Tafakkur va sun’iy intelekt masalasi - Психология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	85.6KB
Покупки	6
Дата загрузки	28 Февраль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Психология

Продавец

Sanat Jabbarov Mumin o'g'li

Дата регистрации 08 Февраль 2024

91 Продаж

Tafakkur va sun’iy intelekt masalasi

Купить

Mavzu: Tafakkur va sun’iy intelekt masalasi
KURS ISHI
Mavzu: Tafakkur va sun’iy intelekt masalasi
Topshirdi:
Qabul qildi :
Baho: _______________
1

Mundarija
Kirish ………………………………………………. 3-5
Asosiy qism
I.Bob. Tafakkur va uning xususiyatlari
I.1 Tafakkurning psixik jarayon sifatidagi umumiy xususiyatlar
……………………………………………………………………. 5-13
I.2 Tafakkurning psixik jarayon sifatidagi umumiy
xususiyatlari .................................................................................. 13-22
I.3 Intellekt va kreativlik……………………………………...… 22-26
II . Bob . Sun’iy intellektni o’rganishni nazariy asoslari
II. 1 Sun‘iy intelektning rivojlanish tarixi……………….……… 26-29
II. 2 Sun‘iy intelekt insoniyatga nima beradi?.............................. 29-32
II . 3 Sun‘iy intelekt: fikrlaydigan mashinalar va ongli
robotlar………………………………………………….……… 32-42
Xulosa ……………………………………………………………………. 43
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………. 44
Taqriz …………………………………………………………………… 45-48
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Tafakkur - bu atrofdagi olam ob'ektlari va hodisalari
o'rtasidagi murakkab aloqalar va munosabatlarni inson ongida aks ettirishning
psixologik va kognitiv jarayoni. Tafakkurning vazifasi ob'ektlar
orasidagi munosabatlarni ochib berish , aloqalarni aniqlash va ularni tasodifiy
tasodiflardan ajratishdir. Fikrlash tushunchalar bilan ishlaydi va umumlashtirish
va rejalashtirish funktsiyalarini o'z zimmasiga oladi. Fikrlash kontseptsiyasi - bu
eng yuqori kognitiv jarayon bo'lib, uni insonning atrof-muhitda harakatlanishiga
yordam beradigan boshqa jarayonlardan sezilarli darajada ajratib turadi; chunki
bu kontseptsiyada barcha kognitiv jarayonlarning umumiyligini kuzatish
mumkin. Fikrlash - bu murakkab jarayon bo'lib, u inson ongida va, ehtimol,
ko'rinadigan harakatlarning namoyon bo'lishisiz davom etadi. Tafakkurning
bilishning boshqa psixik jarayonlaridan farqi shundaki , u doimo inson o'zini
topadigan sharoitlarning faol o'zgarishi bilan bog'liq. Fikrlash har doim
muammoni hal qilishga qaratilgan. Fikrlash jarayonida voqelikni maqsadli va
maqsadga muvofiq ravishda o'zgartirish amalga oshiriladi. Fikrlash jarayoni
uzluksiz bo'lib, yosh, ijtimoiy mavqe, atrof-muhitning barqarorligi kabi
omillarning ta'siri tufayli hayot davomida o'zgarib turadi. Fikrlashning o'ziga
xos xususiyati uning vositachilik xarakteridir. Kishi bevosita, to'g'ridan-to'g'ri
bila olmaydigan narsani bilvosita , bilvosita biladi: ba'zi xususiyatlarni boshqalar
orqali, noma'lumni ma'lum orqali biladi. Fikrlash turlari, davom etayotgan
jarayonlari va operatsiyalari bilan ajralib turadi. Intellekt tushunchasi tafakkur
tushunchasi bilan uzviy bog‘liqdir. Aql-idrok - sinov va xatoliksiz
muammolarni o'rganish va hal qilishning umumiy qobiliyati , ya'ni. "ongda".
Aql-idrok ma'lum bir yoshga kelib erishilgan aqliy rivojlanish darajasi sifatida
qaraladi, u kognitiv funktsiyalarning barqarorligida, shuningdek , ko'nikma va
bilimlarni o'zlashtirish darajasida namoyon bo'ladi (Zinchenko,
Meshcheryakovlarning so'zlariga ko'ra). Intellekt fikrlashning ajralmas qismi,
3

uning tarkibiy qismi va o'ziga xos tarzda umumlashtiruvchi tushuncha sifatida.
Fikrlash psixologiyasi faqat 20-asrda maxsus rivojlana boshladi. Shu vaqtgacha
hukmronlik qilgan assotsiativ psixologiya barcha psixik jarayonlar assotsiatsiya
qonuniyatlari asosida boradi va ongning barcha shakllanishlari u yoki bu
murakkab komplekslarga assotsiatsiyalar orqali birlashtirilgan elementar hissiy
tasavvurlardan iborat degan fikrdan kelib chiqqan.
Kurs ishining maqsadi: Sun’iy intellektning hozirgi vaqtga kelib jadal
rivojlanayotgani, uning rivojlanishining insoniyatga kelgusidagi ijobiy va salbiy
oqibatlari hamda ayni vaqtda inson idrokining sun’iy intellektdan ustunligini
nazariy jihatdan o’rganish va amaliy asoslash. Olingan ma’lumotlar asosida
xulosalar chiqarish va tavfsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining ahamiyati: Sun’iy intellekt va inson idrokining nazariy va
amaliy jihatdan o’rganish natijasida to’plangan ma’lumotlar asosida chiqarilgan
xulosa va ishlab chiqilgan tavsiyalardan o`qituvchilar va psixologlar amaliy
faoliyatlarida qo`llashlari mumkin.
Inson atrof-olam (narsa, hodisalar, insonlarni) va o‘zini turli xil faoliyatlarni
bajarish va bu ob’ektlarga ta’sir ko‘rsatgan holda ma’lum bir ijtimoiy va
shaxsiy ahamiyatga molik maqsadlarga erishish uchun o‘rganadi. Sezgi, idrok
va tasavvurlar ixtiyorsiz diqqat va ko‘rgazma-obrazli xotira bilan hamkorlikda
insonga aniq bir ob’ektlar va ularning bevosita o‘rganiladigan xossalari haqida
ma’lumot beradilar. Psixik aks ettirishning bu shakllari inson tomonidan
ob’ektiv reallikni bilishning hissiyotli asoslaridir. Lekin alohida jismlar va real
olam hodisalarini bilish istalgan amaliy vazifani hal etishda yuzaga keladigan
uch ahamiyatga ega bo‘lgan savolga javob topish uchun etarli emas. Bu
savollar: «yuaga kelgan vaziyatda nimani, qay tarzda bajarish mumkin , va bu
harakat natijasida nima hosil bo‘ladi?»dan iborat.
4

Bu savollarga javob izlashda bizlarga tafakkur yordam beradi. Avvalambor,
tafakkur yuksak darajadagi bilish psixik jarayoni hisoblanadi. Ushbu
jarayonning mohiyati inson tomonidan voqelikning faol ijodiy aks ettirish va
o‘zgartirishdan iborat. Tafakkur bevosita idrokda anglaymaydiganlarni ochib
beradi; u olamni ahamiyatli aloqalar va munosabatlarda, uning turli xildagi
vositalarida aks ettiradi. Tafakkurning asosiy vazifasi real bog‘liqliklarga
asoslangan zarur aloqalarni vaqt va fazodagi tasodifiy mos kelishlardan ajratgan
holda aniqlashdan iborat. Tafakkur jarayonida tasodifiydan zaruratga,
ayrimlikdan umumiylikka o‘tish sodir bo‘ladi. Shunday qilib, tafakkur ni
voqelikni umumlashtirilgan va vositalangan aks ettirish sifatida ta’riflash
mumkin. Bundan tafakkurning muhim belgilaridan biri umumlashtirish dan
iboratligi kelib chiqadi. Voqelikni umumlashtirgan holda aks ettirish birgina
odam va zamondoshlarining emas, balki, o‘tmish avlodlarining ham tajribasini
qayta ishlab chiqish natijasidir. Bu tajriba til yordamida og‘zaki va yozma
nutqda (o‘qituvchilar ma’ruzalarida, kitob, darsliklarda va h.k.) Ifodalangan.
Shuning uchun tafakkur ko‘plab odamlar bilimlarini umumlashtiradi.
I.Bob. Tafakkur va uning xususiyatlari
I.1 Tafakkurning psixik jarayon sifatidagi umumiy xususiyatlari
Tafakkur jarayonida inson amaliy faoliyat , obrazlar va tasavvurlar,
modellar, chizmalar , belgilar, til kabi jismli va ijtimoiy olamning ahamiyatli
aloqa va munosabatlariga kirib borish maqsadida, insoniyat tomonidan ishlab
chiqilgan turli xildagi vositalardan foydalanadi. Tafakkurning ikkinchi muhim
belgisi voqelikni analizatorga bevosita ta’sir ko‘rsatmay, ko‘pchilik hollarda
asboblar ko‘magida olingan qo‘shimcha belgilar yordamida anglanadiganlarni
tushunish va namoyon qilish imkonini yaratuvchi vositali tarzda aks ettirish dir.
Hodisalarning qonuniyatlari, ichki aloqalari bizning ongimizda hodisalarning
5

tashqi belgilarida vositali tarzda namoyon bo‘lishi bilan inson ichki, barqaror
o‘zaro aloqalarning belgilarini aniqlab oladi. Tafakkurning o‘ziga xos
xususiyati bilish yoki amaliy faoliyat jarayonida yuzaga keladigan u yoki bu
vazifani bajarish bilan bog‘liqligidan iborat. Tafakkur muammoli vaziyatdan,
tafakkurning maqsadi bo‘lgan savolga javobdan boshlanadi. Tafakkur
muammosini ko‘rib chiqqan a.a.smirnov tafakkur va aqliy
jarayonlarning assotsiativ tarzda kechishi ni tafovutlash zaruriyati haqida
ogohlantirgan edi. Gap shundaki, aqliy faoliyatda biz assotsiatsiyalardan keng
foydalanamiz, chunki ular tafakkur masalalarini echishda ahamiyatli yordam
ko‘rsatadi. Aqliy jarayonlarning assotsiativ kechishida holat o‘zgacha bo‘ladi.
Muhim tafovut shundan iboratki, bu vaziyatda o‘z oldimizga hech qanday
maqsad qo‘ymaymiz, chunki hech qanday vazifani bajarmaymiz. Bunda bir
jarayon ikkinchisi bilan almashadi, chunki ular bir-biri bilan assotsiativ tarzda
bog‘langan bo‘ladi. Tafakkur jarayonlarining assotsiativ tarzda kechishi ko‘p
hollarda inson toliqqan bo‘lib, hordiq olishni xohlayotganida kuzatiladi. Uyquga
ketishdan oldin xayolingizdan ketma-ket turli xildagi o‘ylar o‘tishini
kuzatgansiz. Mana shu o‘ylar ma’lum assotsiatsiyalarga kiradi.
Tafakkurning alohida muhim o‘ziga xos xususiyati – bu uning nutq bilan
uzluksiz aloqasi. Tafakkur va nutqning bunday aloqasi, avvalambor , fikrlarning,
hatto, nutq tovush shakliga ega bo‘lmagan holat, masalan, kar-soqov odamlarda
ham nutq shakliga mujassamlashtirilishida o‘z ifodasini topadi. Biz doimo
so‘zlar orqali fikr yuritamiz. Qisqartirilganlik, muxtasarlik, ixchamlilik
xususiyatiga ega bo‘lgan yashirin, tovushsiz, ichki nutq insonning tafakkur
mexanizmi bo‘lib hisoblanadi. Nutq tafakkur qurolidir. Ma’lum fikr so‘zlar
bilan ifoda etilganida tafakkur jarayoni amalga oshiriladi. Fikrni so‘z bilan ifoda
etish – ifodalash motivi (nutqiy maqsad), ichki nutq, fikrni tashqi tomondan
nutqiy ifodalash kabi bosqichlaridan iborat bo‘lgan murakkab jarayon.
Tafakkur – bu narsalar mohiyatini ochib beruvchi g‘oyalar harakati. Uning
natijasi obraz emas , balki ma’lum bir fikrdir. Tafakkur – bu kiritilgan
6

yo‘nalishli-tadqiqiy, qayta o‘zgarishli va bilish xususiyatiga ega bo‘lgan
harakatlar va muolajalar tizimini taxminlovchi alohida turga ega bo‘lgan
nazariy va amaliy faoliyat. Tafakkur moddiy olam qonuniyatlari, tabiat va
ijtimoiy-tarixiy hayotdagi sababiy-oqibat aloqalari, insonlar psixikasi
qonuniyatlarini tushunish imkonini beradi. Aqliy faoliyat natijalarini qo‘llash
sohasi bo‘lgan amaliyot tafakkur faoliyatining manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Tafakkur psixik faoliyat sifatida miyaning vazifasi hisoblanadi. Oddiy psixik
jarayonlar, masalan, sezgilar uchun asos vazifasini o‘taydigan yuqoriroq
darajadagi miya jarayonlari tafakkurning fiziologik asosini tashkil etadi. Lekin
hozirda tafakkur jarayonini ta’minlovchi barcha fiziologik tuzilmalarning o‘zaro
ta’sir etish tartibi va ahamiyati haqida aniq fikr mavjud emas. Tafakkur
faoliyatida miya peshona qismlari alohida ahamiyatga ega ekanligi
shubhasizdir. Bundan tashqari, bosh miya po‘stlog‘ining
tafakkurni gnostik (bilish) vazifasi bilan ta’minlovchi doirasi, shuningdek,
tafakkur jarayonini ta’minlovchi miya nutq markazlari ham katta ahamiyatga
ega. Tafakkurning ikki darajasi mavjud: fahm-farosat – abstraksiyalardan
foydalanish o‘zgarmas chizmalar, namunalar chegarasida sodir bo‘ladigan
oddiy tafakkur, sog‘lom fikr, tafakkurning boshlang‘ich darajasi, uning
mantiqiy mazmunini emas, balki, ibora va dalillar tuzilishini o‘rganadi, bu aniq,
izchilliklik bilan mulohaza yuritish, fikrlarni to‘g‘ri tuzish, dalillarni qat’iy
tizimlashtirish, tasniflash layoqati ; aql (dialektik tafakkur) – abstraksiyalarni
ijodiy qo‘llash va ular tabiatini ongli tadqiq etish xususiyatiga ega bo‘lgan
nazariy bilishning oliy darajasi, aql yordamida inson narsalar mohiyati, ularning
qonunlari va qarama-qarshiliklarini anglab etadi. Tafakkurning psixik faoliyat
sifatidagi umumiy xususiyatlarni chizma shaklida keltirish mumkin.
Tafakkur, odatda, nazariy va amaliy tafakkurlarga bo‘linadi. Nazariy tafakkurda
tushunchali va obrazli tafakkur, amaliy tafakkurda esa –ko‘rgazmali-obrazli va
ko‘rgazmali-harakatli tafakkur ajratiladi. Tushunchali tafakkur – bu ma’lum
7

tushunchalar qo‘llaniladigan tafakkur. U yoki bu aqliy masalalarni echishda
boshqa odamlar tomonidan aniqlangan va tushunchalar , mulohazalar, xulosalar
shaklida ifodalangan tayyor bilimlardan foydalanamiz. Obrazli tafakkur – bu
obrazlar yordamida mulohaza yuritish jarayonining bir turi. Ular xotiradan
olinadi yoki tasavvurda hosil qilinadi. Ko‘pincha tafakkurning bu turi badiiy
ijodkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi odamlarda ustun bo‘ladi. Tushunchali
tafakkur voqelikni aniq va umumlashtirgan holda aks ettiradi , lekin bunday aks
ettirish mavhumdir. O‘z navbatida, obrazli tafakkur atrofimizdagi olamni aniq
va sub’ektiv aks ettirish imkonini beradi. Shunday qilib, tushunchali va obrazli
tafakkurlar bir-birini to‘ldiradi. Ko‘rgazmali-obrazli tafakkur obrazlarni
qo‘llash bilan bog‘liq. Bu tafakkur odam biror masalani echishda turli
obrazlarni , hodisalar va jismlar haqidagi tasavvurlarni tahlil qilishida,
qiyoslashtirishida, umumlashtirishida namoyon bo‘ladi. Ko‘rgazmali-harakatli
tafakkur – mohiyati real jismlar bilan amalga oshiriladigan amaliy
o‘zgartiruvchi faoliyatdan iborat bo‘lgan tafakkurning alohida turi.
Tafakkurning bu turi biror-bir moddiy mahsulot ishlab chiqarish maqsadidagi
mehnat bilan mashg‘ul bo‘lgan odamlarda kengroq ifodalanadi.
Yana til vositalari asosida vazifa bajaruvchi so‘z-mantiqiy tafakkur mavjud
bo‘lib, u tafakkur tarixiy rivojlanishining so‘nggi bosqichidir. Unga
tushunchalar va mantiqiy hosilalarni qo‘llash xosdir. Amaliy tafakkur tajriba,
amaliy harakatlar asosida amalga oshiriladi va aniq vazifalarni bajarishga
qaratilgan , nazariy – tajriba bilan ish ko‘rmasdan tushunchalardan
foydalanadi. Diskursiv tafakkur – kengaytirilgan tafakkur, ichki
sezgi kechishining tezligi , aniq ifodalangan bosqichlarning mavjud emasligi, oz
darajada anglanganligi bilan xaraterlanadi. Reproduktiv, ishlab chiqaruvchi
tafakkur – bu namuna bo‘yicha tafakkur, ijodkorlik esa – yangi kashfiyotlar ,
yangi natijalarga olib boruvchi tafakkur. Realistik tafakkur voqelikni to‘g‘ri aks
ettiradi, odam o‘z hulq-atvorini anglaydi , autistik tafakkur esa, asosan,
8

ob’ektga emas, affektga mos bo‘lganlarni ifodalaydi, ehtiyojni qondirishga ,
kelib chiqqan hissiy zo‘riqishni kamaytirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi.
Tafakkurning aqliy jarayonning natijasi hisoblangan uch xil
shakli: tushuncha , mulohaza va xulosa farq qilinadi. Tushuncha – bu jism
va hodisalarning umumiy, ahamiyatga ega bo‘lgan va farqlanuvchi belgilarini
aks ettiruvchi tafakkur shakli. Tushunchalar asosida hodisalar va jismlar
haqidagi mavjud bilimlarimiz yotadi. U aniq va mavhum bo‘lishi mumkin.
Jismning barcha belgilaridan aynan ushbu jism yoki o‘xshash jismlar guruhini
xarakterlab beruvchi ma’lum belgilar yig‘indisi ajratilgan bo‘lsa, u holda aniq
bir tushuncha haqida gap ketadi. Bunday tushunchalarga shahar , g‘oya, jamiyat
va boshqalar kiradi. Agar jismdagi biror-bir alohida belgi ajratilib, va bu belgi
o‘rganish predmeti bo‘lib xizmat qilsa, alohida jism sifatida o‘rganilsa, mavhum
tushuncha hosil bo‘ladi. Bunday tushunchalarga fidokorlik , tenglik, vijdoniylik
va boshqalar kiradi. Tushunchalar ayrim va umumiy bo‘lishi mumkin. Ayrim
belgilar deb, jismning qaysi sinfga tegishliligidan qat’iy nazar, yagona jismga
taalluqli bo‘lgan tushunchaga aytiladi. Ayrim tushunchalarga moskva, toshkent ,
baykal ko‘li va boshqalar kiradi. Umumiy tushuncha deb, bir jismga emas,
balki, jismlar sinfiga , bu sinfdagilarning istalgan jismiga tegishli bo‘lgan
tushunchaga aytiladi. Masalan, samolyot, davlat, korxona, institut va h.k.
tushunchalarning tasavvurdan farq qiluvchi o‘ziga xos xususiyatlari ga,
tasavvurlarning doimiy obrazga ega ekanligi , tushuncha esa – bu so‘zda o‘z
ifodasini topgan fikr ekanligidan iboratligi kiradi; tasavvur ahamiyatli va
ahamiyatga ega bo‘lmagan belgilarni o‘z ichiga oladi, tushunchalarda esa
faqatgina ahamiyatli belgilar saqlanib qoladi. Tushuncha tasavvurdan ko‘ra
ko‘proq umumlashtirilgan aks ettirish hisoblanadi. Hukm – jismlar va hodisalar
o‘rtasidagi aloqani aks ettiruvchi tafakkur shakli ; biror narsani tasdiqlash yoki
inkor etish. Tasdiqlovchi hukmga misol sifatida: «psixika miyaning vazifasi»,
«barcha metallar elektr tokini o‘tkazadi», inkor etishga – «suvda hech qanday
9

yog‘ erimaydi» kabi hukmlarni keltirish mumkin. Biz tasdiqlayotgan yoki inkor
etayotgan hukmning ma’lum sinfning jislaridan birortasi, ba’zilari yoki har
qaysi jismga taalluqli bo‘lishiga bog‘liq ravishda hukmlar ayrim, xususiy yoki
umumiy bo‘lishi mumkin. Ayrim hukm : «bu odam hech qachon aldov yo‘liga
kirmaydi». Xususiy hukm : «ba’zi metallar suvdan og‘irroq». Umumiy hukm :
«suyuqlikdagi har bir jismga u siqib chiqargan suyuqlikka teng bo‘lgan bosim
ta’sir ko‘rsatadi». Hukmlarning ob’ektiv voqelikni aks ettirishiga ko‘ra ular chin
va soxta bo‘lishi mumkin. Chin hukm jismlar va ularning xossalari o‘rtasidagi
voqelikda mavjud bo‘lgan aloqalarni ifodalaydi. «massa – inertlik o‘lchovi»
chin hukmdir. Xato hukm ob’ektiv hodisalar o‘rtasidagi voqelikda mavjud
bo‘lmagan aloqani ifodalaydi , masalan: «barcha odamlar uchun o‘lim muqarrar
emas».
Bir yoki bir necha hukmlardan yangi hukm yuzaga keladigan tafakkur
shakli xulosa deb ataladi. Boshqa hukmlar keltirib chiqariladigan boshlang‘ich
hukmlar xulosa dalillari deb ataladi. Masalan, barcha slanetslarning
yonuvchanligi ma’lum, va ushbu modda slanets bo‘lsa, u holda «ushbu
moddaning yonuvchanligi» haqida xulosa yasash mumkin.
Xulosa chiqarishning sodda va tipik shakli sillogizm hisoblanadi. Masalan:
«barcha metallar – elektr o‘tkazuvchi. Qalay – metall bo‘lgani uchun, qalay –
elektr tokini o‘tkazadi». Inson asosan xulosalarning ikki turi – induksiya va
deduksiyadan foydalanadi. Induksiya – bu xususiy xulosalardan umumiy
xulosalarni keltirib chiqarish, ayrim dalillar va hodisalarni o‘rganish asosida
umumiy qoidalar va qonunlar o‘rnatish usuli.
Deduksiya – bu umumiy mulohazalardan xususiy mulohazalar keltirib
chiqarish , umumiy qonunlar va qoidalar asosida ayrim dalillar va hodisalarni
bilish.
Tafakkur – bu o‘z tuzilishi va turlariga ega bo‘lgan o‘ziga xos faoliyat.
10

Tafakkurning turlarga bo‘linishi shakli, xususiyati, ochib berilganlik, yangililik
va voqelikka moslik darajasiga ko‘ra amalga oshiriladi.
Tafakkur sifatlari. Tafakkur boshqa bilish jarayonlari kabi o’zining individual
xususiyatlariga ega bo’lib, fikr yuritish faoliyatining shakllari, vositalari va
operatsiyalarining munosabatlari kishilarda turlicha namoyon bo’lishida o’z
ifodasini topadi. Odatda tafakkurning individual xususiyat-lari, sifatlariga bilish
faoliyatining mazmundorligi, mustaqillik, epchillik , samaradorlik, fikrning
kengligi, tezligi, chuqurligi va boshqa sifatlar kiritiladi.
Tafakkur mazmundorligi deganda insoning tevarak-atrofdagi moddiy voqelik
to’g’risida ongda qay miqdorda, ko’lamda mulohazalar, muhokamalar,
fikrlar, muammolar , tushunchalar joy olganligi nazarda tutiladi. Insonda sanab
o’tilgan xarakterdagi g’oyalar to’lib toshsa, shunchalik tafakkur mazmundor
bo’ladi. Kishilar bir-birlaridan birinchi navbatda tafakkurning mazmundorligi
bilan tafovutlanadi.
Tafakkurning chuqurligi deganimizda moddiy dunyodagi narsa-hodisalarning
asosiy qonunlari, qonuniyatlari, xossalari, sifatlari ularning o’zaro
bog’lanishlari, munosabatlari, tafakkurimizda to’liq aks etganligini
tushunishimiz kerak. Tafakkur arsenalida joylashgan narsalarning qay yo’sinda
sistemalashganligiga qarab to’g’ri va ratsional yo’l nazarda tutiladi, u yoki bu
shaxsning tafakkur chuqurligi to’g’risida qat’iy bir qarorga kelish mumkin.
Tafakkurning kengligi o’zining mazmundorligi, chuqurligi kabi sifatlari bilan
muntazam aloqada bo’ladi. Insonlardagi narsa va hodisalarning eng muhim
belgi, xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirgan o’tmish yuzasidan, hozirgi
davr haqida, shuningdek, kelajak to’g’risida mulohazalar, muammolar va
tushunchalarni qamrab olgan tafakkur keng tafakkur deyiladi. Fikr doirasi
keng bilim saviyasi yuqori serg’oya ijodiy izlanishdagi kishilarni aql zakovatli,
bilimdon yoki tafakkuri keng kishilar deb atash mumkin. Demak, insonning aql-
zakovati, bilimdonligi mulohazadorligi uning tafakkurining kengligidan dalolat
11

beradi. Inson tafakkuri o’zining mustaqilligi jihatidan mustaqil va nomustaqil
tafakkurga ajratiladi.
Tafakkurni mustaqilligi deganda kishining shaxsiy tashabbusi bilan o’z oldiga
aniq maqsad, yangi vazifalar qo’ya bilishi, ular yuzasidan amaliy va ilmiy
xarakterdagi faraz, gipoteza qilish , natijani ko’z oldiga keltira olishi, qo’yilgan
vazifani hech kimning ko’magisiz, ko’rsatmasisiz o’zining aqliy izlanishi
tufayli turli yo’l, usul va vositalar topib, mustaqil ravishda hal qilishdan iborat
aqliy qobiliyatni tushunish kerak. Tafakkurning mustaqilligi aqlning
sertashabbusligi, pishiqligi va tanqidiyligida namoyon bo’ladi.
Aqlning sertashabbusligi deganda insonning o’z oldiga yangi muammo, aniq
maqsad va konkret vazifalar qo’yishni, ana shularning barchasini amalga
oshirishda, nihoyasiga etkazishda echimni qidirishda usul va vositalarni shaxsan
o’zi izlashi, aqliy zo’r berib intilishi , ularga taaalluqli qo’shimcha belgi va
alomatlarni kiritishdan iborat bosqichlarning namoyon bo’lishini nazarda
tutamiz.
Aqlning pishiqligi vazifalarni tez echishda, echish paytida yangi usul va
vositalarni o’z o’rnida aniq qo’llashda, trafaretga aylangan eski yo’l hamda
usullardan forig’ bo’lishda va boshqa jarayonlarda ifodalanadi.
O’zining o’zgalarning mulohazalarini, bu mulohazalarning chin yoki chin
emasligini tekshira bilishda va namoyon bo’lgan mulohazalarga,
muhokamalarga, muammoli vaziyatga baho bera bilishda aqlning tanqidiyligi
muhim rol o’ynaydi. Tafakkurning tanqidiyligi ob’ektiv va sub’ektiv ravishda
ifodalanishi mumkin. Mazkur sifat insonni baholash, o’z-o’zini baholash kabi
tafakkurning individual xususiyatlari bilan bog’liq ravishda namoyon
bo’ladi. Agar tanqidiylik oqilona , muhim belgilarga, muammo mohiyatining
to’g’ri ochilishiga, ba’zan etalonga asoslanib amalga oshsa, unday tanqidiylik
ob’ektiv tanqidiylik deb ataladi. Mabodo tafakkurning tanqidiyligi sub’ektiv
12

xatolarga, umuman sub’ektivizmga og’ib ketsa, bunday holda sub’ektiv
tanqidiylik deyiladi. Sub’ektiv tanqidiylik salbiy oqibatlarga olib keladi,
shuningdek insonlar o’rtasida anglashilmovchilik g’ovini vujudga keltiradi, ikki
shaxs o’rtasida kutilmaganda ziddiyat paydo bo’ladi. Insonda tafakkurning
tanqidiyligi oqilona ratsional tarzda vujudga kelsa , unda shaxs muhim sifat
bilan boyiydi deb atash mumkin. Maqsad, muammo va vazifalar o’zga shaxslar
tomonidan qo’yilib, tayyor usul va vositalarga tayangan holda o’zga
kishilarning bevosita yordami bilan amalga oshirilishi jarayonida bir oz ishtirok
etgan tafakkur nomustaqil deb ataladi. Nomustaqil tafakkurli kishilar tayyor
mahsulotlar quliga aylanadilar, o’sishdan orqada qolish xavfi tug’iladi. Natijada
aql-zakovatli inson bo’lish o’rniga, kaltabin, aqldan erinchoq, behafsala odam
bo’lib voyaga etadi. Demak, tafakkurning nomustaqillik illati rivojlanishiga
to’siq bo’lib, yakka shaxs uchun esa tragediya rolini bajarishi ehtimoldan xoli
emas. Fikrning mustaqilligi uning mahsuldorligi bilan uzviy bog’langan. Agar
inson tomonidan muayyan vaqt ichida ma’lum soha uchun qimmatli va yangi
fikrlar, g’oyalar, tavsifnomalar yaratilgan hamda nazariy va amaliy vazifalar hal
qilingan bo’lsa, bunday kishining tafakkuri sermahsul tafakkur deb ataladi.
Demak, vaqt oralig’ida bajarilgan ish ko’lami va sifatiga oqilona baho berish
tafakkur mahsuldorligini o’lchash mezoni sifatida xizmat qiladi.
I.2 Tafakkurning psixik jarayon sifatidagi umumiy xususiyatlari
Tafakkur ixchamligi deganda muammoni hal qilishning dastlab tuzilgan rejasi
mazkur jarayonda masala echish shartini qanoatlantirmay qolsa, nomutanosiblik
hosil bo’lsa hech ikkilanmay elastik ravishda o’zgartirishlar kiritishdan iborat
fikr yuritish faoliyatini tasavvur qilmog’imiz shart. Fikrning operativ jihatdan
tezkorlik bilan o’zgartirishdan va to’g’ri yo’nalishga yo’llab yuborishdan iborat
tafakkur sifati uning ixchamligi deyiladi. Masalan, talaba imtihonda avval
g’oyani noto’g’ri yoritayotib, o’z-o’zicha birdaniga xatosini anglab to’g’ri javob
bera boshlashi kabilar. Demak, tafakkurning mazkur sifati fikrlarni , axborotlarni
13

tinglovchilarga xato va kamchiliklarsiz etkazib berish garovidir.
Tafakkurning tezligi qo’yilgan savolga va muammoga to’liq javob olingan
vaqt bilan belgilanadi. Uning tezligi qator omillarga, jumladan fikrlar uchun
zarur materialni tez yodga tushira olishga, muvaqqat bog’lanishlarning
tezligi, turli hislarning mavjudligiga , insonning diqqatiga, qiziqishiga bog’liq
bo’ladi. Bundan tashqari tafakkurning tezligi boshqa shartlarga – insonning
bilim saviyasiga, fikrlash qobiliyatiga , mavjud ko’nikma va malakalariga ham
bog’liq ekanligi isbotlangan. Xulosa qilib aytganda, tafakkur jarayonlarining
tezligi va jarayonlarning ma’lum fursat ichida qanchalik samara berganligi bilan
baholanadi.
Fikrlarning tezligi talabalar va o’quvchilarga zarur psixologik qurol bo’lib
xizmat qiladi. Imtihon paytida, seminar mashg’ulotlarida faol ishtirok qilgan
talaba hayajonlanib , egallagan bilimlarini vaqtincha unutib o’zini yo’qotib
qo’yadi. O’rinsiz salbiy emotsiyalar uning tafakkurini tormozlab,
muvaffaqqiyatsizlikka olib keladi, ya’ni fikrni bayon qilishda inertlik paydo
bo’lib, keyinchalik butunlay tormozlanishga aylanadi. Ba’zi talabalar aksincha ,
imtihonda hayajonlanib fikrlari ravshanlashadi. Qattiq hayajonlanish, qattiq
tashqi ta’sir natijasida uyqudagi ayrim neyronlar uyg’onib, funktsiyasi
jadallashib ketadi va fikr birdaniga ravshanlashishi mumkin. SHuning uchun
o’qitish jarayonida talaba va o’quvchilarning aqliy faoliyatini to’g’ri baholashda
ularning individual tipologik xususiyatlarini hisobga olish maqsadga
muvofiqdir.
Fikrlash - bu harakatdagi, ishdagi aql. Boshqa tomondan, fikrlash miyaning
funktsiyasidir, ya'ni. muayyan moddiy asosga ega bo'lgan jarayon. Lekin uning
belgilari nimada, bu jarayon nimada ifodalanadi, uning imkoniyatlari qanday,
tafakkur o‘lchovlari qanday? Keling, avvalo, ongning ham, tafakkurning ham
umumiy xususiyati nima ekanligini ko'rsatib o'tamiz, uning fonida fikrlash
namoyon bo'ladi, amalga oshiriladi - aks ettirish. Reflektivlik, aks ettirish ong
14

va tafakkurni bog'laydi: ong o'z doirasiga kiradigan hamma narsani aks ettiradi ,
tafakkur ham tashqi olam materiali bilan ishlaydi va uning mazmuni, shakllari,
namoyon bo'lish mexanizmlarini tahlil qilishda o'z-o'zidan aylana oladi. Aqliy
nigohning, shuningdek, ongning ko'lami inson tomonidan his-tuyg'ular, his-
tuyg'ular, g'oyalar, tasvirlar, tushunchalar, so'zlar, hukmlar va boshqalar
shaklida olingan barcha ma'lumotlarni o'z ichiga olishi mumkin.
Zamonaviy so'zlar bilan aytganda, ongdagi fikrlash biz uchun dunyoni
ifodalaydi. Bu uni bizga bu dunyoda biladigan va yashaydigan mavjudotlar
sifatida taqdim etadi. Bundan xulosa qilishimiz mumkinki, dunyo boshqa
narsalar qatori dunyoning biz uchun ong va tafakkurdagi namoyonidir. Shu
bilan birga , bu fikrlash makoniga tushadigan ob'ektlar haqida o'ylashni
anglatadi. Fikrlash – fikrlash, fikrlash jarayonida bo‘lish demakdir. Shu bilan
birga , jarayon sifatida fikrlashda asosiy narsa - bu tushunarli aks ettirishdir.
Fikrlash nafaqat "ob'ektiv dunyoning sub'ektiv qiyofasi" (V. Lenin), balki
insonning ichki dunyosi sohasidir. Reflektsiya (refleksiya) - tafakkurimizning
asosiy mazmuni bo'lgan ob'ektiv dunyoni shaxsni (aks ko'rinishida) saqlash
usuli. Ammo insonning o'zi va uning tafakkuri haqidagi fikrlash bilan bog'liq
bo'lgan tafakkurimizning mazmuni bundan kam emas. Men o‘zi haqida faqat
“narsalar orasidagi narsa” sifatida emas, balki ichki dunyosi, ongi va
tafakkuriga ega bo‘lgan mavjudot sifatida o‘ylashni nazarda tutyapman, ya’ni. u
ham sub’ektiv (inson) dunyosining sub’ektiv (inson) obrazidir. Va bu dunyo
ham bizning tafakkurimizda, atrofimizdagi voqelik dunyosi bilan birga biz
muhrlab qo'ygan. Lekin, ehtimol, unday emasdir? Bizning fikrlashimiz o'zini
aks ettiradimi? Ko'rinib turganidek, yo'q. Ko'zgu o'zini aks ettira oladimi? Yo'q,
qila olmaydi. Biroq, aks ettirish sifatida fikrlash ko'zgudan aynan shu ajoyib
sifati bilan farq qiladi, bu unga bir aks ettirish jarayonini to'xtatmasdan (dunyoni
aks ettirish va tushunish), o'zini, aks ettirish jarayonini kuzatish imkonini
beradi. Biz aks ettirishning ikkinchi turini o'z-o'zini aks ettirish , introspektsiya
15

deb atashimiz mumkin, ammo soddaroq - bir vaqtning o'zida o'zini anglaydigan,
unga hamroh bo'ladigan va go'yo ko'radigan, yon tomondan kuzatadigan
intellektual o'zini o'zi anglash turi. inson tomonidan dunyo va fikrlashning o'zi
tomonidan aks ettirish.
O'z-o'zini aks ettirish juda ko'p funktsiyalarga ega, uning oqibatlari va roli juda
xilma-xildir. Bu ilmiy bilimning zarur elementi, she'riy, shuningdek, har qanday
boshqa ijodkorlik. U ko'plab hissiy holatlarning hamrohidir: xotiralar,
sog'inchlar, orzular va xayollar... Shu bilan birga, bunday ikkilamchi aks ettirish
(tafakkurning ikkinchi qavati kabi) inson xavfsizligini ta'minlash vositalaridan
biri, uni shoshqaloq va xavfli harakatlardan himoya qilish vositalari . Tarixda
qadimgi yunonlarning hukmlaridan voz kechish nazariyasi yaxshi ma'lum. O'z-
o'zini aks ettirish unga biroz o'xshaydi, lekin u faol abstinensiya , ya'ni. ongda
aks ettirilgan narsa va u tomonidan qanday aks ettirilganligini faol aks ettirish
jarayoni. Bunday aks ettirish faol shubha holatiga yaqin. Ikkalasi ham qaror,
xulosa va harakatdan oldin mulohaza yuritish vaqtidir.
Qat'iy aytganda, o'z-o'zini anglash ongda aks ettirilgan narsaning in'ikosi
sifatida ong mazmuni va fikrlash shakllariga neytral, sof kognitiv munosabatdir.
Bunda biz nimani va qanday idrok etishimizni aks ettirish va bilish haqida
gapiramiz. Buning natijasi biz bilgan yoki tushunadigan narsalarni bilish yoki
tushunish va uni qanday bilish yoki tushunishdir.
Quyida muhokama qilinadigan murakkab aks ettirishning boshqa shakllari
skeptitsizm va tanqidiylikdir. Ular bir-biriga yaqin, lekin ba'zi jihatlari bilan
farq qiladi. Umuman olganda, Rugeroning so'zlariga ko'ra, intellektual aks
ettirish "biz hayotimizda duch keladigan muammolarni aniqlaydi, insonga
ochiladigan imkoniyatlarni belgilaydi, kundalik tajribamizni tushunishimizni
chuqurlashtiradi. Mulohaza yuritishning muhim elementi - bu qiziquvchanlik".
Faol ongning bir xil darajada muhim sifati - bu fikrlashning shubhali tabiati,
savollarni shakllantirish qobiliyati. Savol - faol aks ettirishning boshlang'ich
shakli, aks ettirishning boshlanishi. Odatda biz savollarni yoqtirmaymiz, bizga
16

pul bo'lgan kvartiraning kaliti kabi javoblar kerak. Ammo savollarning
ahamiyati shubhasizdir. Agar biror kishi so'rasa, u faol fikr yuritadi. Savol
bilimning eng qudratli qurolidir , u tafakkur noma'lumga, tushunish kerak
bo'lgan dunyoga, har qanday muammoli vaziyatga tashlaydigan o'qdir. Ammo
jonli raketadan farqli o'laroq, snaryad qanday qilib vaziyatni buzmaydi, balki
uni aniqlab, hal qila boshlaydi. Savol shuni anglatadiki, biz tadqiqot, tahlil,
mulohaza va hokazo jarayonlarni boshladik. Yaxshi tuzilgan savol - bu
urushning yarmi. Savol - qobiqni ochish vositasi. Ularning ba'zilarida biz
haqiqat gavharini topishimiz mumkin. To‘g‘ri, ko‘pchilik “chig‘anoqlar” aslida
hech kimga ma’lum bo‘lmagan haqiqat gavhari borligi uchun emas (bunday
qobiqlar kam uchraydi), balki savol beruvchi bilmaydigan haqiqatlar borligi
uchun foydalidir. Oddiy qilib aytganda, savollar nafaqat ob'ektlarni,
jarayonlarni, hodisalarni va hokazolarni aks ettirish, aniqlash, aniqlash usullari ,
balki bilim, ta'lim va, albatta, tadqiqot va kashfiyotlardir. Savol (ilmiy,
muammolilikka ko'ra) shu bilan qimmatlidirki, o'ylangan, shakllantirilgan va
har tomonlama qo'yilgan, u ma'lum bir bilim sohasidagi bo'shliqlarni, keyingi
tadqiqot yo'nalishlarini, bilimga to'sqinlik qiladigan qiyinchiliklarni hal qilish
joylarini aniqlashga yordam beradi. ko'proq bilim olishdan "ko'milishi"
mumkin.ob'ekt haqidagi to'liq va aniq haqiqat. Agar savol allaqachon ma'lum
bo'lgan narsalarni yaxshi o'rganish asosida paydo bo'lsa, unda bu o'z-o'zidan
noyob bilimlarni kashf qilish, uni oshirish, ma'lum bo'lgan narsalarni
takomillashtirish yoki xatolarni aniqlash uchun debocha bo'lishi mumkin.
bilimga o'rnatilgan noto'g'ri tushunchalar. Shuning uchun savollaringizni
to'g'irlash juda muhim, ularni o'tkazib yubormaslik kerak, chunki ular sizning
oyoqlaringiz ostida "oltin koni" borligingiz, siz yangi, chuqurroq tushunchani
kashf qilish arafasida ekanligingiz haqida signal bo'lishi mumkin. dunyo.
Shu bilan birga, barcha urinishlaringizga qaramay, savolga javob kelmay,
savolning o'zi bezovta qilishda va javob talab qilishda davom etsa, so'roq
holatida bo'lish hech qanday oson va yoqimli emas. Bu umidsizlik, charchoq va
17

hatto umidsizlikka aylanishi mumkin. Ba'zan ular ko'pincha haqiqat, yaxshilik,
mukammallik yoki go'zallik izlashda yuzaga keladigan "ijodkorlik azoblari"
haqida gapirishadi. Va shunga qaramay, bu noqulaylik yoki umidsizlikni
engillashtiradigan usullar mavjud. Bu usullarning bir nechtasi bor. Ular orasida
eng keng tarqalgani muammolarni jamoaviy muhokama qilishdir, ba'zida "aqliy
hujum" deb ataladi. Savolga javob izlash kabi “hujum” har doim ham g‘alaba
bilan tugamasa-da, savoldan tushadigan yuk go‘yo bir guruh odamlarga
taqsimlanadi , bu esa, albatta, psixologik yengillikka olib keladi. Va hatto
qiyinchilik va savollaringiz haqida gapirish kabi oddiy protsedura ham
psixologik dam olishning samarali usuli, "ruhni engillashtirish" usuli bo'lishi
mumkin. Boshqa hollarda, bu savol tug'ilganda vaziyatni tahlil qilish, boshqa
odamlarda shunga o'xshash savollar bor yoki yo'qligini va nima uchun ular
borligini bilish foydali bo'ladi. Bunday hollarda bir xil yoki qo'shni bilim
sohasidagi mutaxassisga murojaat qilish foydali bo'ladi, uning maslahati yoki
tajribasi sizning savolingizga javob topishga yordam beradi. Lekin har holda,
vaziyatni talaffuz qilish yoki uni boshqa shaklda tuzatish foydalidir. Savolning
bu ob'ektivlashuvi u bilan ob'ektivlashtirilgan, "tashqariga olingan" narsa
sifatida ishlashga imkon beradi: qog'ozda, kompyuter ekranida, magnitafonda
va hokazo. G'oyalar kelishi va ketishini yodda tutib, hazil tuyg'usini
yo'qotmaslik ham muhimdir, lekin odam qoladi. Yoki boshqacha qilib aytadigan
bo'lsak, juda ko'p g'oyalar va savollar bor, lekin men yolg'izman va shuning
uchun inson sifatida mening qadrim meni bezovta qilayotgan savollardan ko'ra
kattaroqdir.
Zamonaviy G'arb va rus psixologiyasida ijodiy fikrlash bo'yicha ishlanmalar
tushunchalar va nazariyalar majmuasi shaklida , ma'lum jihatlar bo'yicha nazariy
va eksperimental ishlar shaklida mavjud: ijodiy fikrlash ilmiy faoliyat va
san'atdagi faoliyatning zaruriy sharti sifatida. R. Arnxaym, M.M. Baxtin; Ch.D
asarlarida iqtidorning alohida turi sifatida ijodiy fikrlash. Chistyakova, V. Stern;
18

ijodiy fikrlash A.V asarlarida o'ziga xos intellektual faoliyat sifatida.
Brushlinskiy va boshqalar. Natijada, ijodiy fikrlash to'g'risida ko'proq yoki
kamroq birlashtirilgan bilim kontseptsiyasining yo'qligi va atamalarda sezilarli
noaniqlik ushbu kontseptsiyadan foydalanishda sezilarli qiyinchiliklarni keltirib
chiqaradi. Ijodiy tafakkurni o‘rganuvchi nazariyotchilar orasida Lindsi G., Xall
K., Tompson R., Guilford, Vekker va boshqalarni ham nomlash mumkin.
"Ijodiy fikrlash" tushunchasi psixologik atamalar orasida alohida o'rin tutadi: bir
tomondan, u ijodkorlik tushunchasining o'zi bilan uzviy bog'liq bo'lib, u
qobiliyat va iqtidor muhokama qilinadigan joyda paydo bo'ladi,
individuallashtirish muammosi deyarli hamma joyda tilga olinadi. ta'lim
masalalari muhokama qilinadi, ikkinchi tomondan , ijodiy tafakkur kam
o'rganilgan, noto'g'ri ta'riflangan va boshqa psixologik tushunchalardan etarlicha
farqlanmagan. Hatto ijodiy fikrlashning umumiy psixologik xususiyatlari ham
bir necha sabablarga ko'ra muammo hisoblanadi. Birinchidan, ijodiy fikrlash
ijodiy fikrlashning global kontseptsiyasiga kiritilgan va ko'pincha, hatto yuqori
professional tadqiqotlarda ham, mualliflar ijodkorlik va ijodiy fikrlashni
tenglashtirishga moyildirlar, masalan, G.S. Altshuller, N.N. Veresov va
boshqalar, yoki ularni butunlay boshqacha tarzda bog'laydi, masalan, M.S.ning
diametral qarama-qarshi tushunchalarida. Bernshteyn , E. Bono, I.N. Semenov.
Ikkinchidan, muammo bo'yicha ishlanmalarning aksariyati yagona tizimdan
tashqarida mavjud bo'lib, agar ijodiy fikrlash tushunchasi va uning mezonlari,
masalan, P. Vayntsveyg va Ya.A. Ponomarevning fikriga ko'ra, ijodiy fikrlash
haqidagi bilimlarning tuzilishi yo'q. Ijodiy fikrlash bilan bog'liq mavjud bo'lgan
barcha nazariy va terminologik qiyinchiliklar bilan eng chalkash masala ijodiy
fikrlash va umuman fikrlash o'rtasidagi munosabatlardir. Tafakkurning bir turi
sifatida ijodiy fikrlashning eng keng tarqalgan tushunchasi, tafakkurning turli
xil psixologik nazariyalarini chuqur tahlil qilish esa bu tushunchalar o'rtasidagi
munosabatlarning butunlay boshqacha tabiatini isbotlaydi. Ijodiy tafakkurni
tafakkurning eng oliy shakli sifatida tushunish tavsiya etiladi va biz bu
19

tushunchani turli xil psixologik tafakkur nazariyalari nuqtai nazaridan shunday
talqin qilish imkoniyatini taqdim etishga tayyormiz .
Shunday qilib , L.M nazariyasida. Vekker tafakkurning quyidagi xossalarini
kognitiv jarayon sifatida aniqladi: 1) maxsus fazo-zamon strukturasi, 2) maxsus
modallik, 3) alohida intensivlik. Fazoviy va vaqtinchalik o'lchovlar an'anaviy
ravishda fikrlashdan ko'ra oddiyroq va "sezgir" aqliy jarayonlarning
xususiyatlari hisoblanadi. Fikrlash juda o'ziga xos fazoviy-vaqtlik tuzilishga
ega. Kosmos nuqtai nazaridan tafakkur chegara va to'siqlarni olib tashlash ,
chegaralarni yo'q qilish, jismoniy qonunlar va vaqtdan qat'i nazar, har qanday
masofani bosib o'tish qobiliyati bilan tavsiflanadi. Tafakkurning modal jarayon
sifatidagi an'anaviy tushunchasidan farqli o'laroq, L.M. Vekker fikrlash
modalligining o'ziga xos xususiyatlarini ko'rsatadi. Fikrlash intermodaldir, ya'ni.
fikrlashda o'ziga xos modalliklar chuqurlashadi va maksimal sintetik aqliy
shakllanishlarga aylanadi. Fikrlash intensivligining o'ziga xos xususiyatlari, bu
jarayonning intensivligi qo'zg'atuvchining energiyasiga emas, balki sub'ektning
o'zi energiyasiga bog'liqligida namoyon bo'ladi. Fikrlashning intensivligi miya
yarim korteksining umumiy faollashuviga bog'liq bo'lib, ko'pincha fikrlash
uchun maxsus motivatsiya tufayli yuzaga keladi. Demak, tafakkur fazo-vaqt
erkinligi va cheksizligi xossalariga ega bo‘lsa, intermodal bo‘lsa va o‘z
intensivligida sub’ektning ichki faollashuviga bog‘liq bo‘lsa, ijodiy tafakkur
ham ana shu xususiyatlarga maksimal darajada ega bo‘lishi kerak. Ijodiy
fikrlash makon va vaqtni engib o'tishda va muayyan muammolarni hal qilishda
ular bilan ishlashda maksimal erkinlik bilan tavsiflanadi, u maksimal sintetik,
aniq tasvirlar va hissiy tajribalarga nisbatan maksimal darajada
umumlashtiriladi va maksimal sub'ektiv faollikka asoslanadi , ularsiz u mumkin
emas. umuman ochiladi. Aynan shu xususiyatlarni biz uning deyarli har qanday
tavsifida topamiz. L.M.ning so'zlariga ko'ra. Vekerning fikricha, fikrlash
qanchalik muvaffaqiyatli bo'lsa, u perseverativ va assotsiativ mexanizmlarni
qanchalik uyg'un birlashtirsa. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, tafakkurning
20

mahsuldorligi nafaqat uning sifat jihatidan o'ziga xos xususiyatlariga (masalan,
aqliy operatsiyalarning rivojlanish darajasiga), balki fikrlashning boshqa
kognitiv jarayonlar bilan bog'liqlik darajasiga, integratsiyalashuv chuqurligiga
ham bog'liq. bir butun sifatida kognitiv funktsiyalarning tuzilishi haqida fikr
yuritish. Ijodiy fikrlash har doim ushbu ikki mexanizmning (perseverativ va
assotsiativ) birligi asosida ishlaydi, alohida aktda tasvirlar va tushunchalarni
ishlab chiqadi. Shu bilan birga, fikrlash desentratsiya bilan tavsiflanadi, ya'ni.
tashuvchining fikrning sub'ektivligidan, kontseptualligidan,
qaytarilishidan ichki chekinishi , ya'ni. "operatsiyalar - harakatlar - faoliyat"
tizimidagi har qanday o'tish imkoniyati, obrazlilik (mavjud bo'lganlardan yangi
fikr shakllarining kelib chiqishi). Agar fikrning sanab o'tilgan xususiyatlarini
umuman ijodiy fikrga tatbiq qilsak, u ularga maksimal darajada ega ekanligi
ayon bo'ladi: idrok fenomenisiz ijodiy fikrni amalga oshirish mumkin emas
(tushunish fenomenining eng yorqin holati, oniy va yaxlit qamrab olish).
Vaziyat haqida), u har doim vaziyatni bashorat qilishga qaratilgan
(ekstrapolyatsiya va kutish), vazifa shartlarini maksimal darajada
umumlashtirishga intiladi, faqat fikrlashning egosentrizmi to'liq bartaraf
etilganda samarali bo'ladi (maksimal desentratsiya), doimiy reversibilite va
uning mahsuldorligi (maksimal obrazli xususiyatlar) bilan baholanadi.
Agar biz tafakkurning eng mashhur nazariyalariga murojaat qilsak, ularning
mavzusi fikrlashning o'ziga xos shakli bo'lgan, unda ilgari surilgan tezisni ham
isbotlash mumkin. Divergent, versiyali , faraziy, mahsuldor - bu tafakkurning
barcha "turlari" aslida uning eng yuqori shakllari, eng samarali rivojlanishi
natijalaridir . Tegishli kognitiv nazariyalarning mualliflari - M. Vertgeymer, K.
Dunker, O. Selts, R. Solso bevosita yoki bilvosita shuni ta'kidlaydilar. Xuddi
shu narsa ijodiy fikrlash uchun ham qo'llanilishi kerak, chunki u sanab o'tilgan
"turlar" ga nisbatan sintetik variant: u har doim ko'p variantli, har doim
ehtimollik asosiga ega, mahsuldorlik, ko'p yo'nalishlilik, o'zgaruvchanlik va
"to'g'ri" ning yo'qligi bilan tavsiflanadi. yoki "noto'g'ri" natijalar. Shunday qilib,
21

ijodiy fikrlash ham divergent, ham versiya, ham faraziy, ham samarali fikrlash,
u tafakkur rivojlanishining eng yuqori shaklidir. Ijodiy tafakkurning turli xil
tafakkur turlari bilan mazmunan bog'liqligi alohida e'tiborga loyiqdir. Shu
nuqtai nazardan eng mashhur tasnif - bu fikrlashning vizual-samarali, majoziy
va og'zaki-mantiqiy bo'linishi. Biroq, tafakkurning bu turlari ham tafakkur
rivojlanishining bosqichlari bo'lganligi sababli ular bir-biriga muqobil emas ,
ijodiy tafakkur tarkibida ulardan birining ustun o'rni haqida gapirib bo'lmaydi.
Ijodiy fikrlashning vizual va samarali shakllari (masalan, modellarni loyihalash)
va obrazli ijodiy fikrlash (masalan, she'r yozish, rasm chizish), shuningdek,
og'zaki va mantiqiy ijodiy fikrlash (ilmiy ijod va boshqalar) bir xil darajada
mumkin va tengdir. samarali .. Sifatida S.L. Rubinshteyn, majoziy va og'zaki-
mantiqiy fikrlash ko'pincha birlikda ishlaydi va buning eng yorqin misoli
metafora (tasvir har doim fikrni boyitadi). Shunga asoslanib, fikrlashning ana
shu turlarining rivojlanishi ijodiy fikrlashning ko'p qirraliligini ta'minlaydi, deb
taxmin qilish mumkin.
I.3 Intellekt va kreativlik
Kreativlik – bu shaxsning yangi g‘oyalarni yaratishi, tafakkurning an’anaviy
sxemasidan chetga chiqib, o‘ziga xos, original qarorlar qabul qilishga qodirligi.
Mazkur atamaga ilk bora 1922 yilda D.Simpson tafakkurning nostandart usuli ,
deb ta’rif bergan. Kreativlikni o‘rganish bo‘yicha Rossiyada A.M.Matyushkin,
A.V.Petrovskiy, M.G.Yaroshevskiy, V.N. Drujinin kabi olimlar ish olib
borganlar.
Psixologiyada intellekt va kreativlikni aloqasini tushuntiruvchi 3 ta nazariya
mavjud.
D.Veksler, G.Ayzenk, L.Termen, R.Stenberg va boshqalar intellekt va
kreativlikni oliy darajadagi insoniy qobiliyatlarning birligi deb bilishadi.
Intellekt kretivlikning yuqori bosqichidir . Bu degani nafaqat ular birlikda, balki
ijodkorlik intellektning hosilasidir. YUqori darajadagi inttellekt- yuqori
22

darajadagi qobiliyatning asosisi hisoblanadi. Quyi intellekt- quyi darajadagi
intellektni yuzaga keltiradi. Gans Ayzenk kreativlikni qobiliyatning o‘ziga xos
ko‘rinishi deb hisoblagan. Kreativlik intellektning yuqori bo‘lishi bilan
belgilangan. Intellekt bu inson va hayvonlarni yangi muhitga moslashishi
hisoblanadi. V.Shterni, J.Piaje, D.Veksler va boshqa avtorlar ham ntellektni
insonlarni yangi hayotiy sharoitlarga moslashashtiruvchi umumiy qobiliyat
sifatida qarashgan. Ular o‘z tadqiqotlarida amerikalik minglab maktab
o‘quvchilarini logityud metodi orqali tadqiq etishgan. Tadqiqot jarayonida ,
dastlab ularni IQ (intellekt koefitsenti) aniqlab olindi. O‘quvchilarni IQ
koeffitsentiga qarab gruhlarga ajratildilar va 30, 40 , 50,60 yil oralig‘ida
kuzatishgan. Yillar davomida intellekt koeffitsenti yuqori bo‘lgan sinaluvchilar
hayotda, faoliyatda yuqori ko‘rsatkichlarni ko‘rsatishgan. IQ koeffitsenti
pastroq bo‘lgan sinaluvchilar ulardan farqli o‘laroq 30 marta kam yutuqlarga
erishishgan.
Lekin intellekt va kreativlikning bir biriga bog‘liq emasligini boshqa
tadqiqotlarda tadqiq etilgan. Kreativlik- bu insonni hayotga moslashishi emas ,
balki uni o‘zgartirishidir. Kreativlikning asosiy omili bu insonning
dezadaptatsiyasi, ya’ni uni atrof olam va ijtimoiy muhitga moslasha olmasligida
deb qaralan nazariyalar ham mavjud. Ba’zi olimlar shaxsning kreativlik
xususiyatini tashqi olam va insonllardan yolg‘izlanish deya ta’rif
berishgan. Aynan real olamga nisbatan dezadaptatsiyasi mavjud bo‘lgan,
moslasha olmagan inson o‘zidagi yolg‘izlikni engib o‘tish uchun ijod qilish va
yangilik yaratishni boshlar ekan. A.Adlerning fikricha, insondagi kreativlik
o‘zida mavjud bo‘lgan noto‘liqlik kompleksini to‘ldirish vositasi deb bilgan.
Empirik tadqiqotlarda ko‘rsatilishicha, ijodkor qobiliyatli bolalar shaxsiy va
emotsional sohada jiddiy muammolarga duch kelishadi. Tadqiqotlarda bunday
bolalarning maktabda erishayotgan natijalari ularning imkoniyatlaridan past
chiqanini kuzatishimiz mumkin. Kreativlik va intellektni qarama-qarshi qo‘ygan
olimlardan yana biri Dj. Gilvord bo‘lib, u o‘z nazariyasini ikki xil tafakkur
23

asosida quradi. YA’ni konvergent va divergent tafakkur. Konvergent tafakkur
masalani echishda mavjud barcha vositalarni tahlil qilib, ulardan yagona
maqbulini tanlashdir. Konvergent tafakkur intellekt asosida quriladi. Divergent
tafakkur- masalani echishning turli variantlarini yaratishdan iborat tafakkur
turidir. Divergent tafakkur- kreativlik asosida quriladi.
Demak intellekt va kreativlik umumiy ko‘rinishdagi ikki xil qobiliyatlar bo‘lib,
ularni ma’lumotlarni qayta ishlash jarayoni bilan bog‘lash mumkin. Kreativlik
insonda mavjud ma’lumotlarni qayta ishlab chiqarish va ularning cheksiz yangi
modelini yaratishga javob beradi. Intellekt esa o‘sha ma’lumotni real
amaliyotda qo‘llashga va atrof muhitga moslashishga javob beradi.
Uchinichi nuqtai nazar egalari intellekt va kreativlik o‘zaro uzviy bog‘langan
ikki xil faktordeb qarashadi. SHaxsni orientirlashtirgan bu psixologiya vakillari
A.Maslau va boshqalar ijodiy qobiliyatni tan olishmagan. Ijodiy faollik shaxsda
qobiliyatga qaraganda , ba’zi shaxsiy xususiyatlarni (qiziqish, tavakkalchilik )
shakllantiradi. Lekin bu faollikning namoyon bo‘lishi uchun shaxsda yuqori
darajadagi intellektual qobiliyat mavjud bo‘lishi kerak . Ularning fikricha, quyi
intellektga ega bo‘lgan kishi hech qanday kreativlikka ega bo‘lmaydi. O‘rta
intellekt sohiblari o‘rtacha kreativlik, IQ koeffitsenti 120 dan ortiq bo‘lgan
kishilar a’lo darajadagi kreativlikka ega bo‘lishishadi. Evolyusiya nuqtai
nazaridan intellekt va kreativlikning o‘zaro bog‘liqligini tahlil qilib ko‘raylik.
Intellektni go‘yo qolipga solingan, buyuk kashfiyotlarni yaratmaydigan
moslashuvchi qobiliyat sifatida ko‘ramiz. Intellektga faqat qaytarish xosdir.
Psixologlarning fikricha bu g‘oya noto‘ridir . Sababi evolyusion rivojlanish
nazariyasida insoniyatning antropogenez rivojlanishning asosiy omilini
intellektining rivojlanishidadir deb aytib o‘tilgan. Olovni o‘zlashtirish va
qurollar yasash bunga misol bo‘la oladi. Intellektni kreativlikdan yiroq qilish ,
shaxsdagi yaratuvchanlik , originallik kabi sifatlarni kreativlikka moslab
qo‘ymoqda . Kim birinchi bo‘lib buyuk kashfiyotni, o‘q-yoylarni yaratgan, kim
olovni o‘zlashtirish mumkinligini o‘ylab topgan? Intellektmi? yoki
24

Kreativlikmi? Agar kreativlik bo‘lsa, unda intellekt qaerga ketdi. Demak,
bunday mulohazalar intellektni insoniyatning texnik va ilmiy muvaffaqiyatlarini
yaratishdagi o‘rnini pasaytirmoqda. Hozirgi davrda to’plangan ijodiylik
atamasiga taalluqli ta’riflar mazmuni, mohiyati va tuzilmasini baholash
qiyin. Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, “ijodiylikning nimaligini
tushunishning o’zi ijodiy harakatni talab qiladi. So’nggi yillardagi tadqiqotlar
mualliflaridan biri ijodiylikni qandaydir ahamiyatli va yangi narsaga erishish
deb , ya’ni “boshqacha aytganda, bu insonlarning dunyoni o’zgartirish uchun
qilgan harakatlari” sifatida ta’riflaydilar Ijodiylikning XX asr 60-yillardagi
ko’zga ko’ringan tadqiqotchilaridan biri M.Wallachning [10] ta’kidlashicha,
intellektual testlar ijodiy yutuqlar bilan yuqori ko’rsatkichlarda o’zaro
bog’lanmagan. U 11-12 yoshli o’quvchilar o’rtasidagi intellekt va ijodiylik
turlicha rivojlanganligi sababli ularni 4 xil guruhga ajratib ko’rsatadi:
intellekt va ijodiylikning yuqori darajasiga erishgan o’quvchilar o’zlarini to’g’ri
baholaydilar, ularda o’zini-o’zi nazorat qilish yuqori, ular barcha yangi
narsalarga qiziqishadi va baholashda mustaqillikka egadirlar ;
intellektual darajasi yuqori va ijodiylik darajasi past o’quvchilar maktabda
muvaffaqiyatga intiladilar, lekin birovdan o’z sirlarini yashiradilar, o’zlarini
pasaytirib baholaydilar; intellektual darajasi past va ijodiylik ko’rsatkichi yuqori
o’quvchilar xavotirli, e’tiborsiz, quyi ijtimoiy moslashuv bilan boshqalardan
ajralib turadilar ; intellektual darajasi va ijodiylik ko’rsatkichi quyi o’quvchilar
vaziyatga oson moslashadilar, ijtimoiy intellektual darajasi yuqori, lekin sust
sub’ektlar o’zlarini to’g’ri baholaydilar. SHunday qilib, ijodiylik jarayoni bilan
intellekt darajasi o’rtasidagi munosabat o’quvchilarning shaxsiy xislatlariga va
ularning moslashuv usullariga ta’sir qiladi. Stenberg va Gardnerlarning fikricha
bir necha qobiliyat shaxsni omadli bo‘lishiga olib kelishi mumkin.
Ijodiylik mezonlaridan biri - bu nostandartlikdir . E.P.Torrance ta’kidlaganidek,
noyob va original javoblar mohiyatan har doim ham mos tushavermaydi.
Ko’pincha tushunchalarning mazmunini asoslanmagan ravishda aralashtirish
25

holati ro’y beradi: ijodiy qobiliyat esa nostandartlik bilan bir xil deb qaraladi ,
nostandartlik originallik bilan, originallik esa sinaluvchilar guruhidagi noyob
javoblar bilan ayniy deb talqin etiladi. Nostandartlik originallik (o’ziga xoslikka
nisbatan kengroq tushunchadir. Ikkinchi mezon - anglanganlikdir. Bu asnoda
so’z borganda sinaluvchi tomonidan muammo yechimining anglanganligi
nazarda tutiladi. Intellektual testlar shaxsdan konvergent tafakkurni talab qiladi.
Kreativ testlar esa divergent tafakkurni talab etadi.
II . Bob . Sun’iy intellektni o’rganishni nazariy asoslari
II. 1 Sun‘iy intelektning rivojlanish tarixi
“Sun'iy intellekt” atamasi 1956-yilda paydo bo'lgan, ammo bugungi kunda SI
texnologiyasi ma'lumotlar hajmini ko'paytirish, algoritmlarni takomillashtirish,
hisoblash quvvatini va ma'lumotlarni saqlash vositalarini optimallashtirish
fonida haqiqiy mashhurlikka erishdi. O'tgan asrning 50-yillarida boshlangan SI
sohasidagi birinchi tadqiqot muammolarni hal qilish va ramziy hisoblash
tizimlarini rivojlantirishga qaratilgan edi. 60-yillarda bu sohada AQSh Mudofaa
vazirligi qiziqish uyg'otdi: AQSh harbiylari insonning aqliy faoliyatini
simulyatsiya qilish uchun kompyuterlarni o'qitishni boshladi. Masalan, mudofaa
vazirligining Ilg'or tadqiqot loyihalari agentligi (DARPA) 1970-yillarda bir
qator virtual ko'cha xaritalarini loyihalarini yakunladi. Va DARPA
mutaxassislari Siri, Alexa va Cortana paydo bo'lishidan ancha oldin 2003-yilda
aqlli shaxsiy yordamchilarni yaratishga muvaffaq bo'lishdi. Ushbu ishlar
zamonaviy kompyuterlarda, xususan, qarorlarni qo'llab-quvvatlash tizimlarida
va inson imkoniyatlarini kengaytirish uchun ishlab chiqilgan aqlli qidiruv
tizimlarida qo'llaniladigan avtomatlashtirish va rasmiy mantiqiy tamoyillar
uchun asos bo'ldi. Garchi SI ko'pincha ilmiy fantastika filmlari va romanlarida
ilmiy qudratli robotlar sifatida tasvirlangan bo'lsa-da, dunyo miqyosida o'z
kuchini egallagan, SI texnologiyasini rivojlantirishning hozirgi bosqichida, SIlar
unchalik qo'rqinchli va aqlli emaslar. Aksincha, sun'iy intellektni rivojlantirish
26

ushbu texnologiyalarga iqtisodiyotning barcha sohalarida haqiqiy foyda
keltiradi. Sog'liqni saqlash, chakana savdo va boshqa sohalarda sun'iy intellekt
texnologiyalaridan foydalanish misollari quyida keltirilgan. Shunday qilib,
Antik davrda XX-asrning o'rtalarida sun'iy intellekt haqidagi ilmiy bilimlarning
barqaror maydoni shakllantirildi, ammo bu yo'nalishda harakatlar qadimgi va
o'rta asrlarda ham amalga oshirilgan. Hatto qadimgi misrliklar va rimliklar ham
imo-ishora qiladigan va bashorat qiladigan haykallardan qo'rqishgan. Albatta,
bu ruhoniylarning bevosita yordami bilan amalga oshirildi. O'rta asrlarda sun'iy
aql tushunchasi aql-idrokda undan ham ustun turadigan, odamga o'xshash
mexanik fikrlash mashinasini yaratish vazifasiga sarmoya kiritdi. Bu vaqtda,
xususan, ular homunculi - atrofdagi olamdan ma'lumot olishga qodir bo'lgan
kichik sun'iy odamlar haqida gaplashdilar. XVIII asrda, texnologiyalarning
rivojlanishi va, xususan, soat harakati tufayli, bunday ixtirolarga qiziqish
yanada ortdi. 1750-yillarning o'rtalarida, Frensis I sudida xizmat qilgan
avstriyalik ixtirochi Fridrix fon Knaus ruchka bilan juda uzun matnlarni yoza
oladigan bir qator mashinalarni yaratdi. XIX asr mexanikasidagi yutuqlar ixtiro
uchun zamonaviy sun'iy intellektni anglashga yangi turtki berdi. O'ttizinchi
asrning 30-yillarida ingliz matematigi Charlz Babb murakkab raqamli raqamli
kalkulyator, tahlilchi mashina shaxmat o'yinidagi harakatlarni hisoblashi
mumkin degan fikrni ilgari surdi. Va 1914 yilda, Ispaniya texnik institutlaridan
birining direktori Leonardo Torres Quevedo, oddiy odamga ham, oddiy shaxmat
o'yiniga ham qodir bo'lgan elektromexanik asbob yaratdi. XX asr O'tgan asrning
30-yillari o'rtalaridan boshlab, turli xil murakkab muammolarni mustaqil hal
qilishga qodir qurilmalarni yaratish muammolari muhokama qilingan Turing
asarlari nashr etilgandan beri, sun'iy intellekt muammosi jahon ilmiy
hamjamiyatida diqqat bilan ko'rib chiqila boshlandi. Turing mashinani
intellektual vosita sifatida ko'rib chiqishni taklif qildi, uni tester uni o'zi bilan
aloqa qilish jarayonida odamdan ajratib turolmaydi. 1956 yilda kibernetika
asoschilari AQShda "Sun'iy intellekt" loyihasini amalga oshirish
27

imkoniyatlarini muhokama qilish uchun yig'ilishdi. Konferentsiya
qatnashchilari orasida Makkarti, Minski, Shannon, Turing va boshqalar bor edi.
Dastlab, ushbu tushuncha insonning individual funktsiyalarini bajaradigan
mashinalarning xususiyatlariga, masalan, bir tildan boshqasiga tarjima qilish,
ob'ektni tanib olish va maqbul qaror qabul qilishga bag'ishlangan edi.
Mamlakatimizda "Sun'iy intellekt" yo'nalishi qariyb 10 yil kechikish bilan
paydo bo'ldi va XX asrning 60-yillarining birinchi yarmidagi kibernetik va
bionik bum o'rnini egalladi. Sun'iy intellektning eng faol ishlab chiqilgan
usullari va usullari quyida keltirilgan: sun'iy neyron tarmoqlari; evolyutsion
hisoblash; loyqa mantiq va loyqa to'plam nazariyasi; ekspert tizimlari; uyali
avtomatika; ko'p agent tizimlari. Sun`iy intellekt qaysi sohada eng zarur?
Albatta, meditsinada. Sababi hozir bilasiz butun Yer yuziga “koronavirus”
infeksiyasi tarqalgan. Yurtimizda hali ham bu virus avj olib bormoqda.
Qanchadan-qancha shifokorlarimiz bu virus bilan kasallangan bemorlarimizni
davolash maqsadida o`zlari ham shu kasalga chalinishmoqda. Lekin buni
yechimi bor. Hozir texnologiya asri. Biz bu virusga qarshi zamonaviy
texnologiyalardan foydalanishimiz kerak. Ya`ni “Sun`iy intellekt”dan. G`oya
shundan iboratki, biz o`z shifokorlarimizni bu bema`ni virusdan omon
saqlashimiz uchun ularning o`rniga sun`iy intellekt kiritilgan robotni
bemorlarga qarash uchun har bitta kasalxonaga bittadan qo`yish kerak. Ular
tezlik bilan har bir kasalning oldiga borib uning issig`ini o`lchab, kerakli dori-
darmonlar berib, boshqa kasalning oldiga yetib borishi kerak. Shifokorlarning
o`rniga robot qo`yishning asosiy sabablari: 1. Virus yuqush xavfi tug`ilmaydi.
(sababi u robot) 2. Robot o`z nomi bilan robot, u tezlik bilan bir bemorga qarab
ikkinchi bemor tomon tez harakatlanadi. 3. Ish haqi olmaydi. Lekin bunday
robotlardan hech qayerda yo`q deb aytolmaymiz. Sababi, ko`plab rivojlangan
davlatlarda shu sun`iy intellektga asoslangan robotlar kasalxonalarda
bemorlarga g`amxo`lik qilmoqdalar. Saratonni aniqlash uchun foydalanib
kelingan sun’iy intellekt endi COVID-19 koronavirusini topishda ham
28

ishlatiladi. Dasturiy ta’minotdan Xitoyning 34 ta gospitalida foydalanildi va
uning yordamida 32 mingdan ortiq holat bo‘yicha tekshiruvlar o‘tkazildi, deb
xabar bermoqda Neowin. O`zbekistondachi? Yaqinda Qashqadayo viloyati
G`uzor tumanidan ham bir yurtdoshimiz bunday sun`iy intellektga asoslangan
robotlar yaratdi. Bu robotlar dezinfeksiyaga mo`ljallangan. Biz bu
yurtdoshimizga katta rahmat aytib qolamiz yurtimizga shunday robotlarni
taqdim qilyotgani uchun. Endi biz yanda ko`p funksiyali robotlarni taqdim
etishlarini ulardan kutib qolamiz.
II. 2 Sun‘iy intelekt insoniyatga nima beradi?
Odatda, robotlar deganda, ko‘pchilikning ko‘z oldiga insonlardek gaplasha
oladigan, ularning o‘rniga barcha yumushlarni bajara oladigan yordamchilar
keladi. Ammo bu nisbatan kengroq tushuncha. Aslida, mobil qurilmangizdagi
dasturlar: google-tarjimon, lug‘atlar, turli xil o‘yinlar va hokazolar ham sun’iy
intellektga yaqqol misol bo‘la oladi. Faqat ularning qamrovi kichikroq bo‘lib,
ma’lum bir yo‘nalishdagina sizga yordam bera oladi. Ya’ni, bajarmoqchi
bo‘lgan amallaringiz turiga qarab tegishli dasturdan foydalanasiz. Hozirda SI
turli amallarni bajarishga mo‘ljallangan algoritm hamda dasturiy tizimlardan
iborat va u inson ongi bajarishi mumkin bo‘lgan bir qancha vazifalarning
uddasidan chiqa oladi. 1990-yillarda SI taraqqiyotida yangi sahifa ochildi.
1997-yilda Deep Blue nomli IBM kompyuteri shaxmat bo‘yicha jahon
chempioni Garri Kasparovni yenggan tarixdagi ilk kompyuter bo‘ldi. SIning
yorqin namunalaridan yana biri – IBM Watson superkompyuteri bo‘lib, u o‘z
bazasidan kelib chiqib muayyan tilda berilgan savollarga javob beradi.
Shuningdek, ko‘pchilikning doimiy hamrohiga aylanib ulgurgan mobil
yordamchi Siri, fotosuratlarni qayta ishlovchi Prisma kabi dasturlarni SIning
yutuqlaridan biri sifatida qayd etish mumkin. Hozirga kelib sun’iy intellekt
keng ko‘lamda ommalashib kundalik turmush tarzimizning deyarli barcha
jabhalarini qamrab olmoqda. Masalan, Xitoydagi Inchuan shahri aholisiga bank
29

kartalarining keragi yo‘q. Hisob-kitoblar bilan bog‘liq barcha jarayonlar sun’iy
intellekt tomonidan insonning yuz qiyofasini aniqlashtirish orqali amalga
oshiriladi. SI haqidagi bahs-munozaralar qariyb 50 yildan beri davom etib
kelmoqda. Mutaxassislar hanuzgacha bir to‘xtamga kelishgani yo‘q. Ba’zilar
ularning ommalashib odamlar o‘rnini egallab borayotgani natijasida ommaviy
ishsizlik ko‘rsatkichlari oshib ketishi mumkinligidan tashvishdalar.
Mutaxassislarning boshqa bir guruhi esa SIga ijobiy munosabatda bo‘lish
kerakligini uqtirishmoqda. Hatto IT- sohasidagi milliarderlar orasida ham turli
qarashlar mavjud. Jumladan, SpaceX asoschisi Ilon Mask SIning butun boshli
sivilizatsiyani barbod qilishiga ishonchi komil. Maskning fikricha, “SI insoniyat
sivilizatssiyasi uchun asosiy xavfdir. SI mehnat bilan bog‘liq ommaviy
muammolarni keltirib chiqaradi. Sababi, robotlar hamma ishni bizdan ko‘ra
yaxshiroq bajara olishadi. Ilg‘or texnologiyalar ortidan quvish natijasida,
kompaniyalar sun’iy intellekt ortidan kelib chiqadigan xavf-xatarni ko‘rmay
qolishlari mumkin”. Shuningdek, Microsoft rahbari Bill Geyts ham uning
zarariga to‘xtalib o‘tadi. “Bir necha o‘n yildan so‘ng, robotlar ishning katta
qismini bajara boshlagach, SI shu qadar kuchayib ketadiki, yakunda u bizni
xavotirga sola boshlaydi. Bu borada Ilon Maskning fikriga qo‘shilaman. Ammo
nega bu savol boshqalarni tashvishlantirmayotganiga hech tushunolmayman”, –
deydi Geyts. “Boshqalar” deganda Geyts Facebook egasi Mark Sukerbergni
nazarda tutgan bo‘lsa, ajab emas. Chunki, Mark SIga nisbatan ijobiy
munosabatda ekanligini bildirar ekan: “Yangi texnologiyalar har doim ham
yaxshilik yoki yomonlik qilish maqsadida yaratilishi mumkin. SIning keng
tarqalishi ortidan keladigan ijobiy natijani esa, yaqin 5-10 yil ichida ko‘ramiz”,
deya Ilon Maskning fikriga e’tiroz bildirgan edi. Bugungi kunda ayrim
davlatlarda robot-hamshiralar, xaydovchisiz transport vositalari, buyurtmani
yetkazib beruvchi dronlar xizmatidan foydalanish yo‘lga qo‘yilgan. Hatto
politsiya xodimlarining ba’zi vazifalarini ham maxsus robotlar bajarishyapti.
Olimlar ularning tashqi ko‘rinishini imkon qadar odamlarnikiga o‘xshatishga
30

urinishmoqda. Bundan tashqari, SI jurnalistlarning doimiy ko‘makchisiga
aylanib ulgurgan. Masalan, Associated Pressda “ishlayotgan” robotlar
moliyaviy hisobotlarni yozib boradi. SIning qo‘llanilishi ushbu nashrda har
chorakda beriladigan yangiliklarni 300 tadan 4400 taga oshirdi. Swiss Re
sug‘urta kompaniyasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2024-yilga kelib 4,7 mln aholi
ishsiz qolishi mumkin. Shuningdek, ishsizlik g‘aznachilar, pochta xodimlari,
hisobchilar va idora xizmatchilariga xavf solishi mumkinligi aytilgan. SI
ularning vazifasini bemalol bajara oladi. SI – TIBBIYOTDA Yuqoridagilardan
tashqari, aksariyat iste’molchilarning robotlarga ishonch bildirmayotganligi
SIning ommalashishiga halal berayotgan to‘siqlardan biridir. Odamlar o‘ziyurar
mashina yoki samolyotlar xizmatini qabul qilishlari uchun biroz vaqt kerak,
albatta. Biroq, zamonaviy texnologiyalar qurshovida o‘sib-unayotgan yosh
avlodda buning aksi bo‘lib, ularni bu jarayon u qadar havotirga solayotgani
yo‘q. Har qancha e’tiroz va tanqidlarga qaramay SI rivojlanishdan odamlarga
yordam berishdan to‘xtamayapti. Ayniqsa, tibbiyotda uning ahamiyati tobora
oshib bormoqda. Endilikda robotlar nisbatan murakkab jarrohlik amaliyotlarini
ham uddasidan chiqishyapti. Robot-shifokorlarning tibbiyot hodimlari bilan
o‘ziga xos hamkorligi samaradorlikni ancha oshirdi. Medtronis kompaniyasi esa
IBM bilan hamkorlikda qandli diabet kasalligi bilan og‘rigan bemorlar uchun
maxsus dastur ishlab chiqmoqda. Mazkur dasturiy ta’minot qon tarkibidagi
qand miqdorining favqulodda tushib ketishini 3 soat avval aniqlash
imkoniyatiga ega bo‘ladi. Buning uchun shu kasallika chalingan 600 ta anonim
bemorlarning tibbiy ma’lumotlari o‘rganib chiqildi. Bu endi odamlar o‘z
salomatliklarini mobil qurilmalardagi maxsus dasturlar orqali muntazam nazorat
qilib borish imkoniga ega bo‘lishadi deganidir. Ko‘rib turganingizdek, SI ning
hayotimizdagi o‘rni kundan-kunga chuqurlashib bormoqda. Ular insoniyatning
yutug‘imi yoki mag‘lubiyati, degan savol ustidagi bahslar hali uzoq davom
etadi. Eng muhimi, fantastik yozuvchi Ishoq Azimov ta’biri bilan aytganda,
robotlarni yaratishda odamlarga zarar yetkazmaslik shior qilib olinishi kerak.
31

Hozirgi paytda ham sun'iy aqlning yagona va umume'tirof etilgan ta'rifi mavjud
emas. Bu ajablanarli emas. Inson aqlining ham universal ta'rifi yo'qligini eslash
kifoya. Bugungi kunda sun'iy intellekt sohasidagi tadqiqotlar turli yo'nalishlarda
olib borilmoqda: bilimlarni namoyish etish, mantiqiy modellashtirish, bilimlarni
yig'ish, mashinalarni o'rganish va avtomatik gipotezalarni yaratish,
ma'lumotlarni yig'ish va ma'lumotni majmuaviy qayta ishlash, qarorlarni
qo'llab-quvvatlash, jarayon va tizimni boshqarish, dinamik intellektual tizimlar,
rejalashtirish va boshqalar.
II . 3 Sun‘iy intelekt: fikrlaydigan mashinalar va ongli robotlar
Intellekt tushunchasi ta'rif uchun bag‘oyat qiyin tushunchalar sirasiga kiradi.
Uzoq asrlar davomida insoniyatning eng zehni o‘tkir ilm peshvolari
intellektning aynan nima ekanligi haqida muttasil ilmiy-falsafiy munozaralar
yuritib kelishgan. Lekin bundayin ilmiy bahslar qanchalik darajada keskin yoki
murakkab bo‘lmasin, ularda o‘ziga xos mutlaq yakdillik bor edi: intellekt -
insongagina xos bo‘lgan oliy tushuncha o‘laroq qaralardi. Basharti, biror adabiy
yoki fantastik asarda insondan o‘zga mavjudot yoki narsaning ong va tafakkur
sohibi bo‘lishi, qisqacha aytganda - intellektga egaligi haqida gap borsa hamki,
bu o‘z nomi bilan badiiy to‘qima yoki, fantastik uydirmadan nariga o‘tmagan.
Suqrotdan boshlab, Eynshteyngacha bo‘lgan davrlarda hatto eng yuksak
zakovatli olimlarda ham intellektning sun'iy bo‘lishi mumkinligi haqida jo‘yali
jiddiy ilmiy fikrning o‘zi bo‘lgan emas. Biroq, XX-asrning dastlabki choragidan
boshlab vaziyat butunlay o‘zgardi. Aniqrog‘i, insoniyat o‘z xizmati uchun
elektron hisoblash mashinalari - kompyuterlarni joriy qila boshlar ekan, intellekt
masalasidagi bahslar ham yangi o‘zanga burildi. Insoniyat o‘z qo‘li bilan
yaratilgan intellektual mashinalar - kompyuterlar, robotlar va boshqa shunga
o‘xshash mexanik-elektronik tizimlar tomonidan muayyan intellektual salohiyat
taqozo etuvchi masalalarni mustaqil hal etishi, o‘zi qaror qabul qilishi va
vaziyatga qarab o‘z hatti-harakatlarini muvofiqlashtira olishi mumkinligi kabi
32

intellektual "hislatlari" bilan yuzma-yuz keldi. O‘shanda ilk bora intellektning
yasama shakli, ya'ni - sun'iy intellekt haqidagi bahslar o‘rtaga chiqqan edi.
Keling, ushbu maqolada biz ham yana bir bora o‘sha muhim va qiziq masalaga -
sun'iy intellekt masalasiga murojaat etib ko‘ramiz. Avvalo "sun'iy intellekt"
tushunchasining o‘zi haqida. "Sun'iy" so‘zining ma'nosi ayon: u kelib chiqishiga
ko‘ra tabiiy bo‘lmagan narsani, ya'ni, inson qo‘li bilan yaratilgan narsalarni
nazarda tutadi. "Intellekt" so‘zini esa bundayin oson ta'riflashning imkoni yo‘q.
Lug‘atlarda uning ma'nosi juda xilma-xil beriladi. Masalan, intellektni "qaror
qabul qila olish qobiliyati", "anglash qobiliyati" kabi qisqa va lo‘nda
ta'riflaridan tashqari, "bilish, idrok qilish va tahlil asosida, hamda, yig‘ilgan
tajriba hamda ko‘nikmalar vositasida yangi vaziyatlarga moslasha olish" kabi
uzundan uzoq ta'riflari ham bor. Ilmiy atama holidagi "sun'iy intellekt"
tushunchasi esa ilk bora 1956-yilda, Stenford universitetida o‘tkazilgan ilmiy
anjumanda inglizcha "artificial intelligence" (AI) tarzida ilm-fanga taklif
qilingan edi. Shundan buyon mazkur tushuncha ilmiy jamoatchilik orasida
mustahkam o‘rnashib qoldi. Aytib o‘tganimizdek, sun'iy intellekt borasidagi
jiddiy munozaralar ilk EHMlarning paydo bo‘lishi bilan ibtido oladi. Lekin
yanada teranroq nazar tashlasak, intellektual masalalarni hal qilish vazifasini
insondan boshqa obyetklarga yuklashga qaratilgan urinishlar ancha avvalroq -
Paskal va Leybnitslar davridan boshlangan. Chunonchi Leybnits 1672-yilda
mashhur golland olimi Gyugens huzurida mehmonda bo‘ladi va uning kun
tartibining katta qismini, ilmiy tadqiqotlarning faqat matematik jihatiga tegishli
bo‘lgan murakkab hisob-kitoblarni qo‘lda bajarish amaliyoti band qilayotganini
ko‘radi. Leybnits Gyugensga achinish bilan shunday yozgan edi: "Bu shunday
ajoyib odamlarga nomunosib holat; U boshqalarga, masalan, mashinaga ishonib
topshirish mumkin bo‘lgan hisoblash ishlarini xuddi qullar kabi, o‘zi
bajarmoqda...". E'tibor bering: Leybnits "qullar kabi" iborasini qo‘lladi. U
uzundan-uzoq va hajman ulkan murakkab matematik hisoblash amallarini
olimning qimmatli vaqtini band etmasdan, biror mashinaga topshirish
33

mumkinligi va bu orqali olimning diqqat-salohiyatini ilm-fanning boshqa,
yanada dolzarb masalalariga yo‘nalitirshga erishish kerakligini o‘ylab qolgan
edi. Leybnits tez orada - 1694-yilda "arifometr" deb nomlangan o‘zining
mexanik hisoblash mashinasini tayyorladi va uni ilm-fan namoyondalariga
havola etdi. Shu tarzda, Paskal va Leybnits mashinalari mohiyatan intellektual
masalalarni hal etishga qodir ilk sun'iy vositalar o‘laroq tarixga kirdi. Lekin
ularni sun'iy intellektga ega mashinalar deb bo‘lmasdi. Chunki ular eng sodda
arifmetik amallarni bajara olardi xolos. Ammo nima bo‘lganda ham, inson shu
choqqacha istisnosiz ravishda faqat o‘zigagina xos bo‘lgan ongi, bilimi va
tafakkuriga tayanib hal qilib kelgan intellektual masalalarni endilikda o‘zidan
boshqa "birovga" - mashinaga topshirish uchun ilk qadamlar tashlangandi.
Ta'kidlanganidek, sun'iy intellekt haqida ilk haqiqiy jiddiy bahs-munozaralar
elektron hisoblash mashinalarining paydo bo‘lishi bilan maydonga chiqa
boshlagan. Mashinaning intellektga ega bo‘lishi mumkinligi haqidagi ilk jiddiy
ilmiy tadqiqotlar esa, zamonaviy informatika fanlarining asoschisi sanaladigan
inson - Britan fizigi va matematigi Alan Tyuring nomi bilan bog‘liq. Tyuring
sun'iy intellektning amalda imkonli yoki, imkosiz ekanligini isbotlash uchun o‘z
nomi bilan ataladigan (Tyuring testi) test taklif qiladi. Tyuring shunday deydi:
agar mashina o‘zini har jihatdan fikrlaydigan mavjudotdek tutsa, u intellektga
ega bo‘lishi kerak. Tyring testi quyidagicha o‘tkaziladi: inson va u bilan
"suhbatlashishi" kerak bo‘lgan mashina (ya'ni, kompyuter), boshqa-boshqa
xonalarga joylashtiriladi va ular bir-birini ko‘rmaydi (to‘g‘rirog‘i - inson
kompyuterni ko‘rmaydi, zero, kompyuter shundoq ham insonni ko‘rish
xossasiga ega emas). Ular orasida darchada monitor joylashtitladi. Inson o‘zi
o‘tirgan xonadagi klaviaturadan, o‘zi istagan bir necha savollarni kompyuterga
matn ko‘rinishida terib kiritadi va javob talab qila boshlaydi. Lekin u,
aytganimizdek, devor ortida kompyuter yolg‘iz ekanini bilmaydi va savollarini
narigi tarafda ham o‘zi kabi boshqa bir inson o‘qib javob qaytaradi deb o‘ylashi
34

mumkin. Biroq, u kiritgan savollarga kompyuterning o‘zi, o‘ziga avvaldan
yuklangan dastur-algoritmalriga ko‘ra javob qaytaradi. Tyuring testining
mohiyati juda oddiy. Agar xonadagi inson, o‘zi bergan savollarga olgan
javoblardan shubhalanmay, o‘zi bilan inson gaplashyapti deb hisoblasa, demak
unga javob qaytargan mashinani sun'iy intellektga ega deb hisoblash mumkin.
Muallif tomonidan 1950-yilda fanga taklif qilingan ushbu test, ilmiy
jamoatchilik va ayniqsa faylasuflar orasida keskin shov-sguvga sabab bo‘ldi.
Tanqidchilarning asosiy e'tirozi shunda ediki, mashina faqat savollarga to‘g‘ri
javob bergani uchungina intellektga ega bo‘lib qolmaydi. Balki, intellekt boshqa
o‘ziga xos jihatlarni - mulohaza, idrok va shunga o‘xshash ongli ravishda
bajariladigan neyrofiziologik-ruhiy jarayonlar to‘plamini ham o‘z ichiga olish
kerak. Sevinish, achinish, g‘azab va qo‘rquv singari insoniy hissiyotlarning
mashinada ham bo‘lishi mumkinligi haqida esa, gap ham bo‘lishi mumkin
emas. Tyuring testining sun'iy intellektning mavjudligini isbotlash uchun yetarli
emasligini isbotlash uchun esa, Dip Syorl ismli faylasuf boshqa bir, lekin
Tyuringnikiga o‘xshash test taklif qiladi. Syorl testi "Xitoycha xona" deb
nomlangan. Syorl Xitoyning eng gavjum shaharlaridan birida, aytaylik,
Shanxayning qoq markazidagi eng gavjum savdo markazida to‘rt tomoni zich
berk bo‘lgan kichika xona qurishni va u joyga Xitoy tilidan mutlaqo bexabar
bo‘lgan horijlik sayyohni o‘tkazishni taklif qiladi. Horijlik kishiga o‘z ona tili
va Xitoy tili o‘rtasidagi mukammal lug‘at kitoblarni berishadi. Savdo markaziga
kelgan qiziquvchan Xitoylar esa, ushbu g‘aroyib xonaga qilingan tuynukdan,
ichkaridagi odamga Xitoy tili va ierogliflarida qog‘ozga xat yozib savol
kiritishadi. Ichkaridagi asli horijlik bo‘lgan odam esa, o‘ziga berilgan savollarni
avval lug‘atlar vositasida o‘z ona tiliga tarjima qiladi, keyin yana o‘sha lug‘at
yordamida javob tuzib, tuynukdan tashqariga - savol muallifiga yo‘llaydi.
Tashqaridagi Xitoylik esa javobni o‘qib, undan qoniqish yoki qoniqmasligidan
qat'iy nazar, ichkaridagi odamning Xitoy millatiga mansub emasligini bilmaydi.
Olgan javobiga ko‘ra esa, u o‘ziga javob qaytargan shahsni ham Xitoy deb
35

o‘ylashi ehtimoli juda katta. Chunki u o‘zi bergan tilda javob oldi!... Syorl va
Tyuring testlari orasidagi bahs uzoq davom etdi. Lekin Tyuring ko‘p o‘tmay o‘z
joniga qasd qilidi va bu boradagi bahslar biroz tinchib qoldi. Qanchalik qiziqarli
bo‘lmasin, Tyuring va Syorl zamoni bo‘lgan 50-60 yilldarda ham sun'iy
intellekt masalasi shunchaki keskin ilmiy munozaralar ko‘rinishidan nariga
o‘tmagan. Olimlar sun'iy intellektning haqiqiy "basharasi" bilan yaqin orada
yuzmayuz kelishlariga ishonishmas edi. Biroq, 1976-yilda ikki matematik
olimlar - Kennet Appel (1932-2013) va Volfgang Xaken (1928 yilda tug‘ilgan)
butun ilm-fan olamini hayratda qoldiruvchi bayonot bilan chiqish qilishdi. Ular
to‘rtta rang haqida'gi teoremani kompyuter vositasida isbotlashganini ma'lum
qilishgan edi. To‘rtta rang haqidagi teoremaning mohiyati shundaki, u istalgan
turdagi xaritani faqat to‘rt xil ranglar bilan bo‘yash va bunda umumiy chegaraga
ega bo‘lgan istalgan ikkita hudud turli xildagi ranglar bilan yaqqol farqlanib
turishi kerak bo‘ladi. Appel va Xakenlarning bayonoti ikki karra syurpriz bo‘lib
chiqdi. Birinchidan, ular matematika tarixida deyarli bir asrdan ziyodroq vaqt
mobaynida isbotlanmay kelaytotgan muhim teoremani isbotlashgan bo‘lsa,
ikkinchidan, ular o‘z isbotlarini o‘zlarining muayyan ilmiy mulohazalari va
amaliy tajribalari vositasida emas, balki, o‘z davrining ilg‘or elektron hisoblash
mashinasi sanalgan IBM 370-160 kompyuterida bajarishgan edi. Teoremani
isbotlash uchun kompyutergan 1200 soat, boshqacha aytganda 50 kun vaqt
kerak bo‘lgan... O‘shanda olimlar endilikda haqiqatan ham mashinalar
qandaydir bir ta'qiqlangan hududga qadam qo‘yagini haqida jiddiyroq o‘ylay
boshlashdi. Mashina insongagina xos bo‘lgan deduktuv fikrlash xossasini
o‘zlashtirgandek edi go‘yo. Boz ustiga u yuz yildan ortiqroq vaqt davomida eng
zehni o‘tkir matematiklar ham tagiga yetolmagan murakkab masalani nisbatan
qisqa muddatda - 50 kunda hal qilib beragndi. Appel va Xakenning olamshumul
isbotlashidan 13 yil o‘tib, yana bir muhim matematik teorema - 10-chi tartibli
loyihaviy tekislikning mavjud emasligini uzil-kesil isbotlovchi amaliyot CRAY
kompyuteri vositasida bajarildi. 100 soatdan sal ortiq muddat davom etgan
36

isbotlash jarayonida CRAY teorema talab qiladigan barcha holatlarni (ularning
umumiy soni milliarddan ziyod) tahlil qilib chiqdi. Kompyuter, ya'ni, inson
qo‘li bilan yasalgan mashina vositasida ikkinchi murakkab teoremaning
isbotlanishi, sun'iy intellekt borasida jiddiy o‘zgarishlar davri kelganligidan
darak berardi. Zero endilikda kompyuterlar shunchaki hisob-kitob bilan
bog‘qliq matematik amallarni avtomatik bajarish bilan cheklanib qolmay, balki
mulohaza yuritish va variantlar orasidan eng maqbulini tanlay olish bo‘rasida
ham insonga dov berishga kirishishgandi. Lo‘nda qilib aytganda, mashinalarda
avtomatik mulohaza qilish xossasi paydo bo‘ldi deb qarala boshlagandi.
Inttellektning sun'iy turi haqidagi bahslarning avj olishiga sabab bo‘lgan yana
bir narsa - mashina hamda inson o‘rtasida yuksak intellektual salohiyatni taqozo
etuvchi o‘yinlarni tashkil qilish, xususan kompyuter va grossmeyster o‘rtasida
shaxmatni bahsini o‘tkazish g‘oyasi bo‘lgan. Shaxmat matematikada mumtoz
kombinatorikaga oid murakkab masala sifatida qaraladi hamda, ilk EHMlarning
paydo bo‘lishi bilanoq, barcha zamonlardagi dasturchilar orasida, shaxmat
o‘yinini avtomatlashtirish borasida uncha-muncha urinishlar muttasil bo‘lib
kelgan. Biroq shunga qaramay, uzoq vaqtgacha (hozir ham) kompyuterga oddiy
inson shaxmatchini yengishga qodir intellktual uslublar tizimini yuklashga
bo‘lgan urinishlar samarasiz ketmoqda. Tasavvur qiling, kompyuter dasturiga
biz shaxmat o‘yini qoidalarini algoritmini kiritdik. Kompyuter esa, shaxmatda
yuzaga keladigan har bir vaziyatdan eng optimal yurishni tanlashi kerak.
Shaxmatdagi bo‘lishi mumkin bo‘lgan yurishlar miqdori esa 10123 taribli
raqam, boshqacha aytganda, bu butun koinotdagi elektronlar sonidan ham ziyod
raqam deb qaraladi. Ya'ni, barcha ehtimoliy yurishlar variantlarini xotirada
saqlay olishi uchun, kompyuter xotirasi koinotdek katta bo‘lishi kerak! Bu esa
mutlaqo imkonsiz narsadir. Ko‘rinib turibdiki, Xitoycha xona yoki, Tyuring
testidan farqli o‘laroq, shaxmat borasidagi intellktual uslublarni mexanik
vositada - kompyuterda immitartsiya qilishning imkoni yo‘q. Balkim siz
kompyuter tomonidan jahonning eng yetakchi grossmeysteri - jahon chempioni
37

Garri Kasparovni mag‘lub etilganini eshitgandirsiz va shu asosga ko‘ra,
kompyuterning shaxmat salohiyatini yuqorida pasaytirib yuborganimizni
aytmoqchi bo‘larsiz. Gap shundaki, o‘shanda (1996 yil) istisnosiz ravishda faqat
shaxmat o‘yini uchun dasturlangan Deep Blue superkomyuteri (!) avvaliga
oltita partiyadan to‘rttasida Kasparovga yutqazgan (4:2)! Insonga qarshi,
soniyasiga 100 millionta yurishni tahlil qila oladigan va eng maqbul variantni
tanlay oladigan mashina qarshi chiqqan edi. Shunda ham Kasparov g‘olib
chiqdi! Keyin esa Kasparovga qarshi, Deep Bluening yanada kuchaytirilgan,
soniyasiga 200 million yurishnu tahlil qilib, eng maqbulini tanlay oladigan
modifikatsiyasi qarshi qo‘yildi. Bu safar esa mashina g‘olib keldi. Lekin
Kasparov piyodani qurbon qilish orqali qarshi hujumga o‘tishni rejalashtirgan
holatda, kompyuter dasturi o‘rniga biror inson aralashib yurishni amalga
oshirgan degan shubha mavjud. Zero kompyuter har qancha kuchli bo‘lmasin,
bu kabi "ayyorona yurish"larning mohiyatini anglashi mumkin emas deb
hisoblardi Kasparov. O‘yin yakunida u e'tirozini IBM kompaniyasiga ma'lum
qilganida, kompaniya vakillari kompyuterning o‘yin davomida qilgan barcha
yurishlari va uni mashina bosqichida bajarilishiga javob beruvchi barcha
algoritmlarni chop etib, xolis ekspertlar guruhiga havola qilishga va'da
berishgan edi. Lekin oradan mana qariyb 20 yil muddat o‘tsa hamki, IBM o‘sha
o‘yin natijasinining algoritmik hisobotini yashirib, sir saqlab kelmoqda. Bu esa,
itellektual o‘yinga g‘irromlik aralashgani haqidagi shubhalarni asosli deb
qaralishini taqozo etadi. Ya'ni, insonni sun'iy intellekt emas, baribir, o‘zi singari
insonning aralashuvi mag‘lub etgan bo‘lib chiqmoqda. Agar basharti,
kompyuterning shaxmatda odamni yutganini baribir tan olishga to‘g‘ri kelgan
taqdirda ham, mashinaning intellektga ega ekanligi borasida boshqa bir,
o‘xshash o‘yin-tajriba bilan tekshiruv o‘tkazish mumkin. Masalan, qoida va
o‘ynalishiga ko‘ra shaxmatga juda yaqin bo‘lgan xitoycha Go o‘yini bor. Bu
o‘yin shaxmatga qaraganda ancha sodda va yurishlar soni ham unchalik ko‘p
emas. Lekin, Go o‘yinini mashina va inson o‘rtasida o‘tkazilsa, shaxmatdagidan
38

farqli o‘laroq, bunda yosh, tajribasiz o‘yinchi ham kompyuterni juda osonlik
bilan yutib qo‘ya oladi. Sababi shaxmatda muayyan donalarning qiymati
turlicha va ularning yurishdan keyingi egallaydigan eng optimal vaziyatini tahlil
qilish mumkin. Lekin go o‘yinida hamma donalarning qiymati bir xil va go
taxtasi ham shaxmat taxtasidan ko‘ra deyarli 5 barobar kattaroq bo‘ladi. Shunga
muvofiq yurishlar variantlari ham yanda ulkan raqamni hosil qiladi. Qolaversa,
go o‘yinidagi har bir yurish keyingi yuzlab yurishlarga ta'sir qiladi. Kompyuter
esa, qanchalik tezkor bo‘lmasin, bu darajadagi ko‘p variantlar ichidan eng
maqbulini oldindan ko‘ra bilmaydi va tanlay olmaydi ham. Shunday ekan,
sun'iy intellektning salohiyati insonniki bilan tenglasha olishi haqidagi gaplar
yana soyada qolib keta boshlamoqda. Yuqoridagilardan xulosa qilsak, haqli
savol tug‘iladi: kompyuter biz uchun (bizning o‘rnimizga) fikrlay oladimi?
Fikrlash jarayonini avtomatlashtirish masalasi ham sun'iy intellekt tushunchasi
bilan uzviy bog‘liqlikka ega. Mashinaning fikrlashi birmuncha g‘ayrioddiy
ko‘rinadigan g‘oyadir. Hozirgi kunda "intellektual" deb nomalanadigan
mashinalarning, ya'ni, sun'iy intellekt "egalari"ning imkoniyatlari inson kabi
fikrlash darajasida emas. Ulardan olinadigan eng maksimum natija, hozirda
murkkab, uzoq vaqt talab qiluvchi va bir necha minglab xususiy va umumiy
hollarni tahlil qilib chiqishni taqozo etuvchi ilmiy farazlarni, asosan matematik
teoremalarni va shunga o‘xshash ho kazolarni muayyan shartlar asosida
tezkorlik bilan tekshirib, natiajsini ma'lum qilish bo‘lmoqda xolos. Ba'zan turli
OAVlar orqali og‘iz ko‘pirtirib shovshuv qilinayotgan robot-androidlarning
ham intellektual salohiyati aytaylik o‘rtamiyona bilim darajasidagi o‘rta maktab
bitiruvchisining bilim darajasichalik emasdir. Shunga qaramay, shubhasiz,
intellektual tizimlar hozirdayoq inson og‘irini yengil qilishda, ma'nan mushkul
va kuchli aqliy zo‘riqishni talab qiluvchi ishlarni osonlashtirish va eng muhimi
havfsizlashtirishda ular yaqin yordamchimizga aylanib bormoqda. Yorqin misol
sifatida aeroportlarda parvozlarni muvofiqlashtirishga xizmat qiluvchi axborot-
tahlil tizimlarini keltirish mumkin. Ular, mavjud meteorologik vaziyat,
39

samolyotlarning yetib kelish va uchib ketish jadvali, masofa, tezlik va shunga
o‘xshash yuzlab parametrlarni umumlashtirgan holda, umumiy vaziyatni
nazorat qiladi hamda, insonga - muhandisga eng maqbul rejim haqida
ma'lumotlarni taqdim etadi. Samolyotlarning o‘zidagi avtopilot imkoniyatini
ham shu qatorga qo‘shish mumkin. U parvoz davomida bemalol uchuvchini
o‘rnini egallab, ulkan laynerni boshqarib borishi mumkin. Bunday tizimlar
odatda ekspert tizimlar ham deyiladi. Lekin nima bo‘lganda ham, ular
dasturchilar tomonidan avvaldan belgilangan va mashina xotirasiga yozuilgan
muayyan algortim doirasida ishlaydi xolos. Aytaylik, algoritmda ko‘zda
tutilmagan favqulodda vaziyatlarda mustaqil ijodiy (kreativ) noan'anaviy qaror
qabul qila olmaydi. Baribir uchuvchi avtopilotdan voz kechib, o‘z bilimi va
tajribasiga tayanadi. Shunday ekan, hozirgi kundagi eng yuksak nou-xau timsoli
bo‘lgan eng mukammal intellektual mashinalarini ham inson kabi ong va
tafakkur darajasiga ega deb bo‘lmaydi. Ong va tafakkur esa intellektning
asosidir. Shunga ko‘ra, sun'iy intellekt atamasi, nazarimda biroz oshrib
yuborilgandek go‘yo. Zero, sun'iy mulohaza yuritadigan, to‘g‘rirog‘i avtomatik
tahlil qiladigan mashinalar, balki tahlilni bizdan ko‘ra tezkorroq bajarar, balki
ularning xato qilish koeffitsiyenti biznikdan pastdir. Lekin ularda ijodiy
yondoshuv, hissiyot, hamda avvaldan biror narsani ko‘zlab ish tutish hislati
umuman mavjud emas. Ustiga ustak, shunday sun'iy intellektni ham, siz bilan
bizga o‘xshagan inson yaratgan! Endi qiziq qiziq bir faktga e'tiboringizni
qaratmoqchiman. Ma'lumki, har qanday kompyuter, demakki, sun'iy intellektga
ega mashina, ikkilik sanoq tizimi asosida ishlaydi. Bu haqidan maktab
informatika kursida yetralicha ma'lumot beriladi. Atiga ikkita raqamdan iborat
sanoq tizimida esa, muayyan algoritmalarni bajarishda o‘ziga xos cheklov-
chegaralar yuzaga keladi. Xossatan, haqiqiy sonlar bilan ishlashda, yoki taqribiy
hisoblashlarda ikkilik sanoq tizimi yaramaydigan vaziyatlar yuzaga keladi.
1991-yilda matematik olim Devid Stautmayer 18 ta turli xildagi hisob-kitob
amaliyotlarni kompyuter dasturi yordamida bajarib, ularning barchasida natija
40

noto‘g‘ri chiqqanini, ya'ni, kompyuter (sun'iy intellekt) noto‘g‘ri ishlaganini
isbotlab berdi. Demak, sun'iy intellekt-kompyuter hamma masalani ham to‘g‘ri
hal qila olmasligining jiddiy ilmiy asosi bor ekan. Shu asosga ko‘ra, qo‘rqmay
aytish mumkinki, sun'iy intellekt hali-beri tabiiy intellektga dov bera olmaydi.
Uning ayrim xususiy hollarda (asosoan matematikada) insondan o‘zib ketishi
esa, tezkorlik xossasi evaziga xolos... Fikrlaydigan mashina, yoki sun'iy
intellekt esa, hozircha fantast yozuvchilar, hamda entuziast dasturchilarning
orzusi o‘laroq qolib ketmoqda. Balki shu yaxshidir?!... Olimlar sun'iy intellekt
(Sun’iy intelekt) bilan tajriba o'tkazishga ishtiyoq bilan qarashsa-da, ko'p
odamlar bu hodisadan ehtiyot bo'lishadi. Hatto Tesla rahbari Elon Mask ham
buni insoniyat uchun "asosiy tahdid" va urush va ishsizlikning mumkin manbasi
deb atagan.
41

Xulosa
Xulosa o`rnida shuni aytish joizki, shunday qilib , fikrlash jarayoni insonning
butun hayoti davomida funktsiyalari jihatidan mustaqil va umumiydir. Tafakkur
pedagogik va boshqaruv faoliyatida har tomonlama ko'rib chiqishni talab qiladi.
Tafakkur inson xulq-atvorining yo'naltiruvchi funktsiyasi bo'lib, ma'lum bir
mavzu dunyosining haqiqiy rasmini aks ettiradi. Pedagogik faoliyatda
rivojlanish psixologiyasini hisobga olish kerak. Faoliyatni boshqarishda har bir
shaxsning o'ziga xosligi va shu bilan birga ushbu korxonaning me'yorlariga
muvofiqligi hisobga olinishi kerak. Fikrlash fazilatlari har kimda har xil
shakllanadi, ammo an'analardan va o'rnatilgan xatti-harakatlar normalaridan
chetga chiqmaslik kerak. Ilmiy-texnik inqilob zamonaviy ongning tuzilishini
doimiy ravishda o'zgartiradi, aqliy operatsiyalarni soddalashtiradi va umumiy
ko'rib chiqish uchun yangi farazlarni taqdim etadi. Yuqorida aytilganlarning
barchasi dunyoni tushunish va inson ongining imkoniyatlarini o'rganish uchun
yangi intellektual faoliyat sohalarini ochadi. Intellektning tuzilishi muammosi
psixologik bilimlar tizimida oraliq o'rinni egallaydi. U psixologik fanlar
ierarxiyasini umumlashtirishning o'rta darajalariga kiradi. Bir tomondan, aqliy
o'lchovlar tizimi va ularga asoslangan psixodiagnostika usullari orqali intellekt
muammosi bir qator amaliy sohalar - pedagogik , klinik, muhandislik
psixologiyasi va boshqalar bilan bog'liq. Boshqa tomondan. u ancha kengroq
empirik asosga va universal kontseptual apparatga asoslangan kognitiv
jarayonlarning umumiy psixologik nazariyasiga asoslanadi. Shu bilan birga,
intellekt nazariyasidan amaliy xulosalar olish uchun qo'llaniladigan so'rovning
jiddiyligi doimiy ravishda va ortib borayotgan tezlashuv bilan ortib bormoqda
va intellekt nazariyasining o'zini natijalarini to'g'ridan-to'g'ri empirik
umumlashtirish yo'lida yanada rivojlantirish imkoniyatlari. mentalimetrik
o'lchovlar va psixodiagnostik ma'lumotlar tobora aniq kamayib
bormoqda, shuningdek , salbiy tezlashuv ortib bormoqda. Ushbu bezovta
42

qiluvchi korrelyatsiya empirik sirtga yaqin joylashgan aloqalar va naqshlarni
to'g'ridan-to'g'ri aniqlash imkoniyatlari deyarli tugaganligi va aqlning
psixometrik o'lchovlarining haqiqiyligi va ishonchliligini sezilarli darajada
oshirishning o'zi bilimga asoslanganligi bilan bog'liq. o'lchanayotgan hodisalar
tabiatining asosiy qonuniyatlari. Metrologiyaning umumiy tamoyillari, albatta,
o'lchanadigan miqdorning tabiatini o'zida mujassam etgan funktsional
bog'liqliklar uning birliklari va mos keladigan o'lchash usullari va tartiblarini
tanlash uchun asos bo'lishini talab qiladi. Bu esa, o'z navbatida, kognitiv
jarayonlarning umumiy psixologik nazariyasini yanada rivojlantirish bilan
muqarrar ravishda bog'liqdir. "Fikrlash" atamasiga biz oddiy tilimizda "fikrlash"
yoki (kamroq me'yoriy, lekin ehtimol aniqroq) "fikrlash" so'ziga mos kelishi
mumkin. "Aql" so'zi xususiyatni , qobiliyatni ifodalaydi; muhokama qilish
jarayondir. Muammoni hal qilishda biz o'ylaymiz va "aqlli bo'lmang" - bu aql
emas, balki fikrlash psixologiyasi sohasi. Shunday qilib , ikkala atama ham bir
hodisaning turli tomonlarini ifodalaydi. Aqlli odam - bu fikrlash jarayonlarini
amalga oshirishga qodir. Aql - bu fikrlash qobiliyati. Fikrlash - bu intellekt
amalga oshiriladigan jarayon.
43

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Yusupov, M., Akhmedov, B. A., & Karpova, O. V. (2020). Numerical
Simulation of Nonlinear Vibrations of Discrete Mass with Harmonic Force
Perturbation. Acta of Turin Polytechnic University in Tashkent, 10 (4), 71-75.
2. Akhmedov, B. A., Xalmetova, M. X., Rahmonova, G. S., Khasanova, S. Kh.
(2020). Cluster method for the development of creative thinking of students of
higher educational institutions. Экономика и социум , 12(79).
3. Akhmedov, B. A., Makhkamova, M. U., Aydarov, E. B., Rizayev, O. B.
(2020). Trends in the use of the pedagogical cluster to improve the quality of
information technology lessons. Экономика и социум , 12(79).
4. Akhmedov, B. A., Majidov, J. M., Narimbetova, Z. A., Kuralov, Yu. A.
(2020). Active, interactive and distance forms of the cluster method of learning
in development of higher education. Экономика и социум , 12(79).
5. Akhmedov, B. A., Eshnazarova, M. Yu., Rustamov, U. R., Xudoyberdiyev,
R. F. (2020). Cluster method of using mobile applications in the education
process. Экономика и социум , 12(79).
6. Akhmedov, B. A., Kuchkarov, Sh. F., (2020). CLUSTER METHODS OF
LEARNING ENGLISH USING INFORMATION TECHNOLOGY.
SCIENTIFIC PROGRESS, 1(2), 40-43.
7. Umaralievich, K. U. SPIRITUAL EDUCATION OF STUDENTS OF
PEDAGOGICAL UNIVERSITIES ON THE BASIS OF CULTURAL AND
HUMANISTIC APPROACH
44

Berdaq nomidagi Qoraqalpoq Davlat Universiteti
“Amaliy psixologiya” ta’lim yo’nalishi 2- bosqich talabasi
Adamova Dildora Tafakkur va sun’iy intellekt masalasi mavzusidagi kurs
ishi bo’yicha taqrizchi
TAQRIZI
Mavzuning dolzarbligi: Mazkur kurs ishi mavzu va rejalarga mos yozilgan
bo’lib, mundarija asosida berilgan barcha dolzarb masalalar atroflicha
yoritilgan. Talaba tomonidan mavzuni ochib berishda keng qamrovli
tushunchalardan foydalanilgan. G’arb va Sharq olimlarining olib borgan
tadqiqot ishlari va amaliy tajribalari haqida atroflicha ma’lumotlar berib
o’tilgan.
Bajarilgan ishning unga belgilangan vazifalarga mos kelishi: qobiliyatlar
mavzusini yoritishda gumanistik psixologiyaning shakllanish tarixiga, pedmeti
va ob’ekti tushunchalariga to’xtalib, bu mavzuning umumiy psixologiya bilan
aloqasi va bir- biriga bog’liqligi haqidagi fikrlar ham turli asoslar yordamida
keng ochib berilgan.
Materialning mantiqiy bayon etilishi: Qobiliyatlar mavzusini yoritib berishda,
talaba ko’p ilmiy manbalardan foydalangan, o’z ijodiy fikrlari bilan bayon
etishga harakat qilgan.
Ishga oid manbalarning to’la va yetarlicha tanqidiy tahlil etilganligi : Ilmiy-
nazariy, pedagogik- psixologik adabiyotlar bo’yicha tahlil ishlari olib borilgan.
Kurs ishining ob’ekti: Mabtabgacha yoshdagi bolalar, o’quvchilar, maxsus
o’quv yurti va oliy maktab talabalari, o’qituvchilar va ota- onalar bo’lib
hisoblanadi.
45

Kurs ishining predmeti: Shaxs psixologiyasining ilmiy tadqiqot metodlari.
Kurs ishining maqsadi: Insondagi qobiliyatlarni o’rganish va ularning xarakter
xususiyatlarini o’rganish.
Ishning mustaqil bajarilganligi: Adamova Dildoraning tayyorlagan kurs ishi
mavzusi, rejasi qo’yilgan maqsadga muvofiq bajarilgan. Uning mazmuni,
tuzilishi, hajmi va bezalishi bo’yicha kamchiliklar yo’q.
Kurs ishining ilmiyligi va ahamiyati: Qobiliyatlar – shaxsning ma’lum
faoliyatdagi muvaffaqiyatlarini va osonlik bilan biror faoliyatni egallay olishni
ta’minlaydigan yakka psixologik xususiyatlaridir. Bu yo’nalish ijrochilarining
asosiy funksiyasi shaxslararo psixologik munosabatlarda va shaxsning hayotda
o’z o’rnini topishida ishning psixodiagnostik, psixokorreksion va
rivojlantiruvchi metodlarini ishlab chiqish va nazariy asoslashga bag’ishlangan
ilmiy tadqiqotlarni o’tkazishdan iborat.
Ishning himoyaga loyiqligi: Bu kurs ishi mavzusi, rejasi qo’yilgan maqsadga
muvofiq bajarilgan. Bakalavr ishlariga qo’yiladigan barcha talablarga javob
beradi. Uni ilmiy tadqiqot ommaviy himoyaga tavsiya etishga bo’ladi va a’lo
bahosiga baholayman.
Taqrizchi: Abdimuratov D.
46

Berdaq nomidagi Qoraqalpoq Davlat Universiteti
“Amaliy psixologiya” ta’lim yo’nalishi 2- bosqich talabasi
Adamova Dildora Tafakkur va sun’iy intellekt masalasi mavzusidagi kurs
ishi bo’yicha taqrizchi
TAQRIZI
Mavzuning dolzarbligi: Mazkur kurs ishi mavzu va rejalarga mos yozilgan
bo’lib, mundarija asosida berilgan barcha dolzarb masalalar atroflicha
yoritilgan. Talaba tomonidan mavzuni ochib berishda keng qamrovli
tushunchalardan foydalanilgan. G’arb va Sharq olimlarining olib borgan
tadqiqot ishlari va amaliy tajribalari haqida atroflicha ma’lumotlar berib
o’tilgan.
Bajarilgan ishning unga belgilangan vazifalarga mos kelishi: qobiliyatlar
mavzusini yoritishda gumanistik psixologiyaning shakllanish tarixiga, pedmeti
va ob’ekti tushunchalariga to’xtalib, bu mavzuning umumiy psixologiya bilan
aloqasi va bir- biriga bog’liqligi haqidagi fikrlar ham turli asoslar yordamida
keng ochib berilgan.
Materialning mantiqiy bayon etilishi: Qobiliyatlar mavzusini yoritib berishda,
talaba ko’p ilmiy manbalardan foydalangan, o’z ijodiy fikrlari bilan bayon
etishga harakat qilgan.
Ishga oid manbalarning to’la va yetarlicha tanqidiy tahlil etilganligi : Ilmiy-
nazariy, pedagogik- psixologik adabiyotlar bo’yicha tahlil ishlari olib borilgan.
Kurs ishining ob’ekti: Mabtabgacha yoshdagi bolalar, o’quvchilar, maxsus
o’quv yurti va oliy maktab talabalari, o’qituvchilar va ota- onalar bo’lib
hisoblanadi.
47

Kurs ishining predmeti: Shaxs psixologiyasining ilmiy tadqiqot metodlari.
Kurs ishining maqsadi: Insondagi qobiliyatlarni o’rganish va ularning xarakter
xususiyatlarini o’rganish.
Ishning mustaqil bajarilganligi: Adamova Dildoraning tayyorlagan kurs ishi
mavzusi, rejasi qo’yilgan maqsadga muvofiq bajarilgan. Uning mazmuni,
tuzilishi, hajmi va bezalishi bo’yicha kamchiliklar yo’q.
Kurs ishining ilmiyligi va ahamiyati: Qobiliyatlar – shaxsning ma’lum
faoliyatdagi muvaffaqiyatlarini va osonlik bilan biror faoliyatni egallay olishni
ta’minlaydigan yakka psixologik xususiyatlaridir. Bu yo’nalish ijrochilarining
asosiy funksiyasi shaxslararo psixologik munosabatlarda va shaxsning hayotda
o’z o’rnini topishida ishning psixodiagnostik, psixokorreksion va
rivojlantiruvchi metodlarini ishlab chiqish va nazariy asoslashga bag’ishlangan
ilmiy tadqiqotlarni o’tkazishdan iborat.
Ishning himoyaga loyiqligi: Bu kurs ishi mavzusi, rejasi qo’yilgan maqsadga
muvofiq bajarilgan. Bakalavr ishlariga qo’yiladigan barcha talablarga javob
beradi. Uni ilmiy tadqiqot ommaviy himoyaga tavsiya etishga bo’ladi va a’lo
bahosiga baholayman.
Ilmiy rahbar psixologiya
f.b.phd, dotsent A. Aynazarova
48

Berdaq nomidagi Qoraqalpoq Davlat Universiteti Amaliy
psixologiya yo’nalishi 2- kurs talabasi Adamova Dildoraning
“Umumiy psixologiya” fanidan “ Tafakkur va sun’iy intelekt
masalasi ” mavzusida tayyorlagan kurs ishining yakuniy natijalari.
Kurs ishiga qo’yilgan talablar va baholash mezoni:
Baholash mezonlari Eng yuqori
ball To’plangan
ballar
Kurs ishining
sifatli bajarilishi
va
rasmiylashtirilishi
( 40 ball) Rejaning tuzilishi va
izchilligi 5
Kurs ishining
mazmuni 10
Ma’lumotlarning
yangiligi 10
Savodxonligi 10
Xulosaning
asosliligi 5
Himoya vaqtidagi
ma’ruzasi
(30ball) Kurs ishi mavzui va
mazmunini izohlay
olishi 10
Mustaqil mulohaza
va ijodiy
yondashuvi 10
Mavzu bo’yicha
taklif va
tavsiyalarini bayon
etishi 10
Himoya vaqtida
berilgan Mavzuga oid ilmiy-
nazariy 10
49

savollarga javob
berishi
(30 ball) ma’lumotlarni
bilishi
Mavzuga oid ilmiy-
metodik
tajribalardan
xabardorligi 10
Savollarga javob
berishda o’z
mulohazalarini
asoslay olishi 10
Jami 100

Adamova Dildoraning “Umumiy psixologiya” fanidan “ Tafakkur va sun’iy
intelekt masalasi ”: mavzusida tayyorlagan kurs ishi va himoyasi uchun
<<____>> ball (<<____>>%) qo’yildi.
<<___>> __________ 2024- yil
Komissiya rahbari: A. Matjanov
Komissiya a’zolari: G. Aldjanova
D. Abdimuratov
N. Sagindikova
Yu. Purxanov
L. Bektursinova
Z. Asamatdinova
Ilmiy rahbar: A. Aynazarova
50

Sifatni qadirlaganlar uchun !!

Купить

Похожие документы
Zaif eshituvchi bolalar maktabida o‘qitish metodlari
Ijtimoiy psixologiyaning metodologik muammolari va tadqiqot usullari
Tadbirkorlik va innovatsiyalar
Personalni tanlash va ishga yo’llash
Oʻqituvchi faoliyatida pedagogik faoliyatni oʻrni