 17 yoshli sinaluvchilarimizda o’rtacha ko’rsatkich yuqori natija ko’rsatganini
ko’rishimiz mumkin. Tahlil natijalaridan ko’rinib turibdiki, yosh xususyati
bo’yicha ishonchli farq kuzatilmadi. Bundan ko’rinib turbidiki, har bir natijalar
o’zgarib turadi.
30

Xulosa
Hozirgi kunda fan tafakkurni rivojlantirish masalasiga alohida e’tibor
qaratgan. Amaliyotda tafakkurni rivojlantirishning filogenetik, ontogenetik va
tajribaviy yo’nalishlari mavjud. Filogenetik yo’nalish insoniyat tarixiy rivojlanish
jarayonida inson tafakkuri rivojlanishi va takomillashishini o’rganishni taqazo
etadi. O ntogenetik yo’nalish bir odamning hayotiy jarayoni asosiy bosqichlarining
rivojlanishi bilan bog’liq. O’z navbatida, tajriba yo’nalishi tafakkurni tajribada
tadqiq etish muammolari va aqlning alohida, sun’iy tashkil etilgan sharoitlarda
rivojlanish imkoniyati bilan bog’liq. Ayrim kishilarning tafakkuri o’zining
mazmundorligi, chuqurligi va kengligi jihatdan, mustaqilligi, samaraliligi va tezligi
jihatdan turli davrlarda turlicha namoyon bo’ladi. Bular
tafakkurning sifatini tashqil qiluvchi belgilardir. Tafakkurning mazmundorligi
avvalo u yoki bu narsalar, hodisalar to’g’risidagi voqelikning u yoki bu,
muhokamalar va tushunchalarda odamlarning ongida qanchalik o’rin olganligidan
kelib chiqadi. Fikrning chuqurligi uning mazmundorligini ta’minlaydi.
Tafakkurning mazmundorligi va chuqurligi uning kengligi bilan chambarchas
bog’langan. Voqelikning eng ko’p sohalarini o’z ichiga olgan, hozirgi vaqtni, uzoq
utmishni va uzoq kelajakni o’z ichiga olgan tafakkurni biz keng tafakkur deymiz.
Odam o’z oldiga yangi vazifalarni qo’yishda o’zi tashabbus ko’rsatib, shu
vazifalarni boshqa odamlarning yordamisiz, o’zining alohida yo’llari bilan hal
qilaversa, bu odamlarning tafakkuri mustaqil tafakkur bo’ladi. Tafakkurning
tanqidiyligi o’zgalarning yoki o’zlarining fikrlarini haqiqatga mos bo’lishi -
bo’lmasligi jihatini tekshira bilishda va shu fikrlarga baho bera olishda ifodalanadi.
Tafakkurning tezligi qo’yilgan savollarga juda tezlik bilan javob topa olishida
namoyon bo’ladi. Fikrning tezligi maktab o’quvchilari uchun muhim ahamiyatga
ega. Masalan: ayrim yaxshi o’quvchilarni doskaga chiqarib, ulardan yangi
masalani yechish talab qilinganda hayajonlanib, butun sinf oldida o’zlarini
yo’qotib qo’yadilar. Bu salbiy emotsiyalar go’yo ularning tafakkurini tormozlab
qo’yadi. Fikr juda sekin va tez - tez muvaffaqiyatsiz ishlay boshlaydi. Maktab
31

o’quvchilarning tafakkuri hali juda katta vay etarli foydalanilmayotgan zaxira
hamda imkoniyatlarga egadir. Psixologiya va pedagogikaning asosiy vazifalaridan
biri ana shu imkoniyatlarni to’la ochish va ular asosida ta’limni yanada samarali,
hamda ijodiy qilishdan iboratdir.
Statistik xulosa
Tahlil natijalaridan ko’rinib turibdiki , yosh xususyati bo’yicha ishonchli farq
kuzatilmadi. Bundan ko’rinib turibdiki har bir natijalar o’zgarib turadi.Predmetli
harakat tafakkur shkalasi bo’yicha eng yuqori natijani 24 yoshli sinaluvchimiz
berganini ko’rishimiz mumkin,abstrakt mavhum tafakkur turida 21 yoshli
sinaluvchilarimiz yuqori natija ko’rsatgan,so’z-mantiq tafakkurida ham 24 yoshli
sinaluvchimiz yuqori natija ko’rsatgan,ko’rgazmali tafakkur turida 19 yoshli
sinaluvchilarimiz yuqori natija ko’rsatgan,kreativ tafakkur turida 22 yoshli
sinaluvchilarimizning o’rtacha ko’rsatkichlari yuqori chiqqan, sintetik tafakkur 18
yoshli sinaluvchilarimizda ,g’oyaviy va pragmatik tafakkur 23
yoshlilarimizda,analitik tafakkur 20 yoshli sinaluvchilarimizda , realistik tafakkur
esa 17 yoshli sinaluvchilarimizda o’rtacha ko’rsatkich yuqori natija ko’rsatganini
ko’rishimiz mumkin.
18-25 yoshni tashkil etuvchi ijtimoiy guruhlar jihatidan juda xilma-xil: bular
oliy va o rta o quv yurtlari talabalari, armiya saflarida xizmat qilayotgan yoshlar;ʻ ʻ
yosh ishchilar, ishsizlar va jinoyatchi yoshlar. Ushbu toifalarning har biri o'ziga
xos pedagogik o'zaro ta'sir va ijtimoiy-psixologik tuzatish muammolariga ega.
Biroq, bu muammolarning barchasini bitta paragrafda ochib berishning iloji yo'q,
shuning uchun ushbu qo'llanma doirasida guruhlardan biri - universitet
talabalarining ba'zi xususiyatlarini ochib berish maqsadga muvofiq ko'rinadi.
Talabalar maxsus mobil ijtimoiy guruh, oliy ta'lim muassasasi tomonidan
birlashtirilgan odamlarning o'ziga xos jamoasidir. Uning faoliyatining maqsadi -
moddiy va ma'naviy ishlab chiqarishda kasbiy va ijtimoiy rollarni bajarish uchun
muayyan dasturga muvofiq tashkil etilgan tayyorgarlik. U oliy o'quv yurtlarida
o'qish jarayoniga ham, kasbiy ta'lim olishga ham uning aksiologik munosabatini
32

belgilaydigan o'ziga xos, aniq xususiyatlarga ega. Universitet talabalari kontilgenti
o'smirlikni (o'rtacha 17-25 yosh) qamrab oladi.
Qoidaga ko’ra, aynan o’quvchi yoshida ularning rivojlanishida nafaqat
jismoniy, balki psixologik xususiyatlar va oliy psixik funksiyalar ham maksimal
darajaga etadi: idrok etish; diqqat, xotira, fikrlash, nutq, his-tuyg'ular va
hissiyotlar. Hayotning bu davri ta'lim va tarbiya uchun eng qulaydir (B.G.
Ananiev).
Bundan tashqari, ushbu davr ijtimoiy-psixologik jihatdan, I. A. Zimnya,
kognitiv motivatsiyaning eng yuqori darajasi, faol "madaniy iste'mol", yuqori
ijtimoiy va kommunikativ faollik, intellektual va ijtimoiy yetuklikning uyg'un
kombinatsiyasi bilan ajralib turadi. Bu shaxsning, birinchi navbatda, og'zaki
intellektning shakllanishi va tuzilishining individual va o'zgaruvchan xususiyatlari
bilan belgilanadi, bu og'zaki-mantiqiy tayyorgarlikni ayniqsa ahamiyatli qiladi.
Ta'lim jarayonini to'g'ri tashkil etishda asosiy yuk talabaning xotirasiga emas, balki
uning tafakkuriga va shunga mos ravishda nazariyani o'zlashtirishga va kasbiy
o'zini o'zi belgilashga tadqiqot yondashuviga tushadi.
Kognitiv faoliyatda mavhum fikrlash ustun rol o'ynay boshlaydi,
dunyoning umumlashtirilgan tasviri shakllanadi va o'rganilayotgan voqelikning
turli sohalari o'rtasida chuqur aloqalar o'rnatiladi. Agar o'qituvchi bu qobiliyatlarni
aniq shakllantirmasa, talaba o'rganilayotgan materialni yarim mexanik yodlash
ko'nikmasiga ega bo'lishi mumkin, bu esa g'ayrioddiy eruditsiyaning kuchayishiga
olib keladi, lekin aqlning rivojlanishiga to'sqinlik qiladi. Shu bilan birga,
talabalarning o'quv faoliyati madaniyati darajasi oshib bormoqda, bu ularning
ongliligini, ilmiy bilimlarni ijodiy rivojlantirishga intilishlarini, amaliyotga
yo'naltirilgan ko'nikmalarni shakllantirishni, mustaqillik, tashabbuskorlikni
rivojlantirish, va ijtimoiy faollik. Bularning barchasi pedagogik muloqotda va
ta'lim faoliyati sub'ektlarida teng huquqli sheriklar sifatida Universitet
o'qituvchilari bilan o'zaro munosabatlar jarayonida ijodiy va ongli ravishda ishtirok
etishga yordam beradi.
33

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Karimova V. Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot. –T., 1999 yil
2.G’oziyev E. Psixologiya. Toshkent. 2006-yil.
3. Shohruh-Mirzo Rahmonov. Mukammal xotira. 2014-yil.
4. 5000 Words in a month. (Yangi innovatsion assotsatsiyali lug’at). 2016-yil. .
5.G’oziev E.G’ Umumiy psixologiya 1-2 kitob 2002 y
6. P.I. Ivanov, M.E. Zufarova “UMUMIY PSIXOLOGIYA”
7. Davletshin M.G Umumiy psixologiya 2002 y
8. https://uz.m.wikipediya.org>wiki
9. http://elib.buxdu.uz
10. https//hozir.org
34

Tafakkur va nutq

Sotib olish