Tafakkurning mehnat faoliyatida vujudga kelishi va rivojlanishi - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	61.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

88 Sotish

Tafakkurning mehnat faoliyatida vujudga kelishi va rivojlanishi

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH ……………………………………………………………………...….….3
I BOB. TAFAKKUR HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA VA UNING
JARAYONLARI…………………... .......................................................................5
1.1. Tafakkur haqida umumiy tushuncha ............................................................5
1.2. Tafakkur jarayonlari …….............................................................................8
II BOB. TAFAKKURNING MEHNAT FAOLIYATIDA VUJUDGA
KELISHI VA UNING RIVOJLANISHI…...………………………. .................15
2.1. Tafakkurning mehnat faoliyatida vujudga kelishi. .....................................15
2.2. Tafakkurning rivojlanishi.................. ...........…………………………….21
XULOSA ……………………………………………...…………………..……...28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R O’ YHATI …….................................30
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Tafakkur voqelikni umumlashtirib aks
ettirishdir. Biz ayrim narsalarni va hodisalarni, masalan, alohida stolni yoki stulni
idrok qilamiz, tasavvur qilamiz, ammo umuman stol va stul to`g`risida fikrlashimiz
mumkin. Umumlashtirish natijasida bir hukmning o`zida ayni vaqtda yakka bir
narsa to`g`risidagina fikr qilib qolmasdan, balki shu narsa bilan birga narsalarning
butun bir turkumi to`g`risida ham fikr qilish mumkin. Masalan, “O`zbekistonning
hamma fuqarolari qonun oldida tengdirlar.” Bu hukmda ayrim bir kishi to`g`risida
hukm qilmasdan, balki O`zbekistonning hamma fuqarolari to`g`risida fikr
yuritamiz. Narsa yoki hodisalar to`g`risidagi eng muhim bog`lanishlar va
munosabatlar tafakkur yordami bilan ochiladi. Siz qalamni barmoqlaringiz bilan 20
sm balandda ushlab turibsiz. Barmoqlaringizni ochib yuborsangiz qalam stol ustiga
to`shadi, uning taqillagani eshitiladi. Biz bu hodisalarni birin-ketin idrok qilamiz
va ularni xuddi shu tartibda tasavvur qilishimiz mumkin. Lekin biz bunda
hodisalarni ma`lum vaqt ichida birin - ketin sodir bo`lishini idrok qilamiz, holos.
Ammo ayni vaqtda tafakkur yordami bilan bu hodisalarning bir - biriga qonuniy
bog`lanishdagi chuqurroq sabablar va bundan kelib chiqadigan natijalar ochiladi.
Biz hodisalarning birin - ketin o`tayotganligini qayd qilib qolavermaymiz, balki
birinchi hodisa bo`lgani uchun ikkinchi hodisa ro`y berdi, undan keyingina
hodisalarning har qaysisi (masalan, tovush) oldindan hodisa ro`y berganligi uchun
(qalam stolga urilgani uchun) sodir bo`ladi, deb aniq qilib aytamiz va oldingi
hodisaning ro`y berganligi keyingi hodisaning muqarrar keltirib chiqarganligini
anglaymiz. Bu hodisalar ularning ma`lum bir vaqt ichida birin - ketin sodir
bo`lganligini idrok qilganimizdan tashqari ular o`rtasida sabab - natija tariqasida
bog`lanishi, ya`ni qonuniy bog`lanish bor, deb aniq qilib aytamiz. Biz shu sabab -
natija tariqasidagi bog`lanishning o`zini bevosita idrok qila olmaymiz. Uni sezgi
organlarimiz vositasi bilan his qilolmaymiz, (ko`rmaymiz, ushlab ko`rmaymiz,
eshita olmaymiz) balki shu bog`lanish borligini idrokimizga asoslanib turib fikr
qilish yo`li bilan topamiz. So`ngra ayrim hodisalardagi sabab-natija bog`lanishlari
3

ochilganligiga asoslanib, umumiylashtirish yo`li bilan voqelikning umumiy
qonuniyatlarini topib olamiz. Masalan, bir holda suvning yaxlab qolganligi
haroratning pasayganligi (0 dan pastda tushib ketganligi) sabab bo`lgani
aniqlangan bo`lsa va bu hodisa boshqa bir qancha hollarni ham aniqlagan bo`lsa,
yana shu hollarni umumiylashtirish natijasida “harorat 0 dan past bo`lgani suv
hamisha muzlaydi”, degan hukmda ifodalangan qonun topilgan. Hodisalar
o`rtasidagi mavjud sabab - natija bog`lanishlarini belgilaganimiz uchun biz hozirgi
paytda bizning oldimizda ro`y bermagan hodisalarning yuz berishini oldindan
aytib berishimiz mumkin. Masalan: termometrda haroratning 0 dan past
tushganligini ko`rishimiz bilan endi suv muzlaydi, deb oldindan ayta olamiz.
Kurs ishining maqsadi: Talabalarga tafakkurning mehnat faoliyatida
vujudga kelishi va rivojlanishi haqida umumiy ma'lumotlar va ularning o'ziga xos
xususiyatlarini tushuntirish, ular yordamida talabalarni umumiy psixologiya
fanlariga qiziqishlarini yanada oshirish.
Kurs ishining vazifasi: Bo’lajak psixologlarga an’anviy talim metodi
bo’yicha tayyorgarlik tizimi mazmunining nazariy va amaliy holatini o‘rganish va
tahlil qilish;
-talabalarga tafakkur rivojlanishi ning o’ziga xos xususiyatlarni va ularning
turlari haqida tushunchalar berish va takomillashtirish;
- talabalarning mavzu yuzasidan bilim, ko'nikma va malakasini shakllantirish.
Kurs ishining ob’yekti: Oliy ta’lim tizimida “Amaliy psixologiya”
bakalavriyat ta’lim yo‘nalishi talabalariga nazariy va amaliy ta’lim berish
jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Bo‘lajak psixologlarni tayyorlash
bo‘yicha tahsil olayotgan talabalarning umumiy psixologiya ilmini egallash
jarayonidagi ta’lim mazmuni va texnologiyasi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kirish, ikki bob, to’rt paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
4

I BOB. TAFAKKUR HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA VA UNING
JARAYONLARI
1.1. Tafakkur haqida umumiy tushuncha
Tafakkur inson aqliy faoliyatining yuksak shaklidir. Insonda tafakkur
bo`lganligi va tafakkur bilan chambarchas nutq bo`lganligi tufayli u hayvonlardan
farq qiladi, shu sababli u ongli mavjudotdir. Inson o`z atrofidagi olamda bo`lgan
buyumlar va hodisalarni ongli ravishda idrok qiladi. Ongli ravishda eslab qoladi
hamda esga tushiradi va ongli ravishda harakat qiladi. Tafakkur atrofdagi olamni
bilish qurolidir va inson amaliy faoliyatini vujudga kelishi uchun shartdir. Biron
narsa to`g`risida tafakkur qilish jarayonida fikr paydo bo`ladi, bu fikrlar insonning
ongida hukm va tushunchalar shaklini oladi. Tafakkurning bilish faoliyatidagi roli
avvalo bizning idroklarimiz va fikrlarimizning voqelikka qanchalik muvofiq
bo`lishini, bo`lar haqiqat yoki xato, chinmi yoki yolg`on ekanligini belgilashda o`z
ifodasini topadi. Bunday tafakkur qilish eng oddiy amaliy voqelikda namoyon
bo`ladi. Voqelikning sezgilardagi va idrokdagi in`ikosning o`zi chinakam bilim
bo`ladi. Masalan: biz quyoshning har kuni sharqdan chiqib, g`arbga botayotganini
hammamiz ko`ramiz (idrok qilamiz). Biz erni qimirlamay turganini, asrlar
davomida qilgan fikriy faoliyati natijasidagina uzoq davom qilgan kuzatishlar
o`tkazish va matematika yo`li bilan tadqiqotlar qilish natijasidagina haqiqatda
quyosh er atrofida aylanmasdan, balki er o`z o`qi atrofi va quyosh atrofida
aylanayotganligini aniqladik. Demak, kuyoshning harakati to`g`risidagi bizning
bevosita idrokimiz voqelikka to`g`ri kelmas ekan. Voqelikni to`g`ri aks etishi
tafakkur bilan aniqlanadi. YUqoriroq bosqichlarda bunday fikrlash tafakkur
jarayonlarida hosil bo`lgan hukmlar va tushunchalarning chinligini yoki chin
emasligini aniqlashda ifodalanadi. Tafakkur deb , voqelikdagi narsa va hodisalarni
ular o`rtasidagi bog`lanishlarni fikran, umumlashtirib, vositali yo`l bilan aks
ettirishga aytiladi. Voqelik tafakkurda, idrok va tasavvurgina nisbatan chuqurroq
va to`laroq aks etadi. Biz sezgi, idrok vositasi bilan bilib olishimiz mumkin
bo`lmagan narsa yoki hodisalarni, narsa yoki hodisalarning xususiyatlarini,
5

ularning bog`lanish va munosabatlarini tafakkur vositasi bilan bilib olamiz.
Masalan: bizga ma`lumki, agar yorug`lik nuri shisha prizma orqali o`tkazilsa bu
nur spektorni etti rangiga ajralib ketadi. Bu ranglarni biz idrok qilamiz (ko`zimiz
bilan ko`ramiz). Lekin fizikadan bizga shu narsa aniqki, bu nurlardan bo`lak yana
boshqa nurlar ham bor. Bu nurlar infraizil, ul’trabinafsha nurlar deb ataladi. Bu
nurlarni biz ko`rmaymiz. Bunday nurlarni borligi tafakkur yordami bilan kashf
qilingan. Biz tasavvur qilishimiz mumkin bo`lgan ko`pgina hodisalar bor. Biz bu
hodisalar to`g`risida faqat fikr yurita olamiz. Tafakkur voqelikni umumlashtirib
aks ettirishdir. Biz ayrim narsalarni va hodisalarni, masalan, alohida stolni yoki
stulni idrok qilamiz, tasavvur qilamiz, ammo umuman stol va stul to`g`risida
fikrlashimiz mumkin. Umumlashtirish natijasida bir hukmning o`zida ayni vaqtda
yakka bir narsa to`g`risidagina fikr qilib qolmasdan, balki shu narsa bilan birga
narsalarning butun bir turkumi to`g`risida ham fikr qilish mumkin. Masalan,
“O`zbekistonning hamma fuqarolari qonun oldida tengdirlar.” Bu hukmda ayrim
bir kishi to`g`risida hukm qilmasdan, balki O`zbekistonning hamma fuqarolari
to`g`risida fikr yuritamiz. Narsa yoki hodisalar to`g`risidagi eng muhim
bog`lanishlar va munosabatlar tafakkur yordami bilan ochiladi. Siz qalamni
barmoqlaringiz bilan 20 sm balandda ushlab turibsiz. Barmoqlaringizni ochib
yuborsangiz qalam stol ustiga to`shadi, uning taqillagani eshitiladi. Biz bu
hodisalarni birin-ketin idrok qilamiz va ularni xuddi shu tartibda tasavvur
qilishimiz mumkin. Lekin biz bunda hodisalarni ma`lum vaqt ichida birin - ketin
sodir bo`lishini idrok qilamiz, holos. Ammo ayni vaqtda tafakkur yordami bilan bu
hodisalarning bir - biriga qonuniy bog`lanishdagi chuqurroq sabablar va bundan
kelib chiqadigan natijalar ochiladi.
Biz hodisalarning birin - ketin o`tayotganligini qayd qilib qolavermaymiz, balki
birinchi hodisa bo`lgani uchun ikkinchi hodisa ro`y berdi, undan keyingina
hodisalarning har qaysisi (masalan, tovush) oldindan hodisa ro`y berganligi uchun
(qalam stolga urilgani uchun) sodir bo`ladi, deb aniq qilib aytamiz va oldingi
hodisaning ro`y berganligi keyingi hodisaning muqarrar keltirib chiqarganligini
anglaymiz. Bu hodisalar ularning ma`lum bir vaqt ichida birin - ketin sodir
6

bo`lganligini idrok qilganimizdan tashqari ular o`rtasida sabab - natija tariqasida
bog`lanishi, ya`ni qonuniy bog`lanish bor, deb aniq qilib aytamiz. Biz shu sabab -
natija tariqasidagi bog`lanishning o`zini bevosita idrok qila olmaymiz. Uni sezgi
organlarimiz vositasi bilan his qilolmaymiz, (ko`rmaymiz, ushlab ko`rmaymiz,
eshita olmaymiz) balki shu bog`lanish borligini idrokimizga asoslanib turib fikr
qilish yo`li bilan topamiz. So`ngra ayrim hodisalardagi sabab-natija bog`lanishlari
ochilganligiga asoslanib, umumiylashtirish yo`li bilan voqelikning umumiy
qonuniyatlarini topib olamiz. Masalan, bir holda suvning yaxlab qolganligi
haroratning pasayganligi (0 dan pastda tushib ketganligi) sabab bo`lgani
aniqlangan bo`lsa va bu hodisa boshqa bir qancha hollarni ham aniqlagan bo`lsa,
yana shu hollarni umumiylashtirish natijasida “harorat 0 dan past bo`lgani suv
hamisha muzlaydi”, degan hukmda ifodalangan qonun topilgan. Hodisalar
o`rtasidagi mavjud sabab - natija bog`lanishlarini belgilaganimiz uchun biz hozirgi
paytda bizning oldimizda ro`y bermagan hodisalarning yuz berishini oldindan
aytib berishimiz mumkin. Masalan: termometrda haroratning 0 dan past
tushganligini ko`rishimiz bilan endi suv muzlaydi, deb oldindan ayta olamiz.
Astronomlar osmondagi jismlarning harakat qonunlarini bilganliklari uchun
quyosh yoki oy qachon tutilishini rosa aniq qilib oldindan aytib beradilar. SHarq
mutafakkirlari jamiyat taraqqiyoti qonunlarini ochib berganlar. Bu qonunlarni
bilish ijtimoiy - siyosiy voqealarning qay tarzda borishini (bilish tufayli mumkin
bo`lmoqda) oldindan bilib turish imkoniyatlarini beradi.
Oldindan bilish muayyan maqsadni qo`yishga va ana shu maqsadga muvofiq
harakat qilishga imkon beradi. Odamlarning hozirgi amaliyoti bizning xilma - xil
mehnatimiz natijasini oldindan bilish tufayli mumkin bo`lmoqda. Mehnat faoliyati
ayni vaqtda fikrlash faoliyati hamdir. Tafakkur yo`li bilan aniqlangan abstrakt -
nazariy qoidalar inson amaliyotida sinovdan o`tkaziladi, (tasdiqlanadi yoki rad
qilinadi), voqelikni xuddi shu yo`l bilan eng to`g`ri va aniq bilib olinadi. Tafakkur
ongning voqelikni eng aniq, chuqur, to`liq, umumiylashtirib va bevosita aks
ettirishga (bilishga) qaratilgan faoliyatdir, asosan narsalarni bevosita sezishimiz va
idrok qilishimiz mumkin bo`lmagan bog`lanishlar va munosabatlarning aks
7

etishidir. Fikrlar, hukmlar va tushunchalar dastlab idrok va tasavvur asosida
vujudga keladi. Bu fikrlar xotirada mustahkamlanadi va so`ngra tafakkurning
yuksakroq va murakkabroq jarayonlari uchun material (asos) bo`lib qoladi. Har bir
kishi tevarak - atrofdagi olamni bevosita bilish bilan mashg`ul bo`lganida fikr
yuritmay, balki shu bilan birga u harakat qilayotganida ham boshqa kishilar nutq
orqali aloqa qilayotganida, o`z fikrini boshqa kishilarga bildirayotganida hamda
boshqa kishilardan tayyor fikr va bilimlarni olayotganida ham fikr qiladi.
Odamning tafakkuri til bilan bevosita bog`langandir. Fikr va muhokamalar, bilish
va tajriba til yordami bilan shakllanadi. Insoniyat jamiyatida odamlar bir - birlari
bilan til vositasi orqali fikr almashadilar.
1.2. Tafakkur jarayonlari
Tafakkur faoliyati muayyan maqsadga qaratilgan alohida ong jarayoni
tariqasida sodir bo`ladi. Bosh miyaning biror uchastkasidagi faoliyat emas, balki
butun bosh miya po`stining faoliyati mana shu jarayonning nerv - fiziologik
asosidir. Tafakkur faoliyati uchun avvalo analizatorning miyadagi uchlari o`rtasida
vujudga keladigan murakkab bog`lanishlar muhim ahamiyatga egadir.
Analizatorning bosh miya po`stidagi uchastkalari bir - biridan keskin ajralgan
holda emas, balki bir - biriga tutashib, bir - biri bilan chambarchas bog`lanib
ketganligi sababli mazkur bog`lanishlarning vujudga kelishi osonlashadi. Ikkinchi
signal tizimida muvaqqat bog`lanishlar vujudga kelishi, yuqorida aytib
o`tilganidek, tafakkurning maxsus nerv -fiziologik mexanizmlaridir. Bunda
ikkinchi signal tizimining bog`lanishlari birinchi signal tizimidagi bog`lanishlarga
tayanadi.
I.P.Pavlov ikkinchi signal tizimining ishi hamisha birinchi signal tizimi bilan
o`zaro o`tkazish jarayonida hozir bo`ladi, deb ta`kidlagan. Ikkinchi signal tizimi
asosida, birinchi signal bilan o`zaro ta`sir qilish jarayonida “dastlab umuminsoniy
empirizm”ni va nihoyat odamning o`z tevaragida olamni va uning o`zini bilish
uchun oliy qurol bo`lgan fanni yaratuvchi maxsus insoniy, oliy tafakkur voqe
8

bo`ladi. Tafakkurning muayyan bir narsaga qaratilishi uchun nerv - fiziologik asos
bo`lgan orientirovka refleksi tafakkur jarayonlarida katta rol’ o`ynaydi. Tafakkur
jarayoni insonning bilishga bo`lgan ehtiyojlari, tevarak -atrofdagi olam va turmush
to`g`risidagi o`z bilimlarini kengaytirishga va chuqurlashtirishga intilish sababli
vujudga keladi. Fikr qiluvchi kishining tafakkur ob`ektini anglashi (bilish) tafakkur
jarayonining xarakterli xususiyatidir. Odam o`zi idrok qilayotgan, tasavvur
qilayotgan narsalar to`g`risida fikr qiladi. SHuning uchun tushunchalar,
narsalarning butun bir sinfi (turkumi) to`g`risida fikr qiladi. Odam o`z tafakkuri
to`g`risida va boshqa psixik jarayonlar to`g`risida, shuningdek o`ziga xilma xil
ob`ektiv xususiyatlari to`g`risida fikr qiladi, ya`ni bo`lar tafakkur ob`ekti bo`ladi.
Bir narsaga tayanmagan quruqdan - quruq tafakkur bo`lishi mumkin emas.
Taqqoslash, tahlil va sintez, abstraktsiya va umumlashtirish, tasniflash va tizimga
solish aqliy operatsiyalarning asosiy turlaridir. Bizda yangi hukmlar ana shu
operatsiyalar jarayonida hosil bo`ladi, real olamdagi narsalar va hodisalar
to`g`risidagi tushunchalar vujudga keladi.
Taqqoslash. Taqqoslash shunday bir aqliy operatsiyadirki, bu operatsiya ayrim
narsalar o`rtasidagi o`xshashlikni yoki tafovutni, tenglikni yoki tengsizlikni, bir xil
yoki qarama - qarshilik borligini aniqlashda ifodalanadi. Narsalarning o`xshashligi
yoki tafovuti dastlab bevosita sezgilarda va idroklarda aks etadi. Taqqoslash fikr
qilish jarayoni idrok qilinayotgan narsalarning o`xshashligi yoki tafovutni aniqlash
lozim bo`lganda, yoxud sezgilarda va idrokda bevosita aks etmagan o`xshashlik va
tafovutni topish lozim bo`lgan hollarda voke bo`ladi. Amaliy taqqoslash bir
narsani ikkinchi bir narsaga solishtirib ko`rilayotganda, masalan: bir qalamni
ikkinchi bir qalamga, o`lchov chizig`ini taxtaga va shu kabilarga solishtirib
ko`rilayotganda sodir bo`ladi. Taqqoslash tasavvur qilinayotgan yoki o`ylanilgan
narsalarni bir -biriga fikran solishtirib ko`rish yo`li bilan amalga oshiriladi.
Psixologiyani o`rganayotgan vaqtimizda biz hamisha ayrim psixik hodisalarni bir -
biri bilan taqqoslaymiz va ulardagi o`xshashlikni, tafovutni topamiz. Ayrim
kishilarni bir -biriga taqqoslab, ularning qobiliyatida, xarakterida, qarashlarida
tafovut yoki o`xshashlik topamiz.
9

Sintez va tahlil. Analiz (tahlil) narsa - buyumlarni, hodisalarni, jarayonni
tarkibiy belgilari, elementlariga, qismlariga bo`lish demakdir. Tahlil jarayonida
butunning uning qismlariga, uning elementlariga bo`lgan munosabati aniqlanadi.
Tahlil ob`ektlari amalda ajratib bo`lmaydigan elementlarga yoki belgilarga
bo`lishda ifodalanishi mumkin. Bu fikriy tahlil, ya`ni fikrda qilinadigan tahlildir.
Psixologiyani o`rganayotganimizda har bir psixik hodisani bir-biri bilan
taqqoslabgina qolmasdan, balki shu bilan birga tahlil ham qilamiz. O`qish
mashg`uloti vaqtida tafakkurning tahlil qilish faoliyati katta o`rin tutadi.
CHunonchi, savod o`rgatish, nutqni tahlil qilishdan: gapni so`zlarga, so`zlarni
bo`g`inlarga, bo`g`inlarni tovushlarga ajratishdan boshlanadi. Matematik masalani
echish tahlil qilishdan, dastlab bir qancha ma`lum sonlarni, so`ngra esa noma`lum
sonlarni topishdan boshlanadi.
Sintez tahlilning aksi yoki teskarisi bo`lgan tafakkur jarayonidir. Bu jarayon
ob`ektning ayrim elementlarini, qismlarini, belgilarini bir butun qilib qo`shishdan
iboratdir. Sintez jarayonida murakkab bir butun narsa yoki hodisa tarkibiga kirgan
elementlar yoki qismlar tariqasida olingan buyum va hodisalarning shu murakkab
bir butun narsa yoki hodisaga bo`lgan munosabati aniqlanadi. Sintez
elementlarning, narsa va hodisalarning qismlarini bir butun qilib qo`yishdan
iboratdir, tahlil amaliy bo`lgani singari sintez ham amaliy bo`lishi mumkin. Tahlil
singari sintez ham o`qish jarayonida katta o`rin tutadi. Masalan: o`qishga o`rgatish
vaqtida tovushlar va harflardan bo`g`inlar , bo`g`inlardan so`zlar, so`zlardan gaplar
tuziladi. Mana shuning o`zi sintezdir. A b s t r a k t s i y a l a s h , u m u m l a s h t i r i s h
v a k o n k r e t l a s h t i r i s h . A b s t r a k t s i y a s h u n d a y b i r f i k r l a s h
j a r a y o n i d i r k i , b u n d a y t a f a k k u r d a a k s e t i l a y o t g a n b i r y o k i b i r
n e c h a o b ` e k t l a r n i n g b i r o r b e l g i s i ( x u s u s i y a t i , h a r a k a t i , h o l a t i ,
m u n o s a b a t i ) s h u o b ` e k t y o k i o b ` e k t d a n f i k r a n a j r a t i b o l i n a d i . B u
j a r a y o n d a o b ` e k t d a n a j r a t i l g a n b i r b e l g i n i n g o ` z i t a f a k k u r n i n g
m u s t a q i l o b ` e k t i b o ` l i b q o l a d i . A b s t r a k t s i y a , o d a t d a t a h l i l
j a r a y o n i d a y o k i t a h l i l n a t i j a s i d a s o d i r b o ` l a d i . M a s a l a n : S i n f d a g i
d o s k a n i q o r a l i g i t o ` g ` r i s i d a g i , s o ` n g r a u m u m a n q o r a l i k t o ` g ` r i s i d a
10

f i k r q i l i s h m u m k i n . B i z o d a m l a r , s a m o l y o t l a r , s u v , o t v a
h o k a z o l a r n i k o ` z o l d i m i z d a g i h a r a k a t i n i k o ` z a t i b t u r i b , u l a r n i n g
b i t t a u m u m i y b e l g i s i n i , h a r a k a t i n i f i k r a n a j r a t i b o l i s h i m i z v a
u m u m a n h a r a k a t t o ` g ` r i s i d a f i k r q i l i s h i m i z m u m k i n . C h u n o n c h i
a b s t r a k t s i y a l a s h y o ` l i b i l a n b i z d a u z u n l i k , k e n g l i k , m i q d o r ,
t e n g l i k , s o n , q i y m a t v a b o s h q a s h u k a b i l a r t o ` g ` r i s i d a a b s t r a k t
t u s h u n c h a h o s i l b o ` l a d i . U m u m l a s h t i r i s h t a f a k k u r d a a k s e t g a n b i r
t u r k u m n a r s a l a r n i n g o ` x s h a s h m u h i m b e l g i l a r i n i n g s h u n a r s a l a r
t o ` g ` r i s i d a g i b i t t a t u s h u n c h a q i l i b f i k r d a b i r l a s h t i r i s h d e m a k d i r .
M a s a l a n : O l m a l a r , n o k l a r d a , o ` r i k l a r d a , a p e l ’ s i n l a r d a v a b o s h q a
s h u k a b i l a r d a b o ` l g a n o ` x s h a s h b e l g i l a r b i t t a t u s h u n c h a d a
b i r l a s h a d i . b i z b u n i m e v a d e g a n s o ` z b i l a n i f o d a l a y m i z . d a r a x t l a r ,
o ` t l a r , g u l l a r v a b o s h q a s h u k a b i l a r o ` s i m l i k d e g a n t u s h u n c h a d a
u m u m l a s h t i r i l a d i .
Konkretlashtirish birinchidan, umumiy abstrakt belgining yakka ob`ektga tadbiq
etish mansub qilinadi, ifodalanadi. Masalan: biz “oq” deganimizda ko`z oldimizga
kor, qog`oz, paxta va shu kabilar kelishi mumkin. Ikkinchidan, konkretlashtirish
umumiy va yakka belgilari kamroq bo`lgan umumiylikni ochishda ifodalanadi.
Masalan, biz olma, olxo`ri, o`zumni mevalar qatoriga, stol, stul, divan va shu
kabilarni mebel qatoriga qo`shamiz. Umumiy fikrlarni bayon qilish va izohlash
chog`ida biz, odatda keltiriladigan misollarning hammasi konkretlashtirishning
o`zidir.
Klassifikatsiya (turkumlarga bo`lish), sistemaga solish atrofdagi olamni bilish
uchun bitta narsani emas, balki ko`pchilik va xilma - xil narsalarni o`rganishdir.
SHu sababli o`rganish uchun qulaylik tug`dirish maqsadida, shuningdek amaliy
maqsadlarida mana shu ko`pchilik narsalarni guruhlarga, turkumlarga bo`lishga
to`g`ri keladi. Ko`pchilik narsalarni (hodisalarni) guruhlarga bo`lish klassifikatsiya
yoki turkumlarga bo`lish deb ataladi. Masalan: kutubxonada kitoblar muqovasiga,
shakliga, mazmuniga va shu kabi belgilariga qarab turkumlarga bo`lish mumkin.
O`quvchilarning odatda yoshi yoki jinsiy belgilari bo`yicha,
11

ulgurishlariga kabilarga qarab turkumlarga bo`ladilar. Tizimga solish shundan
iboratki, bunda ayrim narsalar, faktlar, hodisa va fikrlar muayyan tartibda
makondagi, vaqtdagi tutgan o`rniga yoki mantiqiy tartibda joylashtiriladi. SHu
sababli makon, xronologiya va mantiqiy belgilar asosida tizimga solish turlari
ajratiladi. Mebelning xonadagi joylashtirilishi, daraxtning boqqa o`tqazilishi
makoniy tizimga na`muna bo`la oladi. O`tmishda bo`lib o`tgan voqealarning
xronologik tartibda joylashtirilishi shu voqealarning vaqtiga qarab tizimga
solishning namunasi bo`la oladi. Matematikaga, falsafaga, mantiqqa doir
darsliklarda ilmiy materiallarning joylashtirilishi mantiqiy tizimga solishning
namunasidir. Tushuncha voqelikda narsa va hodisalarning umumiy, muhim farq
qiluvchi maxsus belgilarini aks ettiradi, Masalan: “odam”, “kuy”, “ruchka”. Hukm
voqelikdagi narsa va hodisalar o`rtasida mavjud bog`lanishlarni, shu narsa va
hodisalarga bir xususiyatni xos yoki xos emasligi ko`rsatadi. Hukmlar ob`ektiv
voqelikni aks ettirishga qarab chin yoki xato bo`ladi. “Hozir tashqarida yomg`ir
yog`yapti” (xato). Hukmlar umumiy juz`iy va yakka hukmlar bo`ladi. Umumiy
hukmlarda mazkur guruhdagi mazkur sinfdagi hukmlar, hamma narsalar to`g`risida
tasdiqlanadi yoki inkor qilinadi. Juz`iy hukmlarda xususiyatlar ayrim qismlarga
taalluqli bo`ladi. Yakka hukmlarda tasdiqlash yoki inkor qilish faqat bitta narsaga
tegishli bo`ladi.
Xulosa chiqarish bitta yoki bir necha hukmlardan yangi hukm hosil qilishdir 3 xil
xulosa chiqarish mavjud:
1. Induktiv xulosa chiqarish (yakka xulosa)
2. Deduktiv xulosa chiqarish (umumiy xulosa)
3. Analogik xulosa chiqarish (taxminiy xulosa)
Agar hayot va amaliyot davomida odam yangi maqsad, yangi muammo,
yangicha ahvol va yangi faoliyat sharoitlari paydo bo`lsa, odamda dastlab tafakkur
qilishga zaruriyat tug`iladi. Tafakkur yangilikni izlash va ochish demakdir.
Oddiy eski usullar bilan vazifa hal qilinganda tafakkur talab qilinmaydi.
Masalan, 2Q2q4 muammoli vaziyat bilan masalani farq qilish zarur. Muammoli
vaziyatning odamlar faoliyati davomida kutilmagan, qandaydir tushunib
12

bo`lmaydigan narsaga, noma`lum tashvishli narsalarga duch kelib qoladi.
Muammoli vaziyatni tahlil qilish natijasida masala paydo bo`ladi va tarkib topadi.
Masalani yuzaga kelish muammosi vaziyatdan farq qilib, garchi oldindan bo`lsa
ham mazkur (ma`lum) va noma`lum qidiralayotgan narsani taxminan bo`laklarga
bo`lish masalaning shartida ifodalanadi. Masalan, o`quv masalasida uning asosiy
sharti hamda talablar (savollar) mavjud bo`ladi.
Psixologiyada tafakkur turlarining quyidagi sodda va bir muncha shartli tasnifi
tarqalgandir:
1. Ko`rgazmali - harakat;
2. Ko`rgazmali -obrazli;
3. Mavhum.
4.Nazariy;
5. Amaliy tafakkur.
Ko`rgazmali - harakat tafakkur - tarixiy taraqqiyot davomida odamlar o`z
oldilarida turgan maqsadlarni dastlab amaliy faoliyat nuqtai nazardan echganlar,
keyinchalik undan nazariy faoliyat ajralib chiqqan. Amaliy va nazariy faoliyat
chambarchas bog`langandir. Sof nazariy faoliyat birlamchi emas, balki amaliy
faoliyatning o`zi birlamchidir. YAna faoliyatning taraqqiyoti davomida unga
nisbatan mustaqil nazariy fikr yuritish faoliyati ajralib chiqqan. Faqat butun
insoniyatning tarixiy taraqqiyoti emas, balki shu bilan birga har bir bolaning psixik
taraqqiyoti jarayonini ham dastavval sof nazariy faoliyat emas, balki amaliy
faoliyatdir. Guyo bu amaliy faoliyat ichida avval bola tafakkuri rivojlanadi.
Bog`chadagi yosh (3 yoshgacha) asosan ko`rgazmali - harakat tafakkuri bo`ladi.
Bola bilayotgan obrazli tafakkurni o`z qo`llari bilan amaliy ravishda va guyo tabiiy
ravishda ajratadi. Masalan, o`yinchoqlarni buzib ko`rish va boshqalar. Ko`rgazmali
- obrazli tafakkur. Ko`rgazmali-obrazli tafakkur sodda shaklda ko`pincha bog`cha
yoshida bolalarda, ya`ni 4 - 7 yoshgacha bo`lgan bolalarda paydo bo`ladi. Bu
yoshdagi bolalarda tafakkurning amaliy harakatlar bilan aloqasi avvalgidek to`g`ri
va bevosita bo`lmaydi. Bola bo`layotgan obrazli tafakkurni aniq idrok qilishi va
tasavvur qilishi shartdir. Bog`cha yoshidagi bolalar faqat ko`rgazmali obrazlar
13

bilan fikr yuritadilar va uncha tushunchaga ega bo`lmaydilar. Bog`cha yoshidagi
bolalarda tushunchalarning yo`qligi shveytsariyalik psixolog J.Piajening quyidagi
tajribasida juda yaqqol namoyon bo`ladi: 7 yoshga yaqin bolalarga xamirdan
qilingan mutlaqo bir xil hajmi jihatdan teng 2 ta soqqa ko`rsatiladi. Bolalar uni
teng deb hisoblaydi. Bolalarning ko`z oldida bitta soqqa ezib non shakliga
keltiriladi. endi bolalar non shaklidagi soqqada xamir ko`p deb hisoblaydilar.
Bolalarning ko`rgazmali - obrazli tafakkurlari hali ularning idroklariga bevosita
to`la bo`ysunadigan bo`ladi. Ularning ko`rgazmali - obrazli shaklida o`tadigan
tafakkurlari bolalarni soqqaga qaraganda non shaklidagi hamir ko`proq, degan
xulosaga olib keladi.
14

II BOB. TAFAKKURNING MEHNAT FAOLIYATIDA VUJUDGA
KELISHI VA UNING RIVOJLANISHI
2.1. Tafakkurning mehnat faoliyatida vujudga kelishi
Inson qadim zamonlardanoq o‘zining kundalik turmushini ta’minlagan,
oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqqargan , uy-joy qurgan, ish qurollarini yasagan,
kiyim-kechak, taqinchoqlar, san’at asarlari va hakozalarning ijodkori, yaratuvchisi
bo‘lgan. Mehnat jarayonida, atrof-muhit bilan doimiy aloqadorlikda inson biologik
tur hamda aqliy mavjudot sifatida vujudga kelgan, u o‘zini o‘zi va dunyoni
anglagan hamda o‘zligini yaratgan. Insonning jismoniy rivojlanishi bilan birga
uning intellektual rivojlanishi ham ro‘y bergan. Vaqt o‘tishi bilan inson og‘ir
sermashaqqat jismoniy ishni yengillashtirish uchun mehnat qurollarini
takomillashtirgan, turli choralarni qo‘llash texnologiyalari va vositalarini topgan.
Mazmun va mohiyatiga ko‘ra, aynan shuning o‘zi inson intellektual faoliyatining
yaqqol natijasidir. Odatda intellektual faoliyatni xatti-harakatni oshirish qobiliyati ,
ya’ni muayyan qoidalarga asoslangan holda, eski ma’lumotlardan yangilarini
yaratish aqliy bajariladigan ish sifatida qaraladi. Turli shakllardagi intellektual
faoliyatning rivojlanishi intellektual mulkchilikning yangi ob’ektlari vujudga
kelishiga sabab bo‘ladi. Intellektual faoliyatning natijasi insoniyatning
qimmatbaho mahsuli, shuningdek moddiy mahsulotdir . Umuman olganda,
intellektual faoliyat borliqdagi ayrim qo‘zg‘atuvchilarga diqqatning bo‘linishi va
qaratilishi bo‘lib, o‘z tabiatiga ko‘ra, bilish predmeti to‘g‘risidagi axborotlarni
aqliy qayta ishlash bilan hamrohlikda kechuvchi axborot jarayoni hisoblanadi.
Insonning intellektual faoliyatida individ tomonidan rasional anglash va bilish
qobiliyati qo‘llaniladi. Insonning intellektual faoliyati tushunchasi ijodiy faoliyat
atamasi bilan mos kelmaydi. Insonning ijodi mazkur faoliyat natijasi bo‘lib,
insonning intellektual faoliyatida mantiqiy xulosaga kelish orqali rasional faoliyat
yuritishdir. Umuman olganda, insonning intellektual faoliyati fan, texnika,
adabiyot va boshqa sohalarning vujudga kelishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Odatda,
ongsizlikning turfa ko‘rinishlari oqibatida zehn, fahm-farosat paydo bo‘lishi
15

natijasi o‘laroq, intellektual faoliyatda yangi texnologiya, konstruktlar va boshqalar
yaratiladi. Bular esa umumiy intellektual faoliyat samaradorligiga ta’sir ko‘rsatadi.
Insonning intellektual faoliyati bevosita tafakkurdan boshlanadi. Tafakkur – bu
borliqni aks ettirishning yuqori shakli va insonning anglangan maqsadga
yo‘naltirilgan faoliyati bo‘lib, atrofimizdagi olam hodisalari, ularning mohiyati,
hodisalararo aloqalarni bilishning mavhum umumlashtirilishidir. Ong tafakkurni
oddiy , elementar masalalardan tortib, to murakkab hayotiy muayyan masalalarni
yechishga yo‘naltiradi. Barcha intellektual faoliyat (fikrlash, tushunish,
tushunchalarning shakllanishi) quyidagi bir qator operatsiyalardan iborat:
- analiz;
- sintez;
- qiyoslash;
- umulashtirish;
- abstraksiyalash;
- konkretlashtirish.
Tafakkur turlarining umumiy qabul qilingan klassifikatsiyasini ko‘rib chiqamiz:
- tafakkur mavjudlik shakliga: aniq-amaliy, ko‘rgazmali-obrazli va abstrakt;
- intellektual faoliyat xarakteriga ko‘ra: nazariy va amaliy;
- originallik darajasiga ko‘ra: reproduktiv va produktiv.
Tarixda avval amaliy faoliyat va keyinchalik kishilik jamiyatining rivojlanishi
bilan nazariy intellektual faoliyat vujudga keldi. Biroq, jamiyatning yuqori
rivojlanganlik darajasiga qaramay , shaxs anglangan faoliyatining asosini amaliy
tafakkur tashkil etadi. Ishchi kasbidagi odamlarda mehnat real predmetlar bilan
bog‘liq bo‘lib, ularda amaliy, aniq-harakatli tafakkur ustuvorlik qiladi. Amaliy
tafakkurning vazifasi-konkret masalalarni yechishdir. Aniq-harakatli yoki
ko‘rgazmali-harakatli tafakkur predmetlarni bevosita idrok qilishga asoslangandir.
Tafakkurning mazkur turi ilk bolalik davrida asosiy hisoblanadi. Bola predmetlar
bilan o‘zaro harakatdagi faoliyat jarayonida o‘ylaydi, fikr yuritadi. Buni bolaning
yangi, u uchun noma’lum predmetni bilishga intilishi misolida yanada oson
kuzatish mumkin. Aniq-harakatli tafakkur nutq bilan o‘zaro hamrohlikda
16

kechmaydi. Tafakkurning bu turi hayvonlarga ham xos (to‘g‘ri, sifat jihatidan
boshqacharoq). Ko‘rgazmali-obrazli tafakkur insonning atrofidagi borliqni idrok
qilishida paydo bo‘ladi. Ko‘rgazmali-obrazli tafakkurning eng sodda shakli
ko‘rinishlari maktabgacha yoshdagi bolalarga ham xos. Ularda tafakkurning
faoliyat bilan aloqasi saqlangan bo‘lib, har doim ham predmetlarni manipulyatsiya
qilish zarurati tug‘ilavermasada, ammo ob’ekt va predmetlarni tasavvur qilish
ehtiyoji bor. Maktabgacha yoshdagi bolalar ko‘rgazmali obrazli fikr yuritadilar va
hali ushbu so‘zning to‘liq ma’nosini ifodalovchi tushunchaga ega emaslar. Ba’zan
tafakkurning bu turini obraz va tasavvurlarga tayangan mantiqli belgi deb
nomlanadi. Obrazlar qisqa muddatli xotirada saqlanadi. Nazariy-obrazli tafakkur –
yozuvchilar, rassomlar, aktyorlarning faoliyatida yaqqol namoyon bo‘ladi va u
biror masalani hal qilish maqsadida obraz yoki tasavvurlarga tayangan holda ish
ko‘radi. B.Teplov fikricha, nazariy tafakkur faoliyati asosan umumiy
qonuniyatlarni izlab topishga qaratiladi. Tafakkurning ushbu turiga xos obrazlar
uzoq muddatli xotirada saqlanadi. Nazariy tafakkur – bu tushuncha, fikr-mulohaza
va mantiqiy xulosalar ko‘rinishidagi bilimlarga asoslangan holda muammolarni
yechishdir. Bularning barchasi fikran, ichki nutq yordamida ro‘y beradi. Maktab
yoshidagi bolalarda mavhum tushuncha va mulohaza ko‘rinishidagi abstrakt
tafakkur, amaliy va ko‘rgazmali hissiy tajribaga asoslangan bo‘ladi. Tafakkurning
bu turi nutq hamrohligida kechadi. Uni ba’zan yana og‘zaki-mantiqiy deb ham
atashadi. Tafakkurning barcha turlari uchun muayyan mantiq xosdir. Mavhum
tafakkur asosida mantiqiy operatsiyalar va tushunchalar yotadi. Ayniqsa,
tafakkurning ushbu turi olimlarda o‘zining yuqori darajadaliligi bilan ajralib turadi.
Tafakkurda reprodkutiv va ijod elementlari bilan o‘zaro uyg‘unlashadi. Shunday
savol tug‘iladi: nima uchun biz hammamiz har doim ham ijodiy fikr yurita
olmaymiz? Ushbu savollarga T.Lindsey, K.Xall va R.Tompsonning ishlaridan
javob topishimiz mumkin:
- biz qattiyatli emasmiz
- o‘z mulohazalarimiz bilan kulguli ko‘rinishni istamaymiz;
17

- hamma kabi ko‘pchilikning xulq-atvoriga o‘xshashga va ulardek bo‘lishga
harakat qilamiz;
- biz atrofimizda kim bo‘lishidan qat’iy nazar, o‘zgalarning tanqidini tez qabul
qilamiz, samimiy, xushmuomala, muloyim bo‘lamiz, ammo oqibatda o‘zimizni
o‘zimiz himoya qila olmaymiz, o‘z fikrimizni asoslab, uni ochiq ayta olmaymiz;
- o‘z g‘oyalarimizni noadekvat baholaymiz, natijada ularni hech kimning oldida
oshkor qila olmay , uni o‘zimizda qoldiramiz.
Shuningdek, inson intellektual faoliyati individning nutq simvollari va timsollariga
suyangan holda, o‘z xatti-harakatlarini rejalashtirishi turli psixologik jarayonlar
bilan bevosita bog‘liqdir. Inson intellektual faoliyatda aniq motivlar va belgilangan
maqsadlariga ko‘ra shaxs sifatida namoyon bo‘ladi. Bunda ehtiyojlar va his-
tuyg‘ular motivlar tarzida ko‘zga tashlanadi. Intellektual faoliyatni amalga oshirish
uchun faoliyat ob’ekti, ichki mayllar hamda inson o‘z faoliyati natijasida nimaga
erishishni xohlashidan iborat, uning maqsad va istaklarining o‘zaro nisbati bo‘lishi
zarur. Masalan, shaxsiy sifatlarning oshishi, shaxsiy ehtiyojlarning qondirilishi
yoki faoliyatsiz jismoniy mavjudlikning imkonsizligi insonni faoliyatga undaydi.
U jismoniy intellektual faoliyatdan farq qilgan holda energetik zahiralarni kamroq
ishlatish bilan kechadi, ammo bu uning oson ekanligidan dalolat bermaydi.
Intellektual faoliyatda markaziy asab tizimining analitik va sintetik funksiyalari
anchagina faollashadi, axborotlarni qabul qilish va qayta ishlash murakkablashadi,
funksional aloqalar va shartli reflekslarning yangi komplekslari paydo bo‘ladi,
eshitish va ko‘rish analizatorlarining zo‘riqib ishlashi, diqqat va xotira
funksiyalarining roli ortadi. Intellektual faoliyat intensivligining ortishi miyaning
quvvatlanishga bo‘lgan ehtiyoji oshishiga sabab bo‘ladi va organizm umumiy
hajmining 15-20% ini tashkil etadi. Bunda 100 g bosh miya po‘stlog‘ining
to‘yinishi uchun sklet mushaklariga nisbatan besh barobar ortiq kislorod talab
etiladi.
Intellektual faoliyat uchun diqqat, xotira zo‘riqishi, stresslarning katta miqdori ,
kam harakatchanlik, majburiy gavda holati xosdir. Bularning barchasi oyoq
mushaklari, kichik tos va qorin bo‘shlig‘i organlarining to‘xtab uvishib qolishi,
18

miyaning kislorod bilan ta’minlanishining yomonlashuvi, glyukozaga bo‘lgan
ehtiyojning ortishiga ko‘ra belgilanadi. Ko‘rish analizatori funksiyalarining
zaiflashuvi ham kuzatiladi.
Bular: Diqqatning zo‘riqishi jismoniy mehnatga nisbatan intellektual mehnatda
o‘rtacha 5-10 barobar ortiqdir. Intellektual faoliyat tugashi bilan bu jarayon to‘xtab
qolmaydi. Organizmda o‘ziga xos charchash holati rivojlanadi, u vaqt o‘tgach,
madori qurish (juda holdan toyish)ga ko‘chib o‘tadi. Bularning barchasi organizm
fiziologik ishlab turishining izdan chiqishiga olib keladi. Intellektual faoliyat turi
bilan shug‘ullanuvchi insonlar charchash holatida ham uzoq vaqt ishlab chiqarish
va ishlash qobiliyatini unchalik yo‘qotmaydilar. Ayniqsa, intellektual faoliyatdagi
insonlar axborotlarni qayta ishlash mexanizmlarini kechasi o‘chirib qo‘ya
olmaydilar, ular sutkasiga nafaqat 8-12 soat ishlaydilar , balki kichik “chalg‘ishlar”
bilan dam olib, o‘z faoliyatlarini yana davom ettiradilar. Bu esa faol uyg‘oqlik.
Ayrim kishilarning tafakkuri o`zining mazmundorligi, chuqurligi va kengligi
jihatdan, mustaqilligi, samaraliligi va tezligi jihatdan turli davrlarda turlicha
namoyon bo`ladi. Bular tafakkurning sifatini tashqil qiluvchi belgilardir.
Tafakkurning mazmundorligi avvalo u yoki bu narsalar, hodisalar to`g`risidagi
voqelikning u yoki bu, muhokamalar va tushunchalarda odamlarning ongida
qanchalik o`rin olganligidan kelib chiqadi. Fikrning chuqurligi uning
mazmundorligini ta`minlaydi. Tafakkurning mazmundorligi va chuqurligi uning
kengligi bilan chambarchas bog`langan. Voqelikning eng ko`p sohalarini o`z
ichiga olgan, hozirgi vaqtni, uzoq utmishni va uzoq kelajakni o`z ichiga olgan
tafakkurni biz keng tafakkur deymiz. Odam o`z oldiga yangi vazifalarni qo`yishda
o`zi tashabbus ko`rsatib, shu vazifalarni boshqa odamlarning yordamisiz, o`zining
alohida yo`llari bilan hal qilaversa, bu odamlarning tafakkuri mustaqil tafakkur
bo`ladi. Tafakkurning tanqidiyligi o`zgalarning yoki o`zlarining fikrlarini
haqiqatga mos bo`lishi - bo`lmasligi jihatini tekshira bilishda va shu fikrlarga baho
bera olishda ifodalanadi. Tafakkurning tezligi qo`yilgan savollarga juda tezlik
bilan javob topa olishida namoyon bo`ladi. Fikrning tezligi maktab o`quvchilari
uchun muhim ahamiyatga ega. Masalan: ayrim yaxshi o`quvchilarni doskaga
19

chiqarib, ulardan yangi masalani echish talab qilinganda hayajonlanib, butun sinf
oldida o`zlarini yo`qotib qo`yadilar. Bu salbiy emotsiyalar go`yo ularning
tafakkurini tormozlab qo`yadi. Fikr juda sekin va tez - tez muvaffaqiyatsiz ishlay
boshlaydi. Maktab o`quvchilarning tafakkuri hali juda katta va etarli
foydalanilmayotgan zaxira hamda imkoniyatlarga egadir. Psixologiya va
pedagogikaning asosiy vazifalaridan biri ana shu imkoniyatlarni to`la ochish va
ular asosida ta`limni yanada samarali, hamda ijodiy qilishdan iboratdir. inson aqliy
faoliyatining yuksak shakli; obyektiv voqelikning ongda aks etish jarayoni.
Tafakkur atrof muhitni, ijtimoiy hodisalarni, voqelikni bilish quroli, shuningdek,
inson faoliyatini amalga oshirishning asosiy sharti sanaladi.
U sezgi , idrok , tasavvurlarga qaraganda voqelikni to la va aniq aks ettiruvchiʻ
yuksak bilish jarayonidir. Tafakkur deb, voqelikdagi narsa va hodisalarni ular
ortasidagi boglanishlarni fikran, umumlashtirib, vositali yol bilan aks ettirishga
aytiladi. Voqelik tafakkurda, idrok va tasavvurgina nisbatan chuqurroq va tolaroq
aks etadi. Biz sezgi, idrok vositasi bilan bilib olishimiz mumkin bolmagan narsa
yoki hodisalarni, narsa yoki hodisalarning xususiyatlarini, ularning boglanish va
munosabatlarini tafakkur vositasi bilan bilib olamiz. Tafakkur —
inson miyasining alohida funksiyasi. Uning nerv fiziologik asosi birinchi va
ikkinchi signal sistemalarining o zaro munosabatidan iborat. Tafakkur jarayonida
ʻ
insonda fikr, mulohaza, g oya, faraz kabilar vujudga keladi va ular shaxsning
ʻ
ongida tushunchalar , hukmlar , xulosalar shaklida ifodalanadi (qarang Ong ).
Tafakkur til va nutq bilan chambarchas bog liq ravishda namoyon bo ladi. Fikrlash
ʻ ʻ
faoliyati nutq shaklida namoyon bo ladi. Nutq aloqasi jarayonida insonning hissiy
ʻ
mushohada doirasi kengayib qolmay, orttirilgan tajriba boshqa kishilarga ham
beriladi. Inson o zining tafakkuri, nutqi hamda ongli xatti-harakati bilan boshqa
ʻ
mavjudotlardan ajralib turadi. U fikr yuritish faoliyatida o zida aks ettirgan, idrok
ʻ
qilgan, tasavvur etgan narsa va hodisalarning haqiqiyligini aniqlaydi, hosil qilingan
hukmlar, tushunchalar, xulosalar chin yoki chin emasligini belgilab oladi. Inson
tafakkuri orqali voqelikni umumlashtirib, bevosita (bilvosita) aks ettiradi, narsa va
hodisalar o rtasidagi eng muhim bog lanishlar, munosabatlar, xususiyatlarni
ʻ ʻ
20

anglab yetadi. Binobarin, inson muayyan qonun, qonuniyat va qoidalarga
asoslangan holda ijtimoiy voqea va hodisalarning vujudga kelishi, rivojlanishi
hamda oqibatini oldindan ko rish imkoniyatiga ega. Tafakkur ko pgina fan sohalariʻ ʻ
( falsafa , mantiq , jamiyatshunoslik , ped., fiziologiya , kibernetika , biologiya .)ning
tadqiqot ob yekti hisoblanadi. Psixologiyada tafakkur voqelikni umumlashtirish
ʼ
darajasiga, muammoni yechish vositasi xususiyatiga, holatlarning inson uchun
yangiligi, shaxsning faollik ko rsatish darajasiga ko ra bir necha turlarga
ʻ ʻ
(ko rgazmali harakat, ko rgazmaliobrazli, amaliy, nazariy, ixtiyoriy, ixtiyorsiz,
ʻ ʻ
mavhum, ijodiy va h.k.) ajratib tadqiq qilinadi. Ijtimoiy hayotda, ta lim jarayoni va
ʼ
ishlab chiqarish.da odamlar o rtasidagi aloqa va munosabatlar ham tafakkur
ʻ
yordamida namoyon bo ladi. Jamoada tanqidiy qarash, o zini o zi tanqid,
ʻ ʻ ʻ
baholash, tekshirish, o zini o zi tekshirish, nazorat qilish, o zini o zi nazorat qilish,
ʻ ʻ ʻ ʻ
guruhiy mulohaza yuritishdan iborat tafakkur sifatlari vujudga keladi. Insonning
inson tomonidan idrok kilinishi ham tafakkur bilan uzviy aloqadadir. Ijodiy ishlar,
kashfiyotlar, ixtirolar, takliflar tafakkurning mahsuli
hisoblanadi. Psixologiya tafakkurning filogenetik (insoniyat paydo bo lishi davri),
ʻ
ontogenetik (kishi umri davomida) bilishga oid tarixiy jihatlarini ham o rganadi.
ʻ
Hozirgi zamon fanining juda ko p murakkab masalalari tafakkurdagi mantiqiy
ʻ
jarayonlarni yanada chuqurroq o rganishni taqozo etmoqda.
ʻ
2.2. Tafakkurning rivojlanishi
Insonlar fikrlash faoliyatidagi individual tafovutlar tafakkurning sinchkovlik,
tafakkur kengligi, chuqurligi va mustaqilligi, fikrning eguluvchanligi, aqlning
sertashabbusligi va tanqidiyligi, mantiqiylik, isbotlanganlik va ijodkorlik kabi
sifatlarida ifodalanishi mumkin.
Aqlning pishiqligi – u yoki bu hodisani ahamiyatga molik munosabatlarda
har tomonlama bilishga intilish; tafakkur kengligi – bu savolni yaxlitligicha, shu
bilan birga zarur bo‘lgan xususiyatlarni chetda qoldirmay qamrab olish qobiliyati.
tafakkur kengligi inson dunyoqarashi va har bir hodisani boshqa hodisalar bilan
turli aloqalarda ko‘rib chiqish qobiliyatida ifodalanadi.
tafakkurning chuqurligi murakkab savollar mohiyatiga kirib borish, asosiy holatni
21

ikkinchi darajalilardan, zaruriyatni tasodifiydan ajratish malakasida ifodalanadi.
tafakkur chuqurligigiga qarama-qarshi sifat bo‘lib hukm va xulosalarning yuzasi
hisoblanadi, bunda odam mayda-chuydalarga e’tibor qaratib, asosiysini ko‘rmaydi.
tafakkurning mustaqilligi insonning yangi vazifalarni ilgari surishi va
boshqalarning yordamidan foydalanmasdan ularning echimini topish malakasi
bilan xarakterlanadi. Fikrning egiluvchanligi masalalarni echishda avvaldan
qo‘llanilib kelayotgan usullarning ta’siridan holi bo‘lishda, sharoit o‘zgarganda
harakatlarni tezda o‘zgartirish malakasida ifodalanadi. tafakkurning tezligi –
insonning yangi vaziyatda o‘zini yo‘qotib qo‘ymaslik, o‘ylab olgan holda to‘g‘ri
qaror qabul qilish qobiliyati. aqlning sertashabbusligini insonning o‘ylamasdan
masalaning bir tomonini ushlab olib, qaror qilishga shoshishi, etarlicha
o‘ylanmagan javoblar bildirishida ifodalanadigan shoshqaloqlikdan farqlash lozim.
Aqlning tanqidiyligi – bu inson o‘zining va boshqalarning fikrlarini ob’ektiv
baholashi,ilgari surilayotgan nizomlar va xulosalarni izchillik bilan har tomonlama
tekshirib chiqish malakasi. tafakkurning mantiqiyligi – tadqiq etilayotgan
ob’ektning barcha ahamiyatli tomonlarini hisobga olgan holda mulohazalarning
qat’iy izchilligiga rioya qilish qobiliyati. tafakkurning isbotlanganligi – zarur
vaqtda hukm va xulosalarning to‘g‘riligini tasdiqlovchi dalillar, qonuniyatlardan
foydalanish qobiliyati. aql ijodkorligi – ijodkorlik tafakkuriga bo‘lgan qobiliyat.
tafakkurning salbiy sifati uning rigidligi – hodisa mohiyatiga nisbatan xolis
bo‘lmagan munosabat, hissiy taassurotning oshirib yuborilishi, bir xil qolipdagi
baholarga berilganlik hisoblanadi.
Inson aqliy rivojlanganligining ko‘rsatkichi sub’ektning tashqi cheklovlar
bilan bog‘lanmaganligi dir.
Shunday qilib, odamlardagi tafakkurning individual xususiyatlari eqorida
ko‘rib chiqilgan aqliy sifatlarda turli uyg‘unlikda ifodalanadi.
Tafakkur shakllanishi va rivojlanishida bir nechta bosqichlarni ajratib
ko‘rsatish mumkin. Hozirda mavjud bo‘lgan tafakkur taraqqiyotining bosqichlarga
bo‘linishiga nisbatan yondoshuvlarning ko‘pchiligida inson tafakkuri
rivojlanishining dastlabki bosqichi umumlashtirish bilan bog‘liqligi ko‘rsatib
22

o‘tiladi. Bunda bolaning birinchi umumlashtirishlari amaliy faoliyatdan
ajralmasdir, bu bolaning o‘zaro o‘xshash jismlar bilan bajaradigan bir xildagi
harakatlarida o‘z ifodasini topadi. Bu intilish bola hayotining dastlabki yilining
oxiriga kelib namoyon bo‘la boshlaydi. jismlarning alohida xossalarini bilgan
holda ikki yoshli bola ma’lum amaliy masalalarni echa oladi. xuddi shunday, bir
yoshu uch oylik bola narsalar solingan og‘ir qutini joyidan surish uchun
narsalarning yarmini olib tashlaydi, so‘ngra zarur harakatni amalga oshiradi.
Bola tafakkuri rivojlanishining keyingi bosqichi nutqni egallab borishi bilan
bog‘liq. bola bilib olgan so‘zlar unga umumlashtirishni amalga oshirishda tayanch
bo‘ladi. ular tez orada bola uchun umumiy ma’noga ega bo‘lib, bir jismdan
ikkinchisiga oson ko‘chiriladi. lekin ko‘p hollarda jism va hodisalarning qandaydir
alohida belgilari bola o‘sha jismlarga nisbatan qo‘laydigan birinchi so‘zlar
ma’nosini bildiradi. xuddi shunday, ko‘pincha «olma» so‘zi bolalar tomonidan
barcha dumaloq shakldagi yoki qizil rangdagi jismlar bilan solishtiriladi.
Bola tafakkurining navbatdagi bosqichida bola bir xildagi jismni bir necha
so‘zlar bilan atashi mumkin. bu hodisa bolada ikki yosh atrofida kuzatiladi va
solishtirish tafakkur operatsiyasining shakllanishidan dalolat beradi.
Bayon etilgan ma’lumotlar asosida maktabgacha yoshdagi bola
tafakkurining bir nechta ahamiyatli bo‘lgan xususiyatlarini aniqlashimiz mumkin.
Xuddi shunday, bola tafakkurining ahamiyatga ega bo‘lgan xususiyati bolaning
birinchi umumlashtirishi harakat bilan bog‘liqligidan iborat. bola harakatlanib, fikr
yuritadi. Bola tafakkuriga xos bo‘lgan xususiyat – tafakkur aniqligida namoyon
bo‘ladigan ko‘rgazmaliligidir.
Bola maktab yoshiga etganida unda fikrlash imkoniyatlarining taraqqiyoti
kuzatiladi. bu hodisa yosh o‘zgarishlari bilan birga, birinchi navbatda, maktabda
ta’lim olishda bola echishi zarur bo‘lgan intellektual masalalar bilan ham
bog‘liqdir. tushunchalar hosil bo‘lish jarayonida fikrlash operatsiyalarining
taraqqiyoti sodir bo‘ladi. maktab bolani tahlil qilishga, sintezlashga,
umumlashtirishga o‘rgatadi, induksiya va deduksiyani rivojlantiradi. maktabni
tugatganida odamda tafakkurni rivojlantirish imkoniyati saqlanib qoladi. lekin
23

bunday rivojlanish dinamikasi, yo‘nalganligi uning faqat o‘zigagina bog‘liq
bo‘ladi.
Hozirgi kunda fan tafakkurni rivojlantirish masalasiga alohida e’tibor qaratgan.
amaliyotda tafakkurni rivojlantirishning filogenetik, ontogenetik va tajribaviy
yo‘nalishlari mavjud. Filogenetik yo‘nalish insoniyat tarixiy rivojlanish jarayonida
inson tafakkuri rivojlanishi va takomillashishini o‘rganishni taqazo
etadi. ontogenetik yo‘nalish bir odamning hayotiy jarayoni asosiy bosqichlarining
rivojlanishi bilan bog‘liq. O‘z navbatida, tajriba yo‘nalishi tafakkurni tajribada
tadqiq etish muammolari va aqlning alohida, sun’iy tashkil etilgan sharoitlarda
rivojlanish imkoniyati bilan bog‘liq.
Tafakkur boshqa bilish jarayonlari kabi o’zining individual xususiyatlariga
ega bo’lib, fikr yuritish faoliyatining shakllari, vositalari va operatsiyalarining
munosabatlari kishilarda turlicha namoyon bo’lishida o’z ifodasini topadi. Odatda
tafakkurning individual xususiyat-lari, sifatlariga bilish faoliyatining
mazmundorligi, mustaqillik, epchillik, samaradorlik, fikrning kengligi, tezligi,
chuqurligi va boshqa sifatlar kiritiladi.
Tafakkur mazmundorligi deganda insoning tevarak-atrofdagi moddiy
voqelik to’g’risida ongda qay miqdorda, ko’lamda mulohazalar, muhokamalar,
fikrlar, muammolar, tushunchalar joy olganligi nazarda tutiladi. Insonda sanab
o’tilgan xarakterdagi g’oyalar to’lib toshsa, shunchalik tafakkur mazmundor
bo’ladi. Kishilar bir-birlaridan birinchi navbatda tafakkurning mazmundorligi bilan
tafovutlanadi.
Tafakkurning chuqurligi deganimizda moddiy dunyodagi narsa-
hodisalarning asosiy qonunlari, qonuniyatlari, xossalari, sifatlari ularning o’zaro
bog’lanishlari, munosabatlari, tafakkurimizda to’liq aks etganligini tushunishimiz
kerak. Tafakkur arsenalida joylashgan narsalarning qay yo’sinda
sistemalashganligiga qarab to’g’ri va ratsional yo’l nazarda tutiladi, u yoki bu
shaxsning tafakkur chuqurligi to’g’risida qat’iy bir qarorga kelish mumkin.
Tafakkurning kengligi o’zining mazmundorligi, chuqurligi kabi sifatlari
bilan muntazam aloqada bo’ladi. Insonlardagi narsa va hodisalarning eng muhim
24

belgi, xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirgan o’tmish yuzasidan, hozirgi davr
haqida, shuningdek, kelajak to’g’risida mulohazalar, muammolar va
tushunchalarni qamrab olgan tafakkur keng tafakkur deyiladi. Fikr doirasi keng
bilim saviyasi yuqori serg’oya ijodiy izlanishdagi kishilarni aql zakovatli, bilimdon
yoki tafakkuri keng kishilar deb atash mumkin. Demak, insonning aql-zakovati,
bilimdonligi mulohazadorligi uning tafakkurining kengligidan dalolat beradi.
Inson tafakkuri o’zining mustaqilligi jihatidan mustaqil va nomustaqil
tafakkurga ajratiladi. Tafakkurni mustaqilligi deganda kishining shaxsiy tashabbusi
bilan o’z oldiga aniq maqsad, yangi vazifalar qo’ya bilishi, ular yuzasidan amaliy
va ilmiy xarakterdagi faraz, gipoteza qilish, natijani ko’z oldiga keltira olishi,
qo’yilgan vazifani hech kimning ko’magisiz, ko’rsatmasisiz o’zining aqliy
izlanishi tufayli turli yo’l, usul va vositalar topib, mustaqil ravishda hal qilishdan
iborat aqliy qobiliyatni tushunish kerak.
Tafakkurning mustaqilligi aqlning sertashabbusligi, pishiqligi va
tanqidiyligida namoyon bo’ladi. Aqlning sertashabbusligi deganda insonning o’z
oldiga yangi muammo, aniq maqsad va konkret vazifalar qo’yishni, ana shularning
barchasini amalga oshirishda, nihoyasiga etkazishda echimni qidirishda usul va
vositalarni shaxsan o’zi izlashi, aqliy zo’r berib intilishi, ularga taaalluqli
qo’shimcha belgi va alomatlarni kiritishdan iborat bosqichlarning namoyon
bo’lishini nazarda tutamiz. Aqlning pishiqligi vazifalarni tez echishda, echish
paytida yangi usul va vositalarni o’z o’rnida aniq qo’llashda, trafaretga aylangan
eski yo’l hamda usullardan forig’ bo’lishda va boshqa jarayonlarda ifodalanadi.
O’zining o’zgalarning mulohazalarini, bu mulohazalarning chin yoki chin
emasligini tekshira bilishda va namoyon bo’lgan mulohazalarga, muhokamalarga,
muammoli vaziyatga baho bera bilishda aqlning tanqidiyligi muhim rol o’ynaydi.
Tafakkurning tanqidiyligi ob’ektiv va sub’ektiv ravishda ifodalanishi mumkin.
Mazkur sifat insonni baholash, o’z-o’zini baholash kabi tafakkurning individual
xususiyatlari bilan bog’liq ravishda namoyon bo’ladi. Agar tanqidiylik oqilona,
muhim belgilarga, muammo mohiyatining to’g’ri ochilishiga, ba’zan etalonga
asoslanib amalga oshsa, unday tanqidiylik ob’ektiv tanqidiylik deb ataladi.
25

Mabodo tafakkurning tanqidiyligi sub’ektiv xatolarga, umuman sub’ektivizmga
og’ib ketsa, bunday holda sub’ektiv tanqidiylik deyiladi. Sub’ektiv tanqidiylik
salbiy oqibatlarga olib keladi, shuningdek insonlar o’rtasida anglashilmovchilik
g’ovini vujudga keltiradi, ikki shaxs o’rtasida kutilmaganda ziddiyat paydo
bo’ladi. Insonda tafakkurning tanqidiyligi oqilona ratsional tarzda vujudga kelsa,
unda shaxs muhim sifat bilan boyiydi deb atash mumkin. [2]
Maqsad, muammo va vazifalar o’zga shaxslar tomonidan qo’yilib, tayyor
usul va vositalarga tayangan holda o’zga kishilarning bevosita yordami bilan
amalga oshirilishi jarayonida bir oz ishtirok etgan tafakkur nomustaqil deb ataladi.
Nomustaqil tafakkurli kishilar tayyor mahsulotlar quliga aylanadilar, o’sishdan
orqada qolish xavfi tug’iladi. Natijada aql-zakovatli inson bo’lish o’rniga, kaltabin,
aqldan erinchoq, behafsala odam bo’lib voyaga etadi. Demak, tafakkurning
nomustaqillik illati rivojlanishiga to’siq bo’lib, yakka shaxs uchun esa tragediya
rolini bajarishi ehtimoldan xoli emas. Fikrning mustaqilligi uning mahsuldorligi
bilan uzviy bog’langan. Agar inson tomonidan muayyan vaqt ichida ma’lum soha
uchun qimmatli va yangi fikrlar, g’oyalar, tavsifnomalar yaratilgan hamda nazariy
va amaliy vazifalar hal qilingan bo’lsa, bunday kishining tafakkuri sermahsul
tafakkur deb ataladi. Demak, vaqt oralig’ida bajarilgan ish ko’lami va sifatiga
oqilona baho berish tafakkur mahsuldorligini o’lchash mezoni sifatida xizmat
qiladi. Tafakkur ixchamligi deganda muammoni hal qilishning dastlab tuzilgan
rejasi mazkur jarayonda masala echish shartini qanoatlantirmay qolsa,
nomutanosiblik hosil bo’lsa hech ikkilanmay elastik ravishda o’zgartirishlar
kiritishdan iborat fikr yuritish faoliyatini tasavvur qilmog’imiz shart. Fikrning
operativ jihatdan tezkorlik bilan o’zgartirishdan va to’g’ri yo’nalishga yo’llab
yuborishdan iborat tafakkur sifati uning ixchamligi deyiladi. Masalan, talaba
imtihonda avval g’oyani noto’g’ri yoritayotib, o’z-o’zicha birdaniga xatosini
anglab to’g’ri javob bera boshlashi kabilar. Demak, tafakkurning mazkur sifati
fikrlarni, axborotlarni tinglovchilarga xato va kamchiliklarsiz etkazib berish
garovidir. Tafakkurning tezligi qo’yilgan savolga va muammoga to’liq javob
olingan vaqt bilan belgilanadi. Uning tezligi qator omillarga, jumladan fikrlar
26

uchun zarur materialni tez yodga tushira olishga, muvaqqat bog’lanishlarning
tezligi, turli hislarning mavjudligiga, insonning diqqatiga, qiziqishiga bog’liq
bo’ladi. Bundan tashqari tafakkurning tezligi boshqa shartlarga – insonning bilim
saviyasiga, fikrlash qobiliyatiga, mavjud ko’nikma va malakalariga ham bog’liq
ekanligi isbotlangan. Xulosa qilib aytganda, tafakkur jarayonlarining tezligi va
jarayonlarning ma’lum fursat ichida qanchalik samara berganligi bilan baholanadi.
Fikrlarning tezligi talabalar va o’quvchilarga zarur psixologik qurol bo’lib
xizmat qiladi. Imtihon paytida, seminar mashg’ulotlarida faol ishtirok qilgan talaba
hayajonlanib, egallagan bilimlarini vaqtincha unutib o’zini yo’qotib qo’yadi.
O’rinsiz salbiy emotsiyalar uning tafakkurini tormozlab, muvaffaqqiyatsizlikka
olib keladi, ya’ni fikrni bayon qilishda inertlik paydo bo’lib, keyinchalik butunlay
tormozlanishga aylanadi. Ba’zi talabalar aksincha, imtihonda hayajonlanib fikrlari
ravshanlashadi. Qattiq hayajonlanish, qattiq tashqi ta’sir natijasida uyqudagi ayrim
neyronlar uyg’onib, funktsiyasi jadallashib ketadi va fikr birdaniga ravshanlashishi
mumkin. SHuning uchun o’qitish jarayonida talaba va o’quvchilarning aqliy
faoliyatini to’g’ri baholashda ularning individual tipologik xususiyatlarini hisobga
olish maqsadga muvofiqdir. Jahon psixologlarining ko’rsatishiga qaraganda,
yuqorida tahlil qilib chiqilgan tafakkur sifatlari ularning asosiy xususiyati bilan
uzviy bog’liqdir. Tafakkurning asosiy va eng muhim belgisi, xususiyati bu moddiy
voqelikdagi muhim jihatlarni ajratib mustaqil ravishda yangi mazmundagi
umumlashmalarni keltirib chiqarishdir. Inson oddiy narsalar to’g’risida fikr
yuritganda ham ularning tashqi belgilari bilan chegaralanib qolmaydi, balki hodisa
mohiyatini ochishga intiladi, oddiy turmush haqidagi umumiy qonuniyatni
yaratishga harakat qiladi. SHubhasiz, inson tafakkuri hali izlanmagan, to’la
foydalanilmagan zahira va imkoniyatlarga ega. Tafakkur psixologiyasining asosiy
vazifasi ana shu zahirani to’la ochish fan-texnika rivojini intensivlashdan iborat.
CHunki har qanday kashfiyot, yangilik, rivojlanish inson aql-zakovatining
mahsulidir. SHu boisdan ham fan va texnikaning rivojlanishi insonshunoslik
fanining rivojiga ko’p jihatdan bog’liqdir.
27

XULOSA
Odam yangi vazifalarni qo’yishda o’zi tashabbus ko’rsatib, shu vazifalarni boshqa
odamlarning yordamisiz, o’zining alohida yo’llari bilan hal qilaversa, shu
odamning, tafakkuri mustaqil tafakkur bo’ladi. Jumladan, tafakkurdagi
mustaqil lik aqlning sertashabbus bo’lishida, pishiq bo’lishida va tanqidiy fikr
yuritishida ifodalanadi. Aqlning sertashabbusligi yangi, o’zining masala va
vazifalarini o’zi qo’yishda hamda shu vazifalarni hal qilish uchun o’zining
yo’llari va vositalarini o’zi qidirishga va topi shga intilishda ifodalanadi,Biror
ijtimoiy foydali nazariy va amaliy vazifalarni jamoa bo’lib hal etishda aktiv
ishtirok
etgan odamning ham tafakkur qilishida mustaqillik namoyon bo’ladi.Aqlning
pishiqligi vazifalarni hal qilishdagi odat qatoriga kirgan, shablon bo’lib
qolgan (ko’pincha, eskirib qolgan) usullardan holi bo’la bilishda, vazifalarni
hal qilish ning yangi usullarini tez topa olishda yoki tanlay olishda va shu
usullarni joy-joyiga qarab ishlata bilishda ifodala nadi.Aqlning tanqidiyligi
o’zining yoki o’zgalarni fikrlarini, haqiqatga mos bo’lish-bo’lmaslik jihatidan
tekshira bilishda va shu fikrlarga baho bera bilishda ifodalanadi. Aqlning
tanqidiyligi aytilgan fikrlarning turmush uchun amaliy qiymatini aniqlay
bilishda ham ifodalanadi. Aqlning «tanqidiyligi» odamning o’z fikrlariga va
o’zgan ing fikrlariga tanqidiy nazar bilan qarashi demak dir.Fikrlash vazifalari
boshqa kishilar tomonidan qo’yilganidagina va qo’yilgan vazifalar faqat
tayyor formalarga asoslanib va boshqa kishilarning bevosita yordami bilan hal
qilinayotganidagina ozmiko’pmi aktiv ravishda ishga solin gan tafakkur
nomustaqil tafakkurdir.Tafakkurning mustaqilligini, uning boshqa kishilarning
tafakkuridan to’la ravishda mustaqil va
ajralgan tafakkur tariqasida tushunish yaramaydi, albatta. Tafakkurning
mustaqilligi haqiqatga olib kelganidagina, odam o’zining fikrlash faoliyatida
ilmiy asoslarga, progressiv tashabbuslarning hammasiga tayangandagina
bunday mustaqillik qimmatga ega bo’ladi. SHu sababli tafakkurning
mustaqilligi avtoritetni, obro’ni, nufuzni e’tirof etishni istisno qilmaydi.
28

Tafakkurning mustaqilligi odamning o’z faoliyatida ilg’or fikrlarni, ulug’
kishilar tafakkurining mahsullarini o’z lashtira va foydalana bilishda ham
ifodalanadi. Mustaqil fikrlash ilg’or kishi uchun m o’’tabar qo’llanmadir.Fikrning
mustaqilligi uning mahsuldorligi bilan chambarchas bog’langan.Fikrning
mahsuldorligi biron vaqt davomida biror jihatdan qimmatli bo’lgan va
mustaqil ravishda vujudga keltirilayotgan fikrlarning miqdorida ifodalanadi. Tafak
kurni biz sermahsul va kam mahsul yoki mahsulsiz tafakkur deb aytishimiz
mumkin.Agar odam muayyan bir vaqt ichida biror jihatdan qimmatli va yangi
fikrlarni (masalan, ilmiy sohada) ko’p yaratayotgan bo’lsa, agar u ijtimoiy
ahamiyatga ega bo’lgan yangi nazariy va amaliy
vazifalarni hal qilayotgan bo’lsa, bunday kishining tafakkurini biz sermahsul,
original tafakkur deb ataymiz.Tafakkurning tezligi qo’yilgan savolga uzil kesil
javob olingan vaqt bilan belgilanadi. Albatta, bu vaqt oddiy tafakkur jarayonlarida
ancha qisqa bo’ladi va murakkab tafak kur jarayonlarida uzunroq bo’ladi. Oddiy
tafakkur jarayonlari shu bilan farq qiladiki, bunday tafakkur protsessla rida
savollar qo’yilishi bilanoq darhol shu savollarning javobi kelib chiqadi.
SHunday kishilar borki, ularda, murakkab fikrlash operatsiyalari ham juda tez
o’tadi. Bunday kish ilarni hozirjavob, ze hni o’tkir kishilar deb ataymiz.
Ayrim kishilarda tafakkur jarayoni sekinroq, o’tadi hatto oddiy tafakkur
jarayonlarida ham bunday odamlar qo’yilgan savolga tayyor javobni
birmuncha vaqt o’ylab turib javob beradilar, ba’zan savolni qaytarib
so’raydilar.
29

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. O`zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash bo`yicha milliy dastur» va
«Ta`lim to`g`risidagi» qonuni.- T.,1997.
2. Karimov I.A. O`zbekiston: Milliy mustaqillik, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1.
- T.,1996.
3. Karimov I.A.Barkamol avlod -O`zbekiston taraqqiyotining
poydevori.- Toshkent.:O`zbekiston.,1997
4. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin.-
Toshkent.: O`zbekiston.,1994. -301 b.
5. Karimov I. A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. Toshkent 2008.
6. Karimov I.A. “Mamlakatni modernizatsiya qilish va
iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish yo`lida”. T., 16, 2008 yil.
7. Andreeva G.M. Sotsial`naya psixologiya:-Uchebnik.-2-e izd. -
M.:Izd-vo MGU,1988.- 432 b.
8. Asmolov A.G. Lichnost` kak predmet psixologicheskogo issledovaniya.-
M.:MGU, 1984. - 104 b.
9. Abul`xanova-Slavskaya K.A. Razvitie lichnosti v protsesse
jiznedeyatelnosti.- V kn.: Psixologiya formirovaniya i razvitiya lichnosti-
M.:Nauka, 1981 -B. 97-115
10. A.V.Petrovskiy. "Yosh psixologiya va pedagogik psixologiya". M.1979 yil.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
30

Kurs ish talabalar uchun

Sotib olish