Dokument ma'lumotlari

Narxi 19900UZS
Hajmi 88.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 12 Dekabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

256 Sotish

Talab va taklif tahlili

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ 1 Talab va taklif tahlili MUNDARIJA Kirish. 1.Talab ,uning manbalari va ta’sir qiluvchi omillari 2 Talab qonuni va talab funksiyasi 3.Taklif va unga ta’sir qiluvchi omillar. 4.Taklif qonuni ,taklf funksiyasi va davrlari Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati. 2 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi : Talab va taklif tahlili iqtisodiyotning asosiy tushunchalaridan biri bo‘lib, bozor mexanizmlarini tushunish va iqtisodiy siyosatni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu mavzuning dolzarbligi quyidagi jihatlar bilan izohlanadi. Talab va taklif, bozor narxlarini belgilashda muhim omil hisoblanadi. 2022-yilda O‘zbekiston bozorida talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatning buzilishi natijasida ayrim tovarlar narxi 15% ga oshgan. Bu esa iqtisodiy tahlil va tadqiqotlarni talab qiladi.Talab va taklifning o‘zgarishi iqtisodiy o‘sish va barqarorlikka ta'sir ko‘rsatadi. 2023-yilda O‘zbekiston iqtisodiy o‘sishi 5.5% deb kutilmoqda. Shuningdek, iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash uchun talab va taklifni nazorat qilish va boshqarish zarur.Ijtimoiy tenglikni ta'minlashda talab va taklif tahlili ahamiyatlidir. 2022-yilda O‘zbekistonning qashshoqlik darajasi 20% ni tashkil etdi. Mahsulotlar narxlarining o‘sishi va talabning ortishi qashshoqlikni yanada chuqurlashtirishi mumkin, shuning uchun davlat aralashuvi zarur.Turli sohalardagi talab va taklif o‘zgarishlari iqtisodiy strategiyalarni ishlab chiqishda muhimdir. Masalan, 2021-yilda qishloq xo‘jaligida mahsulotlar ishlab chiqarish 8% ga o‘sdi, bu esa agrar sektorda talab va taklifni tahlil qilishni talab etadi. Jahon iqtisodiyotidagi o‘zgarishlar O‘zbekiston bozorida talab va taklifga ta'sir ko‘rsatadi. 2022-yilda global narxlar o‘sishi va pandemiya natijasida yetkazib berish zanjirlaridagi muammolar, talab va taklif tahlilini dolzarblashtiradi. Shunday qilib, talab va taklif tahlili mavzusi O‘zbekiston iqtisodiyotining samarali ishlashi va barqarorligini ta'minlashda dolzarb ahamiyatga ega. Ushbu tahlil orqali iqtisodiy siyosat va rejalashtirish jarayonlarida samarali qarorlar qabul qilish imkoniyatlari kengayadi. 3 Kurs ishining maqsad va vazifalari: Maqsad: Talab va taklif tahlilini o‘rganish orqali bozor mexanizmlarini tushunish, iqtisodiy qarorlar qabul qilish jarayonini yaxshilash va O‘zbekiston iqtisodiyotida samarali siyosatlarni ishlab chiqishga hissa qo‘shish. Vazifalari: 1. Talab va taklif tushunchalarini o‘rganish : o Talab va taklifning asosiy tushunchalari, ularning o‘zaro bog‘liqligini va bozor narxlariga ta'sirini tahlil qilish. o Talab va taklif egalarining xatti-harakatlarini aniqlash va ularning iqtisodiy qarorlarga ta'sirini o‘rganish. 2. Bozor muvozanatini tahlil qilish : o Talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatning o‘zgarishini tahlil qilish, bozor narxlarining shakllanishiga ta'sir etuvchi omillarni o‘rganish. o O‘zbekistonda bozor muvozanatini buzilishi natijasida yuzaga keladigan muammolarni aniqlash. 3. Iqtisodiy o‘sish va barqarorlikni baholash : o Talab va taklifning iqtisodiy o‘sish va barqarorlikka ta'sirini o‘rganish, iqtisodiy strategiyalarni baholash. o Mahsulotlar va xizmatlarga bo‘lgan talabni o‘rganish va ularning ishlab chiqarishga ta'sirini aniqlash. 4. Ijtimoiy ta'sirlarni o‘rganish : o Talab va taklifning ijtimoiy adolatga ta'sirini tahlil qilish, qashshoqlik va iqtisodiy tengsizlik masalalarini ko‘rib chiqish. o Davlat siyosati va aralashuvlari orqali talab va taklif o‘rtasidagi ijtimoiy muvozanatni saqlash strategiyalarini ishlab chiqish. 4 Kurs ishi mavzusining ob’ekti va predmeti. Obyekt sifatida talab va taklif mexanizmlari, ularning iqtisodiy faoliyatga ta'siri, va bozorning o‘zaro bog‘liq jarayonlari olinadi. Bu quyidagilarni o‘z ichiga oladi:  Talab va taklif tushunchalari.  Bozor narxlarini belgilovchi omillar.  Talab va taklifning elastikligi.  Iqtisodiy o‘sish va rivojlanish jarayonlari. Predmet sifatida talab va taklifning tahlili, ularning o‘zaro bog‘liqligi va iqtisodiyotga ta'siri o‘rganiladi. Bu quyidagilarni o‘z ichiga oladi:  Talab va taklif funktsiyalarini o‘rganish va ularning bozor narxlariga ta'sirini tahlil qilish.  Iqtisodiy muammolarni bartaraf etish uchun talab va taklifni nazorat qilish va boshqarish.  O‘zbekiston bozoridagi talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatni tahlil qilish va iqtisodiy strategiyalarni ishlab chiqish. Shunday qilib, talab va taklif tahlilining obyektlari bozor mexanizmlari, predmetlari esa ularning iqtisodiyotga ta'siri va amaliy jihatlari hisoblanadi. Bu tahlil jarayoni iqtisodiy siyosat va strategiyalarni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Kurs ishi tuzilmasining tavsifi . Kirish, 4 ta reja, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5 1.Talab ,uning manbalari va ta’sir qiluvchi omillari Talab va taklif — bozor iqtisodiyotining fundamental tushunchalari. Talab (tovarlar va xizmatlarga talab) — xaridor, iste molchining bozorda muayyanʼ tovarlarni, ne matlarni sotib olish istagi; bozorga chiqqan va pul imkoniyatlari bilan ʼ ta minlangan ehtiyojlari. Ehtiyoj pul va narx vositasida talabga aylanadi. Rasman ʼ olganda talab iste mol kattaligi miqdoridir. Tovarlar dunyosidagi xilma-xillikka ʼ moye ravishda talab hosil bo ladi. Masalan, oziqovqat tovarlari, sanoat mollari, ʻ maishiy va ijtimoiy xizmatlarga bo lgan talablar tovarlarga talab tuzilmasini tashkil ʻ etadi. Mazmuni va harakati jihatidan haqiqiy, o sayotgan, barqaror qondirilgan, ʻ qondirilishi kechiktirilgan, qondirilmagan, me yordagi va boshqa talablarga ʼ bo linadi. Har bir iste molchining, ya ni alohida shaxs, oila, korxona, firmaning biror ʻ ʼ ʼ tovar to plamiga yoki tovarlarga bildirilgan talablari yakka talab deyiladi. Muayyan ʻ tovarga yoki tovarlar to plamiga barcha xaridorlar bildirgan talab yig indisi bozor ʻ ʻ talabi, barcha bozorlarda barcha tovarlarga jamiyat miqiyosida bildirilgan ijtimoiy talab yalpi talab deyiladi. Talab miqdorining o zgarishiga bir qancha omillar ta sir ʻ ʼ qiladi. Ularning o'rasida eng muximi narx omilidir. Tovar narxining pasayishi sotib olinadigan tovar miqdorining o sishi va aksincha, narxning o sishi xarid miqdorining ʻ ʻ kamayishiga olib keladi. Taklif — muayyan vaqtda va muayyan narxlar bilan bozorga chiqarilgan va chiqarilishi mumkin bo lgan tovarlar va xizmatlar miqdori ʻ bilan ifoda etiladi; taklif ishlab chiqaruvchi (sotuvchi)larning o z tovarlarini sotishga ʻ (bozorga) taklif etish istagi. Bozorda tovar narxi bilan uning taklifi miqdori o rtasqda ʻ bevosita bog liqlik mavjud: narx qanchalik yuqori bo lsa, boshqa sharoitlar ʻ ʻ o zgarmagan hollarda, sotish uchun shuncha ko proq tovar taklif etiladi, yoki ʻ ʻ aksincha, narx pasayishi bilan taklif hajmi qisqaradi. Masalan, 10 so m narxda 3 ʻ tovar birligi taklif etiladi, agar narx 15 so mga ko tarilsa, taklif hajmi 5 birlikka ʻ ʻ qadar ko payadi, agar narx 20 so mga yetsa, taklif hajmi 6 birlikka yetadi. Shunday ʻ ʻ qilib, taklif miqdorining o zgarishlari taklif egri chizig ida bir nuqtadan ikkinchisiga ʻ ʻ 6 ko chishida o z ifodasini topadi. Egri chiziqning ijobiy og ishi tovar narxi bilanʻ ʻ ʻ uning taklifi miqdori o rtasidagi bevosita bog liqdikni aks ettiradi. ʻ ʻ Tovar taklifiga, tovarning o z narxidan tashqari bir qator omillar: shu tovarni ishlab ʻ chiqarish uchun zarur bo lgan resurslar narxlari; qo llaniladigan texnologiya; soliqlar ʻ ʻ va dotatsiyalar; taqchillik yoki narxlar o zgarishlarini kutish; bozordagi sotuvchilar ʻ soni va boshqa ta sir ko rsatadi. Mas., resurelarning arzonlashuvi muayyan tovarni ʼ ʻ ishlab chikarish xarajatlarini kamaytiradi, bu esa uning taklifi o sishini stimullaydi. ʻ Taklifning o ziga ta sir ko rsatadigan omillar o zgarishlariga, birinchi navbatda, narx ʻ ʼ ʻ ʻ o zgarishlariga sezgirligi taklif elastikligi deb ataladi.T. va t.ning tub mazmuni ʻ ularning narx orqali o zaro aloqadorlikda mavjud bo lishidir. Bu aloqadorlik — talab ʻ ʻ va taklif qonuni bozor iqtisodiyotining ob yektiv qonuni hisoblanadi. T. va t. ʼ qonuniga ko ra bozordagi taklif va talab faqat miqdoran emas, balki o zining tarkibi ʻ ʻ jihatidan ham bir-biriga moye kelishi kerak, shundagina bozor muvozanatiga erishiladi. Bu qonun ayirboshlash qonuni bo lib, bozorni boshqaruvchi va ʻ tartiblovchi kuch darajasiga ko tariladi. Unga ko ra bozordagi talab o zgarishlari ʻ ʻ ʻ darhol ishlab chiqarishga yetkazilishi kerak. Bozordagi T. va t. nisbatiga qarab ishlab chiqarish sur atlar va tuzilmasi tashkil topadi. Jamiyat bu qonundan ʼ bozor muvozanatiga alokador omillarga ta sir etish orkali foydalanadi. ʼ Kishilarning ehtiyoji ilmiy va hayotiy tushuncha bo’lib, iqtisodiy taraqqiyotning barcha bosqichlarida amal qilib kelmoqda , chunki bu tushuncha kishilarning hayotiy vositalarga bo’lgan zaruriyatini bildiradi. Ehtiyojning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi ko’rinishi va amal qilishi talabdir. Lekin talab ehtiyojdan farq qiladi va mustaqil iqtisodiy kategoriya (ilmiy tushuncha) sifatida amal qiladi. Uning farqi shundan iboratki, kishilarning ehtiyoji o’sib boraveradi , cheksizdir. U pul bilan ta‘minlansa va sotib olish kurbiga ega bo’lgan taqdirda talabga aylanadi. Demak, aytish mumkinki, talab – bu pul bilan ta‘minlangan ehtiyojdir. Ehtiyoj sotib olish uchun zarur bo’lgan pul bilan ta‘minlanmasa, u “xoxish”, “istak” bo’lib qolaveradi.Bozordagi narxlarni o’zgarib turish darajasida iste‘molchilarning tovar va 7 xizmatlarning ma‘lum turlarini va ma‘lum miqdorlarini sotib olishga layoqati bo’lgan ehtiyoj talab deyiladi. Talablar turlicha bo’ladi. Bir xil tovar va xizmatga bo’lgan talabning ikki turi bor va ular bir-biridan farq qilinadi. Shu boisdan , yakka talab va bozor talabi bo’ladi. Har bir iste‘molchining, ya‘ni alohida shaxs, oila, korxona, firmaning moddiy va nomoddiy ne‘matlarga bo’lgan talabi – bu yakka talab deyiladi. Bir qancha iste‘molchilarning tovarlar va xizmatlarga bo’lgan talablari yig’indisi bozor talabi deyiladi. Misol keltiramiz. Bir kg kartoshkani narxi 600 so’m bo’lsa, talab 5 kg bo’ladi (bir oy davomida). 500 so’m bo’lsa, 7 kg bo’ladi, 300 so’m bo’lsa, talab 10 kg chiqadi. Bozor talabi esa, 1 tonna, 2 tonna, 4 tonna va xaqozo bo’lishi mumkin. Mahsulot narxi va sotib olinadigan tovar miqdori o’zgarishi o’rtasida bo’ladigan teskari yoki qarama-qarshi bog’liqlik talab qonuni deyiladi.Talab miqdori va hajmi faqat narxga bog’liq bo’lib qolmasdan , bir qator omillar ham ta‘sir qiladi: 1.Iste‘molchilarning didi, ya‘ni tovarlar va xizmatlarni sotib olishga yoki olmaslikka moyilligi yoki moyil emasligidir. 2. Bozor iste‘molchilarning soni. 3. Iste‘molchilarning daromadlari 4. Bir-biriga bog’liq 5. Kelajakda narx va daromadlarning o’zgarishi ehtimoli. Ana shu omillar o’zgarishi talab hajmining o’zgarishiga qanday ta‘sir ko’rsatishga harakat qilamiz: 1. Biron-bir tovarga iste‘molchining didida ijobiy o’zgarish ro’y bersa, narxning tegishli darajasida unga bo’lgan talab ortadi va aksincha bo’ladi. 2. Bozorda iste‘molchilar soni ko’paysa, talab ortadi, iste‘molchilarning soni kamaysa talab qisqaradi. Masalan, aloqa vositalarining takomillashuvi xalqaro moliyaviy bozor doirasini , 8 undagi qimmatli qog’ozlarning oldi-sotdi jarayonlarida ishtirok etuvchilar sonini mislsiz kamaytiradi hamda aktsiya va obligatsiya kabi moliyaviy aktivlarga bo’lgan maktabga bo’lgan talabni kamaytiradi. 3. Pul daromadi o’zgarishining talab hajmiga ta‘siri boshqa omillarga qaraganda ancha murakkab. Daromad yuqori bo’lsa, iste‘molchilar yuqori sifatli tovarlarni xarid qiladilar va aksincha. Masalan, non, kartoshka o’rnida go’sht, asal va sut maxsulotlari xarid qilinadi. Daromadning o’zgarishi bilan talab miqdori to’g’ri bog’liqlikda o’zgaradigan tovarlar oliy toifali tovarlar deyiladi. Daromadlar o’zgarishi bilan talab miqdori teskari bog’liqlikda o’zgaradigan tovarlar past toifali tovarlar deyiladi. Iste‘molchilar daromadi va ular tomonidan sotib olinadigan tovarlar miqdori o’rtasidagi bog’liqlik nemis iqtisodchisi va statisti Ernst Engel (1821-1896) tomonidan chuqur tadqiq etilgan. Shunga ko’ra, iste‘molchi daromadi bilan u tomonidan sotib olinishi mumkin bo’lgan tovarlar miqdori o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik Engel qonuni deyiladi. Haqiqatan ham, aholi daromadlari o’sib borishi bilan tovarlar ko’proq xarid qilinadi , daromadlar pasaysa (kamaysa) xarid qilish ham pasayadi. Past toifali tovarlar uchun Engel egri chizig’i pasayuvchi ko’rinishda bo’lib, daromadlar oshib borishi bilan iste‘molchilar ularni kamroq miqdorda sotib oladilar. Agar tovarning iste‘moli daromad darajasiga bog’liq bo’lmasa, u xolda Engel egri chizig’i tik holda bo’ladi. 2 Talab qonuni va talab funksiyasi Iqtisodiyotda talab – bu iste molchilar ma lum davr mobaynida turli narxlardaʼ ʼ sotib olishga tayyor va qodir bo lgan tovar miqdoridir. ʻ [ 1 ] Narx va miqdor talabi o rtasidagi munosabat talab egri chizig i deb ham ataladi. Muayyan buyumga ʻ ʻ 9 bo lgan talab buyumning zarurligi, bahosi, qabul qilingan sifati, qulayligi, mavjudʻ muqobil variantlari, xaridorlarning bir martalik daromadi va didi va boshqa ko plab ʻ variantlarning funksiyasi hisoblanadi. Tovarning narxi : asosiy talab munosabati tovarning potensial narxlari va shu narxlarda sotib olinadigan miqdorlar o rtasida bo ladi. Umuman olganda, ʻ ʻ munosabatlar salbiy, ya ni narxning oshishi talab miqdorining pasayishiga olib ʼ keladi. Bu salbiy munosabat iste mol talabi egri chizig ining pastga tushish qismida ʼ ʻ mujassamlangan. Salbiy munosabatlar haqidagi taxmin oqilona va intuitivdir. Misol uchun, agar bir gallon sut narxi 5 dollardan 15 dollargacha ko tarilsa, bu katta narx ʻ oshishi bo ladi. Narxning bunday sezilarli o sishi iste molchining ushbu mahsulotni ʻ ʻ ʼ 15 dollar narxida kamroq talab qilishiga olib keladi, chunki u nafaqat qimmatroq, balki yangi narx bir gallon sut uchun juda asossizdir. Tegishli tovarlar narxi : Asosiy bog liq tovarlarni to ldiruvchi va o rnini ʻ ʻ ʻ bosuvchi tovarlardir. To ldiruvchi ʻ – bu asosiy tovar bilan birga ishlatiladigan tovar. Misol uchun: hotdog va xantal, pivo va simit, avtomobillar va benzin. (Mukammal to ldiruvchilar o zlarini yagona tovar sifatida tutadilar.) Agar to ldiruvchining narxi ʻ ʻ ʻ oshsa, boshqa tovarga talab miqdori esa pasayadi.Matematik jihatdan qo shimcha ʻ tovar narxini ifodalovchi o zgaruvchi talab funksiyasida manfiy koeffitsientga ega ʻ bo ladi. Masalan, Q ʻ d = a – P – P g bu yerda, Q – talab qilinadigan avtomobillar miqdori, P – avtomobillar narxi va P g – benzin narxi hisoblanadi. Tegishli tovarlarning boshqa asosiy vazifasi o rnini bosuvchi tovarlardir. O rnini bosuvchi ʻ ʻ tovarlar asosiy tovar o rniga ishlatilishi mumkin bo lgan tovarlar hisoblanadi. ʻ ʻ O rinbosarning narxi va ko rib chiqilayotgan tovarga bo lgan talab o rtasidagi ʻ ʻ ʻ ʻ matematik bog liqlik ijobiydir. Agar o rinbosarning narxi pasaysa, ushbu tovarga ʻ ʻ bo lgan talab ham kamayadi. ʻ Shaxsiy foydalanish mumkin bo lgan daromad ʻ : Ko p hollarda, bir kishining ʻ ixtiyorida bo ladigan daromadi (soliq va imtiyozlarni olgandan keyingi daromad) ʻ 10 qanchalik ko p bo lsa, u kishining sotib olish ehtimoli ham shunchalik yuqoriʻ ʻ darajada bo ladi. ʻ Ta mlar yoki afzalliklar ʼ : Tovarga egalik qilish istagi qanchalik ko p bo lsa, ʻ ʻ uni sotib olish ehtimoli ham shunchalik yuqori darajada bo ladi. Istak va talab ʻ o rtasida asosiy farq mavjud. Istak ʻ – bu tovarni o ziga xos fazilatlaridan kelib ʻ chiqqan holda sotib olishga tayyorlik o lchovidir. Talab ʻ – bu o z xohish-istaklarini ʻ amalga oshirishga tayyorlik va qobiliyatdir. Ta m va afzallik nisbatan doimiy ʼ ekanligi taxmin qilinadi. Iste molchining kelajakdagi narxlar, daromadlar va mavjudlik haqidagi ʼ taxminlari : Agar iste molchi tovarning narxi kelajakda yuqori bo lishiga ishonsa, u ʼ ʻ tovarni hozir sotib olish ehtimoli ko proq. Agar iste molchi kelajakda uning ʻ ʼ daromadi yuqori bo lishini kutsa, iste molchi tovarni hozir sotib olishi mumkin. ʻ ʼ Mavjudlik (ta minot tomoni), shuningdek, bashorat qilingan yoki kutilayotgan ʼ mavjudlik ham narxga, ham talabga ta sir qiladi.Ushbu ro yxat to liq emas. ʼ ʻ ʻ Xaridorning tovar sotib olish istagi yoki qobiliyatiga tegishli deb topadigan barcha faktlar va holatlar talabga ta sir qilishi mumkin. Misol uchun, kutilmagan bo ronga ʼ ʻ duch kelgan odam, havo ochiq va quyoshli bo lganidan ko ra, soyabon sotib olish ʻ ʻ ehtimoli ko proq bo ladi. ʻ ʻ Bozordagi iste molchilar soni: ʼ Tovarga bo lgan bozor talabi hozirgi va ʻ shuningdek, har xil mumkin bo lgan narxlarda tovarning bo lajak iste molchilarining ʻ ʻ ʼ individual talablarini qo shish orqali olinadi. Tovar uchun iste molchi bazasi ʻ ʼ qanchalik katta bo lsa, unga bo lgan bozor talabi ham shunchalik ko p bo ladi. ʻ ʻ ʻ ʻ Talab tenglamasi – bu talab miqdori va iste molchining tovarni sotib olish istagi ʼ va qobiliyatiga ta sir qiluvchi omillar o rtasidagi bog liqlikning matematik ʼ ʻ ʻ ifodasidir. Masalan, Q d = f(P; P rg , Y) – talab tenglamasi, bunda Q d – talab miqdori, P – tovar narxi, P rg – tegishli tovar narxi va Y esa daromad hisoblanadi; tenglamaning o ng tomonidagi funksiya talab funksiyasi deb nomlanadi. Talab ʻ funksiyasidagi argumentlar ro yxatidagi nuqta-vergul(;) o ngdagi o zgaruvchilar ʻ ʻ ʻ 11 talab egri chizig ini (miqdor, narx) fazoda chizganda doimiy bo lishini anglatadi.ʻ ʻ Talab tenglamasining oddiy misoli Q d = 325 – P – 30P rg + 1,4Y. Bu yerda, 325 mahsulotga bo lgan talabga ta sir qiluvchi barcha tegishli aniqlanmagan omillarning ʻ ʼ jamlanmasidir. P – tovarning narxi hisoblanadi. Talab qonuniga muvofiq koeffitsient esa manfiy bo ladi. Tegishli tovar to ldiruvchi yoki o rnini bosuvchi bo lishi ʻ ʻ ʻ ʻ mumkin. Agar u to ldiruvchi bo lsa, uning narxi koeffitsienti ushbu misoldagi kabi ʻ ʻ salbiy bo ladi. Agar u o rinbosar bo lsa, uning narxining koeffitsienti ijobiy bo ladi. ʻ ʻ ʻ ʻ Daromad (Y) ijobiy koeffitsientga ega bo lib, bu tovar oddiy tovar ekanligini ʻ ko rsatadi. Agar koeffitsient manfiy bo lsa, tovar past tovar bo lar edi, ya ni ʻ ʻ ʻ ʼ iste molchining daromadi oshishi bilan tovarga bo lgan talab esa kamayadi. Narx ʼ ʻ bo lmagan determinantlar uchun qiymatlarni belgilash, P ʻ rg = 4,00 va Y = 50, Q = 325 – P – 30 (4) +1,4 (50) yoki Q = 275 – P bo lgan talab tenglamasiga olib keladi. ʻ Agar daromad 55ga o sadigan bo lsa, yangi talab tenglamasi Q = 282 ʻ ʻ – P bo ladi. ʻ Grafik jihatdan talabning narx bo lmagan determinantidagi bu o zgarish x- ʻ ʻ kesishmasining o zgarishi natijasida yuzaga kelgan talab funksiyasining tashqi ʻ tomonga siljishida aks ettiriladi. Iqtisodiyotda talab egri chizig i iste molchilar sotib olishga tayyor bo lgan narx ʻ ʼ ʻ va miqdor o rtasidagi bog liqlikning grafik tasviridir. Egri chiziq talab miqdori ʻ ʻ oshishi bilan tovar yoki xizmat narxining qanday o zgarishini ko rsatadi. ʻ ʻ Egri chiziqdagi har bir nuqta iste mol talabining miqdori va mos keladigan bozor narxidir. ʼ Grafik talab qonunini ko rsatadi, agar narx ko tarilsa, odamlar kamroq narsani sotib ʻ ʻ oladi va aksincha. Kotlerga ko ra, sakkizta talab holati bo lishi mumkin: ʻ ʻ 1. Salbiy talab – iste molchilar mahsulotni yoqtirmaydilar va hatto undan ʼ qochish uchun pul to lashlari mumkin. ʻ 2. Mavjud bo lmagan talab ʻ – iste molchilar mahsulotdan bexabar yoki unga ʼ qiziqmasligi mumkin. 3. Yashirin talab – Iste molchilar mavjud mahsulot bilan qondirilmaydigan ʼ kuchli ehtiyojga ega bo lishi mumkin. ʻ 12 4. Talabning pasayishi – Iste molchilar mahsulotni kamroq sotib olishniʼ boshlaydilar yoki umuman sotib olmaydilar. 5. Noqonuniy talab – Iste molchi xaridlari mavsumiy, oylik, haftalik, kunlik va ʼ hatto soatlik asosda o zgarib turadi. ʻ 6. To liq talab ʻ – Iste molchilar bozorga chiqarilgan barcha mahsulotlarni ʼ munosib ravishda sotib olishadi. 7. Haddan tashqari talab – ko proq iste molchilar mahsulotni qondirishdan ko ra ʻ ʼ ʻ sotib olishni xohlashadi. 8. Noto g ri talab ʻ ʻ – Iste molchilar nomaqbul ijtimoiy oqibatlarga olib keladigan ʼ mahsulotlarga jalb qilinishi mumkin. Chiziqli talab egri chizig ining qiyaligi o zgarmasdir. Talabning ʻ ʻ egiluvchanligi talab egri chizig ini pastga siljitganda doimiy ravishda o zgaradi, ʻ ʻ chunki narxning miqdorga nisbati doimiy ravishda pasayadi. Talab egri chizig i y ʻ o qini kesib o tgan nuqtada talab cheksiz elastik bo ladi, chunki elastiklik ʻ ʻ ʻ formulasining maxrajida paydo bo ladigan ʻ Q o zgaruvchisi nolga teng. Talab egri ʻ chizig i x o qini kesib o tgan nuqtada elastiklik nolga teng, chunki elastiklik ʻ ʻ ʻ formulasining suratida ko rinadigan o zgaruvchi ʻ ʻ P nolga teng. Chiziqli talab egri chizig ining bir nuqtasida talab unitar elastik bo ladi: bir egiluvchanlik. Yuqori ʻ ʻ narxlarda egiluvchanlik 1 dan katta bo ladi: talab elastik deb ataladi, chunki foiz ʻ miqdori o zgarishi narx o zgarishidan kattaroqdir. Birlik egiluvchanligi nuqtasidan ʻ ʻ past bo lgan narxlar uchun elastiklik 1 dan kichik bo ladi va talab noelastik deyiladi. ʻ ʻ Mukammal raqobat bozorlarida talab egri chizig i, o rtacha daromad egri chizig i ʻ ʻ ʻ va marjinal daromad egri chizig i bir-biriga to g ri keladi va bozor bahosida ʻ ʻ ʻ gorizontal bo ladi. ʻ Talab egri chizig i mukammal elastik bo lib, o rtacha va marjinal ʻ ʻ ʻ daromad egri chiziqlariga to g ri keladi. Iqtisodiy sub’yektlar narxni oluvchilardir. ʻ ʻ Mukammal raqobatbardosh firmalarning bozor kuchi nolga teng; ya ni ular ʼ ayirboshlash shartlariga ta sir qilish qobiliyatiga ega emasdirlar. To liq ʼ ʻ raqobatbardosh firmaning qarorlari ishlab chiqarish bo lsa, qancha miqdorda ishlab ʻ chiqarish bilan chegaralanadi. To liq raqobatbardosh bo lmagan bozorlarda talab egri ʻ ʻ 13 chizig i manfiy qiyshaygan va alohida marjinal daromad egri chizig i mavjud.ʻ ʻ Mukammal raqobatbardosh bo lmagan bozordagi firma narx belgilovchi hisoblanadi. ʻ Firma qancha ishlab chiqarishni yoki qanday narxni belgilashni hal qilishi mumkin. Bir o zgaruvchini hal qilishda firma, albatta, boshqa o zgaruvchini aniqlaydi. ʻ ʻ Uning standart shaklida chiziqli talab tenglamasi shunday ko rinishda ʻ bo ladi: Q = a ʻ – bP . Ya ni, talab miqdori narxning funksiyasidir. Teskari talab ʼ tenglamasi yoki narx tenglamasi narxni talab miqdorining f funksiyasi sifatida qabul qiladi: P = f(Q). Teskari talab tenglamasini hisoblash uchun talab tenglamasidan P ni hisoblash kifoya. [ 5 ] Misol uchun, agar talab tenglamasi Q = 240 – 2P bo lsa, teskari ʻ talab tenglamasi P = 120 – .5Q bo ladi, uning o ng tomoni teskari talab funksiyasidir. ʻ ʻ [ 6 ] Teskari talab funksiyasi jami va marjinal daromad funksiyalarini chiqarishda foydalidir. Umumiy daromad narx, P, miqdorni, Q yoki TR = P×Q ga teng. Jami daromad funksiyasini chiqarish uchun teskari talab funksiyasini Q ga ko paytiring: ʻ TR = (120 – .5Q) × Q = 120Q – 0,5Q². Marjinal daromad funksiyasi umumiy daromad funksiyasining birinchi hosilasidir; bu yerda MR = 120 – Q. E tibor bering, ʼ MR funksiyasi ushbu chiziqli misoldagi teskari talab funksiyasi bilan bir xil y- kesishmaga ega; MR funksiyasining x-kesishmasi talab funksiyasi qiymatining yarmiga teng, MR funksiyaning qiyaligi esa teskari talab funksiyasidan ikki baravar yuqori. Bu munosabat barcha chiziqli talab tenglamalari uchun amal qiladi. MRni tezda hisoblashning ahamiyati shundaki, bozor tuzilishidan qat i nazar, firmalar ʼ uchun foydani maksimal darajada oshirish sharti marjinal daromad marjinal xarajatlarga (MC) teng bo lgan joyda ishlab chiqarishdir. MC ni olish uchun umumiy ʻ xarajatlar funksiyasining birinchi hosilasi olinadi. Masalan, xarajat, C, 420 + 60Q + Q 2 ga teng deb faraz qiling. Keyin MC = 60 + 2Q. MR ni MC ga tenglashtirish va Q ni yechish Q = 20 ni beradi. Shunday qilib, 20 – maksimal foyda miqdori: foydani ko paytiruvchi narxni topish uchun Q qiymatini teskari talab tenglamasiga qo shing ʻ ʻ va P ni hal qiling. 14 Iqtisodiyotda talabni boshqarish – bu inqirozdan qochish uchun iqtisodiy yoki umumiy talabni nazorat qilish san ati yoki fanidir. Bundayʼ boshqaruv Keyns makroiqtisodiyotidan ilhomlangan va Keyns iqtisodi ba zan talab ʼ iqtisodiyoti deb ham ataladi.Talabni boshqarishda tovarlar va xizmatlar ishlab chiqaruvchi kompaniyalar uchun belgilangan jarayonlar, imkoniyatlar va tavsiya etilgan xatti-harakatlar to plami mavjud. Maishiy elektronika va tovarlar ishlab ʻ chiqaruvchi kompaniyalar ko pincha talab zanjirlariga talabni boshqarish amaliyotini ʻ qo llashda yetakchilik qiladi; talabni boshqarish natijalari talabga ta sir qilish ʻ ʼ siyosati va dasturlari, shuningdek, foydalanuvchilar va iste molchilar uchun mavjud ʼ bo lgan raqobat va variantlarning aksidir. Talabni samarali boshqarish „yopiq sikl“ ʻ konsepsiyasiga amal qiladi, bunda talab rejalari natijalari bo yicha fikr-mulohazalar ʻ natijalarni bashorat qilish imkoniyatini yaxshilash uchun rejalashtirish jarayoniga qaytariladi. Ko pgina amaliyotlar tizim dinamikasi elementlarini aks ettiradi. ʻ O zgaruvchanlik talabning rejalar va prognozlarga o zgarishiga e tibor qaratish kabi ʻ ʻ ʼ muhim masala sifatida e tirof etilmoqda. ʼ Salbiy talab: Agar mahsulotga bozor munosabati salbiy bo lsa, bu odamlar ʻ xizmatning xususiyatlari va taklif qilinadigan imtiyozlardan xabardor emasligini ko rsatadi. ʻ Bunday sharoitda xizmat ko rsatuvchi firmaning marketing bo limi ʻ ʻ potensial xaridorlarning ruhiyatini tushunishi va xizmatni rad etishning asosiy sababini aniqlashi kerak. Masalan: yo lovchilar avtobus konduktorining avtobusga ʻ chiqish chaqiruvini rad etsalar. Xizmat ko rsatuvchi firma potensial xaridorlarning ʻ tushunmovchiligini bartaraf etish uchun tegishli strategiyani ishlab chiqishi kerak. Salbiy talabni ijobiy talabga aylantirish uchun strategiya ishlab chiqilishi kerak. Talab yo q: ʻ Agar odamlar bilmagan, xizmat haqida yetarli ma lumotga ega ʼ bo lmasa yoki iste molchining befarqligi tufayli bunday talab holati yuzaga kelishi ʻ ʼ mumkin. Kompaniyaning marketing bo limi reklama kompaniyalariga e tibor ʻ ʼ qaratishi va potensial mijozlarning firma xizmatlaridan foydalanish sabablarini yetkazishi kerak. Xizmatlarni farqlash bozorda talab bo lmagan vaziyatda raqobat ʻ qilish uchun ishlatiladigan mashhur strategiyalardan biridir. 15 Yashirin talab: har qanday vaqtda jamiyatning barcha ehtiyojlari va ehtiyojlarini to liq qondirishni ta minlaydigan xizmatlar to plamiga ega bo lish mumkin emas.ʻ ʼ ʻ ʻ Bozorda kerakli narsalar va mavjudlar o rtasida tafovut mavjud. Istalganlik va ʻ mavjudlik o rtasidagi bo shliqni to ldirish uchun har doim yaxshiroq va yangi ʻ ʻ ʻ takliflarni qidirish mavjud. Yashirin talab har qanday vaqtda har qanday iqtisodiyotning hodisasidir, uni xizmat ko rsatuvchi firmalar biznes imkoniyati ʻ sifatida ko rib chiqishlari kerak va ular o z vaqtida bunday imkoniyatlarni aniqlash ʻ ʻ va ulardan foydalanishga yo naltirilishi kerak. Misol uchun, oddiy avtobusda sayohat ʻ qilayotgan yo lovchi hashamatli avtobusda sayohat qilishni orzu qiladi. Shuning ʻ uchun yashirin talab – bu orzu qilinganlik va mavjudlik o rtasidagi bo shliqdan ʻ ʻ boshqa narsa emas. Mavsumiy talab: Ba zi xizmatlar yil davomida talabga ega emas va faqat ma lum ʼ ʼ bir vaqt oralig ida talab qilinishi mumkin. Butun dunyoda fasllar turli xildir. ʻ Mavsumiy talablar xizmat ko rsatuvchi tashkilotlar uchun ko plab muammolarni ʻ ʻ keltirib chiqaradi, masalan, quvvatlarning bo sh qolishi, belgilangan xarajatlar, ʻ marketing va reklama uchun ortiqcha xarajatlar kabi. Buni bartaraf etish uchun firmalar tomonidan qo llaniladigan strategiyalar talabni mavsumiy bo lishi uchun ʻ ʻ mijozlarning xizmatlardan foydalanish odatini rivojlantirish yoki mavsumdan tashqari davrda dunyoning boshqa joylarida bozorlarni tanib olishni o z ichiga olishi ʻ mumkin. Shunday qilib, bu dunyoning turli burchaklarida tegishli mavsumga ega bo lgan turli bozorlarni nishonga olish imkoniyatini taqdim etadi. Masalan, ʻ Rojdestvo kartalariga bo lgan ehtiyoj yiliga bir marta paydo bo ladi. ʻ ʻ Bozorning turli segmentlarida talab shakllarini o rganish kerak. Xizmat ʻ ko rsatish tashkilotlari har xil vaqt oralig ida o zlarining xizmatlar takliflari bilan ʻ ʻ ʻ bog liq o zgaruvchan talablarni doimiy ravishda o rganishlari kerak. Ular talabning ʻ ʻ ʻ o zgarishini aniqlash uchun tizimni ishlab chiqishlari kerak, bu ularga talab ʻ davrlarini bashorat qilishda yordam beradi. Talablar tasodifiy o zgarib turadi; ʻ shuning uchun ular har kuni, haftalik yoki oylik ravishda kuzatilishi kerak. 16 3.Taklif va unga ta’sir qiluvchi omillar. Ma’lum vaqt oralig‘idagi narxlarning muayyan darajasida ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar tomonidan ma’lum turdagi tovar va xizmatlarning bozorga chiqarilgan miqdori taklif deyiladi. Narx o‘zgarishi bilan sotishga chiqariladigan mahsulot miqdori ham o‘zgarishi sababli talab kabi taklifning ham bir qator muqobil variantlari mavjud bo‘ladi. Narxning oshishi bilan shunga mos ravishda sotishga chiqariladigan tovarlar taklifi miqdori ham ortadi, narxning tushishi bilan taklif hajmi qisqaradi. Narxning o‘zgarishi bilan taklif etilayotgan tovar miqdorining to‘g‘ri bog‘liqlikdagi o‘zgarishi taklif qonuni deyiladi. Iste’molchi uchun narxning oshishi to‘siq ro‘lini o‘ynasa, ishlab chiqaruvchi uchun rag‘batlantirish vazifasini bajaradi. Bozorda taklif qilinadigan tovar hajmiga narxdan tashqari bir qator omillar ham ta’sir qiladi. Bu omillarning asosiylari quyidagilar. 1. Resurslarning narxi. Ishlab chiqarish xarajatlari va taklif o‘rtasida mustahkam o‘zaro bog‘liqlik mavjud. Resurs narxlarining pasayishi ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi va taklifni oshiradi. Aksincha, resurslarga narxning oshishi ishlab chiqarish xarajatlarini oshiradi va taklifni qisqartiradi. Masalan, mineral o‘g‘itlar narxining pasayishi bug‘doy taklifini oshiradi, tomchilatib sug‘orish xarajatlarining oshishi makkajo‘xori doni taklifini qisqartiradi. 2. Ishlab chiqarish texnologiyasi. Texnologiyalarning takomillashuvi mahsulot birligini ancha samarali ishlab chiqarishga imkon beradi. Resurslarning mavjud narxida ishlab chiqarish xarajatlari kamayadi va taklif ko‘payadi. Masalan, paxta zararkunandalariga qarshi ancha samarali biologik usullarning yaratilishi paxta tolasining miqdorini va sifatini, binobarin taklifini oshiradi. 3. Soliqlar va subsidiyalar darajasi. Ko‘pchilik soliqlar ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiradi. Shu sababli soliqlarning oshishi ishlab chiqarish xarajatlarini oshiradi va taklifni qisqartiradi. Masalan, import tovarlarga boj to‘lovlarining oshishi uning taklifini qisqartiradi. Aksincha, davlat qandaydir tovar ishlab chiqarish yoki biror sohaga subsidiya bersa, bu amalda xarajatlarni kamaytiradi va uning taklifini oshiradi. 4. Boshqa tovar narxi. Boshqa tovarlar 17 narxlarining o‘zgarishi ham mazkur tovar taklifini o‘zgartiradi. Masalan, qo‘y go‘shti narxining pasayishi mol go‘shti taklifini oshiradi. Aksincha, mol go‘shti narxining tushishi qo‘y go‘shti taklifini oshiradi. 5. Narx o‘zgarishining kutilishi. Kelgusida mahsulot narxining o‘zgarishining kutilishi ham ishlab chiqaruvchining bugungi kundagi bozorga mahsulot yetkazib berish xohishiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, kelajakda neft narxining keskin pasayishining kutilishi neftning taklifini pasaytiradi. 6. Ishlab chiqaruvchilar yoki sotuvchilar soni. Tovar ishlab chiqaruvchilar qanchalik ko‘p bo‘lsa, taklif qilinadigan mahsulot miqdori shunchalik ko‘p bo‘ladi. Tarmoqdagi ishlab chiqaruvchilar soni ortib borishi taklifni ko‘paytiradi, chunki tovar ishlab chiqarish ko‘payadi. Biz yuqorida turli omillar ta’sirida talab va taklif miqdorining o‘zgarib turishini ko‘rdik. Lekin talab bilan taklif miqdorlari bir-birlari bilan doimo ma’lum nisbatda bo‘ladi, bu nisbatlar o‘zgarib turadi. Ba’zan talab miqdori taklif miqdoridan oshib ketib, narx ko‘tarilsa, ayrim vaqtlarda taklif miqdori talab miqdoridan oshib ketib, narx pasayib qoladi. Talab miqdori bilan taklif miqdori o‘rtasidagi nisbat bir-biriga teng bo‘lgan holat bozor muvozanati deyiladi. Bozor muvozanati vujudga kelgan holda shakllangan narx bozor narxi deyiladi. Ba’zan uni muvozanatlashgan narx ham deb yuritiladi. Bozor muvozanati va muvozanatli narx har doim mavjud bo‘lib turmaydi, ularga ta’sir qiluvchi ko‘plab omillar muvozanatlikning buzilishiga sabab bo‘ladi. Ammo iqtisodiyotda ushbu muvozanatga doimo intilish mavjud bo‘ladi. Talab va taklif tushunchalari tahlili, bizga sotuvchi va xaridorlar manfaatlari mos kelishini qarab chiqishga o‘tish imkonini beradi. Mos kelishlik o‘z ifodasini muvozanatli narxda topadi. Taklif iqtisodiy nazariyadagi asosiy tushunchalardan biridir. Taklif, iste'molchilar tomonidan talab qilinayotgan mahsulot yoki xizmatlarni bozor tomonidan taqdim etilgan miqdor sifatida belgilanishi bilan bog'liq. Taklifga ta'sir qiluvchi omillarni to'g'ri tushunish va tahlil qilish, bozor mexanizmlarini va iqtisodiy jarayonlarni yaxshilashda muhim ahamiyatga ega. 18 Taklifning mohiyati Taklif ishlab chiqaruvchilar tomonidan ma'lum bir narxda taqdim etiladigan mahsulot yoki xizmatlarning miqdorini anglatadi. Taklif va talab o'rtasidagi munosabat bozor narxini belgilaydi. Taklif o'zgarishlari narxlar, xarajatlar, raqobat va boshqa omillarga bog'liq. Taklifning asosiy funksiyalari orasida iqtisodiy resurslarni taqsimlash, ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar o'rtasidagi muvozanatni ta'minlash muhimdir. Taklifga ta’sir qiluvchi omillar 1. Narx : Taklifning eng asosiy omillaridan biri narxdir. Mahsulot narxi oshganda, ishlab chiqaruvchilar ko'proq foyda olish uchun ko'proq mahsulot ishlab chiqarishga tayyor bo'ladi. Bunga "taklif qonuni" deyiladi. Masalan, agar un narxi oshsa, fermerlar ko'proq un yetishtirishga intiladi. Aksincha, narx pasayganda, taklif kamayadi. O‘zbekiston bozorida 2023-yilda qishloq xo'jaligi mahsulotlarining narxi oshgani sababli, ko‘plab fermerlar o'z mahsulotlarini ko'proq taklif qilishga tayyor bo‘lishdi. 2. Ishlab chiqarish xarajatlari : Ishlab chiqarish xarajatlari taklifni bevosita ta'sir qiladi. Agar xom ashyo, ish haqi yoki energiya narxlari oshsa, ishlab chiqaruvchilar taklifni kamaytirishga majbur bo'ladi. Masalan, 2022-yilda O‘zbekiston energiya resurslarining narxlarining oshishi ishlab chiqarish xarajatlarini oshirdi va bu mahsulot taklifiga salbiy ta'sir ko'rsatdi. Xarajatlar oshishi, ishlab chiqaruvchilarning rentabelligini kamaytiradi, bu esa taklifni qisqartiradi. 3. Texnologik o‘zgarishlar : Yangi texnologiyalar ishlab chiqarishni samaraliroq qilishga imkon beradi. Texnologik innovatsiyalar, ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtirish va samaradorlikni oshirish orqali taklifni oshirishi mumkin. Misol uchun, 2021-yilda O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligida yangi agrar texnologiyalar o‘rnatilishi natijasida hosildorlik oshdi va taklifning 19 ko‘payishiga olib keldi. Zamonaviy texnologiyalar yordamida mahsulotlarni tez va arzon ishlab chiqarish, bozorda raqobatbardoshlikni oshiradi. 4. Bozor raqobati : Bozor raqobati ishlab chiqaruvchilarni taklifni oshirishga va sifatni yaxshilashga undaydi. Raqobatning kuchayishi ko'plab yangi kompaniyalar va mahsulotlar paydo bo'lishiga olib keladi. 2022-yilda O‘zbekiston bozorida yangi kompaniyalar paydo bo‘lib, bu raqobatni oshirdi va ishlab chiqaruvchilarni taklifni kengaytirishga undadi. Bunday sharoitda iste'molchilar ko'proq variantlarga ega bo'ladilar, bu esa bozorni yanada diversifikatsiya qiladi. 5. Davlat siyosati : Davlatning iqtisodiy siyosati va regulyatsiyalari taklifga ta'sir qiluvchi muhim omillardandir. Davlat subsidiyalari, soliq imtiyozlari yoki regulyatsiyalar ishlab chiqaruvchilarni rag'batlantirishi yoki cheklashi mumkin. Masalan, 2023-yilda davlat tomonidan qishloq xo‘jaligiga berilgan subsidiyalar ishlab chiqaruvchilarni ko‘proq mahsulot taklif qilishga undadi. Bunday chora-tadbirlar iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish va iste'molchilar manfaatlarini himoya qilishga yordam beradi. 6. Iqlim sharoiti : Iqlim o‘zgarishlari va tabiiy ofatlar ham taklifga ta'sir qiladi. Iqlim sharoitining o'zgarishi yoki qurg'oqchilik kabi tabiiy ofatlar qishloq xo'jaligida hosilni kamaytirishi mumkin. Misol uchun, 2021-yilda O‘zbekistonda qurg‘oqchilik paydo bo‘lib, paxta taklifi kamaydi. Bu esa narxlarning oshishiga olib keldi, chunki taklif pasaygan va talab o'zgarishsiz qoldi. 7. Moliya sharoiti : Kredit olish imkoniyatlari va moliya sharoitlari ishlab chiqaruvchilarning investitsiya qilishga qiziqishini ta'sir qiladi. Agar moliya sharoitlari yengil bo‘lsa, ishlab chiqaruvchilar yangi loyiha boshlashga tayyor bo‘ladi. 2022-yilda O‘zbekistonda banklar tomonidan ishlab chiqaruvchilarga berilgan kreditlar o'sishi natijasida ko‘plab yangi loyiha ochilishiga sabab bo‘ldi. Bu esa taklifni oshirishga yordam berdi 8. Bozor sharoitlari : Bozor sharoitlari, masalan, iste'molchilarning talab darajasi va bozorning umumiy iqtisodiy holati, taklifga ta'sir qiladi. Iste'molchilar 20 orasida xarid qobiliyatining oshishi, taklifning o‘sishiga sabab bo'lishi mumkin. 2022-yilda O‘zbekiston iqtisodiyotida o‘sish sur'atlari 5% ga yetgani, iste'molchilar orasidagi talabni oshirdi va natijada ishlab chiqaruvchilar ko‘proq mahsulot taklif qila boshladi. Taklif va unga ta'sir qiluvchi omillar iqtisodiy jarayonlarning asosi hisoblanadi. Taklifni boshqarish va uni oshirish uchun ishlab chiqaruvchilar narxlarni, xarajatlarni, texnologiyalarning yangilanishini va bozor raqobatini hisobga olishlari zarur. Shuningdek, davlat siyosati va iqtisodiy sharoitlar ham taklifning shakllanishiga bevosita ta'sir ko'rsatadi. Ushbu omillarni o'rganish orqali iqtisodchilar bozor mexanizmlarini yaxshiroq tushunishlari va samarali iqtisodiy siyosatlarni ishlab chiqishlari mumkin. 4.Taklif qonuni ,taklf funksiyasi va davrlari Taklif qonuni iqtisodiy nazariyaning asosiy prinsipi bo lib, unda boshqaʻ omillarni doimiy ravishda ushlab turish, narxning oshishi taklif miqdorining oshishiga olib keladi. [ 1 ] Boshqacha qilib aytganda, narx va miqdor o rtasida ʻ to g ridan-to g ri bog liqlik mavjud: miqdorlar narx o zgarishi bilan bir xil ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ yo nalishda javob beradi. Bu shuni anglatadiki, ishlab chiqaruvchilar daromadni ʻ oshirish usuli sifatida ishlab chiqarishni ko paytirish orqali bozorda yuqori narxlarda ʻ sotish uchun ko proq mahsulotni taklif qilishga tayyor. Xulosa qilib aytganda, taklif ʻ qonuni taklif miqdori va narx o rtasidagi ijobiy bog liqlik bo lib, taklif egri ʻ ʻ ʻ chizig ining yuqoriga qiyaligi sababidir.Stiv Keen va Dirk Ehnts kabi ba zi ʻ ʼ heterodoks iqtisodchilar ommaviy ishlab chiqarilgan tovarlar uchun taklif egri chizig i ko pincha pastga qarab egilgan ekanligini ta kidlab, taklif qonuniga qarshi ʻ ʻ ʼ chiqadilar: ishlab chiqarish o sishi bilan birlik narxlari pasayadi va aksincha, agar ʻ talab juda ko p bo lsa past, birlik narxlari ko tariladi. ʻ ʻ ʻ Taklif – bu ishlab chiqaruvchilar taqdim etishga tayyor bo lgan tovar yoki ʻ xizmat . Taklif qonuni ma lum narxdagi taklif miqdorini belgilaydi. ʼ [ 5 ] 21 Talab va taklif qonuni shuni ko rsatadiki, ma lum bir narxda, agar talabʻ ʼ qilinadigan mahsulot miqdori yetkazib berilgan mahsulot miqdoridan oshsa, narx oshadi, bu talabni kamaytiradi (talab qonuni) va taklifni oshiradi (taklif qonuni) va aksincha, talab miqdori taklif miqdoriga teng bo lmaguncha ʻ . Taklif egri chizig ining siljishiga olib kelishi mumkin bo lgan turli xil narx ʻ ʻ bo lmagan determinantlar mavjud. Taklifning o sishi taklif egri chizig ining o ngga ʻ ʻ ʻ ʻ siljishiga olib keladi (bir xil narx ko proq tovarlar sotib oladi). ʻ  Ishlab chiqarish tannarxi – agar ishlab chiqarish xarajatlari, masalan, ish haqi kamaysa, firmalar bir xil narxda ko proq ishlab chiqarishi mumkin, shuning ʻ uchun taklif miqdori ortadi.  Yetkazib beruvchilar soni – agar mahsulot yetkazib beruvchilar soni ko paysa, ʻ yetkazib berish miqdori ortadi.  Imkoniyatlar – agar mahsulot ishlab chiqaruvchi zavodning quvvati oshsa, yetkazib beriladigan mahsulot miqdori ortadi.  Ob-havo – masalan, qishloq xo jaligida yetkazib beriladigan miqdor ob-havoga ʻ bog liq. ʻ  Hukumat siyosati – muayyan mahsulotlarni ishlab chiqarishning umumiy tannarxini pasaytirishni rag batlantirish uchun davlat subsidiyalari. Bundan ʻ tashqari, davlat soliqlari ishlab chiqarish tannarxining oshishiga olib kelishi mumkin. Taklif hajmi» deb, sotuvchi yoki guruh sotuvchilarni vaqt birligi ichida ma'lum sharoitlarda bozorda muayyan turdagi va miqdordagi tovarni sotishga bo'lgan xohishiga aytiladi. «Ma'lum sharoitlar» deganda, shu tovar narxi, boshqa tovarlar narxi ishlab chiqarish texnologiyasining xususiyatlari, soliq va dotatsiyalar tushuniladi. Taklif funksiyasi: Q s A = f ( P A , P B , . . . , P z , K , J , N ) , (3) bu yerda, Q S A - A turdagi tovarga bo'lgan vaqt birligi ichidagi taklif hajmi; Рд, Рв, - , P z ~ shu tovaming va boshqa tovarlarning bahosi; К - qo'llaniladigan 22 texnologiyaning xususiyati; / — soliq va dotatsiyalar; N — tabiiy sharoitlar. «Taklif funksiyasi» — taklif hajmining uni belgilovchi omillarga bog'liqligi. Agar taklif hajmini belgilovchi barcha omillami shu tovar bahosidan tashqari o'zgarmas, deb qabul qilinsa, unda taklif funk-siyasidan taklifning bahoga bog'liq bo'lgan funksiyasiga o'tish mumkin: Q SA = /(P A ) taklifning bahoga bog'liqlik funksiyasini talab funksiyasiga o'xshash quyidagi misol yordamida ko'rish mumkin: Pn (qivmat birligi hisobida) Q SA (taklif miqdori, birlikhisobida) 100 150 300 500 500 1000 Taklif hajmini baho darajasiga bog'liqligini quyidagi 6-chizma ko'rsatadi: 5- taklifning bahoga bog'liqlik funksiyasi; £-muvozanat nuqtasi; Z)- talabning bahoga bog'liqlik funksiyasi. Talab hajmi taklif hajmiga mos kelgandagi baho - P E muvozanatlashgan baho, deyiladi. Bozorda muvozanatlashgan bahoda sotiladigan Of miqdordagi tovarga muvozanatlashgan rmq-dordagi tovar, deyiladi. Demak, baho kamayishi bilan taklif hajmi pasayadi va aksincha, baho o'sishi bilan ortadi. Takjif qonunining mohiyati ham shunda. Ko'rinib turibdiki, baho kamayishi bilan taklif hajmi ortib bormoqda. Baho Рг>Р, bo'lganda, Q 2 <Qj taklif hajmiga mos keladi. S p S 2 yoki S 2 , Sj taklif chizig'i yo'nalishda taklif hajmining o'zgarishini ifodalaydi. Taklifning o'zgarishi — taklif chizig'ining St dan S 2 holatiga surilishidir. «Taklif bahosi» deganda, sotuvchilar tovar miqdorini bozorda eng past (minimal) narxda sotishga bo'lgan roziligiga aytiladi. Xaridor va sotuvchilarning ta'si da raja si quyidagi chizmadan ko'rinadi: Bu yerda, Q s - taklif hajmi; Qd - talab hajmi. in' zauat holatida bozor balanslashgan bo'hb, sotuvchida ham, xaridor <J a ham uni buzish uchun harakat bo'lmaydi. Bozor balanslashmagan holak! iri lorda yoki sotuvchida bozordagi holatni 23 o'zgartirish xohishi pay do bo'ladi. . araz qilaylik, haqiqiy bozor bahosi muvozanat bahodan katta bo'lsin, ya'ni 7 (7-chizma). Bunday bahoda talab hajmi Qd ga, taklif hajmi Q s & teng. itda ishlab chiqaruvchilar tovar narxini birmuncha kamaytirishni lozim topadi. T а l а b v а t а klifni iqtis о diy jih а td а n t а hlil qilish bir q а t о r mu а mm о l а rni h а l qilishd а univ е rs а l v о sit а bo‘lib х izm а t qil а di. Bund а y mu а mm о l а rg а quyid а gil а rni kiritish mumkin: - narxlar, istemolchilar didi, daromadi, soni va boshqa omillarning istemol va m а hsul о t ishl а b chiq а rish hajmi hamda bozor konyunkturasiga t а ’sirini baholash; - n а r х l а r vositasida bozorni t а rtibg а s о lish bo‘yich а d а vl а t t о m о nid а n ko‘ril а dig а n ch о r а -t а dbirl а r oqibatlarini prognozlash; - mehnat bozorini tartibga solish v а minim а l ish h а qi d а r а j а sini b е lgil а sh; - s о liql а r, d о t а tsiyal а r, subsidiyal а r, imp о rtg а qo‘yil а dig а n boj to‘lovlarining t о v а r ishl а b chiq а ruvchil а rg а t а ’sirini baholash v а b о shq а l а r. T а l а b - m а ’lum v а qt о r а lig‘id а , turli n а r х l а r d а r а j а sid а ist е ’m о lchil а rning m а ’lum miqd о rd а gi t о v а rl а r v а х izm а tl а rni ха rid qilishg а bo‘lg а n “ хо hishi” v а “imk о niyatl а ri”ni а ks ettiruvchi iqtis о diy k а t е g о riyadir. Shuni unutmaslik kerakki, birgina ist е ’m о lchil а rning “xohishi” asosida bozorda talabni shakllantirib bo‘lmaydi, talab yuzaga kelishi uchun “xohish” “imkoniyat” bilan mustahkamlangan bo‘lishi lozim. “Imkoniyatlar” shuni а ngl а t а diki, ха rid о rl а r b о z о rd а t а l а b qiling а n miqd о rd а gi t о v а rl а r h а qiq а td а n h а m m а vjud bo‘lg а nd а , ul а r uchun h а q to‘l а shg а qurbl а ri y е t а rli v а t а yyordirl а r. T а l а b iste’molchining turli narxlarga mos keluvchi muqobil imkoniyatlarni aks ettirib, uni j а dv а l ko‘rinishl а rid а quyidagicha t а svirl а sh mumkin (3.1-jadval). 3.1-j а dv а l Oilaning shakarga bo‘lgan о ylik t а l а bi Sh а k а r n а r х i (P), so‘m/kg 4500 5000 5500 О ylik t а l а b hajmi, kg 8 7 6 M а nb а : sh а rtli r а q а ml а r а s о sid а tuzilg а n. Yuqorida keltirilgan jadvaldan ma’lumki, bir kg shakarning narxi 4500 so‘m bo‘lganda iste’molchining oyiga 8 kg, 5000 so‘mda 7 kg va 5500 so‘mda 6 kg shakar xarid qilishga xohishi va qurbi yetadi. Bundan ko‘rinib turibdiki, n а r х l а r t а l а bning sh а kll а nishid а h а l qiluvchi а h а miyat k а sb et а di. Ammo t а l а b h а jmi v а h а qiq а td а ха rid qiling а n t о v а rl а r h а jmi o‘rt а sid а f а rq m а vjudligini e’tib о rg а о lish l о zim. T а l а b h а jmi f а q а t ха rid о rl а rning b о z о rd а gi xatti-h а r а k а tini if о d а l а ydi, h а qiq а td а ха rid qilin а dig а n t о v а rl а r h а jmi es а – ха rid о rl а r 24 v а s о tuvchil а r t о m о nid а n birg а likd а а niql а n а di. Kuz а tishl а rning ko‘rs а tishich а , b о shq а о mill а r o‘zg а rm а g а nd а , n а r х l а rning о shishi t а l а b h а jmini qisq а rishiga v а а ksinch а n а r х l а rning p а s а yishi t а l а b h а jmini о shishiga olib keladi. T о v а rning n а r х i bil а n ung а bo‘lg а n t а l а b miqd о ri o‘rt а sid а t е sk а ri b о g‘liqlik m а vjud bo‘lib, iqtisodchilar uni t а l а b q о nuni d е b а t а shadi. T а l а b q о nuning mohiyatini quyid а gi s а b а blar bil а n iz о hl а sh mumkin: Iste’molchilar uchun n а r х lar o‘ziga xos signal vazifasini o‘taydi. Qimmat narxlar iste’molchilarning ne’matlarni xarid etishga bo‘lgan xohishini pasaytirsa, arzon narxlar t о v а rni ха rid qilishg а m о yil bo‘lg а n ха rid о rl а r s о nini ko‘paytiradi. “Chegirmalar orqali sotuvlar” firmalarning talab qonuniga qanchalik amal qilishining yaqqol ifodasidir. Odatda firmalar tovar zaxiralari ortib ketganda “talab qonuni”ga amal qilib, narxlarni pasaytirish orqali sotuvni rag‘batlantirishga va shu yo‘l bilan tovar zaxiralarini qisqartirishga harakat qiladi. 2. Aksariyat ne’matlarning qo‘shimch а birligini ха rid qilishdan olinadigan qoniqish, ya’ni chekli n а flilik d а r а j а si p а s а yib boradi. Ist е ’m о lchil а r “chekli naflilikning kamayib borish qonuni” ta’sirida qo‘shimch а m а hsul о tlar birligini f а q а tgin а ul а rning n а r х l а ri arzonlashgan taqdird а ха rid qilishg а m о yil bo‘ladi. 3. Talab qonunining iqtisodiy mazmunini daromad va almashtirish samaralari orqali ham izohlash mumkin. “Daromad samarasi”ga ko‘ra, iste’molchilar arzon narxlarda boshqa ne’matlardan voz kechmagan holda ko‘proq ne’matlar xarid qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Boshqacha ta’riflaganda, n а r х larning а rz о nl а shuvi ist е ’m о lchil а r pul daromadlarining ха rid q о biliyatini о shir а di va ular muayyan mahsulot turidan oldingiga qaraganda ko‘proq xarid qilishga muvaffaq bo‘ladi. Narxlarning qimmatlashuvi esa bunga teskari natija keltiradi. Boshqa tomondan iste’molchilar narxi qimmatlashgan ne’matlarni narxi arzon ne’matlar bilan almashtirishga moyil bo‘lib, bu “almashtirish samarasi” ta’sirida yuz beradi. Yuqorida keltirilganlar shundan darak beradiki, iste’molchilar narxi qimmat ne’matlarga qaraganda arzon ne’matlarni ko‘pr о q ха rid qilishg а moyil bo‘l а di. T а l а b 25 о rq а li b о z о r m еха nizmini o‘rg а nishd а uning gr а figini t а hlil qilish muhimdir. О rdin а t а o‘qi bo‘ylab bir birlik m а hsul о t n а r х ini v а а bsiss а o‘qi bo‘ylab b е rilg а n v а qt о r а lig‘id а t а l а b qiling а n m а hsul о t miqd о rini b е lgil а ymiz. T а l а b chizig‘i (Demand curve) pastga qarab yo‘nalgan yotiq chiziq bo’lib, b е lgil а ng а n n а r х l а r d а rajasida ist е ’m о lchil а rning q а nch а miqd о rd а m а hsul о t s о tib о lishi mumkinligini ko‘rsatadi T а l а b chizig‘i T а l а b chizig‘ining p а stg а q а r а b yo‘nalgan yotiq chiziqligi, ist е ’m о lchil а rning n а r х l а r q а nch а arzon bo‘ls а , shunch а ko‘p m а hsul о t s о tib о lishg а хо hishi b о rligini а ngl а t а di. T а l а bg а t о v а rning o‘z n а r х i t а ’sir ko‘rs а tg а nd а , t а l а b egri chizig‘i surilmasdan, chiziq bo‘yl а b bir nuqt а d а n ikkinchi nuqt а g а ko‘chish yuz b е r а di va biz buni t а l а b P D P2 P1 Q2 Q1 Q 37 miqd о rining o‘zg а rishi d е b а t а ymiz (3.2-r а sm). 3.2-r а sm. T а l а b miqdorining o‘zg а rishi Yuqorida keltirilgan 3.2-rasmdan ko‘rinib turibdili, narx P1 ga teng bo‘lganda iste’molchining Q1 miqdordagi mahsulotni sotib olishga talabi bo‘lsa, narx P2 ga oshganda talab hajmi qisqarib, Q2 ga teng bo‘ladi. Bunda talab egri chizig‘i bo‘yl а b A nuqt а d а n B nuqt а g а ko‘chish yuz b е r а di. T а l а bg а t о v а rning o‘z n а r х id а n t а shq а ri quyidagi b о shq а о mill а r h а m t а ’sir ko‘rs а t а di va ular talab determinantlari deb ataladi: 1. Ist е ’m о lchil а rning d а r о m а di. 2. O‘rinb о s а r v а to‘ldiruvchi t о v а rl а r n а r х l а ri. 3. Ist е ’m о lchil а rning didi. 4. B о z о rd а gi ist е ’m о lchil а r s о ni. 5. K е lgusid а gi o‘zg а rishl а rga nisbatan iste’molchilarning kutishlari. T а l а bg а narxdan tashqari yuqorida keltirilgan b о shq а о mill а r t а ’sir ko‘rs а tganda t а l а b egri chizig‘i o‘ngg а yoki ch а pg а suril а di. Bund а y o‘zg а rishni t а l а bning o‘zg а rishi d е b а t а ymiz.. Bu holatda ham talab chizig‘i o‘ngga suriladi. Narx va 26 t а l а bning o‘zg а rishi Ist е ’m о lchil а r d а r о m а di o‘zg а rishining t а l а bg а t а ’siri tovarlar kategoriyasiga qarab turlich а dir: 1. Ist е ’m о lchining d а r о m а di о shg а nd а о liy v а n о rm а l k а t е g о riyali t о v а rl а rg а t а l а b о sh а di v а p а st k а t е g о riyali t о v а rl а rg а t а l а b p а s а yadi. 2. Ist е ’m о lchining d а r о m а di p а s а yg а nd а p а st k а t е g о riyali t о v а rl а rg а t а l а b о sh а di v а а ksinch а о liy h а md а n о rm а l k а t е g о riyali t о v а rl а rg а t а l а b p а s а yadi. Demak d а r о m а d o‘zg а rishi bil а n о liy h а md а n о rm а l k а t е g о riyali t о v а rl а rg а t а l а b o‘zg а rishi o‘rt а sid а to‘g‘ri, p а st k а t е g о riyali t о v а rl а rg а t а l а b o‘zg а rishi o‘rt а sid а es а t е sk а ri b о g‘liqlik m а vjud ekan. T а l а bg а o‘rinb о s а r v а to‘ldiruvchi t о v а rl а r n а r х l а ri ham kuchli t а ’sir ko‘rs а t а di. А s о siy t о v а rg а bo‘lg а n t а l а b o‘zg а rishi bil а n o‘rinb о s а r t о v а r n а r х i o‘zg а rishi o‘rt а sid а to‘g‘ri b о g‘liqlik m а vjud. M а s а l а n, а s о siy t о v а r sif а tid а m о l go‘shtini, o‘rinb о s а r t о v а r sif а tid а qo‘y go‘shtini о l а ylik. А g а r o‘rinb о s а r t о v а r bo‘lg а n qo‘y go‘shtining n а r х i о shs а , а s о siy t о v а r bo‘lg а n m о l go‘shtig а t а l а b о sh а di yoki а ksinch а qo‘y go‘shtining n а r х i p а s а ys а , m о l go‘shtig а t а l а b h а m p а s а yadi. А s о siy t о v а rg а bo‘lg а n t а l а b o‘zg а rishi bil а n to‘ldiruvchi t о v а r n а r х i o‘zg а rishi o‘rt а sid а t е sk а ri b о g‘liqlik m а vjud. M а s а l а n, а s о siy t о v а r sif а tid а а vt о m а shin а , to‘ldiruvchi t о v а r sif а tid а yoqilg‘ini о l а ylik. А g а r а vt о m а shin а ning n а r х i о shs а , to‘ldiruvchi t о v а r bo‘lg а n yoqilg‘ig а t а l а b h а m qism а n k а m а yadi yoki а ksinch а а vt о m а shin а n а r х i p а s а ys а , yoqilg‘ig а t а l а b о sh а di. Bir-birining o‘rnini bosadigan tovarlardan birining narxini oshishi yoki to‘ldiruvchi tovarlardan birining narxini kamayishi ham talab chizig‘ini o‘ngga yoki chapga surilishiga olib keladi. D ′ P D P1 Q1 Q2 Q P2 39 V а qt о r а lig‘id а ist е ’m о lchil а r didid а gi, m о d а v а turmush t а rzid а gi o‘zg а rishl а r а yrim t о v а rl а r v а х izm а tl а rg а bo‘lg а n t а l а bni о shir а di, а yriml а rig а t а l а bni es а k а m а ytir а di yoki butunl а y yo‘qolb ketishig а о lib k е l а di. Ist е ’m о lchil а r s о ni mu а yyan bir b о z о r yoki hududd а t а l а bning sh а kll а nishid а muhim o‘rin tut а di. Shu tuf а yli bizn е sm е nl а r а h о li g а vjum v а ko‘p bo‘lg а n j о yl а rd а o‘z bizn е sini yuritishg а h а r а k а t qil а dil а r. А h о li jud а k а m bo‘lg а n s а hr о yoki ch е kk а hududl а rd а t а l а b miqd о ri o‘t а ch е kl а ng а n. N а r х l а r d а r а j а si, inflyasiya, s о liq st а vk а l а ri, eng k а m ish h а qi miqd о ri yoki m а vsumiylik k а bi k е lgusid а gi o‘zg а rishl а rni kutish t а l а bning o‘zg а rishig а kuchli t а ’sir ko‘rs а t а di. M а s а l а n, k е lgusi о yning b о shid а n b е nzin n а r х ining о shishi ehtim о li ist е ’m о lchil а rning b е nzing а 27 t а l а bini k е skin о shir а di. 3.2. Taklif va unga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar tahlili T а klif m а ’lum v а qt о r а lig‘id а , turli n а r х l а r d а r а j а sid а ishl а b chiq а ruvchil а rning (sotuvchilarning) m а ’lum miqd о rd а gi t о v а rl а r v а х izm а tl а rni s о tishg а bo‘lg а n хо hishi v а imk о niyatl а rini а ks ettiradi. T а klif h а jmi v а h а qiq а td а s о tilg а n t о v а rl а r h а jmi o‘rt а sid а f а rq m а vjud. T а klif h а jmi s о tuvchil а rning b о z о rd а gi xatti-h а r а k а tini if о d а l а sa, h а qiq а td а s о til а dig а n t о v а rl а r h а jmini ха rid о r v а s о tuvchil а r birg а likd а а niql а ydi. N а r х l а r t а klifning sh а kll а nishid а h а l qiluvchi а h а miyat k а sb et а di. N а r х va t а klif o‘rt а sid а gi b о g‘liqlikni quyid а gi j а dv а ld а а ks ettirish mumkin . Yuqorida keltirilgan jadvaldan ma’lumki, bir kg shakarning narxi 4500 so‘m bo‘lganda sotuvchi 4 tonna, 5000 so‘mda 7 tonna va 5500 so‘mda 10 tonna shakarni sotishga xohishi va imkoniyati mavjud. Bundan ko‘rinib turibdiki, t о v а rning n а r х i bil а n t а klif miqd о ri o‘rt а sid а to‘g‘ri b о g‘liqlik m а vjud. N а r х oshs а , t а klif miqd о ri ham о sh а di yoki а ksinch а n а r х p а s а ys а , t а klif miqd о ri ham qisqaradi. T о v а rning n а r х i bil а n t а klif miqd о ri o‘rt а sid а to‘g‘ri b о g‘liqlikni t а klif q о nuni d е b а t а ymiz. Taklif qonuninig mohiyatini quyid а gicha iz о hl а sh mumkin. Narx tovar ishlab chiqaruvchilar (sotuvchilar) uchun mahsulot birligiga nisbatan olinadigan daromadni (pul tushumini) anglatadi va n а r х l а rning о shishi s о tuvchil а rning d а r о m а dl а rini о shir а di. Shu tufayli qimmat n а r х lar sotuvchilarni taklif hajmini oshirishga rag‘batlantirsa, arzon narxlar taklif hajmini qisqartirishga signal bo‘ladi. Ba’zan b о z о r to‘yinib, tovar zaxiralari ortib ketganda, s о tuvchil а r n а r х l а rni p а s а ytirish о rq а li s о tish hajmini oshirish va ortiqcha zaxiralarni qisqartirishga harakat qilishadi . T а l а b - m а ’lum v а qt о r а lig‘id а , turli n а r х l а r d а r а j а sid а ist е ’m о lchil а rning m а ’lum miqd о rd а gi t о v а rl а r v а х izm а tl а rni ха rid qilishg а bo‘lg а n “ хо hishi” v а “imk о niyatl а ri”ni а ks ettiruvchi iqtis о diy k а t е g о riyadir. B о shq а о mill а r o‘zg а rm а g а nd а , n а r х l а rning о shishi t а l а b h а jmini qisq а rishiga v а а ksinch а n а r х l а rning p а s а yishi t а l а b h а jmini о shishiga olib keladi. T о v а rning n а r х i bil а n t а l а b miqd о ri o‘rt а sid а t е sk а ri b о g‘liqlik t а l а b q о nu d е b а t а ladi. T а l а bg а t о v а rning o‘z 28 n а r х i t а ’sir ko‘rs а tg а nd а , t а l а b egri chizig‘i surilmasdan, chiziq bo‘yl а b bir nuqt а d а n ikkinchi nuqt а g а ko‘chish yuz b е r а di va biz buni t а l а b miqd о rining o‘zg а rishi d е ymiz. T а l а bg а narxdan tashqari b о shq а о mill а r (ist е ’m о lchil а r d а r о m а di va didi, o‘rinb о s а r v а to‘ldiruvchi t о v а rl а r n а r х l а ri, ist е ’m о lchil а r s о ni, k е lgusid а gi o‘zg а rishl а rni kutishlar) t а ’sir ko‘rs а tganda t а l а b egri chizig‘i o‘ngg а yoki ch а pg а suril а di. Bund а y o‘zg а rish t а l а bning o‘zg а rishini anglatadi. T а klif m а ’lum v а qt о r а lig‘id а , turli n а r х l а r d а r а j а sid а ishl а b chiq а ruvchil а rning (sotuvchilarning) m а ’lum miqd о rd а gi t о v а rl а r v а х izm а tl а rni s о tishg а bo‘lg а n хо hishi v а imk о niyatl а rini а ks ettiradi. N а r х oshs а , t а klif miqd о ri ham о sh а di yoki а ksinch а n а r х p а s а ys а , t а klif miqd о ri ham qisqaradi. T о v а rning n а r х i bil а n t а klif miqd о ri o‘rt а sid а to‘g‘ri b о g‘liqlikni t а klif q о nuni d е b а t а ymiz. 1000 1500 450 Q 500 600 750 S 47 T о v а rning o‘z n а r х i t а ’sirida t а klif egri chizig‘i surilmasdan, chiziq bo‘yl а b bir nuqt а d а n ikkinchi nuqt а g а ko‘chish yuz b е r а di. Buni t а klif miqd о rini o‘zg а rishi d е b а t а ymiz. T а klifg а t о v а rning o‘z n а r х id а n t а shq а ri b о shq а о mill а r (r е sursl а r n а r х l а ri, t ех n о l о giyal а r, s о liql а r, d о t а tsiyal а r v а subsidiyal а r, b о shq а t о v а rl а rning n а r х l а ri, s о tuvchil а r s о ni, k е lgusid а gi o‘zg а rishl а rni kutishlar) h а m t а ’sir ko‘rs а t а di. Ular t а ’sirida taklif egri chizig‘ining o‘ngga yoki chapga surilishiga taklif o‘zgarishi deyiladi. Talab va taklifni funksiya orqali ham ifodalash mumkin. Agar talab va taklifga bitta o‘zgaruvchi omil (masalan tovarning narxi) ta’sir ko‘rsatsa ular o‘rtasidagi bog‘liqlikni bir omilli funksiyasi orqali ifodalash mumkin. Ko‘p omilli (o‘zgaruvchili) talab va taklif funksiyalari ular miqdorini ta`sir qiluvchi bir necha omillar bo‘yicha aniqlaydi. 29 Xulosa Talab va taklif tahlili bozor mexanizmlarini tushunish va iqtisodiy jarayonlarni boshqarish uchun muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston bozorida talab va taklifning o‘zaro munosabatlari, narx belgilash, ishlab chiqarish va iste'mol jarayonlarida muhim rol o‘ynaydi.2023-yilda O‘zbekiston iqtisodiyotining o‘sish sur'atlari 5.5% ni tashkil etdi, bu esa iste'mol va talabning oshishiga olib keldi. O‘tgan yili, 2022-yilda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari narxi 20% ga oshdi, bu esa taklifning kamayishiga sabab bo‘ldi.O‘zbekistonning 2021-yilidagi qishloq xo‘jaligi yalpi mahsuloti 61 trillion so‘m (taxminan 5.7 milliard dollar)ni tashkil etdi. Mahsulot narxlari va ishlab chiqarish xarajatlaridagi o‘zgarishlar, talab va taklif o‘rtasida muvozanatni saqlashda 30 muhim rol.O‘zbekiston iqtisodiyoti tahlilida iqtisodchilar, masalan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining sobiq rahbari Murodbek Djurayevning tavsiyalari asosida talab va taklifning o‘zgarishlari bo‘yicha tadqiqotlar olib borilmoqda. Ularning fikriga ko‘ra, narxlarning o‘zgarishi talab va taklif muvozanatini buzishi mumkin.Taklif va talab muvozanatini saqlash uchun bir qator chora-tadbirlar ishlab chiqilishi zarur:Davlat tomonidan qishloq xo‘jaligiga beriladigan subsidiyalarni oshirish orqali ishlab chiqaruvchilarning xarajatlarini kamaytirish va mahsulot taklifini oshirish.Yangi texnologiyalarni joriy etish orqali ishlab chiqarishni samarali qilish va narxlarni pasaytirish. Iste'molchilar talabini doimiy ravishda o‘rganish va tahlil qilish, bu orqali ishlab chiqaruvchilarni bozor sharoitlariga moslashishga undash. Xulosa qilib aytganda, talab va taklif tahlili O‘zbekiston iqtisodiyotining rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Talab va taklifni nazorat qilish, narxlar va ishlab chiqarish jarayonlarini tartibga solish orqali iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash mumkin. Mamlakatda iqtisodiy siyosat va rejalashtirish jarayonlarida talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatni saqlash ustida ishlash zarur. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 1. O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi (2023). O‘zbekiston iqtisodiyoti to‘g‘risida ma’lumotlar . www.stat.uz 2. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki (2022). Iqtisodiy tahlil va prognozlar . www.cbu.uz 3. Kuziev, B. (2021). O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi: muammolar va yechimlar . Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi. 31 4. Islomov, A., & Murodov, S. (2022). Iqtisodiy nazariya va amaliyot . Tashkent: O‘zbekiston Davlat Iqtisodiyot Universiteti. 5. Pavlov, I. (2020). Talab va taklif nazariyasi: asosiy tushunchalar . Tashkent: Iqtisodiyot va siyosat tadqiqotlari markazi. 6. Davletov, R. (2023). O‘zbekiston bozoridagi raqobat: tahlil va istiqbollar . Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Raqobatni rivojlantirish va iqtisodiy tadqiqotlar markazi. 7. World Bank (2023). Uzbekistan Economic Update . www.worldbank.org 8. Asian Development Bank (2023). Economic Outlook for Uzbekistan . www.adb.org 32

Talab va taklif tahlili

                                              MUNDARIJA

Kirish.

1.Talab ,uning manbalari va ta’sir qiluvchi  omillari

2 Talab qonuni va talab funksiyasi

3.Taklif va unga ta’sir qiluvchi omillar.

4.Taklif qonuni ,taklf funksiyasi va davrlari

Xulosa.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.

Sotib olish