• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 57.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 22 Сентябрь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Talab tushunchasi, talab miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar

qaror qiladilar, chunki ular bu holatda o‘z daromadlarini yaxshiroq taqsimlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Misol tariqasida, o‘rgatganingiz uchun sabzavotlarning narxi oshsa, odamlar ko‘proq meva yoki boshqa oziq-ovqat mahsulotlariga murojaat qilishlari mumkin, chunki bu ular uchun arzonroq va sifatli alternativalar hisoblanadi. Shu bilan birga, agar narx pasaysa, sabzavotlar iste’molchilarga arzonroq bo‘lib, ular bu mahsulotni ko‘proq sotib olishga qaror qilishlari mumkin. Talabning narxga nisbatan elastikligi Narx va talab o‘rtasidagi munosabatni tushunishda talabning narxga elastikligi muhim ahamiyatga ega. Talabning elastikligi, narxning o‘zgarishiga talab miqdorining qanday reaksiyasini o‘lchaydi. Agar talab elastik bo‘lsa, demak, narxning kichik o‘zgarishi talab miqdorining katta o‘zgarishiga olib keladi. Agar talab inaktiv yoki elastik bo‘lmasa, narxning o‘zgarishi talabni deyarli o‘zgartirmaydi. Elastik talab : Agar mahsulotga bo‘lgan talab narxning o‘zgarishiga sezilarli darajada javob bersa, bu elastik talabni anglatadi. Masalan, yuqori sifatli mahsulotlarning narxi oshganida, iste’molchilar boshqa brendlarni yoki o‘xshash mahsulotlarni tanlashlari mumkin. Bunday holat, odatda, yuqori daromadli va raqobatbardosh bozorlar uchun xosdir. Inelastik talab : Agar talab narxning o‘zgarishiga deyarli javob bermasa, bu inelastik talabni anglatadi. Bunday holat, zaruriy tovarlarga (masalan, dori- darmonlar, oziq-ovqat mahsulotlari) xosdir. Iste’molchilar bu mahsulotlarni zaruriy ehtiyoj sifatida sotib olishadi va narx o‘zgarishi ularning talabiga katta ta’sir ko‘rsatmaydi. Talabning elastikligini aniqlashda ba’zi mahsulotlar uchun narxning pasayishi talabning oshishiga olib keladi, chunki iste’molchilar o‘z xarajatlarini oshirishga tayyor. Masalan, chegirmalar, aktsiyalar va tovarlarning reklama 13 31 zaruriy tovarlarga e’tibor qaratadilar, bu esa talabning narxga nisbatan inelastik bo‘lishiga olib keladi.  Iste’molchilarning maqsad va xohishlari: Iste’molchilarning maqsadlari va xohishlari ham narxning talabga ta’sirini o‘zgartirishi mumkin. Yangi va innovatsion mahsulotlar bozorga chiqishi talabni oshirishi mumkin, hatto ular yuqori narxga ega bo‘lsa ham.  Bozor turlari: Raqobatning darajasi, bozorning to‘liq yoki cheklangan raqobat mavjudligi narxning talabga ta’sirini belgilaydi. To‘liq raqobat bozorida narxning oshishi talabning kamayishiga olib keladi, chunki iste’molchilar o‘z ehtiyojlarini boshqa manbalardan qondirishlari mumkin. Narx va talab o‘rtasidagi munosabat bozor iqtisodiyotining asosiy printsiplaridan biri bo‘lib, bozorni boshqarishda va iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda muhim rol o‘ynaydi. Narxning talabga ta’siri tovarning turiga va bozor sharoitlariga qarab farq qiladi. Elastik talab tovarlarning narxi o‘zgarishiga sezilarli javob beradi, inelastik talab esa narxlarning o‘zgarishiga kamroq ta’sir qiladi. Iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda narx va talab o‘rtasidagi munosabatni chuqur tahlil qilish, resurslarni samarali taqsimlash va iste’molchilar ehtiyojlarini to‘g‘ri qondirish uchun muhimdir. 5 5 Bekmurodov Sh. ―Mikroiqtisodiyot . – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021.‖ 20 XULOSA Talab, bozor iqtisodiyotining markaziy elementlaridan biri bo‘lib, iste’molchilarning tovar va xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojini va qobiliyatini aks ettiradi. Bozor iqtisodiyotining samarali ishlashi uchun talabni to‘g‘ri boshqarish juda muhimdir. Talabning shakllanishi va o‘zgarishi, o‘z navbatida, iqtisodiy siyosat, ishlab chiqarish hajmi, narxlar darajasi va ijtimoiy-iqtisodiy holat bilan chambarchas bog‘liqdir. Bozor iqtisodiyotida talabga ta’sir qiluvchi asosiy omillarni ko‘rib chiqsak, narx, daromad, iste’molchilarning afzalliklari, mahsulot va xizmatlarning sifatiga ta’sir etadigan barcha omillar muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, makroiqtisodiy omillar, masalan, iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya, ishsizlik darajasi va milli daromad kabi faktorlar ham talabning shakllanishi va o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatadi. Talabni boshqarish, faqat narxlar va ishlab chiqarish bilan cheklanib qolmay, balki davlatning iqtisodiy siyosatiga, investitsiya siyosatiga, ish o‘rinlarini yaratish va daromadlarni teng taqsimlash kabi omillarga ham bog‘liqdir. Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va ijtimoiy farovonlikni oshirish uchun talabni boshqarishning samarali mexanizmlari ishlab chiqilishi zarur. Davlat tomonidan amalga oshiriladigan iqtisodiy siyosatlar, bozorning o‘zgaruvchan sharoitlariga moslashishga yordam beradi. Shu bilan birga, talabni boshqarishning samarali mexanizmlari bozor iqtisodiyotining o‘zgaruvchan sharoitlariga mos ravishda ishlab chiqilishi va yangilanishi kerak. Bu, o‘z navbatida, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga, bozorning samarali ishlashiga va iste’molchilarning ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi. Xulosa qiladigan bo‘lsak , talabni boshqarish, nafaqat bozor iqtisodiyoti uchun, balki butun ijtimoiy va iqtisodiy tizimning barqarorligi uchun ham muhim ahamiyatga ega. Ushbu jarayonni to‘g‘ri boshqarish, iqtisodiy o‘sishning 32 15. Ziyovuddinov A. ―Iqtisodiy siyosat va talabni boshqarish . – Toshkent,‖ 2023. Qo‘shimcha adabiyotlar:  O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon va qarorlari (2021–2024 yillar)  O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari  Moliya vazirligi hisobotlari  O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi nashrlari Internet manbaalar: 1. www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining rasmiy sayti 2. www.lex.uz – Normativ-huquqiy hujjatlar ma’lumotlari 3. www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasi hukumati portali 4. www.president.uz – O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti rasmiy veb-sayti 5. www.review.uz – Iqtisodiy tahlil va tahliliy maqolalar portali 6. www.ziyonet.uz – O‘quv resurslari portali 7. www.strategy.uz – Iqtisodiy strategiyalar va tahliliy materiallar portali 8. www.cer.uz – Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi 34 ehtiyojlarini qisqartiradi va xarid qilish imkoniyatlari kamayadi. Natijada, talab pasayadi.  Ishsizlikni kamaytirish siyosati : Davlat tomonidan ish o‘rinlarini yaratish va ishsizlikni kamaytirish uchun amalga oshiriladigan siyosatlar, ayniqsa, iqtisodiy inqiroz davrida, talabni rag‘batlantirishga yordam beradi. Davlat investitsiya, infratuzilma va boshqa iqtisodiy dasturlarni qo‘llab-quvvatlash orqali ishsizlikni kamaytirishi va talabni oshirishi mumkin. 4. Milli daromad va talab Milli daromadning o‘sishi talabga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bu omil orqali davlatning iqtisodiy barqarorligini ta’minlash mumkin, chunki milli daromadning o‘sishi odamlarning xarid qilish qobiliyatini oshiradi. Bu esa bozor talabining ortishiga olib keladi.  Milli daromadning o‘sishi : Milli daromadning oshishi bilan iste’molchilar ko‘proq resurslarga ega bo‘ladilar, bu esa talabning ortishiga olib keladi. Bu holat iste’mol va investitsiya talabining oshishiga sabab bo‘ladi.  Daromad taqsimoti va talab : Milli daromadning teng taqsimlanishi ham talabni boshqarishda muhim ahamiyatga ega. Agar milli daromad ijtimoiy guruhlar o‘rtasida teng taqsimlansa, bu umumiy talabning oshishiga olib keladi. Aksincha, milli daromadning tengsizliklari talabni boshqarishda salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Makroiqtisodiy omillar, ayniqsa, iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya darajasi, ishsizlik va milli daromad talabni boshqarishda katta rol o‘ynaydi. Davlatning iqtisodiy siyosati va makroiqtisodiy barqarorlikni saqlashga qaratilgan harakatlari bozorning barqaror ishlashini ta’minlashga yordam beradi. Iqtisodiy siyosatning samaradorligi talabni boshqarishdagi makroiqtisodiy omillarni tahlil qilishda yanada aniqroq va samarali strategiyalarni ishlab chiqishda muhimdir. 7 7 Abdurahmonov Q.X. ―Iqtisodiyot nazariyasi asoslari . – Toshkent: Iqtisodiyot, 2022.‖ 30 1.2. Talab miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar Talab miqdori iqtisodiyotdagi muhim o‘zgaruvchilardan biridir. U iste’molchilarning bozorni to‘ldirish uchun mahsulot yoki xizmatlarni sotib olishga tayyor bo‘lgan miqdorini ifodalaydi. Talab miqdori turli omillar ta’sirida o‘zgarib boradi. Bu omillar talabning elastikligini, narxlar o‘zgarishiga javobini va iqtisodiy faoliyatning boshqarilishi uchun muhim ma’lumotlarni taqdim etadi. Talab miqdoriga ta’sir qiluvchi asosiy omillarni aniqlash, iqtisodiyotni tushunishda, bozor siyosatini shakllantirishda va ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishda muhimdir. Birlamchi omil — narx. Talab miqdori va mahsulot narxi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanish iqtisodiyotdagi eng asosiy qonunlardan biri bo‘lib, bu talab va taklif qonuni sifatida tanilgan. Agar mahsulotning narxi oshsa, iste’molchilar o‘z xarajatlarini kamaytirishga harakat qilishadi va shu bilan birga, sotib olishni kamaytiradilar. Aksincha, agar narxlar pasaytirilsa, talab ortadi. Bu umumiy iqtisodiy qonuniyat bo‘lib, har bir bozor va mahsulot turiga mos ravishda o‘zgaradi. Biroq, ba’zi mahsulotlar, masalan, zaruriy tovarlar, narxlar o‘zgarsa ham, talab ko‘proq barqaror qoladi. Misol uchun, dori-darmonlar va oziq-ovqat mahsulotlari narxining oshishi, ularning talabiga katta ta’sir ko‘rsatmaydi, chunki ularning iste’moli juda muhim va zarur bo‘lgan ehtiyojlarga kiradi. Bundan tashqari, talab miqdoriga ta’sir qiluvchi omillardan yana biri — iste’molchilarning daromadlari. Daromadlarning o‘zgarishi talabni sezilarli darajada shakllantiradi. Agar daromadlar ortsa, iste’molchilar ko‘proq mahsulotlar sotib olishga qodir bo‘ladilar. Ular, shuningdek, ko‘proq yuqori sifatli yoki lüks tovarlarga, masalan, avtomobillarga, uy-joylarga va boshqa qimmatbaho mahsulotlarga talabni oshiradi. Aksincha, agar daromadlar pasaysa, talabning ham kamayishi kutiladi. Iste’molchilar o‘z ehtiyojlarini asosiy zaruriy tovarlarga yo‘naltiradilar va yuqori narxli tovarlar uchun talabni kamaytiradilar. Bu iqtisodiy 6 talabning o‘zgarishiga ko‘ra, resurslarni taqsimlashni va ishlab chiqarishning yo‘nalishlarini belgilaydi. Masalan, agar talab ko‘proq avtomobillarga bo‘lsa, avtomobil ishlab chiqaruvchi firmalar ishlab chiqarishni oshiradi va ushbu tarmoqqa resurslarni ko‘proq yo‘naltiradi. Shu tarzda, talabning o‘zgarishi ishlab chiqaruvchilarga yangi mahsulotlarni ishlab chiqarishda va resurslarni samarali taqsimlashda yordam beradi. Iste’molchilarning ehtiyojlari qondirilgan sari, iqtisodiy tizimning ishlab chiqarish faoliyati ham samarali bo‘ladi. 1 Iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy rivojlanish: Talabning o‘sishi nafaqat ishlab chiqarishni ko‘paytirishga yordam beradi, balki iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy rivojlanishni ham ta’minlaydi. Agar bozor talabni qondirish uchun ko‘proq mahsulot ishlab chiqarsa, bu ishlab chiqarish hajmini oshiradi, yangi ish o‘rinlari yaratiladi va jamiyatda daromad darajasi oshadi. Masalan, ishlab chiqarishning ko‘payishi orqali iqtisodiyotdagi resurslar samarali ishlatiladi, bu esa yuqori daromadli ish o‘rinlari yaratadi va aholining turmush darajasini yaxshilashga yordam beradi. Talab va mahsulotning qiymati: Mahsulotning qiymati talabning mavjudligi va unga bo‘lgan ehtiyojga bog‘liqdir. Biror mahsulotga bo‘lgan talab ortishi uning qiymatini oshirishi mumkin, chunki ishlab chiqaruvchilar bu mahsulotni ko‘proq ishlab chiqarishga qiziqadi. Masalan, yangi texnologiyalarga bo‘lgan talabning oshishi natijasida texnologiya mahsulotlari narxining oshishi mumkin. Aksincha, talabning kamayishi mahsulotning qiymatining pasayishiga olib kelishi mumkin, bu esa ishlab chiqaruvchilarga zarar yetkazishi mumkin. Talab va mahsulotning qiymati o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tushunish, iqtisodiyotda narxlarning shakllanishini va ishlab chiqarish qarorlarini tushunishga yordam beradi. Talabning elastikligi: 1 Mahmudov N. va boshqalar. ―Mikroiqtisodiyot . – Toshkent: O‘zbekiston, 2022.‖ 4 jarayon bozorning umumiy muvozanatini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi, chunki daromadlarning o‘zgarishi, talabning umumiy miqdorini va bozor narxlarini shakllantirishga ta’sir qiladi. Shuningdek, talabga ta’sir qiluvchi yana bir muhim omil — iste’molchilarning afzalliklari va xohishlari. Har bir iste’molchining o‘z ehtiyojlari, istaklari va xohishlari mavjud, va bu xohishlar talablarga ta’sir qiladi. Masalan, yangi texnologiyalarning rivojlanishi va ijtimoiy trendlarning o‘zgarishi iste’molchilarning mahsulotlarga bo‘lgan ehtiyojlarini o‘zgartiradi. Agar yangi bir mahsulot bozorni egallasa, masalan, telefon yoki kompyuter kabi yuqori texnologiyali mahsulotlar, ularning talab miqdori ortadi. Bunday holatlarda, talabning o‘sishi mahsulotni yangi va raqobatbardosh bo‘lishiga olib keladi. Shu bilan birga, o‘zgarmaydigan yoki an’anaviy mahsulotlarga bo‘lgan talab kamayishi mumkin. Demografik omillar ham talab miqdoriga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Aholining soni, yosh tuzilmasi, xulq-atvori, shuningdek, guruhlarning ijtimoiy va iqtisodiy holati bozor talabining shakllanishiga bevosita ta’sir qiladi. Misol uchun, yosh avlodning ko‘payishi, ayniqsa, yangi texnologiyalarga bo‘lgan talabni oshiradi, shu bilan birga, keksalar uchun maxsus ehtiyojlarga ega mahsulotlarga talabni ham oshiradi. Aholining yoshi, jinsi, daromad darajasi, ijtimoiy mavqei kabi omillar bozor talabini shakllantirishda muhim omil bo‘lishi mumkin. Shuningdek, mahsulotlarning o‘zaro bog‘liqligi ham talab miqdoriga ta’sir qiladi. O‘xshash yoki raqobatdosh tovarlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar talab miqdoriga katta ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, biror mahsulotga bo‘lgan talab oshsa, unga bog‘liq bo‘lgan boshqa mahsulotlar ham talabni oshiradi. Bunday holatlarda, tovarlarning o‘zaro bog‘liqligini hisobga olish zarur. Masalan, avtomobillar va yoqilg‘i, telefonlar va internet paketlari o‘rtasidagi bog‘liqlik talabni bir-biriga ta’sir qilish orqali shakllanadi. Bu turdagi bog‘lanishlar bozor talabi uchun zaruriy 7 35 Talabning elastikligi iqtisodiyotda muhim ahamiyatga ega. Elastiklik tushunchasi, talabning narxdagi o‘zgarishlarga qanday javob berishini anglatadi. Agar narx o‘zgarishi talabni sezilarli darajada o‘zgartirsa, unda talab elastikdir. Agar narx o‘zgarishi talabni unchalik sezilarli darajada o‘zgartirmasa, unda talab inelastik bo‘ladi. Talabning elastikligi, ayniqsa, lüks tovarlar va zaruriy tovarlar uchun farq qiladi. Zaruriy tovarlar, masalan, oziq-ovqat, dori-darmonlar, energiya kabi mahsulotlarga talab nisbatan inelastik bo‘ladi, chunki iste’molchilar bunday mahsulotlarga talabni kamaytirishdan ko‘ra, ular uchun ko‘proq pul sarflashga tayyor bo‘ladi. Ijtimoiy va iqtisodiy siyosatning ta’siri: Iqtisodiyotda talabga ta’sir qiluvchi omillardan biri davlatning siyosati hisoblanadi. Iqtisodiy siyosatning qaysi shakllari talabni oshirishi yoki kamaytirishi mumkin. Masalan, soliqlarni oshirish, narxlarni tartibga solish yoki subsidiyalarni taqdim etish orqali talabni boshqarish mumkin. Davlatning iqtisodiy siyosatining maqsadi, asosan, iqtisodiy barqarorlikni saqlash, narxlarning o‘zgarishini nazorat qilish va talabni muvozanatlashdir. Shu bilan birga, davlatning iqtisodiy siyosati talabning iqtisodiy o‘sishga qanday ta’sir qilishi mumkinligini ham ko‘rsatadi. Talab, bozor iqtisodiyotining markazida joylashgan va iqtisodiy jarayonlarni boshqarishda, ishlab chiqarish va narx shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Talabning o‘zgarishlari bozorni boshqarish, ishlab chiqarish va resurslarning taqsimlanishida sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, talab va narxlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir iqtisodiyotning barqaror ishlashini ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Talabning elastikligi, ijtimoiy siyosat va mahsulotning qiymati ham bozor mexanizmlarining samarali ishlashiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. 5 birga, ba’zi mahsulotlar narxlarning o‘zgarishiga nisbatan juda sezgir bo‘lishi mumkin. Misol uchun, transport xizmatlari va o‘yin-kulgi tarmoqlaridagi xizmatlar narxining o‘zgarishi talabning sezilarli darajada o‘zgarishiga olib kelishi mumkin. Daromad elastikligi esa, iste’molchilarning daromadlari o‘zgarganida talabning qanday o‘zgarishini ko‘rsatadi. Daromad elastikligi yuqori bo‘lgan mahsulotlar uchun iste’molchilarning daromadi oshganida talabning miqdori ham sezilarli darajada oshadi. Misol uchun, yuqori daromadga ega iste’molchilar lüks tovarlar, sifatli xizmatlar va boshqa qimmatbaho mahsulotlarga bo‘lgan talabni oshiradilar. Bunday tovarlar daromad elastikligi yuqori bo‘lgan mahsulotlar sifatida qaraladi. Shu bilan birga, past daromadli iste’molchilar uchun zaruriy tovarlar, masalan, oziq-ovqat, kiyim-kechak va dori-darmonlar kabi mahsulotlar daromad elastikligi past bo‘lgan mahsulotlar hisoblanadi. Daromad elastikligining yuqori bo‘lishi, mahsulotning bozoriga qarab, turli o‘zgarishlarga olib keladi. Agar biror tovarni sotib olish uchun iste’molchilar ko‘proq mablag‘ sarflasa, bu tovarning talab miqdori daromadning oshishiga bog‘liq ravishda o‘sadi. Shu bilan birga, daromadlar kamayganida yoki moliyaviy qiyinchiliklar yuzaga kelganida, talabning pasayishi mumkin. Shu bilan birga, ba’zi mahsulotlar, masalan, zaruriy ehtiyojlarga xizmat qiluvchi tovarlar, daromadning pasayishiga qarshi barqaror bo‘lishi mumkin, chunki ularning iste’moli ko‘proq zarur bo‘lgan ehtiyojlarga asoslangan. Narx va daromad elastikligining o‘lchovlari Talabning elastikligini o‘lchash uchun bir necha usullar mavjud. Asosiy o‘lchovlardan biri — elastiklik koeffitsienti. Agar narxning o‘zgarishi talabning miqdorini ko‘paytirsa yoki kamaytira olsa, elastiklik koeffitsienti yuqori bo‘ladi. Agar talab miqdori narx o‘zgarishiga nisbatan oz o‘zgaradigan bo‘lsa, elastiklik koeffitsienti past bo‘ladi. Talabning elastikligi bir qancha omillarga bog‘liq bo‘lib, ular orasida tovarning o‘zgartirilishi mumkinligi, unga o‘xshash tovarlarning mavjudligi va 10 talabni boshqarishadi. Kreditlarni oshirish orqali iste’molchilar va bizneslarga talabni oshirish imkoniyati yaratiladi. Pul-kredit siyosati, ayniqsa, inflyatsiya va deflyatsiya davrlarida talabni boshqarishda muhimdir. U iqtisodiy o‘sish va barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi. 3. Davlat xarajatlari va subsidiyalar Davlat xarajatlari ham talabni boshqarish mexanizmi sifatida ishlatiladi. Davlat tomonidan amalga oshiriladigan xarajatlar, asosan, infratuzilma loyihalarini amalga oshirish, ijtimoiy dasturlarni qo‘llab-quvvatlash va boshqa iqtisodiy faoliyatlarga sarflanadi. Davlat xarajatlari talabni o‘zgartirishi mumkin, chunki davlatning ko‘proq pul sarflashi iste’molchilarni o‘z ehtiyojlarini qondirishga undaydi.  Ijtimoiy xarajatlar : Ijtimoiy farovonlikni oshirish uchun davlat tomonidan qo‘llaniladigan xarajatlar, masalan, pensiya, ta’lim, sog‘liqni saqlash va boshqa sohalarga sarflanadigan mablag‘lar orqali talabni oshiradi. Ijtimoiy yordamlar iste’molchilarni xarid qilish qobiliyatini oshiradi, bu esa umumiy talabni ko‘taradi.  Subsidiyalar : Davlat tomonidan ba’zi mahsulotlar va xizmatlarga beriladigan subsidiyalar, asosan, zaruriy tovarlarga bo‘lgan talabni oshiradi. Masalan, ekologik transport vositalari uchun subsidiyalar, energiya samaradorligi texnologiyalariga beriladigan imtiyozlar talabni oshirishga yordam beradi. Subsidiyalar va davlat xarajatlari orqali talabni boshqarish ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi, ayniqsa iqtisodiy inqiroz yoki qiyin davrlar davomida. 4. Tovarlar va xizmatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni taqdim etish Davlat va xususiy sektorda talabni boshqarish uchun tovarlar va xizmatlar haqida ma’lumot taqdim etish ham muhimdir. Ma’lumotlarning ochiqligi 23 II BOB. TALAB MIQDORIGA TA’SIR QILUVCHI OMILLAR 2.1. Narx va talab o‘rtasidagi munosabat Bozor iqtisodiyotida talab va narx o‘rtasidagi munosabat — iqtisodiy tahlilning asosiy jihatlaridan biridir. Narxning o‘zgarishi talab miqdorining qanday o‘zgarishini belgilaydi, bu esa iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi muvozanatni saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Talab va narx o‘rtasidagi munosabatni tushunish, bozorning ishlash mexanizmlarini, resurslarni samarali taqsimlashni va iqtisodiy siyosatni shakllantirishni optimallashtirishga yordam beradi. Talab va narxning o‘zaro bog‘liqligi Bozor talabining asosi — iste’molchilarning biror mahsulotga bo‘lgan talabini bildirishi va uning narxi bilan o‘zaro bog‘liqdir. Narx va talab o‘rtasidagi munosabat invers (qarama-qarshi) bog‘liqlik sifatida ta’riflanadi, ya’ni narx oshgan sari talab kamayadi, narx pasaygan sari esa talab ortadi. Bu qoida "Talab qonuni" deb ataladi. Talab qonuni quyidagicha ifodalanadi: boshqa omillar barobar bo‘lsa, biror tovarning narxi oshgan sari, ushbu tovarga bo‘lgan talab kamayadi; aksincha, narx kamaygan sari talab ortadi. Boshqacha qilib aytganda, narx va talab o‘rtasidagi munosabat o‘rtasidagi bog‘liqlik umumiy tendentsiyada teskari yo‘nalishda bo‘ladi. Narx va talab o‘rtasidagi invers bog‘liqlikning iqtisodiy asoslari iste’molchilarni qaror qabul qilish jarayonida yotadi. Iste’molchilar cheklangan daromadlarga ega bo‘lgani uchun, ular narxning oshishi bilan mahsulotni sotib olishda ehtiyotkorlik ko‘rsatadilar. Agar narx yuqori bo‘lsa, ular o‘z xarajatlarini qisqartirishga, shuningdek, arzonroq va sifatli alternativalar qidirishga harakat qiladilar. Aksincha, narxlar pasayganda, iste’molchilar ko‘proq tovar sotib olishga 12 Boshqa tomondan , agar narx 10% ga oshsa va talab faqat 1-2% ga kamaygan bo ‘ lsa , bu inelastik talabni anglatadi . Bu holatda, talab narx o‘zgarishiga nisbatan kam sezgir. 3. Narxning talabga ta’sirida tovar turlari Narxning talabga ta’siri turli tovarlar uchun turlicha bo‘ladi. Tovarning turlari bo‘yicha narxning talabga ta’siri quyidagicha farq qiladi:  Zaruriy tovarlar (inelastik talab): Bu tovarlarga oziq-ovqat, dori- darmonlar va boshqa hayotiy ehtiyojlar kiradi. Ularning narxi oshganda, talab miqdori unchalik kamaymaydi, chunki iste’molchilar bu tovarlarni sotib olishga majburdirlar. Masalan, insonlar sog‘lig‘i uchun zarur dori- darmonlarni narxi oshganda ham sotib olishadi, chunki bu tovarlar ular uchun zarurdir.  Luks tovarlar (elastik talab): Luks tovarlar, masalan, yuqori sifatli kiyim- kechak, avtomobillar yoki elektronika mahsulotlari, talabning elastik bo‘lishiga misol bo‘la oladi. Agar bu tovarlarning narxi oshsa, iste’molchilar bu mahsulotlarni sotib olishdan bosh tortadilar, chunki ularni boshqa alternativalar bilan almashtirish mumkin.  Substitutsion tovarlar: Agar ikki yoki undan ortiq tovarlar bir-birini almashtirsa (substitutsiya qilsa), bunday tovarlarga bo‘lgan talab bir-biriga ta’sir qilishi mumkin. Masalan, o‘simlik yog‘i va hayvon yog‘i o‘rtasida substitutsion munosabat mavjud. Agar o‘simlik yog‘ining narxi oshsa, iste’molchilar hayvon yog‘iga bo‘lgan talabni oshirishlari mumkin. 4. Narxning talabga ta’sirida boshqa omillar Narxning talabga ta’sirida nafaqat tovarning o‘zi, balki boshqa bir qator omillar ham muhim rol o‘ynaydi:  Iqtisodiy sharoitlar: Iqtisodiy inqiroz yoki boshqa iqtisodiy holatlar narx va talab munosabatlariga ta’sir qiladi. Inqiroz davrida odamlar ko‘proq 19 Davlat siyosatining talabni boshqarishdagi roli ko‘p jihatdan uning iqtisodiy va ijtimoiy maqsadlariga qaratilgan. Ushbu maqsadlar, o‘z navbatida, ijtimoiy tenglikni saqlash, narxlar barqarorligini ta’minlash, resurslarni samarali taqsimlash va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishni o‘z ichiga oladi. Davlat siyosatining talabni boshqarishdagi ba’zi asosiy vositalari quyidagilardan iborat: 1. Iqtisodiy siyosatni shakllantirish Davlat iqtisodiy siyosatini shakllantirishda, xususan, moliya va soliq siyosatini ishlab chiqish orqali talabni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Iqtisodiy siyosat davlatning resurslarni taqsimlash, ishlab chiqarishni rag‘batlantirish va iste’molchilarning xarid qobiliyatini oshirish kabi maqsadlarga erishishga yordam beradi. Soliq siyosati, shuningdek, davlatning iqtisodiy faoliyatini boshqarish vositasidir va tovarlarning narxlari va talabni o‘zgartirishga ta’sir etadi.  Soliq imtiyozlari : Davlat, ba’zi sanoat tarmoqlarini rag‘batlantirish va innovatsion texnologiyalarni joriy qilish orqali talabni boshqaradi. Masalan, ekologik toza texnologiyalarni ishlab chiqish uchun soliq imtiyozlari, ayrim mahsulotlarga davlat tomonidan beriladigan subsidiya va boshqa rag‘batlantiruvchi choralar orqali ishlab chiqarishga bo‘lgan talabni oshirish mumkin.  Ijtimoiy dasturlar : Davlat tomonidan amalga oshiriladigan ijtimoiy dasturlar, masalan, ta’lim, sog‘liqni saqlash, pensiya tizimi, odamlarning turmush darajasini yaxshilashga qaratilgan harakatlar talabni oshiradi. Bu dasturlar iste’molchilarga mablag‘ ajratish orqali talabni rag‘batlantiradi, ayniqsa, kambag‘allikni kamaytirish va ijtimoiy tenglikni ta’minlashga qaratilgan siyosatlar ijtimoiy farovonlikni oshirishga yordam beradi. 2. Pul-kredit siyosati va foiz stavkalari Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan pul-kredit siyosati talabni boshqarishda boshqa muhim mexanizmni tashkil etadi. Pul-kredit siyosati orqali davlat, foiz stavkalarini o‘zgartirish orqali kredit olish imkoniyatlarini boshqaradi, 25 I BOB. TALAB TUSHUNCHASI VA UNING MOHIYATI 1.1. Talab tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi o‘rni Talab — bu iste’molchilarning bozorni to‘ldirish uchun muayyan tovar yoki xizmatni sotib olish istagi, ehtiyoji va bu maqsadni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan moliyaviy imkoniyatlar yig‘indisidir. Talab tushunchasi bozor mexanizmlarining asosini tashkil etadi va resurslarni samarali taqsimlashni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Talabni tushunish, nafaqat bozorning holatini aniqlash, balki ishlab chiqarish va iqtisodiy siyosatni shakllantirishda ham zarurdir. Talabning iqtisodiyotdagi o‘rni va ahamiyatini tushunish bozor mexanizmlarining to‘g‘ri ishlashiga yordam beradi. Talabning shakllanishi va uning o‘zgarishi butun iqtisodiy tizimni ta’sir qiladi, ishlab chiqarish, narxlar, foyda va iqtisodiy o‘sishga ta’sir o‘tkazadi. Talabning mohiyati va uning iqtisodiyotdagi o‘rni quyidagi jihatlar bilan izohlanadi: Talab va narxlar o‘rtasidagi munosabat: Talabning iqtisodiyotdagi eng aniq o‘rni, albatta, narxlar bilan bevosita bog‘liqdir. Talab va narx o‘rtasidagi munosabatni tushunish bozorning funktsional asosini shakllantirishga yordam beradi. Bozor iqtisodiyotida narxlar talab va taklifning o‘zaro ta’siridan hosil bo‘ladi. Masalan, ma’lum bir tovar yoki xizmatga talabning ortishi, ularning narxlarini oshiradi. Narxlarning o‘zgarishi esa talabning o‘zgarishiga olib keladi. Agar narxlar pasaysa, talabning ko‘payishi mumkin, aksincha, narxlar oshishi talabni kamaytirishi mumkin. Shu sababli, talab va narxlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik, iqtisodiy jarayonlarning natijalarini tushunishda muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy resurslar taqsimoti: Talabning o‘sishi yoki kamayishi iqtisodiy resurslarning qanday taqsimlanishiga bevosita ta’sir qiladi. Bozor iqtisodiyotida ishlab chiqaruvchilar, 3 daromadning o‘zgarishi talab miqdorini qanday o‘zgartirishi haqida tushuncha olish, iqtisodiy siyosatni to‘g‘ri ishlab chiqish va resurslarni samarali taqsimlashda zarurdir. Daromadning talabga ta’siri Daromad va talab o‘rtasidagi munosabat ikki asosiy omilga bog‘liq: tovarning turiga va iste’molchilarning daromad darajasiga. Iqtisodiy tahlilni o‘tkazishda odatda, daromadning ortishi talabning o‘sishiga olib keladi, ammo bu barcha tovarlar uchun to‘g‘ri bo‘lmasligi mumkin. Boshqa so‘zlar bilan aytganda, daromadning ortishi ba’zi tovarlarga bo‘lgan talabni oshirishi mumkin, boshqa tovarlarga esa talabni kamaytiradi. 1. Normal tovarlar va daromadning o‘zgarishi Normal tovarlar, daromad ortganda talab miqdori oshadigan tovarlardir. Bunday tovarlar, iste’molchilar tomonidan zaruriy ehtiyojlar uchun sotib olinadi va ularning narxi o‘zgarishi bilan talabning miqdori ortadi. Masalan, oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy va transport xizmatlari kabi mahsulotlar normal tovarlar hisoblanadi. Iste’molchilar daromadi oshgan sari, bu tovarlarga bo‘lgan talab ko‘payadi, chunki ular yanada ko‘proq mahsulot sotib olishga qodir bo‘ladilar. O‘rta va yuqori daromadli shaxslar, o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun ko‘proq mahsulotlarga talabni oshiradilar. Misol uchun, agar odamning daromadi oshsa, u yanada sifatli oziq-ovqat mahsulotlarini, yangi kiyim-kechaklarni va yuqori sifatli xizmatlarni tanlashga intiladi. 2. Inferior tovarlar va daromadning o‘zgarishi Inferior tovarlar, daromad ortganda talab miqdori kamayadigan tovarlardir. Bu turdagi tovarlar, asosan, past daromadli iste’molchilar tomonidan xarid qilinadi. Ular, daromad oshganda, yuqori sifatli alternativalar yoki normal tovarlarni tanlashadi, natijada inferior tovarlarga bo‘lgan talab kamayadi. Inferior tovarlarga misollar sifatida arzonroq oziq-ovqat mahsulotlari, umumiy turdagi kiyim- kechaklar va past sifatli transport xizmatlarini keltirish mumkin. 15 xizmatlarga bo‘lgan talabning daromadga nisbatan qanday reaksiya berishini baholaydilar. Daromad va talab o‘rtasidagi munosabat bozor iqtisodiyoti va iste’molchilar qarorlarini tushunishda muhim ahamiyatga ega. Daromadning o‘zgarishi bilan talabning qanday o‘zgarishini bilish, ishlab chiqaruvchilar va siyosatchilar uchun resurslarni samarali taqsimlash, iste’molchilarni ehtiyojlariga mos ravishda mahsulotlarni ishlab chiqish va bozorni tahlil qilishda foydalidir. Iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda daromad va talab o‘rtasidagi munosabatni hisobga olish, bozorni tartibga solishda muhim vositaga aylanadi. 2.3. Narxning talab miqdoriga ta'siri Narx va talab o‘rtasidagi munosabat bozor iqtisodiyotining asosiy prinsiplardan biridir. Bozorning faoliyatini tahlil qilishda narxning talabga ta’sirini tushunish zarurdir. Narxning talabga ta’siri, asosan, narxlar o‘zgarishi bilan iste’molchilar tomonidan sotib olinadigan tovar va xizmatlar miqdorining qanday o‘zgarishini anglatadi. Bu munosabatni tushunish, ishlab chiqaruvchilarga va siyosatchilarga bozorda talabni boshqarish va samarali iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda yordam beradi. Narxning talab miqdoriga ta’siri: Asosiy prinsiplar Narx va talab o‘rtasidagi munosabat Savdo qonuni asosida ishlaydi. Bu qonun talablarda narxlarning o‘zgarishi bilan qanday o‘zgarishini tushuntiradi. Oddiy qilib aytganda, narx oshganda talab miqdori kamayadi, narx pasayganda esa talab miqdori ortadi. Bu munosabat invers munosabat deb ataladi, ya’ni narx va talab miqdori o‘rtasida teskari bog‘liqlik mavjud bo‘ladi. Masalan, agar biror tovarning narxi ortsa, iste’molchilar uni kamroq sotib olishga intilishadi, aksincha, narx pasayganda esa, ular ko‘proq mahsulot sotib 17 omil bo‘lib, ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar uchun muhim iqtisodiy axborotlarni taqdim etadi. Bozordagi raqobat ham talab miqdoriga ta’sir qiladi. Agar bozor raqobatbardosh bo‘lsa, iste’molchilar o‘zlarining ehtiyojlariga mos mahsulotni tanlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu esa talabning o‘zgarishiga olib keladi. Agar yangi raqobatchilar bozorga kirsa, ularning mahsulotlari eski mahsulotlarga nisbatan raqobatbardosh bo‘lishi mumkin, bu esa talabni yangi mahsulotlarga ko‘chirishga olib keladi. Shu bilan birga, raqobatning pasayishi yoki monopoliyalarning shakllanishi talabni qisqartirishi mumkin, chunki iste’molchilar faqat bir nechta variantga ega bo‘ladilar. Iqlim sharoitlari ham talab miqdoriga ta’sir qiladi. Masalan, qish mavsumida isitish mahsulotlariga bo‘lgan talab ortishi mumkin. Yoz mavsumida esa sovutish qurilmalari yoki suv sportlariga bo‘lgan talab oshadi. Iqlim o‘zgarishlari, tabiat hodisalari yoki ob-havo sharoitlari iste’molchilarning turli tovarlarga bo‘lgan ehtiyojlarini ta’sir qiladi. Shuningdek, davlat siyosati va iqtisodiy tadbirlar ham talabga ta’sir qiluvchi omil sifatida ko‘rsatiladi. Soliqlarni oshirish yoki kamaytirish, subsidiya va yordam dasturlari orqali talabning miqdori o‘zgarishi mumkin. Misol uchun, davlat tomonidan avtomobillarni sotib olish uchun ajratilgan subsidiyalar iste’molchilarni yangi avtomobillarga bo‘lgan talabni oshirishi mumkin. Shu bilan birga, soliq stavkalarining oshishi yoki valyuta kurslarining o‘zgarishi ham talabni o‘zgartirishi mumkin. Talab miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar, iqtisodiy faoliyatning muhim elementlarini tashkil etadi va bozor mexanizmlarining samarali ishlashiga yordam beradi. Narxlar, daromadlar, iste’molchilarning xohishlari va demografik omillar talabni shakllantiradi. Shuningdek, ijtimoiy, siyosiy, raqobat va boshqa omillar ham talabga ta’sir qiladi. Talab miqdoriga ta’sir qiluvchi omillarni chuqur 8 qilishlari orqali narx pasayganda, ko‘plab iste’molchilar ushbu mahsulotni sotib olishga moyil bo‘ladilar. Narx va talab o‘rtasidagi munosabatni o‘lchash Narx va talab o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘lchashda ko‘plab usullar mavjud. Talabning elastikligini o‘lchashning eng keng tarqalgan usuli – elastiklik koeffitsienti . Bu koeffitsient narxning o‘zgarishiga talabning miqdorining qanday o‘zgarishini o‘lchaydi. Agar elastiklik koeffitsienti 1 dan katta bo‘lsa, talab elastik hisoblanadi; agar 1 dan kichik bo‘lsa, inelastik hisoblanadi. Bundan tashqari, narx-aksin so‘rov usulini qo‘llash mumkin. Bu usulda, iste’molchilardan tovarning narxining o‘zgarishi bilan bog‘liq talab miqdorini baholashni so‘rashadi. Ushbu usul, iste’molchilarning narxga nisbatan qanday reaktsiya bildirayotganini aniqlash uchun juda foydali hisoblanadi. Narx va talab o‘rtasidagi munosabat bozor iqtisodiyotining asosi bo‘lib, iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarning qarorlarini shakllantiradi. Narxning oshishi yoki kamayishi talabning miqdoriga qanday ta’sir qilishini tushunish, bozorni samarali boshqarish va resurslarni taqsimlashda muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga, talabning elastikligi va inelastikligi bozorni chuqurroq tahlil qilishda va iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda muhim vosita bo‘ladi. Narx va talab o‘rtasidagi munosabatni tushunish orqali, bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchlarini aniqlash va rivojlantirishga imkon yaratadi. 4 2.2. Daromad va talab o‘rtasidagi munosabat Daromadning va talab o‘rtasidagi munosabat, bozor iqtisodiyotining eng muhim elementlaridan biridir. Iste’molchilarning daromadi va ularning tovarlarga bo‘lgan talabining o‘zaro bog‘liqligi, iqtisodiy tizimning ishlashiga va resurslarning qanday taqsimlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiyotda 4 G‘ulomov S.S., Toshboev N.S. ―Iqtisodiy bilim asoslari . – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019.‖ 14 III BOB. TALABNI BOSHQARISH VA IQTISODIY SIYOSATDAGI AHAMIYATI 3.1. Talabni boshqarish mexanizmlari Talabni boshqarish mexanizmlari iqtisodiy siyosatning muhim qismlaridan biri bo‘lib, davlatning bozorni tartibga solish, ishlab chiqarish va iste’molni boshqarishdagi faoliyatini aks ettiradi. Talabni boshqarish, ayniqsa, iqtisodiy o‘sishni ta'minlash, inflyatsiya darajasini barqarorlashtirish, resurslarni samarali taqsimlash va ijtimoiy farovonlikni oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Talabni boshqarish mexanizmlari bozor iqtisodiyotining samarali ishlashini ta’minlaydi va ijtimoiy-siyosiy barqarorlikka erishishga yordam beradi. Talabni boshqarishda davlatning roli juda katta, chunki bozor iqtisodiyotida talab va taklifni boshqarish orqali iqtisodiy resurslarning taqsimlanishiga ta’sir etish mumkin. Davlatning talabni boshqarishdagi asosiy mexanizmlari quyidagi yo‘nalishlarga taalluqlidir. 1. Soliq siyosati Soliqlar, davlat tomonidan talabni boshqarish uchun ishlatiladigan eng asosiy vositalardan biridir. Soliq siyosati narxlar va talab miqdori o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘zgartirishi mumkin. Soliqlarning ko‘payishi yoki kamayishi tovarlarning narxini o‘zgartiradi, bu esa talab miqdoriga ta’sir qiladi.  Direkt soliq : Direkt soliqlar, masalan, daromad solig‘i yoki korporativ soliq, to‘g‘ridan-to‘g‘ri iste’molchilarning daromadlariga yoki ishlab chiqaruvchilarning foydasiga ta’sir qiladi. Bu turdagi soliqlar, ayniqsa, yuqori daromadli va yuqori foydali mahsulotlar uchun talabni kamaytirishga olib keladi.  Avertizatsion soliq : Iste’molchilarni ma’lum tovarlardan saqlanishga chaqirish uchun qo‘llaniladigan soliqlar, masalan, alkogol va tamaki 21 mahsulotlariga solinadigan aksiz solig‘i. Bunday soliqlar narxlarni oshiradi va talabni kamaytiradi.  Bozorni rag‘batlantirish uchun soliq imtiyozlari : Davlat ba’zi mahsulotlar yoki xizmatlarga talabni oshirish maqsadida soliq imtiyozlarini qo‘llaydi. Masalan, ekologik toza texnologiyalarni rivojlantirish uchun soliq imtiyozlari yoki yangi bizneslarni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan soliq imtiyozlari talabni boshqarishda ishlatiladi. Soliq siyosati talabni boshqarishda yuqori darajada elastik bo‘lishi mumkin, chunki soliq stavkalari va siyosat o‘zgarishlari iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarni tezda javob berishga undaydi. Davlat bu mexanizmni iqtisodiy barqarorlikni saqlash va o‘sishni ta’minlash uchun qo‘llaydi. 2. Pul-kredit siyosati Pul-kredit siyosati, markaziy banklar tomonidan amalga oshiriladigan iqtisodiy siyosatning yana bir asosiy mexanizmi bo‘lib, u narxlar, inflyatsiya va umumiy talabga ta’sir ko‘rsatadi. Markaziy bankning pul-kredit siyosati orqali talabni boshqarish asosan foiz stavkalarini belgilash, pul massasini nazorat qilish va banklar tizimi orqali kredit taqdim etishni boshqarishdan iboratdir.  Foiz stavkalarining o‘zgarishi : Foiz stavkalarining pasayishi yoki oshishi talabni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Foiz stavkasi past bo‘lsa, iste’molchilar va bizneslar kredit olishni arzonlashtirganlikdan, tovar va xizmatlarga bo‘lgan talabni oshiradilar. Aksincha, foiz stavkasi yuqori bo‘lsa, kredit olish qiyinlashadi va talabni kamaytiradi.  Pul massasining o‘sishi : Markaziy banklar iqtisodiy o‘sish uchun zarur bo‘lganda pul massasini oshirishi mumkin. Bu orqali talabni oshirishga erishiladi. Agar bozorni tartibga solish kerak bo‘lsa, pul massasini qisqartirish orqali inflyatsiya darajasini nazorat qilish mumkin.  Kredit siyosati : Kreditlar va qarz olish shartlari ham talabni boshqarishda rol o‘ynaydi. Banklar kreditni qo‘llab-quvvatlash yoki cheklash orqali 22 Misol uchun, past daromadli odamlar arzon ovqatlarni sotib olishga majbur bo‘lishi mumkin, ammo daromad oshgan sari ular yuqori sifatli va qimmatroq mahsulotlarga, masalan, restoranlarda ovqatlanishga yoki organik oziq-ovqat mahsulotlariga intilishlari mumkin. Shunday qilib, inferior tovarlarga talab daromadning oshishi bilan kamayadi. 3. Daromad va talabning elastikligi Daromadning talabga ta’sirini o‘lchashda talabning daromad elastikligi koeffitsienti muhim rol o‘ynaydi. Daromad elastikligi, daromadning o‘zgarishiga talabning qanday o‘zgarishini ko‘rsatadi. Agar talabning daromad elastikligi 1 dan katta bo‘lsa, bu demak, tovarning talabi daromadning o‘zgarishiga sezilarli darajada javob beradi (ya’ni elastik talab). Agar elastiklik 1 dan kichik bo‘lsa, talab inelastik hisoblanadi va daromad o‘zgarishiga nisbatan talabning o‘zgarishi unchalik sezilarli bo‘lmaydi. Masalan, yuqori daromadli odamlar uchun ko‘proq xizmatlar va mahsulotlarga talab elastik bo‘lishi mumkin, chunki ular ko‘proq mahsulot sotib olishga tayyor. Biroq, zaruriy ehtiyojlarga bo‘lgan talab, masalan, oziq-ovqat yoki dori-darmonlar, inelastik talabga ega bo‘ladi, chunki bu mahsulotlarga bo‘lgan talab daromadning o‘zgarishiga kam ta’sir qiladi. Daromadning talabga ta’sirini o‘lchash Daromadning talabga ta’sirini o‘lchash uchun iqtisodchilarning ishlatadigan usullaridan biri — daromad elastikligi koeffitsienti . Bu koeffitsient daromadning o‘zgarishiga talabning o‘zgarishini nisbatan o‘lchashni ta’minlaydi. Daromad elastikligi quyidagicha hisoblanadi: Agar elastiklik koeffitsienti 1 dan katta bo ‘ lsa , bu elastik talabni , 1 dan kichik bo ‘ lsa inelastik talabni anglatadi . Shu tarzda, iqtisodchilar turli tovarlar va 16 olishga tayyor bo‘ladi. Bu hodisa, ayniqsa, oddiy yoki zaruriy mahsulotlarga nisbatan ko‘zga tashlanadi. 1. Narx va talabning elastikligi Narxning talabga ta’sirini o‘lchashda talabning narx elastikligi koeffitsienti muhim rol o‘ynaydi. Narx elastikligi, narxning o‘zgarishiga talabning qanday o‘zgarishini o‘lchash imkonini beradi. Narxning talabga ta’siri ko‘pincha elastik va inelastik bo‘lishi mumkin.  Elastik talab: Agar narxning o‘zgarishi talabda sezilarli o‘zgarishga olib kelsa, bu elastik talab deb ataladi. Bunda, narxning 1 foizga oshishi talabni ko‘proq kamaytiradi yoki narxning 1 foizga pasayishi talabni sezilarli darajada oshiradi.  Inelastik talab: Agar narxning o‘zgarishi talabda juda oz o‘zgarishlarga olib kelsa, bu inelastik talab deb ataladi. Inelastik talab, asosan, zaruriy mahsulotlarga, masalan, oziq-ovqat, dori-darmonlar va energiya kabi tovarlarga tegishli bo‘ladi. Narx elastikligi koeffitsienti quyidagi formulaga ko‘ra hisoblanadi: Agar elastiklik koeffitsienti 1 dan katta bo ‘ lsa , talab elastik hisoblanadi , bu esa narx o ‘ zgarishining talab miqdoriga katta ta ’ sir qilishini bildiradi . Agar elastiklik 1 dan kichik bo ‘ lsa , talab inelastik hisoblanadi va narxning o ‘ zgarishi talab miqdoriga kam ta ’ sir qiladi . 2. Narx va talabning elastikligi misollari Masalan , agar biror mahsulotning narxi 10% ga oshsa va shu bilan birga uning talab miqdori 20% ga kamaygan bo ‘ lsa , bu elastik talabni anglatadi . Bunday holatda , talab narxga juda sezgir bo ‘ ladi . 18 MUNDARIJA I BOB. TALAB TUSHUNCHASI VA UNING MOHIYATI ........................................................................ 3 1.1. Talab tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi o‘rni ..................................................................... 3 1.2. Talab miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar ..................................................................................... 6 1.3. Talabning narx va daromad elastikligi ...................................................................................... 9 II BOB. TALAB MIQDORIGA TA’SIR QILUVCHI OMILLAR ................................................................ 12 2.1. Narx va talab o‘rtasidagi munosabat ...................................................................................... 12 2.2. Daromad va talab o‘rtasidagi munosabat .............................................................................. 14 2.3. Narxning talab miqdoriga ta'siri ............................................................................................. 17 III BOB. TALABNI BOSHQARISH VA IQTISODIY SIYOSATDAGI AHAMIYATI ..................................... 21 3.1. Talabni boshqarish mexanizmlari ........................................................................................... 21 3.2. Talabni boshqarishda davlat siyosatining rolini tahlil qilish ................................................... 24 3.3. Talabni boshqarishda makroiqtisodiy omillar va ularning ta’siri ............................................ 27 XULOSA ......................................................................................................................................... 32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................................... 33 2 davlatning iqtisodiy siyosatiga, bozorni tartibga solishga va ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga ta’sir qiladi. Talabni boshqarishda iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya, ishsizlik darajasi, milli daromad va boshqa makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar muhim rol o‘ynaydi. 1. Iqtisodiy o‘sish va talab Iqtisodiy o‘sish talabning o‘zgarishiga bevosita ta’sir qiladi. O‘sishning yuqori sur’ati umumiy talabni oshiradi, chunki iqtisodiy faoliyatning kuchayishi, ishlab chiqarish va xizmatlar hajmining ortishi, iste’molchilarning xarid qobiliyatini oshiradi. Iqtisodiy o‘sishning ta’siri quyidagi omillar orqali talabga o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi:  Ishlab chiqarish hajmining oshishi : Iqtisodiy o‘sish bilan birga ishlab chiqarish ko‘lami ortadi. Bu esa bozordagi mahsulotlar va xizmatlarga bo‘lgan talabni oshiradi, chunki ko‘proq mahsulot ishlab chiqarilganda iste’molchilarga yetkazilishi va ularga arzonroq narxlarda sotilishi mumkin.  Daromad darajasining oshishi : Iqtisodiy o‘sish ijtimoiy farovonlikni oshiradi va daromad darajasining ko‘tarilishiga olib keladi. Bunda iste’molchilar ko‘proq daromadga ega bo‘lishadi, bu esa ularning xarid qobiliyatini oshiradi. Natijada, iste’molchilarning talabga bo‘lgan ehtiyoji ortadi.  Investitsiyalar va ishlab chiqarishning diversifikatsiyasi : O‘sish jarayonida, investitsiyalarni ko‘paytirish, yangi texnologiyalarni joriy etish, ishlab chiqarish tarmoqlarining diversifikatsiyasi talabni boshqarishning samarali vositalariga aylanishi mumkin. Yangi tarmoqlarga bo‘lgan talab ishlab chiqarish va iste’mol hajmining ortishiga olib keladi. 2. Inflyatsiya va talab Inflyatsiya iqtisodiy tizimda narxlarning doimiy ravishda oshishini anglatadi va bu talabni boshqarishda muhim omil hisoblanadi. Inflyatsiya darajasining o‘zgarishi talabga ikki xil ta’sir ko‘rsatadi: 28 davomiyligini ta’minlash, inflyatsiyani boshqarish, ish o‘rinlarini yaratish va ijtimoiy farovonlikni oshirishda muhim rol o‘ynaydi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Abdurahmonov Q.X. ―Iqtisodiyot nazariyasi asoslari . – Toshkent:‖ Iqtisodiyot, 2022. 2. Azizov U.S. ―Bozor iqtisodiyotining asoslari . – Toshkent: IQTISOD- ‖ MOLIYA, 2020. 3. Bekmurodov Sh. ―Mikroiqtisodiyot . – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. ‖ 4. G‘ulomov S.S., Toshboev N.S. ―Iqtisodiy bilim asoslari . – Toshkent: ‖ Yangi asr avlodi, 2019. 5. Jo‘raev M.M. ―Bozor iqtisodiyoti sharoitida talab va taklifni tahlil qilish . – ‖ Toshkent, 2020. 6. Karimov I.A. ―Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch . – Toshkent: ‖ Ma’naviyat, 2008. 7. Mahmudov N. va boshqalar. ―Mikroiqtisodiyot . – Toshkent: O‘zbekiston, ‖ 2022. 8. Murodov A. ―Talab va taklif nazariyasi . – Samarqand, 2021. ‖ 9. Normurodov M. ―Bozor iqtisodiyoti va marketing asoslari . – Toshkent: ‖ Mehnat, 2019. 10. Qobilov N. ―Talab va taklif: nazariya va amaliyot . – Buxoro, 2020. ‖ 11. Raximov B. ―Iqtisodiyot nazariyasi . – Toshkent: IQTISOD-MOLIYA, ‖ 2021. 12. Saidov A.S. ―Iqtisodiyot asoslari . – Toshkent: Universitet, 2018. ‖ 13. Turaev S. ―Mikroiqtisodiy nazariya . – Toshkent: Fan va texnologiya, ‖ 2021. 14. Yo‘ldoshev A. ―Iqtisodiy tahlil asoslari . – Toshkent: Ilm Ziyo, 2020. ‖ 33  Narxlarning oshishi va talabning pasayishi : Inflyatsiya, odatda, tovarlar va xizmatlar narxining oshishiga olib keladi. Bunda iste’molchilar narxlar oshganligi sababli, o‘z xaridlarini qisqartirishi mumkin. Bu esa, talabni kamaytiradi, chunki narxlar oshganda, odamlar o‘z xarid qilish imkoniyatlarini qisqartiradilar.  Inflyatsiya va real daromadning kamayishi : Inflyatsiya darajasi yuqori bo‘lsa, real daromad kamayadi. Bunda odamlarning xarid qobiliyati pasayadi, bu esa talabni qisqartiradi. Iste’molchilarning talabini boshqarish uchun davlat inflyatsiyani nazorat qilishi va narxlar barqarorligini ta’minlashi zarur.  Inflyatsiyani nazorat qilish va talabni rag‘batlantirish : Inflyatsiyani nazorat qilish uchun davlatning pul-kredit siyosati, foiz stavkalarini boshqarish orqali talabni boshqarishga qaratilgan choralar ko‘rish mumkin. Masalan, inflyatsiyani pasaytirish uchun foiz stavkalarini oshirish, bozorda mablag‘ni qisqartirish orqali talabni qisqartirish mumkin. 3. Ishsizlik va talab Ishsizlik darajasi talabni boshqarishda muhim iqtisodiy omil hisoblanadi. Ishsizlik yuqori bo‘lsa, iste’molchilarning daromadlari kamayadi, bu esa o‘z navbatida, talabni pasaytiradi. Ishsizlik darajasi past bo‘lsa, odamlarning daromadlari ortadi, bu esa talabni oshiradi. Ishsizlik va talab o‘rtasidagi munosabatlarni quyidagicha tahlil qilish mumkin:  Ishsizlikning pasayishi va talabning oshishi : Ishsizlik darajasi pasayganda, odamlarning daromadlari ortadi. Bunda iste’molchilarning xarid qobiliyati kuchayadi, bu esa umumiy talabning oshishiga olib keladi. Yangi ish o‘rinlarining yaratilishi, odamlarning iste’mol qilish imkoniyatlarini kengaytiradi.  Ishsizlikning ortishi va talabning kamayishi : Ishsizlik darajasi yuqori bo‘lganda, ko‘plab iste’molchilar daromadsiz qoladi. Bunda odamlar o‘z 29 4. Tashqi iqtisodiy siyosat Davlatning tashqi iqtisodiy siyosati ham talabni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Bozordagi talab va taklif, xususan, tashqi savdo orqali boshqariladi. Iqtisodiy integratsiya, eksport va import siyosati, bojxona tariflari va kvotalar kabi tashqi iqtisodiy siyosat vositalari, mahsulotlar va xizmatlar bo‘yicha talabni boshqarishda muhim omil hisoblanadi.  Eksportni rag‘batlantirish : Eksportga qaratilgan siyosat davlatning talabni boshqarish mexanizmlaridan biridir. Eksportning oshishi ishlab chiqarish hajmini ko‘paytiradi, bu esa umumiy talabni oshiradi. Shu bilan birga, yangi bozorlarni ochish va mahsulotlarga talabni ko‘paytirish orqali iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish mumkin.  Bojxona siyosati : Importni tartibga solish va eksportni qo‘llab-quvvatlash orqali talabni boshqarish mumkin. Masalan, importga solinadigan bojlar narxlarni oshirishi va ichki bozorga bo‘lgan talabni ko‘paytirishi mumkin. Davlat siyosatining talabni boshqarishdagi roli iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda, ijtimoiy farovonlikni oshirishda va bozor resurslarini samarali taqsimlashda muhimdir. Iqtisodiy siyosatning turli mexanizmlari orqali davlat talabni boshqarish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Soliq siyosati, pul-kredit siyosati, raqobatni ta’minlash, tashqi iqtisodiy siyosat va boshqa davlat siyosatlari orqali bozorning samarali ishlashiga, inflyatsiyani nazorat qilishga va iqtisodiy o‘sishga erishiladi. Bu mexanizmlar davlatning iqtisodiy barqarorlikni saqlashdagi muhim vositalaridan biridir. 3.3. Talabni boshqarishda makroiqtisodiy omillar va ularning ta’siri Talabni boshqarish jarayonida makroiqtisodiy omillar katta ahamiyatga ega. Makroiqtisodiy omillar bozor iqtisodiyotida talabning shakllanishi, o‘zgarishi va boshqarilishi jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Ushbu omillar, o‘z navbatida, 27 iste’molchilarning ehtiyojlarini qondirishda mahsulotning ahamiyati mavjud. Masalan, qimmatbaho brendlarning mahsulotlari narxining o‘zgarishiga nisbatan talabning elastikligi past bo‘ladi, chunki iste’molchilar bu mahsulotlarga qat’iy talab bildiradilar. Shu bilan birga, narxi arzonroq bo‘lgan o‘xshash mahsulotlar bo‘lgan taqdirda, yuqori narxli mahsulotga bo‘lgan talab kamayadi. Aksincha, zaruriy mahsulotlarga bo‘lgan talab, narxning o‘zgarishiga nisbatan elastik emas. Bunday mahsulotlar iste’molchilarga kerak bo‘lib, ularning tanlovi boshqa tovarlarga qiyoslanadigan darajada kichik bo‘ladi. Masalan, elektr energiyasi yoki suv kabi asosiy xizmatlar narxining oshishi, umumiy talabni sezilarli darajada o‘zgartirmaydi, chunki iste’molchilar bu xizmatlarga nisbatan zaruriy ehtiyojga ega bo‘ladilar. Talabning narx va daromad elastikligi, bozor iqtisodiyotining dinamikasini tushunishda muhim o‘rin tutadi. Iste’molchilarning narx va daromad o‘zgarishlariga bo‘lgan reaksiyasini o‘rganish, bozor siyosatini shakllantirishda va ishlab chiqarish jarayonini optimallashtirishda muhimdir. Narx elastikligi va daromad elastikligi, tovar va xizmatlar bozorida muvozanatni saqlash va iqtisodiy resurslarni samarali taqsimlashda asosiy ahamiyatga ega. Shu bilan birga, elastikligining turli darajalari bo‘lgan mahsulotlarni aniqlash, iste’molchilar ehtiyojlariga mos bo‘lgan narx siyosatini ishlab chiqishda yordam beradi. 3 3 Jo‘raev M.M. ―Bozor iqtisodiyoti sharoitida talab va taklifni tahlil qilish . – Toshkent, 2020.‖ 11 Talab tushunchasi, talab miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar 1 iste’molchilarni xabardor qilishga yordam beradi va ular to‘g‘ri qarorlar qabul qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi.  Reklama va targ‘ibot : Tovar va xizmatlar haqida reklama va targ‘ibot faoliyati talabni oshirishi mumkin. Reklama orqali iste’molchilarga yangi mahsulotlar yoki xizmatlar haqida ma’lumot beriladi va ular yangi mahsulotlarga bo‘lgan talabni oshiradi.  Taqdimot va tahlil : Mahsulotning narxi, sifati va xususiyatlari haqida to‘liq ma’lumot berish orqali iste’molchilarni jalb qilish va talabni oshirish mumkin. Talabni boshqarish mexanizmlari davlatning iqtisodiy siyosatining ajralmas qismidir. Soliq siyosati, pul-kredit siyosati, davlat xarajatlari va subsidiyalar, shuningdek tovarlar va xizmatlar haqidagi ma’lumotlarni taqdim etish orqali talabni boshqarish mumkin. Bu mexanizmlar iqtisodiy o‘sish, barqarorlik va ijtimoiy farovonlikni ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Davlat tomonidan qo‘llaniladigan talabni boshqarish vositalari bozorning muvozanatini saqlash va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. 6 3.2. Talabni boshqarishda davlat siyosatining rolini tahlil qilish Talabni boshqarish mexanizmlarida davlat siyosatining o‘rni muhim ahamiyatga ega. Davlat, o‘zining iqtisodiy siyosatini amalga oshirishda, talabni boshqarish orqali nafaqat iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydi, balki inflyatsiya darajasini nazorat qilish, ish o‘rinlari yaratish, ijtimoiy adolatni ta’minlash, hamda umumiy iqtisodiy barqarorlikni saqlashga xizmat qiladi. Bunday siyosatning samaradorligi bozorning tengsizliklarini kamaytirish va uning barqarorligini ta’minlashda o‘zini namoyon qiladi. 6 Azizov U.S. ―Bozor iqtisodiyotining asoslari . – Toshkent: IQTISOD-MOLIYA, 2020.‖ 24 bu esa iqtisodiy faoliyatga ta’sir qiladi. Foiz stavkalarining o‘zgarishi, kredit olishning arzonlashuvi yoki qimmatlashuvi, natijada iste’mol va investitsiya talabini oshiradi yoki kamaytiradi.  Foiz stavkalarining pasayishi : Foiz stavkalarining pasayishi, kredit olishni arzonlashtiradi, bu esa iste’molchilar va bizneslarga tovarlar va xizmatlarga talabni oshiradi. Past foiz stavkalari uy-joy sotib olish, avtomobillarni olish va boshqa sarf-xarajatlarni oshiradi, shuningdek, bizneslarning yangi investitsiyalarga bo‘lgan talabini oshiradi.  Pul massasining kengayishi : Markaziy banklar pul massasini oshirish orqali iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishi mumkin. Bu talabni oshirishga yordam beradi, chunki iste’molchilar ko‘proq mablag‘ga ega bo‘lishadi, bu esa umumiy talabni oshiradi. 3. Raqobatni ta’minlash va monopoliyaning oldini olish Davlat siyosati bozor raqobatini ta’minlash orqali talabni boshqarishning yana bir muhim vositasi hisoblanadi. Raqobatni ta’minlash bozorning samarali ishlashini kafolatlaydi, chunki raqobat ostida ishlab chiqaruvchilar tovarlarni yuqori sifatda va arzon narxlarda taqdim etishadi. Bu esa, o‘z navbatida, talabni oshiradi.  Monopoliyaning oldini olish : Davlat tomonidan monopoliyaga qarshi kurashish orqali talabni boshqarish mumkin. Monopoliyalarning mavjudligi bozor narxlarini sun’iy ravishda oshirishi va iste’molchilarga zarar etkazishi mumkin. Shu sababli, davlatning monopoliyalarni oldini olish va bozorni erkin raqobat asosida boshqarishdagi siyosati talabni oshirishi mumkin.  Bozorning erkinligi : Erkin bozor iqtisodiyotida davlatning raqobatni cheklashga harakat qilmasligi va faqat bozorning erkin ishlashiga imkon berishi talabni boshqarishda samarali natijalarga olib keladi. Raqobatning kuchayishi narxlarni pasaytiradi va sifatni yaxshilaydi, bu esa talabning oshishiga olib keladi. 26 o‘rganish bozorni yanada samarali boshqarish va iqtisodiy resurslarni to‘g‘ri taqsimlashda katta ahamiyatga ega. 2 1.3. Talabning narx va daromad elastikligi Talabning elastikligi — bu talab miqdorining narxlar yoki daromadlar kabi omillar o‘zgarishiga qanday javob berishini o‘lchovchi iqtisodiy tushuncha hisoblanadi. Talabning elastikligi bozor iqtisodiyotining muhim jihatlaridan biri bo‘lib, iste’molchilarning narx va daromaddagi o‘zgarishlarga qanday reaksiyasini aniqlashga yordam beradi. Bu tushuncha iqtisodiy siyosatni shakllantirish, mahsulotlar va xizmatlarga bo‘lgan talabni prognozlash hamda bozordagi narxlar o‘zgarishini tahlil qilishda muhim o‘rin tutadi. Talabning elastikligi ikki asosiy turga bo‘linadi: narx elastikligi va daromad elastikligi. Har birining o‘ziga xos xususiyatlari va ularning bozor talabiga ta’sirini tushunish muhimdir. Narx elastikligi talab miqdorining narx o‘zgarishiga qanday ta’sir qilishini ko‘rsatadi. Agar mahsulotning narxi o‘zgarsa, iste’molchilar bu o‘zgarishga qanday reaksiya bildiradi? Narx elastikligi yuqori bo‘lgan mahsulotlar uchun narxning kichik o‘zgarishi talabda katta o‘zgarishga olib keladi, ya’ni talab miqdori sezilarli darajada o‘zgaradi. Masalan, lüks tovarlar yoki raqobatbardosh bozorlar uchun narxning o‘zgarishi talabni sezilarli darajada o‘zgartiradi. Bunday holatda, iste’molchilar narxlarning ko‘tarilishiga qarshi turib, boshqa o‘xshash mahsulotlarga yoki arzonroq variantlarga o‘tishi mumkin. Agar mahsulotning narxi yuqori bo‘lsa, talabning elastikligi ham ortadi. Masalan, o‘zgarmaydigan mahsulotlar — masalan, qandli shakar, oziq-ovqat mahsulotlari, dori-darmonlar kabi tovarlarga bo‘lgan talab nisbatan past elastiklikka ega, chunki ular zarur bo‘lgan mahsulotlar hisoblanadi. Shu bilan 2 Karimov I.A. ―Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch . – Toshkent: Ma’naviyat, 2008.‖ 9

Talab tushunchasi, talab miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar

Купить